Persdossier De heksen van Bruegel (NL)

museabrugge.be

MUSEA

BRUGGE

persdossier

DE HEksEN VaN BRUEGEl tentoonSTELLiNG I 25.02 > 26.06.2016 | Sint-Janshospitaal I Mariastraat 38, 8000 Brugge

TENTOONSTELLING i DE HEksEN VaN BRUEGEL

2

kort

MEER INFO

De heks zoals je die nu kent, compleet met pruttelende kookpot, bezem en zwarte kat, werd eigenlijk ruim 450 jaar geleden bedacht door niemand minder dan Pieter Bruegel de Oude. Het is bijna beangstigend dat er zoveel gelijkenissen zijn met hoe een heks nu in het collectieve geheugen voortleeft en hoe dat toen begon. Er waren maar twee prenten nodig – allebei van uitmuntende artistieke kwaliteit – om voor eens en altijd het Bruegeliaanse heksbeeld in Europa te introduceren. ‘De heksen van Bruegel’ toont je niet alleen die allereerste prenten, maar je komt ook meer te weten over hoe de heksenvervolging verliep, over de vermeende krachten van heksen en allerlei gebruiken over toverij in Brugge en de Nederlanden. De heksen en hun wereld presenteren zich op één van de meest authentieke plekken die Brugge rijk is: de middeleeuwse zolder van het Sint-Janshospitaal. Van daaruit nemen ze je mee de stad in, door nacht en mist over de Brugse daken.

Iconisch heksenbeeld Iedereen weet hoe een heks eruit ziet: het is een lelijke vrouw die op een bezem de haard invliegt en door de schoorsteen op een bezem naar buiten vliegt. In de haard staat een grote heksenketel waarin ze haar tovermiddeltjes kookt en ondertussen warmt een kat zich bij het vuur. Minder bekend is dat dit heksbeeld door kunstenaars uit de Nederlanden werd bedacht met Pieter Bruegel de Oude als voorloper.

Twee bijzondere prenten Tot in de zestiende eeuw bestaat er geen stereotype weergave van de heks. Twee prenten van Pieter Bruegel brengen daar verandering in. Bruegel plaatst de heks op een bezem in nabijheid van een haard met een heksenketel.

De weergaloze prenten van Bruegel vormen een bron van inspiratie voor de Hollandse en Vlaamse meesters van die tijd. Tot op de dag van vandaag zien we de heks van Bruegel terugkomen. Hiermee creëerde Bruegel het iconische heksbeeld zoals we dat nu nog steeds kennen.

Belangrijke navolgers Van kunstenaars uit de Lage Landen zijn meer dan 150 voorstellingen van heksen bewaard gebleven, een productie die nergens anders ter wereld is geëvenaard. Vanuit heel Europa komt een selectie kwetsbare panelen, manuscripten, prenten en tekeningen naar Brugge om het verhaal van ‘De heksen van Bruegel’ te vertellen.

Van zeldzame archiefstukken en handschriften tot de detaillistisch geschilderde sabbatscènes van Frans Francken en David Teniers de Jonge.

Absolute hoogtepunten vormen de prenten van Pieter Bruegel: Jacobus de Meerdere ontmoet de magiër Hermogenes’ en ‘Val van de magiër Hermogenes’.

Op zoek naar de zondebok ‘De heksen van Bruegel’ biedt ook inzicht in de omstandigheden waarin de heksenvoorstellingen tot stand kwamen. Het ontstaan ervan is onlosmakelijk verbonden met de heksenvervolgingen: de eerste processen vonden plaats rond 1430. De tentoonstelling schetst de invloed en de gevolgen van het uitsluiten van andersdenkenden in de samenleving. In de heks werd een collectieve zondebok gevonden.

Samenwerking Musea Brugge werkt in dit project samen met Museum Catharijneconvent in Utrecht, vertrekkend vanuit de wetenschappelijke basis gelegd door het proefschrift ‘Vrouwen op den besem en derghelijck ghespoock. Pieter Bruegel en de traditie van hekserijvoorstellingen in de Nederlanden tussen 1450 en 1700’ van Dr. Renilde Vervoort. In haar dissertatie, verdedigd aan de Radboud Universiteit Nijmegen in 2011, toonde zij aan dat Hollandse en Vlaamse meesters en met name Pieter Bruegel een belangrijke bijdrage leverden aan het huidige heksenbeeld.

3

extra activiteiten In de tentoonstelling wordt het beeld van de heksen vanuit twee invalshoeken benaderd: • het klassieke heksbeeld op de bezem, met zwarte kat en ketel dat heel populair is bij kinderen en jongeren nu en dat vandaag nog doorleeft in verhalen van Cornelia Funke, Lotje, heksje Lilly etc • de invalshoek van het ‘anders zijn’ en de moeite die de omgeving heeft om dit te plaatsen en te aanvaarden, waaronder de negatieve reacties die dit kan uitlokken.

Bij ‘De heksen van Bruegel’ werd een compleet randprogramma uitgewerkt met lezingen, ateliers, bijzondere rondleidingen, een concert, enz... Bovendien kun je spannende heksenwandelingen tijdens de donkere voorjaarsnachten meemaken...

4

In het Sint-Janshospitaal is ook een onthaalpunt voorzien waarin kinderen aan de hand van een filmpje een introductie krijgen op de tentoonstelling en literatuur kunnen raadplegen, evenals een heksenklasje: vlieg met een bezem mee over nachtelijk Brugge en neem een originele souvenir mee naar huis!. De allerkleinsten leren met een zoekspel een échte heks te herkennen óf eentje te tekenen zoals Bruegel.

Schoolaanbod > Museummenu ‘De heksen van Bruegel’ voor de 3de graad basisonderwijs: de klas speelt dit zoekspel in de tentoonstelling zelf en krijgt een begeleidend boekje, met een verwerkingsmoment achteraf op school.

Reserveren > musea.reservatie@brugge.be > Lesmap met tips voor scholen zie www.museabrugge.be

Individueel aanbod > zoekspel voor (groot-)ouders met hun (klein-)kinderen onder de 12 jaar > atelier ‘een prent van een heks’ tijdens de paasvakantie, voor kinderen van 8 t/m 12 jaar.

Deelname mogelijk op woensdag 6 april, vrijdag 8 april, zaterdag 9 april 2016.

Duur: 3 uur Inschrijven via musea.reservatie@brugge.be

geleide bezoeken - in expo (ca. 2 uur) - buitenwandeling (ca 1,5 uur).

Beide kunnen ook aansluitend geboekt worden.

Reserveren > +32 (0)50 44 46 46 of toerisme.reserveringen@brugge.be

concert ‘Heksentoeren’ I 03.06.2016 Concertgebouw (Kamermuziekzaal) I Transports Publics ensemble I Progr. Jean-Baptiste Lully (16321687), ‘Armide’ info & tickets (€ 22) > www.concertgebouw.be ‘Enfin, il est en ma puissance’ (eindelijk heb ik hem in mijn greep)! De tovenares Armide, ondanks zichzelf verliefd op haar vijand Renaud, doet dan toch haar onwillige minnaar buigen naar haar wil.

Lully schreef met deze scène hét hoogtepunt van de vroege Franse opera en zette zo de toon voor decennia meesterlijke tragédies lyriques. Aansluitend bij de tentoonstelling ‘De heksen van Bruegel’ in het Sint-Janshospitaal duikt barokensemble Transports Publics rond gambist Thomas Baeté in de sprookjesachtige wereld van Torquato Tasso’s Jeruzalem bevrijd. Lully’s noten krijgen extra reliëf door fragmenten uit de 17de-eeuwse vertaling van de opera door Pieter Dubbels. In zijn woorden vraagt dit concert, net als de expositie, naar de vrouw achter de karikatuur: ‘Maar is Armide niet afgodisch? z’is bevallig / Maar is Armide niet dootschuldig? z’is lieftallig.’

Walpurgisnacht op 30 april 2016 extra-weetje Elk jaar vindt de Walpurgisnacht plaats, maar niet ieder jaar is er een heksententoonstelling in het Sint-Janshospitaal. Wij willen dan ook van deze unieke gelegenheid gebruik maken om deze heksensabbat uitbundig te vieren!

Programma zie www.museabrugge.be

Lezingen i.s.m. vrienden van musea brugge

‘De realiteit achter de verbeelding: de context van hekserij en toverij in het Brugge van de 16de en 17de eeuw’ door Dries Van Ysacker Zondag 20 maart 2016 Vriendenzaal Musea Brugge € 5 | gratis voor Vrienden Musea Brugge

6

‘De heksen en de buren’ door Jos Monballyu Zondag 12 juni 2016 Vriendenzaal Musea Brugge € 5 | gratis voor Vrienden Musea Brugge Boekhandelactie Samen met de Brugse boekhandels wordt een heksenprogramma uitgewerkt.

Bibliotheek: ‘Wie is die zeeheks?’ woensdag 13 april 2016 van 14.30 tot 15.30 u.

3-6 jaar | Jeugdbib. Biekorf; Kuipersstraat 3.

Een afwisselend programma van vertelkunst, geanimeerde lectuur en een streepje muziek met theatrale elementen voor kinderen.

Gratis | Reserveren verplicht via jeugd.bibliotheek@brugge.be

Het verhaal van de Balstraat Ook in Brugge kwamen heksen bijeen om samen met de duivel de sabbat te vieren. Ze hadden daarvoor een mooie plek uitgezocht: net onder de toren van de Jeruzalemkerk, op het hoekje van de Balstraat. Niet toevallig precies waar zich herberg ‘De Zwarte kat’ bevindt. De legende gaat dat een bultenaar daar zijn bult kwijtspeelde door het kussen van het achterste van de duivel. Het verhaal gaat zo.

Na te lang aan de toog te hebben gehangen in Café Vlissinghe, sukkelde de bultenaar rond middernacht de Balstraat in. Groot was zijn verbazing toen hij een aantal voluptueuze dames rond een blauw vuur zag dansen. Al gauw waagde hij ook een paar pasjes, aangemoedigd door de wulpse vrouwen. Als beloning wilden ze hem wel verlossen van zijn bult. Helaas, daar stond wel iets tegenover: hij moest de duivel onder zijn staart kussen.

Tot zijn grote verbazing rook het daar naar lavendel en rozen. Na zijn kus hing in een mum van tijd de bult aan de torenspits van de Jeruzalemkerk!

Opgelucht van de bult te zijn verlost kon hij het niet laten een andere bultenaar zijn wedervaren te vertellen aan diezelfde toog van café Vlissinghe. Vol hoop begaf deze tweede bultenaar zich op een koude winternacht naar de Balstraat. Hetzelfde scenario voltrok zich: ook hij huppelde in het rond met de bevallige heksen, tot hij de anus van de duivel moest kussen. Maar toen hij gretig de staart optilde bleek de stank niet te harden en weigerde hij.

De heksen straften ‘de geile lafaard’, zoals zij hem noemden, en prompt kreeg hij de bult van de vorige bultenaar erbij!

Of dit verhaal nu klopt of niet, misschien is de Balstraat een plek die je best vermijdt in de vroege en late uurtjes van de dag.

publicatie Catalogus ‘De Heksen van Bruegel.

Hekserijvoorstellingen in de Lage Landen tussen 1450 en 1700’

Renilde Vervoort

De

HEKSEN van Bruegel Hekserijvoorstellingen in de Lage Landen tussen 1450 en 1700

Renilde Ver

De

voort

HEKSEN van B Hekserijvoo rstellingen in de Lage Lan den tussen 1450 en 1700

ruegel

auteur: Renilde Vervoort Uitgeverij Vandewiele € 19,95 Te koop in de Museumshops in het StJanshospitaal en Arentshof, Dijver 16, 8000 Brugge

7

Meer info Afspraak kan geregeld worden via sarah.bauwens@brugge.be of t +32 50 44 87 08.

Persbezoek expo mogelijk op afspraak cf rubriek pers onder www.museabrugge.be.

De persmap kan ook online geraadpleegd worden en teksten kunnen overgenomen worden via www.museabrugge.be, rubriek ‘pers’.

afbeeldingen in HR Afbeeldingen kunnen enkel voor promotionele doeleinden ten gunste van dit project gedownload worden op volgende link: http://www.flickr.com/photos/museabrugge/sets/.

Gelieve de correcte credits te vermelden

David Teniers II (omgeving van), Hekserijscène, ca. 1635 Particuliere verzameling, Brussel

Urs Graf naar Hans Baldung Grien, Heksenbijeenkomst, 1514 | © Albertina, Wenen

8

David Rijckaert III, Dulle Griet of Helleveeg, na 1650 © Kunsthistorisches Museum, Wenen

David Teniers II, Heksensabbat, 1633 © Musée de la Chartreuse, Douai

Ingebakerde houten pop met opgespelde tand © MAS,Antwerpen

Waarzeggersschijven om de toekomst te voorspellen © MAS, Antwerpen

David Teniers II, De tovenaar © Musée des Beaux-Arts, Bordeaux

Met spelden doorprikte wassen pop en wassen hart © MAS, Antwerpen

Magisch rattenfluitje © MAS, Antwerpen Naar Pieter Bruegel de Oude, De heks van Mallegem of De keisnijding, 1559 © Rijksmuseum Amsterdam

Hans Baldung Grien, Kwaadaardige toverij, 1510 © Rijksmuseum Amsterdam

Naar Pieter Bruegel de Oude, Sint-Jacob bij de tovenaar, 1565 © Rijksmuseum Amsterdam

9 David Teniers II, Vertrek naar de sabbat, ca. 1640-50 © Musées de Poitiers

Terechtstelling in Baden, 1585 © Zentralbibliothek Zürich, Wickiana

David Teniers II, Hekserij onder de galg © Staatliche Kunsthalle, Karlsruhe

David Teniers II, Vertrek naar de sabbat, ca. 1640-50 © Akademie der bildenden Künste, Gemäldegalerie, Wenen

Ambrosius Visscher; Jacobus van der Hoeven, Schandhuik, 1688 © Noordbrabants Museum, ‘s-Hertogenbosch

Kat met fallus in de muil, tweede helft 14de eeuw Particuliere verzameling

Praktische info tentoonstelling Titel: De Heksen van Bruegel Locatie: Sint-Janshospitaal, Mariastraat 38, 8000 Brugge Data: van 25 februari t/m 26 juni 2016 Openingsuren: van dinsdag tot zondag van 9.30 tot 17 uur.

Tickets: â‚Ź 8 (26-64 j.) | â‚Ź 6 (>65 j. & 12-25 j.) [incl. permanente collectie]

gratis voor kinderen t/m 11 jaar en inwoners van Brugge Meer info: www.museabrugge.be i.s.m. Museum Catharijneconvent Utrecht

Verzoek Wij verzamelen alle mogelijke recensies betreffende onze musea en evenementen. Daarom vragen wij u een kopie van het door u gepubliceerde artikel, of een cd met de desbetreffende uitzending, op te sturen naar Sarah Bauwens, hoofd pers & communicatie Musea Brugge, Dijver 12, B- 8000 Brugge.

U kunt de bestanden ook digitaal bezorgen (ftp of url doorgeven) t.a.v. sarah.bauwens@brugge.be Met dank voor uw medewerking en belangstelling.

danken hun b ijzon dere b e gun s ti ger s

11