Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka.

1

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Zbrodnia Katyńska

przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka –

zbiór dokumentów przedłożonych przez Rząd Rzeczypospolitej Polskiej w postępowaniu w sprawie Janowiec i inni p. Rosji

Warszawa, 2014

2

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Spis treści: 1. Wstęp..................................................................................................................................... 5.

2. Kalendarium postępowania w sprawie Janowiec i inni p. Rosji (skargi nr 55508/07 i 29520/09)................................................................................................................................. 8 3. Dokumenty przedłożone przez Rząd Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie Janowiec i inni p. Rosji (skargi nr 55508/07 i 29520/09)....................................................8 Część I: Dokumenty przedłożone przez Rząd RP w postępowaniach prowadzonych przed Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.......................................................... 11 Część II: Dokumenty przedłożone przez Rząd RP w postępowaniu prowadzonym przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.....................................................243

3

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

1. Wstęp Szanowni Państwo, Oddajemy w Państwa ręce publikację, którą pragniemy udokumentować wkład władz polskich w postępowanie przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w sprawie Janowiec i inni przeciwko Rosji. Postępowanie to zostało wszczęte przez obywateli polskich przeciwko Rządowi Federacji Rosyjskiej w związku z nierzetelnością rosyjskiego śledztwa prowadzonego w latach 1990-2004 w sprawie wyjaśnienia okoliczności Zbrodni Katyńskiej.

Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekał w trzech tzw. skargach katyńskich: wniesionej w 2007 r. skardze Janowiec i Trybowski p. Rosji (nr 55508/07), wniesionej w 2009 r. skardze Wołk-Jezierska i inni p. Rosji (nr 29520/09) oraz wniesionych na przełomie 2010 r. i 2011 r. skargach, które zostały połączone przez Trybunał w skargę Kraczkiewicz i inni p. Rosji (nr 15120/10, 17883/10 oraz 13626/11). Decyzjami Trybunału z 5 lipca 2011 r. dwie pierwsze skargi zostały połączone do wspólnego dalszego rozpatrywania jako skarga Janowiec i inni p. Rosji (skargi nr 55508/07 i 29520/09), natomiast skarga Kraczkiewicz i inni p. Rosji została uznana za niedopuszczalną z powodu niespełnienia wymogu wniesienia jej w terminie 6 miesięcy od daty zakończenia postępowań rosyjskich.

Wszystkie skargi zostały złożone przez krewnych Ofiar Zbrodni Katyńskiej, którzy od lat zabiegają o godne upamiętnienie pamięci o swoich bliskich, a także rozliczenie winnych tej zbrodni.

Pan Jerzy Roman Janowiec, pierwszy Skarżący w sprawie Janowiec i Trybowski p. Rosji (skarga nr 55508/07), jest synem pana Andrzeja Janowca, porucznika Wojska Polskiego, pozostającego w rezerwie, mianowanego pośmiertnie na stopień kapitana, lekarza weterynarii, jeńca obozu w Starobielsku. Natomiast drugi Skarżący, pan Antoni Stanisław Trybowski, jest wnukiem pana Antoniego Nawratila, podpułkownika Wojska Polskiego, mianowanego pośmiertnie na stopień pułkownika, także jeńca obozu w Starobielsku. W postępowaniu przed Trybunałem skarżący reprezentowani byli przez pana mec. Józefa Szewczyka.

Sprawa Wołk-Jezierska i inni p. Rosji (skarga nr 29520/09) została z kolei wniesiona przez trzynaścioro skarżących. Pierwsza i druga Skarżąca, pani Witomiła Wołk-Jezierska i pani Ojcumiła Wołk, to odpowiednio córka i żona pana Wincentego Wołka, porucznika artylerii Wojska Polskiego, wykładowcy Mazowieckiej Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii im. Józefa Bema w Zambrowie, odznaczonego Orderem Wojennym Virtuti Militari, mianowanego pośmiertnie na stopień kapitana, jeńca obozu w Kozielsku. Trzecia Skarżąca, pani Wanda Rodowicz, jest wnuczką pana Stanisława Rodowicza, majora piechoty Wojska Polskiego w rezerwie, odznaczonego Orderem Wojennym Virtuti Militari, mianowanego pośmiertnie na stopień podpułkownika, jeńca obozu w Kozielsku. Czwarta Skarżąca, pani Halina Michalska, była córką pana Stanisława Uziembło, majora artylerii Wojska Polskiego w rezerwie, odznaczonego Orderem Wojennym Virtuti Militari, awansowanego pośmiertnie na stopień podpułkownika, jeńca obozu w Starobielsku. Po śmierci pani Haliny Michalskiej, skargę popierał jej syn, pan Kazimierz Raczyński. Piąty Skarżący, pan Artur Tomaszewski, jest synem pana Szymona To-

4

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

maszewskiego, starszego posterunkowego Policji Państwowej, komendanta Posterunku Kobylia k/Korca pow. Równe, odznaczonego Orderem Wojennym Virtuti Militari, mianowanego pośmiertnie na stopień aspiranta, jeńca obozu w Ostaszkowie. Szósty Skarżący, pan Jerzy Lech Wielebnowski, jest synem pana Aleksandra Wielebnowskiego, starszego przodownika Policji Państwowej, komendanta Posterunku w Łucku, odznaczonego Orderem Wojennym Virtuti Militari, mianowanego pośmiertnie na stopień aspiranta, jeńca obozu w Ostaszkowie. Siódmy Skarżący, pan Gustaw Erchard, jest synem pana Stefana Ercharda, podporucznika piechoty Wojska Polskiego w rezerwie, nauczyciela, odznaczonego Orderem Wojennym Virtuti Militari, mianowanego pośmiertnie na stopień porucznika, jeńca obozu w Starobielsku. Ósmy i dziewiąty Skarżący, pan Jerzy Karol Malewicz i pan Krzysztof Jan Malewicz, to synowie pana Stanisława Augusta Malewicza, majora piechoty Wojska Polskiego w rezerwie, dr n. med., lekarza, komendanta szpitala wojskowego w Równem, odznaczonego Orderem Wojennym Virtuti Militari, mianowanego pośmiertnie na stopień podpułkownika, jeńca obozu w Starobielsku. Po śmierci pana Krzysztofa Jana Malewicza w jego prawa jako skarżącego wstąpił syn, pan Piotr Malewicz. Dziesiąta i jedenasta Skarżąca, pani Krystyna Krzyszkowiak i pani Irena Erchard, są córkami pana Michała Adamczyka, przodownika Policji Państwowej, komendanta Posterunku w Sarnakach, odznaczonego Orderem Wojennym Virtuti Militari, mianowanego pośmiertnie na stopień aspiranta, jeńca obozu w Ostaszkowie. Dwunasta Skarżąca, pani Krystyna Mieszczankowska, jest córką pana Stanisława Mieleckiego, kapitana piechoty Wojska Polskiego, odznaczonego Orderem Wojennym Virtuti Militari, mianowanego pośmiertnie na stopień majora, jeńca obozu w Kozielsku. Trzynasty Skarżący, pan Krzysztof Romanowski, jest siostrzeńcem pana Ryszarda Żołędziowskiego, podpułkownika piechoty Wojska Polskiego w stanie spoczynku, byłego komendanta Placu Modlin, odznaczonego Orderem Wojennym Virtuti Militari, mianowanego pośmiertnie na stopień pułkownika, jeńca obozu w Starobielsku.

Skarżący w tej sprawie reprezentowani byli przez prawników polskich pana prof. Ireneusza Kamińskiego, pana mec. Bartłomieja Sochańskiego oraz pana mec. Romana Nowosielskiego, a także prawników rosyjskich pana mec. Romana Karpinskiego oraz panią mec. Annę Stawicką.

Skarżący podnieśli w swoich skargach zarzuty, iż od momentu wejścia w życie Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności w stosunku do Rosji, tj. od 5 maja 1998 r., w postępowaniach prowadzonych w Rosji dotyczących Ofiar Zbrodni Katyńskiej, szczególnie w tzw. rosyjskim śledztwie katyńskim prowadzonym w latach 1990-2004 przez Główną Prokuraturę Wojskową Federacji Rosyjskiej oraz w postępowaniach dotyczących wniosków rehabilitacyjnych, naruszone zostały ich prawa gwarantowane w artykułach 2, 3, 6, 8 oraz 13 Konwencji. W decyzji z 5 lipca 2011 r. Trybunał zdecydował o ograniczeniu zakresu postępowania jedynie do zarzutów dotyczących naruszenia art. 2 i 3 Konwencji.

Artykuł 2 Konwencji gwarantuje prawo do życia, które obejmuje nie tylko zakaz arbitralnego pozbawiania życia, ale także obowiązek przeprowadzenia przez władze skutecznego śledztwa wyjaśniającego okoliczności śmierci, gdy do niej doszło. W sprawie Janowiec i inni p. Rosji podniesiony zarzut naruszenia praw zagwarantowanych w artykule 2 dotyczył właśnie niespełnienia przez władze rosyjskie wymogu rzetelności śledztwa. Skarżący zarzucali, iż nierzetelność była wynikiem m.in nieprzyznania Skarżącym statusu pokrzywdzonych w prowadzonym śledztwie, uniemożliwienia im dostępu do akt sprawy na skutek objęcia klauzulą

5

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

tajności znacznej części akt postępowania, w tym postanowienia o umorzeniu śledztwa, braku przeprowadzenia wyczerpującego postępowania dowodowego, braku wykorzystania materiału dowodowego przekazanego przez władze polskie, czy wreszcie przyjęcia błędnej kwalifikacji prawnej badanych czynów.

Z kolei artykuł 3 Konwencji zakazuje tortur i nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Jak podnosili Skarżący, władze rosyjskie miały się dopuścić naruszenia praw gwarantowanych w tym artykule poprzez wielokrotne negowanie w trakcie prowadzonych postępowań faktu śmierci ich krewnych oraz przedstawianie sprzecznych informacji o losie Ofiar Zbrodni Katyńskiej.

Przedmiotem postępowania był także zarzut naruszenia przez Rosję artykułu 38 Konwencji, który nakłada na państwa obowiązek współpracy z Trybunałem w prowadzonych przez niego postępowaniach. W sprawie Janowiec i inni p. Rosji zarzut naruszenia odnosił się do odmowy Rządu FR udostępnienia Trybunałowi decyzji z 2004 r. o umorzeniu rosyjskiego śledztwa katyńskiego, a także innych dokumentów źródłowych.

Rząd RP przyłączył się po stronie Skarżących do postępowań w sprawach Janowiec i Trybowski p. Rosji oraz Wołk-Jezierska i inni p. Rosji na podstawie art. 36 ust. 1 Konwencji umożliwiającego państwu, którego obywatelem jest skarżący, przystąpienie do postępowania w charakterze strony trzeciej. Skarga Kraczkiewicz i inni p. Rosji została odrzucona przez Trybunał z powodu niespełnienia przesłanek dopuszczalności, bez oficjalnego notyfikowania jej zarówno rządowi rosyjskiemu, jak i polskiemu. Na przestrzeni lat 2009 - 2013, czyli od momentu, kiedy Trybunał oficjalnie zwrócił się do Rządu RP z wnioskiem o podjęcie decyzji co do przyłączenia się do toczących się postępowań, aż do wydania prawomocnego wyroku, władze polskie, reprezentowane przez Ministra Spraw Zagranicznych, przedłożyły w toczących się postępowaniach liczne pisma procesowe oraz dwukrotnie miały możliwość poparcia argumentacji Skarżących w trakcie rozpraw przed Trybunałem. Do przedłożonych stanowisk procesowych, a także wersji pisemnych wystąpień ustnych, dołączono szereg dokumentów historycznych, zarówno odnoszących się do indywidualnych losów krewnych Skarżących – Ofiar Zbrodni, jak też obrazujących działania władz sowieckich dotyczące obywateli polskich przebywających na terenie ZSRR w trakcie II wojny światowej. Zostały przedstawione także dokumenty dotyczące polsko-rosyjskiej współpracy w zakresie wyjaśnienia prawdy historycznej na temat Zbrodni Katyńskiej oraz informacje na temat śledztwa w sprawie Zbrodni Katyńskiej prowadzonego od 30 listopada 2004 r. przez Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie. Do Trybunału przesłano również liczne dokumenty pochodzące z akt rosyjskiego śledztwa katyńskiego, które zostały oficjalnie przekazane władzom polskim przez władze rosyjskie. Wszystkie przedstawione materiały źródłowe pochodzą ze zbiorów Instytutu Pamięci Narodowej – Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie oraz Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Na etapie postępowania przed Izbą Trybunału Rząd RP nawiązał współpracę z panem prof. Christophem Swinarskim, natomiast na etapie postępowania przed Wielką Izbą Trybunału w przygotowaniu argumentacji uczestniczył pan prof. William Schabas.

W trakcie postępowania toczącego się przed Wielką Izbą Trybunału zgodę na przyłączenie się w charakterze strony trzeciej uzyskały także organizacje pozarządowe: Public Interna-

6

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

tional Law and Policy Group, Centrum Praw Człowieka „Memoriał”, European Human Rights Advocacy Centre, Essex Transitional Justice Network, Open Society Justice Initiative oraz Amnesty International. Przedłożone przez nie stanowiska wspierały argumentację Skarżących.

Treść pisemnych i ustnych wystąpień rządowych oraz wybór przesłanych dokumentów źródłowych wynikały z zakresu postępowania przed Trybunałem, a także sformułowanych przez niego pytań. Należy pamiętać, że celem działań Skarżących oraz władz polskich było wykazanie nierzetelności postępowania władz rosyjskich w trakcie prowadzonych postępowań oraz udowodnienie faktu nieludzkiego traktowania Skarżących. Żadne z wystąpień i dołączonych do nich załączników nie miało na celu dostarczenia Trybunałowi dowodów na to, że Zbrodnia Katyńska została dokonana przez władze radzieckie, ponieważ okoliczność ta pozostaje bezsporna. Trybunałowi zostały przekazane w szczególności dokumenty odnoszące się do indywidualnych losów niektórych krewnych Skarżących bądź takie, które stanowiły dowody na poparcie argumentów prezentowanych przez stronę polską. Jako przykład wskazać można, iż dokumenty dołączone do stanowiska pisemnego z 15 września 2010 r. miały za zadanie wykazać, że rzeczywistym celem śledztwa wszczętego na początku lat 90-tych przez władze radzieckie było wyjaśnienie - w związku z odkryciem masowych grobów w okręgach charkowskim i twerskim – losu polskich jeńców wojennych wziętych do niewoli na przełomie lat 1939 i 1940. Z kolei dokumenty dołączone do wersji pisemnej stanowiska ustnego zaprezentowanego na rozprawie 13 lutego 2013 r. miały na celu odparcie twierdzeń strony rosyjskiej zawartych w piśmie z 17 stycznia 2013 r., jakoby tzw. Ukraińska Lista Katyńska, a także inne dokumenty przekazane przez Ukrainę Głównej Prokuraturze Wojskowej Federacji Rosyjskiej w ramach realizacji wniosku o pomoc prawną, nie miały znaczenia dla prowadzonego przez prokuraturę rosyjską śledztwa.

Wraz ze stanowiskami procesowymi Rządu RP do Trybunału przesłano 79 załączników, w tym dokumenty źródłowe. Mając na uwadze dużą liczbę załączników i ich obszerność, ale też uwzględniając fakt, iż część z tych dokumentów jest łatwo dostępna dla zainteresowanych, zdecydowaliśmy się na ograniczenie liczby opublikowanych załączników. Z tego też względu zrezygnowano z zamieszczenia w niniejszej publikacji dokumentów dostępnych w domenie publicznej np. zawartych w różnego rodzaju wydawnictwach. Natomiast z uwagi na toczące się cały czas śledztwo prowadzone przez Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie w publikacji nie zostały zamieszczone dokumenty z czynności procesowych przeprowadzonych w tym śledztwie, a także osobiste dokumenty Ofiar.

Stanowiska Rządu polskiego były przedkładane Europejskiemu Trybunałowi Praw Człowieka na przestrzeni lat 2009-2013. Dlatego też w celu ułatwienia Czytelnikom zapoznania się z nimi, przesłane dokumenty poddane zostały w niniejszej publikacji ograniczonej korekcie redakcyjnej, która polegała na ujednoliceniu szaty graficznej dokumentów, sposobu cytowania orzeczeń, przypisów oraz pisowni niektórych nazw własnych.

Dla ułatwienia korzystania z publikacji zamieściliśmy w niej także kalendarium postępowań toczących się w sprawach katyńskich przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka. Zostały w nim uwzględnione daty najważniejszych czynności procesowych dokonanych przez strony.

Dnia 16 kwietnia 2012 r. Izba Trybunału wydała wyrok w sprawie Janowiec i inni p. Rosji stwierdzający naruszenie art. 3 (w stosunku do niektórych Skarżących) oraz

7

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

art. 38 Konwencji. Uznała natomiast, że ze względu na brak właściwości czasowej nie może orzekać o zarzutach sformułowanych na podstawie art. 2 Konwencji. Brak możliwości orzekania Izba uzasadniła tym, że jej zdaniem wszystkich najważniejszych czynności procesowych w śledztwie dokonano jeszcze przed 1998 r., tj. przed przystąpieniem Rosji do Konwencji. Skarżący nieusatysfakcjonowani tym orzeczeniem, złożyli do Trybunału wnioski o rozpatrzenie sprawy przez Wielką Izbę Trybunału zasiadającą w składzie 17 sędziów. Wnioski Skarżących zostały poparte przez Rząd RP działający jako strona trzecia. Dnia 21 października 2013 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka, zasiadając w składzie Wielkiej Izby, wydał ostateczny wyrok w sprawie Janowiec i inni p. Rosji, który kończy postępowanie przed Trybunałem. Z wyjątkiem rozstrzygnięcia w zakresie art. 38 Konwencji, orzeczenie nie zapadło jednomyślnie. W wyroku Wielka Izba Trybunału podtrzymała (głosami 13 do 4) wnioski, jakie znalazły się w wyroku Izby z 16 kwietnia 2012 r. co do braku kompetencji czasowej do rozpatrywania zarzutu na podstawie art. 2, odnoszącego się do rzetelności przeprowadzonego śledztwa. Odmiennie niż w wyroku izbowym oceniona została natomiast sytuacja Skarżących w świetle art. 3 Konwencji. Trybunał uznał bowiem (głosami 12 do 5), że sposób traktowania Skarżących przez władze rosyjskie w trakcie prowadzonych przez nie postępowań nie stanowił naruszenia tego postanowienia Konwencji. Wielka Izba podtrzymała natomiast stwierdzenie Izby Trybunału w zakresie art. 38 Konwencji uznając, że władze rosyjskie dopuściły się naruszenia obowiązku współpracy z Trybunałem poprzez nieprzedłożenie wymaganych dokumentów.

Postępowania wszczęte przez Skarżących przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka były elementem ich rozległej działalności na rzecz uczczenia Ofiar Zbrodni Katyńskiej, rozliczenia osób odpowiedzialnych za tę zbrodnię oraz walki o prawdę historyczną i wiedzę o niej dla przyszłych pokoleń. Wyrok Trybunału, mimo że ostateczny, nie zamyka dyskusji i działań w zakresie prawnych aspektów rozliczenia odpowiedzialności za Zbrodnię Katyńską, będącej zbrodnią prawa międzynarodowego. Mamy nadzieję, że niniejsza publikacja wpisze się w kontekst działań zmierzających do utrwalenia pamięci o Zbrodni Katyńskiej i jej Ofiarach.

Redakcja

8

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

1. Kalendarium postępowania Część I

Przebieg postępowań przed Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

19 listopada 2007 r.

Złożenie skargi Janowiec i Trybowski p. Rosji do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (skarga nr 55508/07).

29 stycznia 2009 r. Stanowisko pisemne Rządu FR w sprawie Janowiec i Trybowski p. Rosji.

30 stycznia 2009 r.

Poinformowanie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka o decyzji Rządu RP o przystąpieniu do sprawy Janowiec i Trybowski p. Rosji w charakterze strony trzeciej.

9 kwietnia 2009 r. Stanowisko pisemne Skarżących w sprawie Janowiec i Trybowski p. Rosji w odpowiedzi na stanowisko Rządu FR z 29 stycznia 2009 r.

14 kwietnia 2009 r. Stanowisko pisemne Rządu RP w sprawie Janowiec i Trybowski p. Rosji; tłumaczenie stanowiska na język angielski przesłane do Trybunału 12 maja 2009 r.

24 maja 2009 r.

Złożenie skargi Wołk-Jezierska i inni p. Rosji do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (skarga nr 29520/09).

8 czerwca 2009 r. Stanowisko pisemne Rządu FR w sprawie Janowiec i Trybowski p. Rosji w odpowiedzi na stanowisko Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r.

27 stycznia 2010 r.

Poinformowanie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka o decyzji Rządu RP o przystąpieniu do sprawy Wołk-Jezierska i inni p. Rosji w charakterze strony trzeciej.

19 marca 2010 r. Stanowisko pisemne Rządu FR w sprawie Wołk-Jezierska i inni p. Rosji.

29 maja 2010 r. Stanowisko pisemne Skarżących w sprawie Wołk-Jezierska i inni p. Rosji w odpowiedzi na stanowisko Rządu FR z 19 marca 2010 r.

29 lipca 2010 r. Stanowisko pisemne Rządu RP w sprawie Wołk-Jezierska i inni p. Rosji; tłumaczenie stanowiska na język angielski przesłane do Trybunału 15 września 2010 r.

12 października 2010 r.

Stanowisko pisemne Skarżących w sprawie Wołk-Jezierska i inni p. Rosji w odpowiedzi na stanowisko Rządu RP z 29 lipca 2010 r.

13 października 2010 r. Stanowisko pisemne Rządu FR w sprawie Wołk-Jezierska i inni p. Rosji w odpowiedzi na stanowisko Rządu RP z 29 lipca 2010 r.

5 lipca 2011 r. Decyzja Europejskiego Trybunału Praw Człowieka o częściowej dopuszczalności i połączeniu skarg Janowiec i Trybowski p. Rosji

9

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka oraz Wołk-Jezierska i inni p. Rosji (po połączeniu sprawa otrzymała wspólną nazwę Janowiec i inni p. Rosji)

3 sierpnia 2011 r.

9 i 13 września 2011 r.

Przedstawienie przez Skarżących w sprawie Janowiec i inni p. Rosji roszczeń w przedmiocie słusznego zadośćuczynienia.

15 września 2011 r. Dodatkowe stanowisko pisemne Rządu RP w sprawie zarzutu naruszenia przez Rząd FR art. 38 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w związku z odmową przedłożenia przez Rząd FR postanowienia z 21 września 2004 r. o umorzeniu rosyjskiego śledztwa katyńskiego.

15 września 2011 r. Dodatkowe stanowisko pisemne Rządu FR w sprawie zarzutu naruszenia art. 38 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w związku z odmową przedłożenia przez Rząd FR postanowienia z 21 września 2004 r. o umorzeniu rosyjskiego śledztwa katyńskiego.

15 września 2011 r. Dodatkowe stanowisko pisemne Skarżących w sprawie naruszenia art. 38 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka w związku z odmową przedłożenia przez Rząd FR postanowienia z 21 września 2004 r. o umorzeniu rosyjskiego śledztwa katyńskiego.

6 października 2011 r. Rozprawa w sprawie Janowiec i inni p. Rosji przed Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

19 października 2011 r. Stanowisko pisemne Rządu FR w sprawie Janowiec i inni p. Rosji w odpowiedzi na roszczenia Skarżących z 3 sierpnia 2011 r. oraz 9 i 13 września 2011 r. w przedmiocie słusznego zadośćuczynienia.

16 kwietnia 2012 r. Ogłoszenie wyroku Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Janowiec i inni p. Rosji.

Część II 29 czerwca 2012 r.

3 i 5 lipca 2012 r.

11 lipca 2012 r.

Przebieg postępowania przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Złożenie przez Skarżących wniosków o rozpatrzenie sprawy Janowiec i inni p. Rosji przez Wielką Izbę Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

Złożenie przez Rząd RP wniosku popierającego wnioski Skarżących o rozpatrzenie sprawy Janowiec i inni p. Rosji przez Wielką Izbę Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

24 września 2012 r. Decyzja panelu 5 sędziów Wielkiej Izby o przekazaniu sprawy Janowiec i inni p. Rosji do rozpatrzenia przez Wielką Izbę Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

30 listopada 2012 r.

Przedstawienie stanowiska pisemnego przez Skarżących w spra-

10

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka wie nr 29520/09 oraz stanowisk Rządu FR i Rządu RP w postępowaniu w sprawie Janowiec i inni p. Rosji przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

10 grudnia 2012 r.

Przedstawienie stanowiska pisemnego przez Skarżących w sprawie nr 55508/07 w postępowaniu w sprawie Janowiec i inni p. Rosji przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

16 stycznia 2013 r.

Przedstawienie stanowisk pisemnych przez organizacje pozarządowe, które uzyskały zgodę Trybunału na przystąpienia do postępowania w sprawie Janowiec i inni p. Rosji przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w charakterze strony trzeciej; stanowiska przedłożyły: Public International Law and Policy Group, Centrum Praw Człowieka „Memoriał”, European Human Rights Advocacy Centre, Essex Transitional Justice Network, Open Society Justice Initiative oraz Amnesty International.

17 stycznia 2013 r.

Przedłożenie dokumentów dodatkowych przez Rząd FR w sprawie Janowiec i inni p. Rosji przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

13 lutego 2013 r. Rozprawa w sprawie Janowiec i inni p. Rosji przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

21 października 2013 r. Ogłoszenie wyroku Wielkiej Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Janowiec i inni p. Rosji.

11

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

3. Dokumenty przedłożone przez Rząd Rzeczypospolitej Polskiej w sprawie Janowiec i inni przeciwko Rosji (skargi nr 55508/07 i 29520/09) Część I: Dokumenty przedłożone przez Rząd RP w postępowaniach prowadzonych przed Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka 1.

Pismo Rządu RP z 30 stycznia 2009 r. w sprawie przyłączenia się do sprawy Janowiec i Trybowski p. Rosji

2.

Stanowisko Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r. w sprawie Janowiec i Trybowski p. Rosji Załączniki do stanowiska Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r.: • Załącznik nr 1 – Zestawienie informacji na temat losu Andrzeja Janowca, jeńca obozu NKWD w Starobielsku, będących w posiadaniu Federacji Rosyjskiej – tabela obejmująca dokumenty źródłowe oznaczone numerami od 1 A do 1 I (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 1A – Protokół z przesłuchania świadka, Jerzego Janowca, syna Andrzeja Janowca, jeńca obozu NKWD w Starobielsku, złożonego 7 marca 2005 r. przed A. Majcherem, prokuratorem Instytutu Pamięci Narodowej – Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Katowicach (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 1B – Kopia kartki pocztowej nadanej w 1939 r. przez Andrzeja Janowca, jeńca obozu NKWD w Starobielsku, z obozu do żony Heleny Janowiec w okupowanej Polsce.

• Załącznik nr 1C [załącznik tożsamy z załącznikiem 2B] – Protokół z polsko-rosyjskich prac archeologiczno-ekshumacyjnych prowadzonych w Charkowie od 25 lipca do 9 sierpnia 1991 r. podpisany 9 sierpnia 1991 r. przez płk A. Trietieckiego, prokuratora Głównej Prokuratury Wojskowej FR, S. Śnieżko, Zastępcę Prokuratora Generalnego RP oraz polskich i rosyjskich ekspertów medycyny sądowej (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 1D – Kopia kartki zawierającej nazwiska polskich oficerów osadzonych w obozie NKWD w Starobielsku, w tym nazwisko Andrzeja Janowca, wydobyta z grobu nr 40/95 podczas prac archeologiczno-ekshumacyjnych w Charkowie w 1995 r.

• Załącznik nr 1E [załącznik tożsamy z załącznikiem 2F] – Odpowiedź Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 23 czerwca 2003 r. na wniosek mec. Józefa Szewczyka w sprawie rozstrzelania i pogrzebania Andrzeja Janowca, jeńca obozu NKWD w Starobielsku.

• Załącznik nr 1F – Kopia listu Heleny Janowiec z 2 lutego 1941 r. do Andrzeja Janowca wraz z kopertą okazaną przez Jerzego Janowca, syna Andrzeja Janowca,

12

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka jeńca obozu NKWD w Starobielsku, podczas przesłuchania 7 marca 2005 r. przed A. Majcherem, prokuratorem Instytutu Pamięci Narodowej – Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Katowicach (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 1G [załącznik tożsamy z załącznikiem 2I] – Uchwała nr P13/144-op Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) z 5 marca 1940 r. w sprawie rozstrzelania przez NKWD 25 700 polskich jeńców wojskowych i innych osób polskiego pochodzenia (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 1H [załącznik tożsamy z załącznikiem 2J] – Notatka A. Szelepina, Przewodniczącego KGB przy Radzie Ministrów ZSRR dla N. Chruszczowa z 3 marca 1959 r. (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 1 I – Kopie listów przewodnich z przekazania w 1992 i 1993 r. ekspertyz polskich biegłych z badania materiału dowodowego zabezpieczonego w trakcie polsko-rosyjskich prac archeologiczno-ekshumacyjnych w Charkowie w 1991 r. (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 2 – Zestawienie informacji na temat losu Antoniego Nawratila, jeńca obozu NKWD w Starobielsku, będących w posiadaniu Federacji Rosyjskiej – tabela obejmująca dokumenty źródłowe oznaczone numerami od 2 A do 2 K. • Załącznik nr 2A – Protokół z przesłuchania Elfrydy Trybowskiej, córki Antoniego Nawratila, jeńca obozu NKWD w Starobielsku, złożonego 12 stycznia 2004 r. przed A. Hudyką, prokuratorem Instytutu Pamięci Narodowej – Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Krakowie (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 2B [załącznik tożsamy z załącznikiem 1C] – Protokół z polsko-rosyjskich prac archeologiczno-ekshumacyjnych prowadzonych w Charkowie od 25 lipca do 9 sierpnia 1991 r. podpisany 9 sierpnia 1991 r. przez płk A. Trietieckiego, prokuratora Głównej Prokuratury Wojskowej FR, S. Śnieżko, Zastępcę Prokuratora Generalnego RP oraz polskich i rosyjskich ekspertów medycyny sądowej (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 2C – Ekspertyza kryminalistyczna nr HLE-3937/91 Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Głównej Policji w Warszawie z 16 lipca 1992 r. dotycząca kartki zawierającej listę 118 nazwisk polskich oficerów osadzonych w obozie NKWD w Starobielsku, w tym nazwisko Antoniego Nawratila, wydobytej podczas prac archeologiczno-ekshumacyjnych w Charkowie w 1991 r. (w publikacji załącznik umieszczony w formie wyciągu).

• Załącznik nr 2D – Kopia fragmentu kartki zawierającej listę 118 nazwisk polskich oficerów osadzonych w obozie NKWD w Starobielsku, w tym nazwisko Antoniego Nawratila, wydobytej podczas prac archeologiczno-ekshumacyjnych w Charkowie w 1991 r.

• Załącznik nr 2E [załącznik tożsamy z dokumentem w załączniku 2K, z załącznikiem 3D oraz z załącznikiem 2D do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.] – Pismo

13

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 9 października 1992 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej szeregu dokumentów, w tym ekspertyzy kryminalistycznej nr HLE-3937/91, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 2F [załącznik tożsamy z załącznikiem 1E] – Odpowiedź Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 23 czerwca 2003 r. na wniosek mec. J. Szewczyka w sprawie rozstrzelania i pogrzebania Antoniego Nawratila, jeńca obozu NKWD w Starobielsku.

• Załącznik nr 2G – Kopia tłumaczenia listu od Antoniego Nawratila z obozu NKWD w Starobielsku z 7 kwietnia 1940 r. do żony Blanki Nawratil okazana przez Elfrydę Trybowską, córkę Antoniego Nawratila, podczas przesłuchania 12 stycznia 2004 r. przed A. Hudyką, prokuratorem Instytutu Pamięci Narodowej – Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Krakowie (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 2H – Kopie listów Antoniego Nawratila, jeńca obozu NKWD w Starobielsku, jego żony Blanki Nawratil i córki Elfrydy Trybowskiej z okresu 1939-1940 (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 2I [załącznik tożsamy z załącznikiem 1G] – Uchwała nr P13/144-op Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) z 5 marca 1940 r. w sprawie rozstrzelania przez NKWD 25 700 polskich jeńców wojskowych i innych osób polskiego pochodzenia (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 2J [załącznik tożsamy z załącznikiem 1H]– Notatka A. Szelepina, Przewodniczącego KGB przy Radzie Ministrów ZSRR dla N. Chruszczowa z 3 marca 1959 r. (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 2K – Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 9 października 1992 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej szeregu dokumentów, w tym ekspertyzy kryminalistycznej nr HLE-3937/91, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159 [załącznik tożsamy z załącznikiem 2E, z załącznikiem 3D oraz z załącznikiem 2D do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.] oraz pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 19 lutego 1993 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej 5 opinii i 2 ekspertyz w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159 [załącznik tożsamy z załącznikiem 3E oraz z załącznikiem 2E do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.].

• Załącznik nr 3 – Lista dokumentów przekazanych ZSRR / Federacji Rosyjskiej w odpowiedzi na radziecki wniosek z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159 (załącznik nieuwzględniony w niniejszej publikacji).

• Załącznik nr 3A [załącznik tożsamy z załącznikiem 2A do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.] – Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokura-

14

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka tury Wojskowej ZSRR z 11 kwietnia 1991 r. informujące o przekazaniu ZSRR ok.

200 dokumentów, w tym protokołów zeznań świadków, będących członkami rodzin więźniów z obozów NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 3B [załącznik tożsamy z załącznikiem 2B do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.]– Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR z 28 czerwca 1991 r. informujące o przekazaniu ZSRR ok.

200 dokumentów, w tym protokołów zeznań świadków, będących członkami rodzin więźniów z obozów NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 3C [załącznik tożsamy z załącznikiem 2C do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.] – Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 11 kwietnia 1992 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej ok. 100 dokumentów, w tym protokołów zeznań świadków, będących członkami rodzin więźniów z obozów NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 3D [załącznik tożsamy z załącznikiem 2E, z dokumentem w załączniku 2K oraz z załącznikiem 2D do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.] – Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej Federacji Rosyjskiej z 9 października 1992 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej szeregu dokumentów, w tym ekspertyzy kryminalistycznej nr HLE-3937/91, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 3E [załącznik tożsamy z dokumentem w załączniku 2K oraz z załącznikiem 2E do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.] – Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 19 lutego 1993 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej 5 opinii i 2 ekspertyz w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 3F – Wersja robocza pisma Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z maja 1995 r. w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 3G [załącznik tożsamy z załącznikiem 2F do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.]– Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 16 sierpnia 1995 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej ok. 250 dokumentów, w tym protokołów z zeznań świadków w sprawie osób figurujących na tzw. Ukraińskiej Liście Katyńskiej i tzw. Białoruskiej Liście Katyńskiej, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

15

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

3.

Pismo Rządu RP z 27 stycznia 2010 r. w sprawie przyłączenia się do sprawy Wołk-Jezierska i inni p. Rosji

4.

Stanowisko Rządu RP z 29 lipca 2010 r. w sprawie Wołk-Jezierska i inni p. Rosji Załączniki do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.: • Załącznik nr 1 – Zestawienie informacji na temat losu krewnych Skarżących, Ofiar Zbrodni Katyńskiej, będących w posiadaniu Federacji Rosyjskiej – tabela obejmująca dokumenty źródłowe oznaczone numerami od 1 A do 1 M. • Załącznik nr 1A – Lista wywozowa z obozu NKWD w Kozielsku nr 052/3 z 27 kwietnia 1940 r. z poleceniem przekazania 100 polskich jeńców wojennych, w tym Wincentego Wołka, pod zarząd naczelnika NKWD na okręg smoleński (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu).

• Załącznik nr 1B – Niemiecka lista ekshumacyjna Amtliches Material zum Massenmord von KATYŃ z 1943 r. zawierająca nazwiska Wincentego Wołka, Stanisława Rodowicza i Stanisława Mieleckiego – jeńców obozu NKWD w Kozielsku (w publikacji w formie wyciągu).

• Załącznik nr 1C – Wykaz Polskiego Czerwonego Krzyża osób ekshumowanych w Katyniu w 1943 r. zawierający nazwiska Wincentego Wołka, Stanisława Rodowicza i Stanisława Mieleckiego – jeńców obozu NKWD w Kozielsku (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu).

• Załącznik nr 1D – Kartoteka osobowa do wykazu Polskiego Czerwonego Krzyża osób ekshumowanych w Katyniu w 1943 r. zawierająca nazwiska Wincentego Wołka, Stanisława Rodowicza i Stanisława Mieleckiego – jeńców obozu NKWD w Kozielsku (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu).

• Załącznik nr 1E – Lista wywozowa z obozu NKWD w Kozielsku nr 017/2 z przełomu kwietnia i maja 1940 r. z poleceniem przekazania 100 polskich jeńców wojennych, w tym Stanisława Rodowicza, pod zarząd naczelnika NKWD na okręg smoleński (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu).

• Załącznik nr 1F – Lista wywozowa z obozu NKWD w Kozielsku nr 014/4 z 4 kwietnia 1940 r. z poleceniem przekazania 99 polskich jeńców wojennych, w tym Stanisława Mieleckiego, pod zarząd naczelnika NKWD na okręg smoleński (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu).

• Załącznik nr 1G – Pismo o sygn. IV/[nieczytelne]0.43.13.W Dyrektora Polskiego Czerwonego Krzyża do Marii Mieleckiej dotyczące identyfikacji w 1943 r. w Katyniu zwłok jej męża Stanisława Mieleckiego (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 1H – Protokół z 16 stycznia 1947 r. z przesłuchania Marii Mieleckiej przed Sądem Grodzkim w Aleksandrowie Kujawskim w sprawie o sygn. Zg.31/46 w przedmiocie stwierdzenia zgonu jej męża Stanisława Mieleckiego (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 1I – Postanowienie Sądu Grodzkiego w Aleksandrowie Kujawskim

16

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka z 16 stycznia 1947 r. w sprawie o sygn. Zg.31/46 w przedmiocie stwierdzenia zgonu Stanisława Mieleckiego.

• Załącznik nr 1J – Lista jeńców obozu NKWD w Starobielsku, sporządzona przez naczelnika obozu sierżanta Gajdideja oraz sekretarz Bołdariewę opatrzona tytułem „Spis ewidencyjny jeńców wojennych ubyłych z obozu NKWD ZSRR w Starobielsku”, zawierająca nazwiska Ryszarda Żołędziowskiego, Stanisława Uziembło, Stefana Ercharda i Stanisława Malewicza (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu).

• Załącznik nr 1K – Ekspertyza kryminalistyczna nr HLE-3937/91 Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Głównej Policji w Warszawie z 16 lipca 1992 r. dotycząca kartki zawierającej listę 118 nazwisk polskich oficerów osadzonych w obozie NKWD w Starobielsku, w tym nazwisko Ryszarda Żołędziowskiego, wydobytej podczas prac archeologiczno-ekshumacyjnych w Charkowie w 1991 r. (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu). Do ekspertyzy dołączono kopię fragmentu kartki z nazwiskiem Ryszarda Żołędziowskiego.

• Załącznik nr 1L – Lista wywozowa z obozu NKWD w Ostaszkowie nr 045/3 z 22 kwietnia 1940 r. z poleceniem przekazania 95 polskich jeńców wojennych, w tym Szymona Tomaszewskiego, pod zarząd naczelnika NKWD na okręg kaliniński (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu).

• Załącznik nr 1Ł – Lista wywozowa z obozu NKWD w Ostaszkowie nr 033/2 z 16 kwietnia 1940 r. z poleceniem przekazania 100 polskich jeńców wojennych, w tym Aleksandra Wielebnowskiego, pod zarząd naczelnika NKWD na okręg kaliniński (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu).

• Załącznik nr 1M – Lista wywozowa z obozu NKWD w Ostaszkowie nr 037/2 z 20 kwietnia 1940 r. z poleceniem przekazania 100 polskich jeńców wojennych, w tym Michała Adamczyka, pod zarząd naczelnika NKWD na okręg kaliniński (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu).

• Załącznik nr 2 – Zestawienie informacji na temat dokumentów przekazanych Federacji Rosyjskiej w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159 – lista obejmująca dokumenty źródłowe oznaczone numerami od 2 A do 2 F (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 2A [załącznik tożsamy z załącznikiem 3A do stanowiska Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r.]– Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR z 11 kwietnia 1991 r. informujące o przekazaniu ZSRR ok. 200 dokumentów, w tym protokołów zeznań świadków, będących członkami rodzin więźniów z obozów NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 2B [załącznik tożsamy z załącznikiem 3B do stanowiska Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r.]– Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR z 28 czerwca 1991 r. informujące o przekazaniu ZSRR

17

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka ok. 200 dokumentów, w tym protokołów zeznań świadków, będących członkami rodzin więźniów z obozów NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 2C [załącznik tożsamy z załącznikiem 3C do stanowiska Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r.] – Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 11 kwietnia 1992 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej ok. 100 dokumentów, w tym protokołów zeznań świadków, będących członkami rodzin więźniów z obozów NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 2D [załącznik tożsamy z załącznikami 2E i 3D do stanowiska Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r. oraz z dokumentem w załączniku 2K do stanowiska Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r.]– Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 9 października 1992 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej szeregu dokumentów, w tym ekspertyzy kryminalistycznej nr HLE-3937/91, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 2E [załącznik tożsamy z załącznikiem 3E do stanowiska Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r. oraz z dokumentem w załączniku 2K do stanowiska Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r.]– Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 19 lutego 1993 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej 5 opinii i 2 ekspertyz w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 2F [załącznik tożsamy z załącznikiem 3G do stanowiska Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r.]– Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 16 sierpnia 1995 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej ok. 250 dokumentów, w tym protokołów z zeznań świadków w sprawie osób figurujących na tzw. Ukraińskiej Liście Katyńskiej i tzw. Białoruskiej Liście Katyńskiej, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159.

• Załącznik nr 3 – Sprawozdanie dr E. Seyfrieda z 13 kwietnia 1943 r. z pobytu w Lesie Katyńskim wiosną 1943 r. złożone Państwu Podziemnemu. Przykład dokumentu wytworzonego przez przedstawicieli polskiego społeczeństwa obecnych w Lesie Katyńskim wiosną 1943 r. (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 4 – Raport końcowy Polskiego Czerwonego Krzyża sporządzony w czerwcu 1943 r. przez K. Skarżyńskiego Sekretarza Generalnego PCK zawierający sprawozdanie Komisji Technicznej PCK z wyników jej prac w Lesie Katyńskim wiosną 1943 r. (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 5 – Pismo Międzyresortowej Komisji ds. Ochrony Tajemnicy Państwowej FR z 25 czerwca 2010 r. odczytane 13 lipca 2010 r. na posiedzeniu Moskiewskiego Sądu Miejskiego w sprawie ze skargi Stowarzyszenia Memoriał.

18 5.

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka Stanowisko dodatkowe Rządu RP z 15 września 2011 r. złożone po decyzji Europejskiego Trybunału Praw Człowieka o połączeniu spraw Janowiec i Trybowski p. Rosji oraz Wołk-Jezierska i inni p. Rosji w jedną sprawę – Janowiec i inni p. Rosji Załączniki do stanowiska dodatkowego Rządu RP z 15 września 2011 r.: • Załącznik nr 1 – Decyzja Prokuratury Okręgowej ZSRR w Charkowie z 22 marca 1990 r. o wszczęciu śledztwa nr 189001 w sprawie masowych grobów w okolicach Charkowa.

• Załącznik nr 2 – Decyzja Prokuratury Okręgowej ZSRR w Kalininie z 6 czerwca 1990 r. o wszczęciu śledztwa nr 42813 w sprawie zaginięcia w okręgu kalinińskim w latach 1939 – 1940 polskich jeńców wojennych i cywilów.

• Załącznik nr 3 – Dwie Decyzje Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR z 27 września 1990 r. o przejęciu śledztwa nr 189001 Prokuratury Okręgowej ZSRR w Charkowie.

• Załącznik nr 4 – Decyzja Prokuratury Okręgowej ZSRR w Twerze z 12 listopada 1990 r. o przekazaniu śledztwa nr 42813 Głównej Prokuraturze Wojskowej ZSRR. • Załącznik nr 5 – Wniosek Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR z 25 grudnia 1990 r. o udzielenie przez władze Rzeczypospolitej Polskiej pomocy prawnej w ramach radzieckiego śledztwa w sprawie Zbrodni Katyńskiej.

• Załącznik nr 6 – Wyciągi z akt rosyjskiego śledztwa katyńskiego nr 159, z tomów: 12, 27, 28, 72, 79, 81, 89, 95, 97, 108, 155 i 156 (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

6.

Stanowisko Rządu RP w sprawie Janowiec i inni p. Rosji przedstawione podczas rozprawy 6 października 2011 r. przed Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w odpowiedzi na pytania Trybunału sformułowane w piśmie z 18 sierpnia 2011 r.

Część II: Dokumenty przedłożone przez Rząd RP w postępowaniu prowadzonym przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka 7.

Wniosek Rządu RP z 11 lipca 2012 r. o przekazanie sprawy Janowiec i inni p. Rosji do Wielkiej Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

8.

Stanowisko Rządu RP z 30 listopada 2012 r. przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Janowiec i inni p. Rosji Załączniki do stanowiska Rządu RP z 30 listopada 2012 r.: • Załącznik nr 1 – tzw. Ukraińska Lista Katyńska (załącznik nieuwzględniony w publikacji).

• Załącznik nr 2 – Pismo Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 7 czerwca 2004 r. do Prokuratury Wojskowej Północnego Regionu Ukrainy w sprawie udzielenia pomocy prawnej.

19

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka • Załącznik nr 3 – Pismo Prokuratury Generalnej Ukrainy z 10 września 2004 r. do Głównej Prokuratury Wojskowej FR w sprawie wniosków o pomoc prawną.

• Załącznik nr 4 – Postanowienie Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 2 sierpnia 2004 r. o włączeniu do akt sprawy nr 159 nadesłanych 13 tomów akt Prokuratury Wojskowej Północnego Regionu Ukrainy związanych ze znalezieniem szczątków 3435 polskich obywateli rozstrzelanych wiosną 1940 r.

• Załącznik nr 5 – Protokół Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 2 sierpnia 2004 r. z oględzin 13 tomów akt przekazanych przez Generalną Prokuraturę Ukrainy związanych ze znalezieniem szczątków polskich obywateli w miejscowości Kuropaty pod Kijowem.

• Załącznik nr 6 – Pismo Krzysztofa Malewicza w sprawie rehabilitacji jego ojca Stanisława Malewicza wraz z odpowiedzią władz rosyjskich.

• Załącznik nr 7 – Pismo mec. J. Szewczyka z 19 czerwca 2003 r. w sprawie ustalenia losu Antoniego Nawratila, Andrzeja Janowca i Stefana Greczyna wraz z odpowiedzią władz rosyjskich z 23 czerwca 2003 r.

• Załącznik nr 8 – Pismo Krystyny Krzyszkowiak z 21 czerwca 1998 r. o przesłanie dokumentów dotyczących jej ojca, Michała Adamczyka wraz z odpowiedzią władz rosyjskich z 2 września 1998 r.

• Załącznik nr 9 – Wnioski wydziału Konsularnego Ambasady RP w Moskwie dotyczące miejsca pochówku oraz rehabilitacji Stanisława Malewicza i Stanisława Janickiego wraz z odpowiedziami władz rosyjskich.

• Załącznik nr 10 – Pismo z 12 sierpnia 2004 r. Głównej Prokuratury Wojskowej FR do Instytutu Naukowo – Badawczego ds. Przestrzegania Praworządności o wydanie opinii eksperckiej dotyczącej rozumienia pojęcia ludobójstwa w kontekście prawa rosyjskiego i międzynarodowego.

• Załącznik nr 11 – Pismo przewodnie z 19 sierpnia 2004 r. Instytutu Naukowo-Badawczego ds. Przestrzegania Praworządności wraz z opinią dot. karnej kwalifikacji działań władz ZSRR w stosunku do grupy obywateli polskich wiosną 1940 r.

• Załącznik nr 12 – Pismo z 16 sierpnia 2004 r. Głównej Prokuratury Wojskowej FR do Instytutu Historii Wojskowości Ministerstwa Obrony FR o wydanie opinii eksperckiej dotyczącej: oceny sytuacji polityczno-wojskowej w Europie na przełomie 1939/1940 r.; oceny decyzji władz naczelnych ZSRR o wejściu Armii Czerwonej na terytorium Polski; ogólnej liczby polskich obywateli na terytorium Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi wg stanu na wrzesień 1939 r. oraz oceny uczestnictwa obywateli polskich w działaniach wojennych przeciwko ZSRR w czasie II wojny światowej.

• Załącznik nr 13 – Pismo z 20 sierpnia 2004 r. Instytutu Historii Wojskowości Ministerstwa Obrony FR wraz z informacją analityczną o śmierci jeńców wojennych Armii Czerwonej w latach 1919-1921 w Polsce i jeńców wojennych obywateli Polski w 1939/1940 w ZSRR.

20

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka • Załącznik nr 14 – Postanowienie Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 20 września 2004 r. dot. weryfikacji danych osobowych obywateli polskich przetrzymywanych w obozach w Ostaszkowie i Starobielsku.

9.

Stanowisko Rządu RP w sprawie Janowiec i inni p. Rosji przedstawione podczas rozprawy 13 lutego 2013 r. przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w odpowiedzi na pytania Trybunału sformułowane w piśmie z 23 listopada 2012 r.

Załączniki do stanowiska Rządu RP przedstawionego podczas rozprawy 13 lutego 2013 r.: • Załącznik nr 1 – Pismo z 20 lipca 1953 r. Naczelnika I Specjalnego Oddziału Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Ukraińskiej SRR do Naczelnika I Specjalnego Oddziału Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ZSRR informujące o zwrocie dwunastu kopii „protokołów” (list dyspozycyjnych) zawierających informacje dotyczące zamordowania 3435 obywateli polskich na terytorium Ukrainy.

• Załącznik nr 2 – Wykaz nr 3 obywateli polskich aresztowanych w latach 1939-1940 przez NKWD w obwodzie stanisławowskim i przewiezionych do więzień w Kijowie.

• Załącznik nr 3 – Wykaz osób aresztowanych za przestępstwa kontrrewolucyjne w latach 1939-1941 w obwodzie stanisławowskim and przewiezionych do dalszego zatrzymania w więzieniach Kijowa do dyspozycji NKWD Ukraińskiej SRR. • Załącznik nr 4 – Odpowiedź z 21 sierpnia 2004 r. Głównego Centrum Informacyjnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych FR dotycząca Władysława Czaplińskiego s. Kazimierza ur. w 1895 r.

21

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Pismo Rządu RP z 30 stycznia 2009 r. w sprawie przyłączenia się do sprawy Janowiec i Trybowski p. Rosji

22

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Stanowisko Rządu RP z 14 kwietnia 2009 r. w sprawie Janowiec i Trybowski p. Rosji

23 I.

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka WSTĘP

1. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej (“Rząd”) ma zaszczyt przedstawić Europejskiemu Trybu-

nałowi Praw Człowieka (“Trybunał”) obserwacje w sprawie skargi złożonej przez Pana Jerzego Janowca oraz Antoniego Trybowskiego, obywateli polskich. Obecna sprawa wywodzi się ze skargi (nr 55508/07) złożonej do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Skarga została złożona w dniu 19 listopada 2007 r.

2. Jak zostało sprecyzowane przez Trybunał w pytaniach skierowanych do Rządu Federacji Rosyjskiej, obecna sprawa dotyczy następujących kwestii:

1.

Zakładając, że Trybunał jest kompetentny ratione temporis do rozpatrzenia proceduralnego aspektu artykułu 2 Konwencji w niniejszej sprawie, czy postępowanie w sprawie śmierci krewnych skarżących prowadzone przez władze rosyjskie było właściwe i skuteczne, jak wymaga tego artykuł 2 Konwencji?

2.

Rząd został poproszony o przedłożenie kopii decyzji o umorzeniu postępowania karnego w sprawie „Katynia” (nr 159) z 21 września 2004 r.

3.

Czy artykuł 6 ma zastosowanie w niniejszej sprawie w aspekcie cywilnym lub karnym?

Zakładając, że artykuł 6 ma zastosowanie, czy zgodne z tym przepisem było to, iż skarżącym odmówiono dostępu do dokumentów dotyczących śledztwa w sprawie śmierci ich krewnych?

4.

Czy sądy rosyjskie miały możliwość, w sytuacji braku jakichkolwiek wyników śledztwa w sprawie „Katynia” (nr 159) rozważyć meritum roszczenia cywilnego mającego swoją podstawę w egzekucji krewnych skarżących? Jeżeli nie, to czy było to zgodne z artykułem 13 Konwencji?

3. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej przedkłada Europejskiemu Trybunałowi Praw Człowieka, że skarga nr 55508/07 powinna zostać uznana za dopuszczalną zgodnie z art.

34 i 35 Konwencji.

4. W każdym razie Rząd twierdzi, że w obecnej sprawie doszło do naruszenia aspektu proceduralnego art. 2 Konwencji oraz art. 6 i art. 13 Konwencji.

II. FAKTY A. Okoliczności sprawy 5. W 2003 r. pełnomocnik skarżących, Józef Szewczyk, złożył w Głównej Prokuraturze Woj-

skowej Federacji Rosyjskiej wniosek o udostępnienie „jakichkolwiek dokumentów związanych z ostatnimi momentami życia” oficerów Antoniego Nawratila, Andrzeja Janowca i Stefana Greczyna wziętych do niewoli przez Armię Czerwoną we wrześniu 1939 r.

Pełnomocnik skarżących zauważył, iż nie odnalazł takich dokumentów w 98 tomach śledztwa przekazanych stronie polskiej przez Główną Prokuraturę Wojskową FR, w latach 1990-2004.

6. Dnia 23 czerwca 2003 r. Główna Prokuratura Wojskowa FR ustosunkowała się do wniosku

pełnomocnika skarżących. Prokuratura potwierdziła, iż pełnomocnik skarżących zwrócił

24

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka się do niej o wydanie dokumentów, dotyczących Antoniego Nawratila, Andrzeja Janowca i Stefana Greczyna. Prokuratura stwierdziła w piśmie, że zostali oni „rozstrzelani w 1940 r. przez organy NKWD ZSRR” oraz w dalszej kolejności poinformowała, że „w toku śledztwa nr 159 przeprowadzono prace ekshumacyjne w okręgach Charkowskim, Twerskim i Smoleńskim, podczas których zabezpieczono szczątki 200 polskich obywateli. Niektóre z nich na podstawie licznych przedmiotów i pośmiertnych żetonów udało się zidentyfikować.

Wśród nich zidentyfikowano szczątki wskazanych przez skarżących polskich oficerów. Nawratil i Janowiec są pochowani w okolicach Charkowa …”. W dalszej kolejności prokuratura poinformowała, iż żadnymi innymi dokumentami na temat wskazanych polskich oficerów nie dysponuje ze względu na ich zniszczenie. Z treści pisma wynika, iż nie załączono do niego jakiekolwiek załączników w postaci kopii dokumentów na temat Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca.

7. Dnia 4 grudnia 2004 r. pełnomocnik skarżących skierował do Głównej Prokuratury Wojskowej FR wniosek między innymi o:

– uznanie praw pokrzywdzonych krewnych Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca w ramach śledztwa nr 159; – przesłanie na adres kancelarii pełnomocnika kopii decyzji o wszczęciu śledztwa nr 159 wraz ze wszelkimi ekspertyzami sądowymi wytworzonymi w jego toku; – przekazanie na adres kancelarii pełnomocnika dokumentów stanowiących dowody rzeczowe w sprawie (osobiste dokumenty, listy i przesyłki, fotografie, przedmioty codziennego użytku, itd.) oraz kopii protokołów i notatek służbowych wytworzonych przez NKWD lub inne organy ZSRR, a dotyczących imiennie Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca; – przekazanie na adres kancelarii pełnomocnika kopii decyzji o umorzeniu śledztwa nr 159, „o ile została ona już wydana lub ma dopiero zostać wydana”.

8. Pełnomocnik oparł wniosek między innymi na art. 42 ust 1 i 2 Kodeksu postępowania karnego z 18 grudnia 2001 r.

9. Dnia 10 lutego 2005 r. Główna Prokuratura Wojskowa FR ustosunkowała się do wniosku pełnomocnika skarżących. Prokuratura zwróciła uwagę, iż „Antoni Nawratil s. Juliana ur. 1883 i Andrzej Janowiec s. Jana ur. 1890 znajdują się w spisach jeńców wojennych przetrzymywanych w obozie starobielskim, którzy wraz z innymi zostali rozstrzelani w 1940r. przez organy NKWD ZSRR i pochowani w pobliżu Charkowa”. Pismo prokuratury przekazane zostało pełnomocnikowi skarżących za pośrednictwem Konsulatu Generalnego RP w Moskwie.

10. Dnia 11 marca 2005 r. Główna Prokuratura Wojskowa FR podczas konferencji praso-

wej podała po raz pierwszy do publicznej wiadomości informację o umorzeniu śledztwa nr 159. Treść decyzji o umorzeniu śledztwa wraz z jej uzasadnieniem objęta jest gryfem „ściśle tajne”.

11. Dnia 9 października 2006 r. pełnomocnik skarżących W. Buszujew złożył w Głównej

Prokuraturze Wojskowej FR wniosek o umożliwienie mu zaznajomienia się z aktami śledztwa nr 159 oraz doręczenie kopii postanowienia o jego umorzeniu z 21 września 2004 r.

25

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

12. Dnia 7 listopada 2006 Główna Prokuratura Wojskowa FR udzieliła odpowiedzi na wniosek

pełnomocnika skarżących z 9 października 2006 r. Prokurator podkreślił, że do momentu umorzenia śledztwa nr 159 nie zgłoszono wniosku o nadanie statusu pokrzywdzonego, ani też żadna decyzja o nadaniu tego statusu nie zapadła, zarówno w stosunku do samych oficerów, jak i ich krewnych. Brak takiej decyzji uniemożliwia korzystanie z praw gwarantowanych w ustępach 2-11 art. 42 kpk.

13. Dnia 27 listopada 2006 r. pełnomocnik skarżących, W. Buszujew, złożył w Moskiewskim

Wojskowym Sądzie Okręgowym zażalenie na postanowienia Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 10 lutego 2005 r. i 7 listopada 2006 r. W zażaleniu pełnomocnik skarżących zażądał: – uznania postanowień prokuratury o odmowie udostępnienia materiałów śledztwa nr 159 i kopii postanowienia o umorzeniu śledztwa nr 159 za bezprawne; – zobowiązania prokuratury do uznania statusu pokrzywdzonych krewnych Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca na podstawie art. 42 ust. 1 kpk; – „umożliwienia realizacji praw przewidzianych w art. 42 i 45 kpk”.

14. W uzasadnieniu zażalenia pełnomocnik powołał się na orzecznictwo Trybunału Konstytu-

cyjnego FR – orzeczenie z 22 stycznia 2004 r. w sprawie skargi L. S. dotyczące zgodności z Konstytucją art. 354 ust. 4 kpk oraz postanowienie z 27 lipca 2000 r., dotyczące zgodności z Konstytucją art. 47 i 51 kpk. Według Trybunału Konstytucyjnego ochrona zagwarantowanych w Konstytucji FR praw i wolności w procesie karnym nie jest uzależniona od formalnego przyznania osobie określonych praw, a w szczególności statusu pokrzywdzonego, lecz od faktycznego położenia tej osoby.

15. Dnia 18 kwietnia 2007 r. Moskiewski Wojskowy Sąd Okręgowy oddalił zażalenie pełnomocnika skarżących na postanowienia Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 10 lutego 2005 r. i 7 listopada 2006 r. W uzasadnieniu sąd stwierdził, iż organa śledcze nie miały podstaw do nadania krewnym Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca statusu pokrzywdzonych zgodnie z art. 42 kpk z uwagi na okoliczności faktyczne sprawy.

16. Opierając się na materiałach przekazanych przez Główną Prokuraturę Wojskową FR sąd

okręgowy stwierdził, że w toku śledztwa nr 159 ustalono fakt śmierci 1803 obywateli polskich z obozów NKWD w Ostaszkowie, Starobielsku i Kozielsku. Nazwiska Janowca i Nawratila widnieją wśród spisu jeńców obozu NKWD w Starobielsku odpowiednio pod numerami 3914 i 2407. Niemniej, w toku śledztwa zidentyfikowano zaledwie 22 osoby. „Wśród nich nie zidentyfikowano Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca”. W dalszej części sąd stwierdził po raz kolejny, iż „w toku śledztwa szczątków wskazanych obywateli wśród odnalezionych, ekshumowanych i zbadanych zwłok także nie zidentyfikowano”. Dlatego, zdaniem sądu, brak było podstaw prawnych dla twierdzenia, że śmierć Nawratila i Janowca stanowiła rezultat przestępstwa objętego śledztwem nr 159. Dodatkowo, sąd okręgowy stwierdził, iż pełnomocnik skarżących został zapoznany z dokumentami śledztwa nr 159 „w pełnym zakresie i bez żadnych ograniczeń”.

17. Dnia 25 kwietnia 2007 r. pełnomocnik skarżących, W. Buszujew, wniósł zażalenie kasacyj-

ne na postanowienie Moskiewskiego Wojskowego Sądu Okręgowego z 18 kwietnia 2007 r.

W zażaleniu kasacyjnym pełnomocnik skarżących domagał się zmiany postanowienia

26

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka z 18 kwietnia 2007 r. w zakresie objętym zażaleniem z 27 listopada 2006 r., czyli stwierdzenia bezprawności postanowienia prokuratury o odmowie udostępnienia materiałów i kopii postanowienia o umorzeniu śledztwa nr 159, zobowiązania prokuratury do uznania statusu pokrzywdzonych krewnych Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca na podstawie art. 42 ust. 1 kpk oraz umożliwienia realizacji praw przewidzianych w art. 42 i 45 kpk.

18. Uzasadnienie zażalenia kasacyjnego z 25 kwietnia 2007 r. obejmuje siedem punktów.

W punkcie pierwszym pełnomocnik zwrócił uwagę, iż według dokumentów śledztwa nr 159 przestępstwo objęte jego zakresem dotyczyło 14542 polskich obywateli, a zatem również Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca. Dlatego, wobec obu oficerów poczyniona została szkoda moralna. W punkcie drugim pełnomocnik argumentował, iż o śmierci Janowca i Nawratila świadczy to, że ich nazwiska znalazły się wśród nielicznych z kilku tysięcy polskich obywateli, którzy jako jeńcy wojenni zostali oddani do dyspozycji charkowskiego NKWD, a których ciała zostały zidentyfikowane podczas ekshumacji. W punkcie piątym pełnomocnik zwrócił uwagę, iż zapoznanie go z „niektórymi” dokumentami głównego śledztwa nr 159 w procesie sporządzania przez niego skargi nie może oznaczać wyczerpania wszystkich praw przysługujących osobom o statusie pokrzywdzonych na gruncie art. 42 kpk. Nie może to również oznaczać zamknięcia takim osobom drogi do realizowania ich praw samodzielnie.

19. Dnia 24 maja 2007 r. Izba Wojskowa Sądu Najwyższego FR odrzuciła skargę kasacyjną

pełnomocnika skarżących z 25 kwietnia 2007 r. a tym samym podtrzymała postanowienie Moskiewskiego Wojskowego Sądu Okręgowego z 18 kwietnia 2007 r. Sąd Najwyższy powtórzył uzasadnienie sądu okręgowego. Podkreślił, że w toku śledztwa nr 159 spośród 1803 rozstrzelanych polskich obywateli udało się zidentyfikować 22 ciała. Zdaniem Sądu Najwyższego nie było wśród nich ciał Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca. „Informacji o dalszym losie opisywanych tu osób w ramach prowadzonego karnego śledztwa «katyńskiego» nie stwierdzono”. Dlatego, organy śledcze odstąpiły od nadania mocodawcom adwokata W. Buszujewa statusu ofiary na podstawie art. 42 kpk.

20. Sąd Najwyższy zwrócił również uwagę, iż pełnomocnik skarżących miał możliwość „pełne-

go i nieograniczonego” dostępu do akt śledztwa nr 159. W kolejnym jednak akapicie Sąd Najwyższy poinformował, iż w „oddzielnych tomach”, opatrzonych od 22 grudnia 2004r. klauzulą „ściśle tajne”, znajduje się między innymi decyzja z 21 września 2004 r. o umorzeniu śledztwa nr 159.

B. Współpraca polsko-rosyjska w celu wyjaśnienia okoliczności popełnienia Zbrodni Katyńskiej oraz czynności podejmowane przez polskie organy wymiaru sprawiedliwości w celu wyjaśnienia okoliczności popełnienia Zbrodni Katyńskiej oraz uzyskania dostępu do akt śledztwa nr 159 prowadzonego przez Główną Prokuraturę Wojskową Federacji Rosyjskiej.

21. Dnia 13 kwietnia 1990 r. agencja TASS nadała komunikat, że Zbrodni Katyńskiej winny

jest NKWD ZSRR. Stosowny fragment komunikatu stwierdzał: „Całokształt ujawnionych materiałów archiwalnych pozwala wyciągnąć wniosek o bezpośredniej odpowiedzialności Berii, Mierkułowa i ludzi im podległych za zbrodnię popełnioną w Katyńskim Lesie …”.

27

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

22. Dnia 22 marca 1990 r. wydane zostało przez prokuratora Prokuratury Obwodowej w Charkowie postanowienie o wszczęciu śledztwa w sprawie masowych pochówków obywateli rozstrzelanych w latach 30-tych i 40-tych w rejonie parku miasta Charkowa, tj. o przestępstwo z art. 94, 98 i 113 kk USRR. Na mocy postanowienia z 27 września 1990 r. przedmiotowe postępowanie, w sprawie rozstrzelania jeńców polskich, przejęła do dalszego prowadzenia Główna Prokuratura Wojskowa ZSRR.

23. Dnia 25 grudnia 1990 r. Główna Prokuratura Wojskowa ZSRR zwróciła się do Prokuratora

Generalnego RP z wnioskiem o pomoc prawną w ramach prowadzonego postępowania nr 159. W wykonaniu tego wezwania strona polska przedstawiła szereg materiałów dowodowych, które zostały przesłane pismami datowanymi: 11 kwietnia 1991 r., 28 czerwca 1991 r., 11 kwietnia 1992 r., 9 października 1992 r., 19 lutego 1993 r., maj 1995 r., 16 sierpnia 1995 r. (patrz Załącznik nr 3).

24. W lecie 1991 r. w Charkowie, Miednoje i Katyniu polscy i rosyjscy specjaliści przeprowadzili prace sondażowo-ekshumacyjne. W latach 1994-1996 polscy specjaliści kontynuowali prace. Ich podstawą były dwie umowy dwustronne – między Rządem RP z Rządem FR z 22 lutego 1994 r. o grobach i miejscach pamięci oraz między Rządem RP a Rządem Ukrainy z 21 marca 1994 r. o ochronie miejsc pamięci i spoczynku ofiar wojny i represji politycznych.

25. Dnia 14 października 1992 r. prezydent FR Borys Jelcyn ujawnił, że wyrok śmierci na pol-

skich oficerów wydał J. Stalin i Biuro Polityczne Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (Bolszewików) (dalej jako KC WKP (b)). Wysłannik prezydenta Jelcyna, Szef Państwowej Służby Archiwalnej FR, prof. Rudolf Piechoja, przekazał władzom RP tzw. Teczkę nr 1, w której znalazła się m.in. decyzja Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. o rozstrzelaniu 25 700 polskich oficerów i policjantów z trzech obozów zbiorczych NKWD w Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie oraz Polaków przetrzymywanych w więzieniach tzw. zachodniej Ukrainy i tzw. zachodniej Białorusi oraz notatka A. Szelepina, Przewodniczącego Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego (dalej KGB) przy Radzie Ministrów ZSRR dla N. Chruszczowa z 3 marca 1959 r. o przechowywanych w Komitecie Bezpieczeństwa Państwowego aktach ewidencyjnych i innych materiałach dotyczących rozstrzelanych w 1940r. jeńcach i internowanych oficerach (materiały dotyczące 21 857 osób).

26. Polscy historycy na pewien czas otrzymali dostęp do rosyjskich archiwów, w wyniku czego

powstało wspólne z rosyjskimi archiwistami 4-tomowe wydanie „Katyń. Dokumenty zbrodni” (wyd. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych rok 1995, 1998, 2001, 2005).

27. Podczas wizyty oficjalnej w Polsce 25 sierpnia 1993 r. prezydent FR B. Jelcyn wyraził ubole-

wanie z powodu Zbrodni Katyńskiej i złożył hołd pomordowanym przed Krzyżem Katyńskim na Powązkach.

28. Dnia 2 września 1993 r. Prokurator Wojewódzki w Warszawie wszczął śledztwo w sprawie

zamordowania w Katyniu i innych, dotąd nieustalonych miejscach na obszarze b. ZSRR polskich oficerów internowanych jesienią 1939 r. i osadzonych w obozach w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. 16 lutego 1995 r. postanowienie o wszczęciu śledztwa zostało

28

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka uchylone w głównej mierze ze względu na fakt, że w zakresie czynów stanowiących przedmiot wszczętego postępowania prowadzone było postępowanie przez Główną Prokuraturę Wojskową FR, w którym znaczący udział brali przedstawiciele polskich organów ścigania.

29. W połowie lat 90 - tych stronie polskiej przekazano 93 tomy kserokopii akt śledztwa Głównej Prokuratury Wojskowej FR w sprawie Zbrodni Katyńskiej. Przekazane materiały zawierają nieuwierzytelnione, częstokroć nieczytelne kserokopie dokumentów, które z tych względów nie mogą stanowić dowodu w rozumieniu prawa polskiego. Ponadto numeracja poszczególnych tomów akt nie zachowuje ciągłości, co może świadczyć, iż nie są one kompletne.

30. W dniach 29 - 31 maja 1995 r. w Warszawie odbyło się robocze spotkanie przedstawicie-

li prokuratur Białorusi, Polski, Ukrainy i Rosji, podczas którego omówiono stan śledztwa Głównej Prokuratury Wojskowej FR w sprawie Zbrodni Katyńskiej i przyjęto ustalenia odnośnie kierunków dalszych czynności śledczych. Uczestnicy spotkania uzgodnili, że Główna Prokuratura Wojskowa FR zwróci się do prokuratur Białorusi i Ukrainy z wnioskami o udzielenie pomocy prawnej w zakresie ustalenia okoliczności rozstrzelania w 1940 r. 7305 aresztowanych obywateli polskich. Strona białoruska i ukraińska zobowiązały się do udostępniania stronie polskiej informacji o stanie realizacji tych wniosków i do przekazywania kopii zebranych materiałów. Strona polska zobowiązała się do udzielania pomocy prawnej i przekazywania wszelkich posiadanych dokumentów i informacji, odnoszących się do tej sprawy.

31. W dniu 27 sierpnia 2001 r. Minister Sprawiedliwości - Prokurator Generalny RP zwrócił

się do Prokuratora Generalnego FR o przekazanie Instytutowi Pamięci Narodowej (dalej jako IPN) uwierzytelnionych kserokopii kompletnych akt śledztwa Głównej Prokuratury Wojskowej FR w sprawie Zbrodni Katyńskiej. Pismem z 12 listopada 2001 r. Prokurator Generalny FR poinformował Prokuratora Generalnego RP, że ,,( ... ) obecnie na terytorium Rosji zostały wykonane wszystkie możliwe czynności śledcze niezbędne do powzięcia ostatecznego postanowienia, które nie może być jednak powzięte wskutek braku materiałów wstępnego śledztwa z Prokuratury Generalnej Ukrainy. Wpływanie materiałów jest pod naszą stałą kontrolą (…)”. W piśmie tym zaznaczono, że stronie polskiej przekazano ,,(...) kopię sprawy karnej wraz ze wszystkimi protokółami z czynności śledczych i innymi dokumentami (…)”. Ponadto stwierdzono, że w latach 1994 - 1996 nie prowadzono czynności śledczych w tej sprawie, stąd prokuratura rosyjska nie może przekazać stronie polskiej żadnej dokumentacji w tym zakresie.

32. Dnia 17 stycznia 2002 r. w trakcie oficjalnej wizyty w Polsce Prezydent FR W. Putin nie

wykluczył możliwości, aby z rosyjskiej ustawy o rehabilitacji mogli także skorzystać Polacy. Zapowiedział również (podczas konferencji prasowej), iż zleci Rządowi FR stworzenie niezbędnej bazy prawnej i administracyjnej, która umożliwiłaby wypłatę rekompensat dla obywateli RP, którzy byli ofiarami represji stalinowskich.

33. Kwestia katyńska była przedmiotem rozmowy Prezydentów RP i FR, do której doszło

w Normandii na marginesie międzynarodowych uroczystości z okazji 60-tej rocznicy rozpoczęcia ofensywy aliantów (6 czerwca 2004 r.). Prezydent A. Kwaśniewski wyraził wówczas nadzieję, iż Prezes IPN prof. L. Kieres będzie mógł przeprowadzić w najbliższym czasie

29

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Moskwie ważne rozmowy z rosyjskimi partnerami, których celem będzie osiągnięcie postępu w działaniach podejmowanych w przedmiotowej sprawie przez IPN.

34. W dniu 4 sierpnia 2004 r. w siedzibie Głównej Prokuratury Wojskowej FR w Moskwie odbyło się spotkanie Prezesa IPN oraz prokuratorów IPN z Głównym Prokuratorem Wojskowym FR, którego celem było omówienie zagadnień związanych ze śledztwem prowadzonym przez Główną Prokuraturę Wojskową FR w sprawie Zbrodni Katyńskiej. W trakcie spotkania poruszono m.in. kwestię kwalifikacji prawno - karnej Zbrodni Katyńskiej oraz udostępnienia prokuratorom IPN całości – 168 tomów akt śledztwa. Strona rosyjska nie zgodziła się ze stanowiskiem IPN, że jest to zbrodnia ludobójstwa argumentując, że spośród 250 tys. polskich jeńców wojennych 90 proc. zostało zwolnionych, a Zbrodnia Katyńska dotyczy 10 proc. Zatem akt ten nie był częścią planu eksterminacji całości lub części polskiej grupy narodowej.

35. Dnia 12 sierpnia 2004 r. Prezes IPN skierował do Głównego Prokuratora Wojskowego FR A. Sawienkowa pismo, w którym powołując się na deklarację udostępnienia stronie polskiej akt śledztwa, wskazał przedstawicieli IPN upoważnionych do wykonania czynności zapoznania się z aktami i odebrania uwierzytelnionych kserokopii. W piśmie zawarto stwierdzenie, że przedstawiciele IPN są gotowi do rozpoczęcia tych czynności w końcu sierpnia 2004 roku. Na to pismo Główna Prokuratura Wojskowa FR nie udzieliła odpowiedzi.

Strona rosyjska nie udzielił także odpowiedzi na pismo Dyrektora Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Komisja Główna i Oddziałowe Komisje Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu to część IPN realizująca funkcje śledcze Instytutu) z 9 września 2004 r. z prośbą o umożliwienie przedstawicielom IPN zapoznania się z aktami począwszy od 4 października 2004 r.

36. Dnia 13 września 2004 r. IPN został poinformowany przez Ambasadę FR w Warszawie,

że Główna Prokuratura Wojskowa FR planuje zakończenie śledztwa w sprawie Zbrodni Katyńskiej we wrześniu 2004 r. co uniemożliwia przyjazd prokuratorów IPN do Moskwy.

Powrót do kwestii zapoznania się z aktami stanie się możliwy po zakończeniu śledztwa.

37. Podczas spotkania odbytego w ramach roboczej wizyty Prezydenta RP w Moskwie

(29 września 2004 r.), Prezydent W. Putin oficjalnie poinformował Prezydenta A. Kwaśniewskiego, że Główna Prokuratura Wojskowa FR umorzyła śledztwo w sprawie Zbrodni Katyńskiej. Relacjonując przebieg spotkania na Kremlu, Prezydent RP powiedział, że nie widział dokumentów, ale z wypowiedzi Prezydenta W. Putina wynikało, iż śledztwo zostało zakończone. Prezydent RP wyjaśnił, że działania strony polskiej po zakończeniu rosyjskiego śledztwa będą zmierzać do uzyskania nieznanych stronie polskiej 96 tomów akt. Poinformował również, iż z ust Prezydenta W. Putina padło zapewnienie, że dokumenty, które mają klauzulę tajności, zostaną jej pozbawione. Prezydent A. Kwaśniewski wyraził w związku z tym nadzieję, że IPN otrzyma te dokumenty.

38. W dniach 30 września i 13 października 2004 r. Prezes IPN zwracał się za pośrednictwem Ministra Sprawiedliwości RP do Głównego Prokuratora Wojskowego FR o udostępnienie akt śledztwa oraz postanowienia o jego umorzeniu, ale nie uzyskał odpowiedzi.

39. Dnia 30 listopada 2004 r. Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Pol-

skiemu w Warszawie wszczęła śledztwo w sprawie Zbrodni Katyńskiej. Śledztwo zostało

30

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka wszczęte w celu wszechstronnego wyjaśnienia okoliczności sprawy, ustalenia wszystkich osób pokrzywdzonych oraz określenia zakresu odpowiedzialności poszczególnych osób uczestniczących w wydaniu i realizacji decyzji z 5 marca 1940 r. 2 marca 2005 r. Ambasada FR w Warszawie poinformowała, że Główna Prokuratura Wojskowa FR jest gotowa udostępnić stronie polskiej tylko 67 tomów aktów śledztwa, bowiem ich pozostała część jest objęta klauzulą tajności. Przekazano także informację, że strona rosyjska nie widzi możliwości sporządzenia uwierzytelnionych kopii potrzebnych dokumentów.

40. Dnia 8 marca 2005 r. Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Pol-

skiemu w Warszawie, za pośrednictwem Ministerstwa Sprawiedliwości RP, skierowała do Prokuratury Generalnej FR wniosek o udzielenie pomocy prawnej do prowadzonego przez Komisję śledztwa w sprawie Zbrodni Katyńskiej poprzez przekazanie kopii lub odpisów całości akt śledztwa w tej sprawie, prowadzonego przez Główną Prokuraturę Wojskową FR oraz postanowienia o umorzeniu tegoż postępowania.

41. Dnia 28 lipca 2005 r. wpłynęła do IPN odpowiedź Prokuratury Generalnej FR z 28 czerw-

ca 2005 r. na wniosek Oddziałowej Komisji w Warszawie o udzielenie pomocy prawnej w niniejszym śledztwie. Z jej treści wynikało, że strona rosyjska udostępni 67 tomów akt sprawy Głównej Prokuratury Wojskowej FR o nr 159. W piśmie nie wskazano przyczyny nieudostępnienia całości materiałów sprawy, jak również nie odniesiono się do możliwości uzyskania przez stronę polską kopii akt rosyjskiego śledztwa i kopii postanowienia kończącego śledztwo nr 159.

42. Notą z 8 września 2005 r. Federacja Rosyjska poinformowała, że przedstawiciele IPN mogą

zapoznać się z 67 tomami akt rosyjskiego śledztwa, jednakże bez możliwości sporządzenia kserokopii udostępnionych dokumentów. Pozostałe tomy oraz postanowienie o umorzeniu śledztwa nr 159 z 21 września 2004 r. nie zostaną udostępnione stronie polskiej, gdyż opatrzone są klauzulą tajności.

43. W dniach 9 - 21 października 2005 r. na zaproszenie Głównej Prokuratury Wojskowej

FR przebywało w Moskwie trzech prokuratorów IPN, prowadzących śledztwo w sprawie Zbrodni Katyńskiej. Podczas wizyty zapoznano się z udostępnionymi 67 tomami akt sprawy o nr 159 dotyczącymi Zbrodni Katyńskiej i dokonano ich oględzin sporządzając stosowaną dokumentację procesową. Czynność ta nie doprowadziła do uzyskania istotnych informacji na temat Zbrodni Katyńskiej, nie poszerzyła więc istniejącej na ten temat wiedzy. Strona rosyjska nie wyraziła zgody na sporządzenie kserokopii dokumentów poddanych analizie.

Prokuratorom IPN nie udostępniono całości materiałów postępowania nr 159 uzasadniając to twierdzeniem, że część z nich objęta została klauzulą tajności. Taką klauzulą opatrzone zostało również postanowienie o umorzeniu śledztwa nr 159 z 21 września 2004 r. i z tego względu, pomimo złożenia przez prokuratorów IPN ponownego wniosku o udostępnienie, nie zostało ono im zaprezentowane.

44. 28 lutego 2006 r. Wydział Konsularny Ambasady RP w Federacji Rosyjskiej przekazał do

IPN kopię pisma Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 18 stycznia 2006 r. odmawiającego uznania zamordowanego w Katyniu jednego z oficerów Wojska Polskiego za ofiarę represji politycznych na podstawie przepisów ustawy rosyjskiej „O rehabilitacji ofiar represji politycznych” z 18 października 1991 r. (wniosek o rehabilitację złożyła wdowa po zamordowa-

31

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka nym). Nie przyniosło rezultatu odwołanie się od decyzji prokuratury do sądu rejonowego w moskiewskiej dzielnicy Chamowniki. Sędzia uznał, ze prawo odwołania od decyzji prokuratury przysługuje tylko zamordowanym.

45. 22 marca 2006 r. Prezes IPN skierował do Głównego Prokuratora Wojskowego FR pismo,

w którym odniósł się do odpowiedzi strony rosyjskiej z 18 stycznia 2006 r. i przedstawił argumenty prawne przemawiające za możliwością dokonania, w oparciu o ustawodawstwo FR, rehabilitacji wszystkich ofiar Zbrodni Katyńskiej jako osób poddanych represjom politycznym.

46. W 2008 r. pojawiły się dalsze wnioski o rehabilitację pomordowanych oficerów ze strony ich rodzin. 22 maja 2008 r. sąd oddalił skargę krewnych ofiar na odmowę rehabilitacji zamordowanych, a 8 czerwca 2008 r. oddalił zażalenie rodzin 10 ofiar na postanowienie Głównej Prokuratury Wojskowej FR o umorzeniu śledztwa w sprawie Zbrodni Katyńskiej uznając, że leży to w kompetencji sądu wojskowego ze względu na fakt, iż część śledztwa została utajniona i sprawa ma charakter „wojskowy”.

47. Podczas wizyty Premiera RP w Moskwie (8 lutego 2008 r.) Premier FR W. Putin w rozmowie z Premierem D. Tuskiem sam poruszył temat Zbrodni Katyńskiej, którą określił jako zbrodnię okresu, w którym w Rosji działy się straszne rzeczy. Zaznaczając, iż ofiarami zbrodni stalinowskich byli nie tylko Polacy, ale też Rosjanie oraz inne narody, Premier FR wyraził sprzeciw wobec poszukiwania winnych, gdyż podejmowanie takich działań po tylu latach prowadzi – jego zdaniem – do rozpalania resentymentów antyrosyjskich.

C. Zestawienie materiałów dowodowych dotyczących bezpośrednio krewnych skarżących, które znajdowały się w materiałach śledztwa prowadzonego przez prokuraturę rosyjską oraz które zostały zgromadzone przez organy polskie, szczególnie w ramach pomocy prawnej na potrzeby rosyjskiego śledztwa nr 159.

48. Rząd pragnie zwrócić uwagę Trybunału na następujące czynności dowodowe podejmowa-

ne przez polskie i rosyjskie instytucje oraz zdobyte w ich toku materiały świadczące o wejściu przez FR w posiadanie informacji o śmierci co najmniej jednego z oficerów – Antoniego Nawratila, którego krewny jest skarżącym w niniejszej sprawie.

49. W 1990 ZSRR wystąpił do Polski z wnioskiem o zagraniczną pomoc prawną. W 1991r.

przeprowadzano wspólne polsko-rosyjskie prace ekshumacyjne w okolicach Charkowa.

Podczas prac wśród szczątków ludzkich o wyraźnych ranach postrzałowych czaszek z kieszeni płaszcza jednego z polskich oficerów wydobyto kartkę papieru, na której widnieje nazwisko Antoniego Nawratila. W wykonaniu rosyjskiego wniosku polscy eksperci sporządzili ekspertyzę, której przedmiotem była m.in. wspomniana karta, a która to ekspertyza potwierdziła, iż w tekście znajdującym się na kartce, w punkcie 7 znajduje się nazwisko: Nawratil Antoni. Ekspertyza kartki, która ujawniła nazwisko polskiego oficera, przekazana została Federacji Rosyjskiej 9 października 1992 r. (odbiór pokwitowany został osobistym podpisem przedstawiciela FR).

50. W zasobach rosyjskich znajdowały się m.in. następujące dokumenty dotyczące Zbrodni Katyńskiej: uchwała KC WKP(b) z dnia 5 marca 1940 r. zawierająca decyzję o rozstrze-

32

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka laniu 25 700 jeńców obozów w Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie oraz Polaków przetrzymywanych w więzieniach tzw. zachodniej Ukrainy i tzw. zachodniej Białorusi, notatka A. Szelepina, Przewodniczącego KGB przy Radzie Ministrów ZSRR dla N. Chruszczowa z 3 marca 1959 r. o przechowywanych w KGB aktach ewidencyjnych i innych materiałach dotyczących rozstrzelanych w 1940r. jeńcach i internowanych oficerach (por. para. 25), wyniki prac archeologiczno-ekshumacyjnych z pierwszej połowy lat 90-tych XX w. oraz zeznania naocznych świadków Zbrodni Katyńskiej (np. Mitrofana Syromiatnikowa, byłego funkcjonariusza NKWD obwodu charkowskiego).

51. Wielokrotnie wśród szczątków ludzkich wydobytych w VI kwartale strefy parkowo-leśnej

Charkowa podczas prac ekshumacyjno-archeologicznych z udziałem rosyjskich prokuratorów, między innymi prokuratora A. Trietieckiego, prowadzonych w roku 1991 na potrzeby rosyjskiego śledztwa nr 159, jak i w okresie późniejszym w latach 1994 – 1996 odnajdywano dokumenty, listy i inne odręczne zapiski zawierające nazwiska polskich oficerów. Na listach tych znajdowały się nazwiska Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca, jak i wielu innych polskich oficerów, jeńców obozu NKWD w Starobielsku. Zbieżność nazwisk odczytanych z osobistych przedmiotów, takich jak odręczne notatki, dokumenty z portfeli, wojskowe znaki tożsamości, podpisy pod listami lub telegramami, imienne pokwitowania przejęcia pieniędzy przez władze obozowe, wypełnione druki Biura Informacyjnego Polskiego Czerwonego Krzyża, itd., odnalezionych wśród ekshumowanych szczątków ludzkich o udokumentowanych ranach postrzałowych, z listą jeniecką obozu w Starobielsku, a ponadto brak jakichkolwiek informacji o dalszych losach polskich oficerów, jeńców obozu w Starobielsku, w postaci kontynuacji pisemnej korespondencji z najbliższą rodziną pozostającą w okupowanej Polsce po maju 1940 r., świadczy, iż w VI kwartale strefy parkowo-leśnej Charkowa pochowano rozstrzelanych uprzednio Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca, jak i pozostałych jeńców obozu w Starobielsku.

52. W załączniku nr 1 i 2 Rząd Polski zamieszcza zestawienie szczegółowych informacji o losie

krewnych skarżących uzyskanych w toku śledztwa prowadzonego bezpośrednio przez prokuraturę rosyjską, przez organy polskie w ramach pomocy prawnej świadczonej na rzecz FR, jak również tylko przez organy polskie (Załączniki nr 1 i 2). Dodatkowo, Rząd załącza wykaz niektórych dokumentów przekazanych FR w wykonaniu rosyjskiego wniosku o pomoc prawną (Załącznik nr 3).

III. PRAWO A. Co do dopuszczalności i meritum skargi 53. Rząd Polski przedstawi swoje stanowisko odnośnie dopuszczalności i meritum niniejszej skargi odpowiadając na pytania kierowane do Rządu FR.

1.

Odpowiedź na pytanie nr 1

54. Pierwsze pytanie Trybunału dotyczy tego, czy zakładając, że Trybunał jest kompetentny ra-

tione temporis do rozpatrzenia proceduralnego aspektu artykułu 2 Konwencji w niniejszej sprawie, postępowanie w sprawie śmierci krewnych skarżących prowadzone przez władze rosyjskie było właściwe i skuteczne, jak wymaga tego artykuł 2 Konwencji.

33

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

55. Rząd Polski pragnie po pierwsze odnieść się do kwestii dopuszczalności jurysdykcji ratione

temporis Trybunału do rozpatrzenia proceduralnego aspektu artykułu 2 Konwencji w niniejszej sprawie. Zdaniem Rządu sprawa ta jest dopuszczalna ratione temporis w aspekcie proceduralnym artykułu 2 Konwencji z następujących powodów.

56. Rząd jest świadomy faktu, iż zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego oraz orzecznictwem organów Konwencji władze rosyjskie nie mogą być uznane za odpowiedzialne w odniesieniu do jakichkolwiek aktów, decyzji, zdarzeń lub zaniechań, które miały miejsce przed 5 maja 1998 r. czyli przed datą wejścia w życie Konwencji wobec Rosji. Jednakże od momentu ratyfikacji Konwencji wszystkie działania i zaniechania państwa muszą być zgodne z Konwencją i jej Protokołami, a kolejne fakty objęte są już jurysdykcją Trybunału nawet, jeżeli są jedynie kontynuacją istniejącej już sytuacji (por. Yagci i Sargin p. Turcji, wyrok z 8 czerwca 1995 r., skargi nr 16419/90 i 16426/90, Seria A nr 319-A., s. 16 par.

40). Dlatego też należy mieć na względzie, iż co prawda wydarzenia historyczne które miały miejsce w latach 1939 – 1940 nie znajdą się w jurysdykcji czasowej Trybunału, jednakże przedmiotem skargi są zdarzenia prawne z okresu po wejściu w życie Konwencji wobec Federacji Rosyjskiej.

57. W swoim orzecznictwie Trybunał przyznał, że uznanie jego jurysdykcji czasowej, kiedy fak-

ty, do których odnosi się sprawa wydarzyły się częściowo przed, a częściowo po wejściu w życie Konwencji dla danego państwa, jest często utrudnione. Trybunał zauważał jednak, że stosując zasadę nieretroaktywności, gotów jest uwzględniać do pewnego stopnia fakty, które nastąpiły przed dniem wejścia w życie Konwencji dla danego państw, mając na uwadze ich związek z następnymi wydarzeniami, które stanowiły właśnie podstawę skargi (por. Šilih p. Słowenii, wyrok z 9 kwietnia 2009 r. [WI], skarga nr 71463/01, § 141). Trybunał stosował taką ocenę m.in w odniesieniu do skarg w oparciu o art. 6 dotyczących rzetelności postępowań karnych, które rozpoczęły się przed wejściem w życie Konwencji i trwały po tej dacie. W takich sytuacjach Trybunał oceniał rzetelność postępowania jako całości.

58. W sprawie Blečić p. Chorwacji Trybunał potwierdził, że „w celu ustalenia jurysdykcji cza-

sowej Trybunału (…) konieczne jest zidentyfikowanie, w każdej poszczególnej sprawie, dokładnej daty zarzucanej ingerencji. Dokonując tego Trybunał musi wziąć pod uwagę zarówno fakty, na które skarży się skarżący, jak i zakres prawa gwarantowanego Konwencją, którego naruszenie jest zarzucane.” (por. Blečić p. Chorwacji, wyrok z 8 marca 2006 r. [WI] skarga nr 59532/00, §§ 72 i 82). Dlatego też w każdym przypadku ustalenie, czy właściwe jest rozpatrywanie aspektów proceduralnych artykułu będącego podstawą skargi w braku kompetencji do zajmowania się materialnym aspektem prawa, zależy od faktów szczególnej sprawy i zakresu prawa, które jest rozpatrywane (por. Šilih p. Słowenii, op.cit., § 93). Trybunał dopuszcza więc sytuacje, w których możliwe jest badanie aspektów proceduralnych prawa przy równoczesnym braku jego kompetencji czasowej do badania aspektów materialnych.

59. W najnowszym orzeczeniu Trybunału odnoszącym się do kwestii jurysdykcji czasowej,

Trybunał potwierdził, że kryteria ustalone w sprawie Blečić, mają charakter generalny, dlatego też przy stosowaniu tych kryteriów należy brać pod uwagę wyjątkowy charakter niektórych praw, szczególnie praw gwarantowanych w art. 2 i 3 Konwencji. Trybunał potwierdził, że obydwa te artykuły należą do podstawowych przepisów Konwencji i odzwierciedlają

34

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka podstawowe wartości demokratycznych społeczeństw tworzących Radę Europy (por. Šilih p. Słowenii, op.cit., § 147).

60. Trybunał stwierdzał istnienie obowiązku proceduralnego na podstawie Konwencji w róż-

nych sytuacjach, kiedy uznawał to za konieczne dla zapewnienia, by prawa gwarantowane na podstawie Konwencji nie były teoretyczne i iluzoryczne, ale praktyczne i skuteczne (por. Šilih p. Słowenii, op.cit., § 153). Zgodnie z orzecznictwem Trybunału istnienie obowiązku proceduralnego nie jest zależne od tego, czy państwo zostanie ostatecznie uznane za odpowiedzialne za śmierć jednostki. Gdy sformułowany jest zarzut zabójstwa, sam fakt, że władze poinformowane są o tym, że doszło do śmierci, ustanawia obowiązek na podstawie artykułu 2 przeprowadzenia skutecznego oficjalnego śledztwa. Należy także pamiętać o tym, że Trybunał zwykle rozpatrywał kwestię obowiązków proceduralnych wynikających na podstawie art. 2 oddzielnie od kwestii materialnej art. 2 (por. Šilih p. Słowenii, op.cit., § 156 i 158).

61. Artykuł 2 Konwencji nakłada na państwa szczególny obowiązek stworzenia skutecznego

systemu krajowego dla ustalenia przyczyn śmierci jednostki, w szczególności, jeżeli śmierć miała związek z działaniami funkcjonariuszy państwowych (por. McCann i inni p. Wlk. Brytanii, wyrok z 27 września 1995 r., skarga nr 18984/91, s. 49, §§ 161-63; Kaya p. Turcji, wyrok z 19 lutego 1998, skarga nr 158/1996/777/978, Reports 1998‑I, p. 329, § 105 oraz Çakici p. Turcji, wyrok z 8 lipca 1999 r. [WI], skarga nr 23657/94, § 86, ECHR 1999‑IV).

Dodatkowo Trybunał podkreśla w swoim orzecznictwie, że jeżeli w sytuację, która doprowadziła do śmierci zaangażowani byli funkcjonariusze państwowi bądź organy państwa, Konwencja nakłada na państwo obowiązek zapewnienia, że będą oni ponosili odpowiedzialność za przypadki śmierci, do których doszło w związku z ich działalnością (por. mutatis mutandis, İlhan p. Turcji, wyrok z 27 czerwca 2000 r. [WI], skarga nr 22277/93, § 63, ECHR 2000‑VII).

62. Jak wynika z orzecznictwa Trybunału, traktuje on obowiązek przeprowadzenia efektyw-

nego śledztwa jako obowiązek mający charakter i zakres samodzielny i nie ogranicza go jedynie do przypadków, w których państwo może ponosić, pośrednio lub bezpośrednio odpowiedzialność za śmierć jednostek, czyli, w których państwo odpowiada za naruszenie prawa w aspekcie materialnym (por. Balasoiu p. Rumunii, dec. z 2 września 2003, sprawa nr 37424/97, Šilih p. Słowenii, op.cit., § 159).

63. Naruszenie proceduralnego obowiązku przeprowadzenia skutecznego śledztwa zgodnie

z art. 2 może dawać asumpt do oddzielnej i niezależnej „ingerencji” w rozumieniu rozważań zawartych w wyroku Blečić (por. Blečić p. Chorwacji, op. cit., § 88). W tym znaczeniu obowiązek proceduralny można traktować jako zupełnie odrębne zobowiązanie na gruncie art. 2 wiążące państwa nawet w sytuacji, jeżeli śmierć miała miejsce przed wejściem w życie Konwencji (por. Šilih p. Słowenii, op.cit., § 159). Stwierdzenie istnienia tego odrębnego obowiązku uzależnione jest jednak od zaistnienia pewnych przesłanek, przede wszystkim tego, że w zakres jurysdykcji Trybunału wchodzą jedynie te akty czy zaniechania, które miały miejsce po wejściu w życie Konwencji dla danego państwa oraz że zasadnicza część działań proceduralnych, które muszą być przeprowadzone, podjęta była po tej dacie (por. Šilih p.

Słowenii, op.cit., § 161-163).

35

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

64. W takich sytuacjach Trybunał uznaje, iż ma kompetencję ratione temporis do oceny aspektu proceduralnego artykułu 2, mimo iż kompetencji takiej nie ma w stosunku do aspektu materialnego tego artykułu.

65. Zastosowanie powyższych zasad do niniejszej sprawy powinno zdaniem Rządu prowadzić

do wniosku, iż w związku z faktem, że śmierć krewnych skarżących była bez jakichkolwiek wątpliwości wynikiem działań funkcjonariuszy państwowych, obowiązek przeprowadzenia skutecznego śledztwa w omawianym przypadku miał charakter samodzielny, nie związany z pierwotną ingerencją w prawa krewnych skarżących w postaci pozbawienia ich życia.

O konieczności samodzielnej oceny tego postępowania, w oderwaniu od oceny aspektu materialnego art. 2 w niniejszej sprawie, który ze względu na brak kompetencji ratione temporis Trybunału nie może podlegać jego kognicji, świadczy też fakt, iż postępowanie zostało wszczęte proprio motu, po upływie wielu lat od wydarzeń z 1940 r. i jak przyznają to same władze rosyjskie jego zasadniczym celem było dokładne ustalenie okoliczności faktycznych tragicznych wydarzeń. Zgodnie ze stanowiskiem przedstawianym przez władze rosyjskie postępowanie zostało umorzone z powodu śmierci osób, które uczestniczyły w tych wydarzeniach. Mając na uwadze powyższe okoliczności, obowiązek proceduralny wynikający z art. 2 Konwencji należy traktować w niniejszej sprawie jako mający charakter i zakres samodzielny i dlatego też od oceny rzetelności tego postępowania nie powinien Trybunału wstrzymywać brak jurysdykcji czasowej do oceny aspektu materialnego art. 2 Konwencji.

W związku z powyższym, ta część śledztwa, która toczyła się po wejściu w życie Konwencji dla Rosji, to jest po 5 maja 1998 r., jak też rozpoczęte później postępowania, związane z tym śledztwem, a dotyczące innych wątków, w szczególności kwestii stwierdzenia zgonu i rehabilitacji zmarłych zgodnie z obowiązującym prawem rosyjskim, jak też dostępu do akt, objęta będzie jurysdykcją temporalną Trybunału.

66. W drugiej części pytania pierwszego Trybunał zwrócił się o przedstawienie stanowiska w zakresie tego, czy postępowanie w sprawie śmierci krewnych skarżących prowadzone przez władze rosyjskie było właściwe i skuteczne, jak wymaga tego artykuł 2 Konwencji.

W tym względzie Rząd Polski pragnie przedstawić następujące stanowisko.

67. Obowiązek ochrony życia zgodnie z artykułem 2 Konwencji, rozpatrywany łącznie

z generalnym obowiązkiem państw zapewnienia każdemu znajdującemu się w ich jurysdykcji praw i wolności zagwarantowanych Konwencją, wymaga m.in. w przypadkach, w których doszło do utraty życia w wyniku użycia siły zbrojnej, skutecznego i oficjalnego śledztwa (por. min. Kaya p. Turcji, op.cit., § 105, Bazorkina p. Rosji, wyrok z 27 lipca 2006 r., skarga nr 69481/01, §§ 117-119). Aby śledztwo dotyczące niezgodnego z prawem pozbawienia życia przez funkcjonariuszy państwa mogło być ocenione jako skuteczne, spełniony musi być szereg warunków. Między innymi osoby odpowiedzialne za śledztwo i je prowadzące muszą być niezależne od osób zaangażowanych w wydarzenia, które doprowadziły do śmierci (por. m.in., Güleç p. Turcji, wyrok z 27 lipca 1998 r., skarga nr 21593/93, Reports 1998-IV, §§ 81-82; Öğur p. Tucji, wyrok z 20 maja 1999 r.

[WI], skarga nr 21954/93, §§ 91-92, ECHR 1999-III). Śledztwo musi być także skuteczne w tym znaczeniu, iż w jego ramach można doprowadzić do ustalenia, czy siła użyta została w sposób usprawiedliwiony w danych okolicznościach, w ramach postępowania musi być także możliwe zidentyfikowanie oraz ukaranie osób odpowiedzialnych (por.

36

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka Öğur p. Turcji, op.cit., § 88). Państwa zobligowane są do zapewnienia, by postępowania, w których badane są okoliczności śmierci prowadzone były rzetelnie, z Konwencji nie wynika jednakże obowiązek zidentyfikowania winnych w każdym przypadku. Nie chodzi o obowiązek rezultatu, ale zastosowanych środków. Wszelkie braki śledztwa ograniczające możliwość ustalenia przyczyn śmierci lub osób odpowiedzialnych rodzą ryzyko uznania, że śledztwo nie odpowiadało wymogom art. 2 Konwencji (por. Nachova i inni p. Bułgarii, wyrok z 26 lutego 2004, skargi nr 43577/98 i 43579/98, § 117).

68. W związku z faktem, iż Rząd Polski nie miał nigdy wglądu do całości akt śledztwa (zob. para.

22 - 47) nie ma on możliwości ustosunkowania się do zarzutu nierzetelności postępowania nr 159 prowadzonego przez Główną Prokuraturę Wojskową FR w oparciu o akta prokuratorskie tego postępowania. Jednakże znane Rządowi okoliczności oraz fakty wydają się wskazywać, iż w niniejszej sprawie wymóg rzetelności postępowania nie został spełniony.

Wskazują na to m.in. następujące okoliczności.

69. Po pierwsze w toku postępowania skarżący otrzymali całkowicie sprzeczne informacje co

do losu ich bliskich. W piśmie z 23 czerwca 2003 r. Główna Prokuratura Wojskowa FR poinformowała skarżących, iż „w toku śledztwa nr 159 przeprowadzono prace ekshumacyjne w okręgach Charkowskim, Twerskim i Smoleńskim, podczas których zabezpieczono szczątki 200 polskich obywateli. Niektóre z nich na podstawie licznych przedmiotów i pośmiertnych żetonów udało się zidentyfikować. Wśród nich zidentyfikowano szczątki wskazanych przez skarżących polskich oficerów Nawratila i Janowca, którzy zostali pochowani w okolicach Charkowa …”. Także w piśmie z 10 lutego 2005 r. Główna Prokuratura Wojskowa FR stwierdziła, „Antoni Nawratil s. Juliana ur. 1883 i Andrzej Janowiec s. Jana ur.

1890 znajdują się w spisach jeńców wojennych przetrzymywanych w obozie starobielskim, którzy wraz z innymi zostali rozstrzelani w 1940 r. przez organy NKWD ZSRR i pochowani w pobliżu Charkowa”. We wskazanych pismach prokuratura potwierdziła fakt przebywania krewnych skarżących w obozie w Starobielsku, fakt ich rozstrzelania w 1940 r. przez organy NKWD oraz pochówku w pobliżu Charkowa. Z kolei w uzasadnieniu postanowienia Moskiewskiego Wojskowego Sądu Okręgowego z 18 kwietnia 2007 r. oddalającego zażalenie pełnomocnika skarżących na postanowienia Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 10 lutego 2005 r. i 7 listopada 2006 r. stwierdzono, że nazwiska Janowca i Nawratila widnieją wśród spisu jeńców obozu NKWD w Starobielsku odpowiednio pod numerami 3914 i 2407 oraz że w toku śledztwa zidentyfikowano tylko 22 osoby, wśród których jednakże nie zidentyfikowano Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca. Podobne stwierdzenie znalazło się w postanowieniu z 24 maja 2007 r. Izby Wojskowej Sądu Najwyższego FR odrzucającym skargę kasacyjną pełnomocnika skarżących: „sędzia doszedł do uzasadnionego wniosku, że nie ma prawnych podstaw, by stwierdzić, że w wyniku wspomnianego przestępstwa śmierć ponieśli Nawratil i Janowiec”. Porównując treść dokumentów wydanych przez władze rosyjskie 23 czerwca 2003 r. i 10 lutego 2005 r. z orzeczeniami wydanymi 18 kwietnia 2007 r. i 24 maja 2007r. należy stwierdzić, że zawierają one sprzeczne informacje dotyczące faktów mających podstawowe znaczenie zarówno dla samych skarżących, jak i w konsekwencji dla niniejszej skargi.

70. Celem skarżących wskazanym w ich piśmie skierowanym w 2003 r. do Głównej Prokuratury Wojskowej FR było uzyskanie dostępu do „jakichkolwiek dokumentów związanych

37

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka z ostatnimi momentami życia” oficerów Antoniego Nawratila, Andrzeja Janowca i Stefana Greczyna wziętych do niewoli przez Armię Czerwoną we wrześniu 1939 r. Skarżący domagali się ustalenia zarówno samego faktu śmierci swoich krewnych, jak i towarzyszących temu zdarzeniu okoliczności, a także miejsca ich pochówku. Fakt, że w toku prowadzonego przez władze rosyjskie postępowania skarżącym przesłano pisma zawierające całkowicie sprzeczne informacje co do wskazanych powyżej faktów, których ustalenia się domagali, wyraźnie wskazuje na braki prowadzonego postępowania i jego nierzetelność.

71. Po drugie, o braku rzetelności postępowania prokuratury rosyjskiej świadczy fakt niewy-

korzystania przez władze rosyjskie w toku ustalania okoliczności wydarzeń z 1940 r. materiałów dowodowych uzyskanych w ramach pomocy prawnej świadczonej przez organy polskie już na wniosek Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR z 25 grudnia 1990 r. (por. para. 24 oraz Załączniki nr 1, 2 i 3).

72. Po trzecie poważne wątpliwości może budzić ocena materiału dowodowego znajdującego

się w aktach sprawy prowadzonej przez prokuraturę rosyjską, w szczególności kategoryczne stwierdzenia władz rosyjskich o niemożliwości oficjalnego ustalenia faktu śmierci krewnych skarżących. Zgodnie z informacjami Rządu Polskiego rosyjskie władze prokuratorskie prowadząc postępowanie dysponowały wieloma dokumentami potwierdzającymi fakt wydania wyroku śmierci na osoby polskiego pochodzenia internowane m.in. w obozach w Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie (por. para. 25), informacjami o wykonaniu wyroków śmierci (por. para. 50) informacjami o ostatnich miesiącach życia krewnych skarżących (por. Załączniki nr 1 i 2), a ponadto, jeżeli wyraziłyby taką wolę mogłyby uczestniczyć w pracach archeologiczno-ekshumacyjnych prowadzonych przez organy polskie w latach 1994-1996 w okolicach Charkowa. W konsekwencji umorzenia przez władze rosyjskie śledztwa nr 159, władze polskie wszczęły w roku 2004 r. własne śledztwo mające na celu ustalenie całokształtu okoliczności z 1940 r. (patrz, para. 39). W toku tego śledztwa władzom polskim udało się potwierdzić szereg informacji na temat losu jeńców obozu w Starobielsku i zgromadzić dowody potwierdzające m.in., że wśród rozstrzelanych jeńców byli Andrzej Janowiec i Antoni Nawratil (por. Załączniki 1 i 2).

73. W konsekwencji można stwierdzić, że w oparciu o posiadany materiał dowodowy śledztwa

nr 159 prokuratura rosyjska mogła z całkowitą pewnością ustalić fakt rozstrzelania w 1940 r. co najmniej jednego z krewnych skarżących – Antoniego Nawratila. Jednocześnie, FR mogła z łatwością wejść w posiadanie dowodów, chociażby poprzez udział w pracach ekshumacyjnych mających miejsce w Charkowie w latach 1994-1996 lub poprzez skierowanie wniosku do władz RP o udostępnienie ich wyników, które potwierdzały rozstrzelanie w 1940 r. drugiego z polskich oficerów – Andrzeja Janowca.

74. Na podstawie wspomnianej powyżej uchwały KC WKP(b) z dnia 5 marca 1940 r., jak

również notatki A. Szelepina dla N. Chruszczowa z dnia 3 marca 1959 r. (por. para. 25), wyników prac archeologiczno-ekshumacyjnych z pierwszej połowy lat 90-tych XX w. oraz zeznań naocznych świadków Zbrodni Katyńskiej (np. Mitrofana Syromiatnikowa, byłego funkcjonariusza NKWD obwodu charkowskiego) można bezspornie ustalić, iż w 1940 r. doszło do wydania wyroku śmierci w stosunku do 25 700 polskich oficerów, policjantów i urzędników, w tym 3280 z obozu NKWD w Starobielsku, a wśród nich – krewnych skarżących. Dlatego też zaciekawienie budzi sposób wnioskowania oraz oceny materiału dowo-

38

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka dowego, który pozwolił na ustalenie w toku śledztwa nr 159, że w 1940 r. organy NKWD rozstrzelały zaledwie 1803 osoby polskiego pochodzenia. Liczbę 1803 osób w postępowaniu krajowym krewnych skarżących przytoczył Moskiewski Wojskowy Sąd Okręgowy, jak również Izba Wojskowa Sądu Najwyższego FR.

75. Trybunał wielokrotnie podkreślał w swoim orzecznictwie, iż późniejsze zaginięcie osoby

znajdującej się w rękach państwa nakazuje w pewnych okolicznościach domniemywać, iż straciła ona życie. Jeżeli władze nie przedstawią wyjaśnień, co się z taką osobą stało, ponoszą odpowiedzialność za jej śmierć. Niezmiernie ważne są w tym kontekście zwłaszcza dowody pośrednie, pozwalające domniemywać zgodnie z wymaganym standardem dowodowym, że zaginiony zmarł pozostając we władzy państwa (por. Timurtas p. Turcji, wyrok z 13 czerwca 2000 r. skarga nr 23531/94, § 82). Im więcej czasu upływa bez żadnych wiadomości o danej osobie, prawdopodobieństwo jej śmierci jest tym większe (por. Tanis i inni p. Turcji, wyrok z 2 sierpnia 2005 r., skarga nr 65899/01, § 200).

76. Dlatego też mając na uwadze powyższe orzecznictwo Trybunału, wskazane powyżej doku-

menty źródłowe (patrz para. 74), przytoczone fakty dotyczące miejsc przebywania skarżących oraz dokumenty i rzeczy osobiste wydobyte w trakcie prac ekshumacyjnych, Rząd wyraża opinię, że należy przyjąć, iż krewni skarżących zostali pozbawieni życia już w 1940 r.

77. Po czwarte o braku spełnienia przesłanki rzetelności może świadczyć fakt niedopuszczenia

poszkodowanych, czyli skarżących do udziału w postępowaniu i odmawianie im statusu pokrzywdzonych na gruncie rosyjskiego prawa karnego (kwestia ta opisana jest szczegółowo w odpowiedzi na pytanie 3 Trybunału – para. 94-99). W 2003 r. adwokat skarżących po raz pierwszy złożył w Głównej Prokuraturze Wojskowej FR wniosek o udostępnienie dokumentów dotyczących krewnych skarżących. 4 grudnia 2004 r. adwokat złożył kolejne pismo o podobnej treści, zawierające także formalny wniosek o nadanie krewnym statusu pokrzywdzonych zgodnie z kodeksem postępowania karnego. Prokuratura odpowiedziała odmownie listem z 10 lutego 2005 r. argumentując, iż dokumenty mogą być udostępnione jedynie osobom uprzednio uznanym za „pokrzywdzonych” lub ich przedstawicielom.

11 marca 2005 r. na konferencji prasowej przedstawiciel Głównej Prokuratury Wojskowej FR ogłosił decyzję o ostatecznym zamknięciu śledztwa nr 159. Następnie 9 października 2006 r. pełnomocnik skarżących ponowił wniosek o dostęp do akt sprawy, na który to wniosek otrzymał odpowiedź negatywną datowaną 7 listopada 2006 r. W postanowieniu prokuratura podkreśliła, że do momentu umorzenia śledztwa nr 159 nie zgłoszono wniosku o nadanie statusu pokrzywdzonego, ani też żadna decyzja o nadaniu takiego statusu nie zapadła, który to fakt uniemożliwił skorzystanie z praw gwarantowanych w art. 42 kpk. Kolejne odwołania adwokata od postanowienia Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 7 listopada 2006 r. również okazały się bezskuteczne. Moskiewski Okręgowy Sąd Wojskowy przyjął, iż w związku z faktem, że nie ma podstaw do twierdzenia, by śmierć krewnych skarżących była następstwem przestępstwa objętego śledztwem nr 159, ani oficerom, ani ich krewnym nie przysługiwał status pokrzywdzonych, który umożliwiałby wgląd w akta sprawy. Argumentacja ta została powtórzona przez Izbę Wojskową Sądu Najwyższego w orzeczeniu z 24 maja 2007 r.

78. Z przedstawionych faktów bezsprzecznie wynika, iż prokuratura nie rozpatrzyła nigdy formalnie wniosku adwokata skarżących o nadanie im statusu pokrzywdzonych, co stało

39

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka się pretekstem do odrzucenia kolejnych odwołań skarżących w toku kontroli instancyjnej decyzji prokuratury. Informacja o zamknięciu śledztwa została podana do publicznej wiadomości w trakcie konferencji prasowej, która odbyła się 11 marca 2005 r. Następnie prokuratura odnosząc się do faktu, iż skarżący nie posiadali statusu pokrzywdzonych, skierowała do nich 7 listopada 2006 r. pismo, w którym informowała o niemożności skorzystania przez nich z praw gwarantowanych w art. 42 kpk. Sądy rozpatrujące odwołania skarżących od tej decyzji prokuratora odwołały się z kolei do innego argumentu i twierdziły, że w związku z tym, że nie ma podstaw do twierdzenia, iż śmierć krewnych skarżących była następstwem przestępstwa objętego śledztwem nr 159, ani oficerom, ani ich krewnym nie przysługiwał status pokrzywdzonych, który umożliwiałby wgląd w akta sprawy.

79. Formalny brak rozpatrzenia wniosku skarżących o nadanie im statusu ofiar zgodnie z art.

42 kpk uniemożliwił skarżącym aktywne uczestnictwo w prowadzonym postępowaniu, a także zapoznanie się z aktami śledztwa po zamknięciu postępowania przygotowawczego. W ten sposób władze rosyjskie uniemożliwiły skarżącym dochodzenie w postępowaniu krajowym ich praw.

80. Dodatkowo należy zwrócić uwagę na stwierdzenie Sądu Najwyższego zawarte w orzecze-

niu z 24 maja 2007 r., w którym odwołał się on do faktu, iż pełnomocnik skarżących miał możliwość „pełnego i nieograniczonego” dostępu do akt śledztwa nr 159. W kolejnym jednak akapicie Sąd Najwyższy poinformował, iż w „oddzielnych tomach”, opatrzonych od 22 grudnia 2004 r. klauzulą „ściśle tajne”, znajduje się między innymi decyzja z 21 września 2004r. o umorzeniu śledztwa nr 159 (por. para. ). W świetle takiego wyjaśnienia kategoryczne stwierdzenie sądu o dostępie do całości akt budzić może wątpliwości.

81. Opisane powyżej postępowanie władz prokuratorskich powinno być ocenione w świetle

orzecznictwa Trybunału. Trybunał uznaje, że prowadzone przez władze państwowe postępowania, szczególnie te dotyczące wyjaśnienia okoliczności śmierci, muszą być poddane kontroli ze strony opinii publicznej. Wymagany poziom kontroli opinii publicznej może być różny w zależności od sprawy. Jednakże we wszystkich sprawach, krewni ofiar muszą być zaangażowani w procedurę w stopniu koniecznym dla zapewnienia ich uzasadnionych interesów. Krewnemu należy zapewnić możliwość aktywnego uczestnictwa w postępowaniu, składania wniosków dowodowych lub w inny sposób wpływania na bieg postępowania (por. Rajkowska p. Polsce, decyzja z 27 listopada 2007r., skarga nr 37393/02). Trybunał uznawał, że kontrola opinii publicznej nie była zapewniona m.in. w przypadku braku poinformowania ojca ofiary o odmowie ścigania, czy nie zapewnienia rodzinie ofiary dostępu do dokumentów prokuratury oraz sądu (zob. m.in. Güleç p. Turcji, op.cit., § 82; Öğur p. Turcji, op. cit., § 92; Gül p. Turcji, wyrok z 14 grudnia 2000, skarga nr 22676/93, § 93). W konkluzji należy stwierdzić, że niezapewnienie skarżącym uczestnictwa w toczącym się postępowaniu powinno być traktowane jako jeden z elementów potwierdzających naruszenie gwarantowanej w art. 2 Konwencji zasady rzetelności postępowania.

82. Mając świadomość, iż z uwagi na upływ czasu, jaki nastąpił od momentu wydarzeń, któ-

re stanowiły przedmiot śledztwa, celem skarżących nie było spowodowanie skazania osób winnych zarzucanych czynów, ale doprowadzenie do ustalenia bez wątpliwości losu ich krewnych oraz miejsca ich pochówku, przekazanie im w toku prowadzonego postępowania sprzecznych informacji dotyczących losu krewnych, niezbadanie należyte materiału dowo-

40

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka dowego pozostającego w dyspozycji prokuratury prowadzącej postępowanie, czy wreszcie niedopuszczenie ich do udziału w postępowaniu spowodowało, że interes skarżących w ustaleniu okoliczności śmierci krewnych narastał. W tym kontekście Rząd Polski chciałby przywołać orzecznictwo Trybunału, zgodnie z którym państwa zobligowane są do zapewnienia, że postępowania, w których badane są okoliczności śmierci prowadzone są rzetelnie, natomiast dla państw nie wynika z Konwencji obowiązek zidentyfikowania winnych w każdym przypadku. Należy pamiętać, że wszelkie braki śledztwa ograniczające możliwość ustalenia przyczyn śmierci lub osób odpowiedzialnych rodzą ryzyko uznania, że śledztwo nie odpowiadało wymogom art. 2 Konwencji (por. Nachova i inni p. Bułgarii, op.cit., § 117).

83. W świetle powyższego Rząd pragnie stwierdzić, że po pierwsze Trybunał jest kompetentny

ratione temporis do rozpatrzenia proceduralnego aspektu artykułu 2 Konwencji w niniejszej sprawie, a po drugie postępowanie w sprawie śmierci krewnych skarżących prowadzone przez władze rosyjskie nie spełniło kryterium skuteczności i rzetelności, jak wymaga tego artykuł 2 Konwencji. W związku z tym doszło do naruszenia art. 2 Konwencji w aspekcie proceduralnym.

2.

Odpowiedź na pytanie 2

84. W związku z tym, że pytanie 2 dotyczy przedłożenia kopii decyzji Głównej Prokuratury

Wojskowej Federacji Rosyjskiej o umorzeniu postępowania karnego w sprawie „Katynia” (nr 159) z 21 września 2004 r. Rząd Polski nie ma możliwości wykonania żądania Trybunału, gdyż dokument ten nie został mu nigdy udostępniony.

3.

Odpowiedź na pytanie 3

85. W trzecim pytaniu Trybunał zwrócił się o udzielenie odpowiedzi w zakresie tego, czy arty-

kuł 6 ma zastosowanie w niniejszej sprawie w aspekcie cywilnym lub karnym. Zakładając, że artykuł 6 ma zastosowanie, czy zgodne z tym przepisem było to, iż skarżącym odmówiono dostępu do dokumentów dotyczących śledztwa w sprawie śmierci ich krewnych.

86. W opinii Rządu w niniejszej sprawie będzie miał zastosowanie artykuł 6 Konwencji w aspekcie cywilnym z następujących powodów.

87. Skarżący usiłując przystąpić do postępowania toczącego się w Rosji zdawali sobie sprawę

z upływu czasu, jaki nastąpił od zdarzeń, które były przedmiotem śledztwa władz rosyjskich, a w związku z tym celem działań skarżących nie było doprowadzenie do skazania osób winnych, a raczej do wyjaśnienia okoliczności śmierci ich bliskich. Skarżący usiłowali w postępowaniu krajowym wykorzystać prawa procesowe gwarantowane prawem rosyjskim w celu uzyskania wiarygodnych, rzetelnych i oficjalnych informacji dotyczących śmierci ich krewnych, którzy pozostawali w jurysdykcji państwa rosyjskiego. Uwzględniając taką intencję skarżących, Rząd pragnie na wstępie przypomnieć ogólne zasady wynikające z orzecznictwa dotyczące możliwości zastosowania gwarancji art. 6 Konwencji w stosunku do ofiar przestępstw. Zgodnie z ustalonym orzecznictwem Trybunału prawo do wszczęcia postępowania karnego oraz uzyskania skazania osoby trzeciej nie należy do kategorii praw i wolności gwarantowanych Konwencją (por. m.in. Perez p. Francji, wyrok z 12 lutego 2004 r. [WI], skarga nr 47287/99, § 70,

41

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka ECHR 2004‑I). Konwencja nie gwarantuje też bezpośrednio różnych form uczestnictwa w postępowaniu, jednakże jej gwarancje obejmują osoby, którym prawo krajowe stworzyło możliwości uczestnictwa w procesie (por. m.in. wyrok Kuśmierek p. Polsce, wyrok z 21 września 2004 r., skarga nr 10675/02, § 48-49; Pieniążek p. Polsce, wyrok z 28 września 2004 r., skarga nr 62179/00, § 20). W stosunku do ofiar przestępstw lub ich krewnych artykuł 6 § 1 może mieć zastosowanie do tych postępowań karnych, w których aspekt cywilny pozostaje tak blisko związany z aspektem karnym, iż wynik postępowania karnego może mieć decydujące znaczenie dla roszczenia strony cywilnej. Ponadto, zgodnie z orzecznictwem Trybunału nawet jeżeli postępowanie karne jest rozstrzygające jedynie w zakresie oskarżenia karnego, czynnikiem determinującym zastosowanie artykułu 6 Konwencji jest to, czy komponent cywilny postępowania pozostaje blisko związany z komponentem karnym, tzn. czy postępowanie karne oddziałuje na komponent cywilny (por. m.in. Calvelli i Ciglio p. Włochom, wyrok z 17 stycznia 2002r., skarga nr 32967/96, § 62).

88. Jak już zostało wspomniane powyżej, granice zastosowania artykułu 6 określone są poprzez

fakt, że Konwencja nie przyznaje prawa do „prywatnej zemsty” lub do actio popularis. Dlatego też Konwencja nie gwarantuje niezależnego prawa do tego, by domagać się ścigania i karania osób trzecich za popełnione przestępstwo. Takie uprawnienie musi być nierozerwalnie związane z wykonywaniem prawa ofiary do wszczęcia w prawie krajowym postępowania cywilnego, nawet jeżeli celem tego postępowania miałoby być jedynie symboliczne naprawienie szkody lub ochrona takiego prawa jak prawo do poszanowania dobrego imienia (por. Golder p. Wielkiej Brytanii, wyrok z 21 lutego 1975, skarga nr 4451/70, Series A nr 18, s. 13, § 27; Helmers p. Szwecji, wyrok z 29 października 1991r., skarga nr 11826/85, s. 14, § 27; oraz Tolstoy Miloslavsky p. Wlk. Brytanii, wyrok z 13 lipca 1995, skarga nr 18139/91, Series A nr 316-B, s. 78, § 58).

89. Rząd odnotowuje, iż zgodnie z orzecznictwem Trybunału koncepcja „cywilnych praw

i obowiązków” ma charakter autonomiczny, choć równocześnie w tym zakresie nie pozbawione znaczenia jest ustawodawstwo danego kraju. Dlatego też odpowiedź na pytanie, czy dane prawo może być traktowane jako prawo cywilne w rozumieniu Konwencji musi być udzielona przy uwzględnieniu nie tylko klasyfikacji prawnej tego prawa, ale także jego treści oraz skutków w świetle prawa krajowego danego państwa. Jednocześnie, co nie mniej ważne, Trybunał uznaje, że wykonując swoją funkcję nadzorczą musi on brać pod uwagę także przedmiot i cel Konwencji (por. Perez, op.cit., § 57).

90. Dokonując w swoich orzeczeniach klasyfikacji w świetle Konwencji statusu określonych

osób występujących w krajowych postępowaniach sądowych Trybunał wskazywał jak ważne jest zapewnienie ofiarom przestępstw praw oraz właściwej pozycji procesowej w postępowaniach karnych. Uznając zasadnicze różnice w wymogach wynikających z artykułu 6, jakie stawiane są rzetelnemu procesowi cywilnemu i karnemu, Trybunał stwierdził, że fakt tego zróżnicowania nie może powodować zignorowania trudnej sytuacji, w jakiej znajdują się ofiary lub umniejszenia znaczenia ich praw (por. Perez, op.cit., § 72). Dlatego w świetle przedmiotu i celu Konwencji odmowa zastosowania gwarancji zawartych w artykule 6 powinna mieć charakter wyjątkowy (por. Pellegrin p. Francji, wyrok z 8 grudnia 1999 r. [WI], skarga nr 28541/95, § 64, ECHR 1999-VIII). Z tych właśnie względów Trybunał uznaje, że

42

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka prowadzone przez władze państwowe postępowania muszą być poddane kontroli ze strony opinii publicznej, a we wszystkich sprawach, krewni ofiar muszą być zaangażowani w procedurę w stopniu koniecznym dla zapewnienia ich uzasadnionych interesów (zob. m.in. Güleç p. Turcji, op.cit., § 82; Öğur p. Turcji, op. cit, § 92; Gül p. Turcji , op.cit., § 93).

91. Zagwarantowanie właściwego poziomu ochrony praw ofiar przestępstw stanowi stały przedmiot zainteresowania nie tylko Trybunału, ale także Komitetu Ministrów. Rekomendacja nr R (85) 11 dotycząca pozycji ofiar w ramach prawa i procedury karnej, przyjęta przez Komitet Ministrów 28 czerwca 1985 przewiduje, iż:

(…) 5. Dyskrecjonalna decyzja dotycząca tego, czy sprawca powinien być ścigany, nie powinna być wydana bez należytego rozważenia kwestii kompensacji ofiary, włączając w to starania czynione w tym względzie przez sprawcę; 6. Ofiara powinna być poinformowana o ostatecznej decyzji kończącej śledztwo, chyba że wskaże, że nie oczekuje takiej informacji; 7. Ofiara powinna mieć prawo odwołania się od decyzji odmawiającej ścigania do kompetentnych władz albo wszczęcia postępowania cywilnego. (…)

92. Rekomendacja nr R (87) 21 dotycząca pomocy do ofiar oraz zapobiegania wiktymizacji, przyjęta przez Komitet Ministrów 17 września 1987 r. rekomenduje, by państwa podjęły następujące środki: “… 4. zapewnienie, by ofiary przestępstw oraz ich rodziny, szczególnie te należące do grupy najbardziej wrażliwych, otrzymają w szczególności: …

– pomoc w trakcie procesu karnego, z należytym uwzględnieniem prawa do obrony; …”

93. Z kolei rekomendacja Rec(2000)19 z 6 października 2000 r. na temat roli prokuratury w systemie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych przewiduje, że:

“ … 34. Zainteresowane strony korzystające z uznanego lub możliwego do ustalenia statusu, w szczególności ofiary, powinny mieć możliwość kwestionowania decyzji prokuratury o odmowie prowadzenia postępowania; do takiego odwołania strona powinna mieć prawo, jeżeli jest to wskazane po kontroli hierarchicznej takiej decyzji, albo w postaci odwołania do sądu albo wysunięcia oskarżenia prywatnego.”

94. Rozpatrując niniejszą sprawę na tle międzynarodowych standardów ochrony ofiar prze-

stępstw Rząd pragnie zauważyć, co następuje. W 2003 r. adwokat skarżących po raz pierwszy złożył w Głównej Prokuraturze Wojskowej FR wniosek o udostępnienie dokumentów dotyczących krewnych skarżących. 4 grudnia 2004 r. adwokat złożył kolejny wniosek, tym razem o „uznanie praw krewnych rozstrzelanych polskich oficerów”, przekazanie kopii dokumentów procesowych oraz dokumentów osobistych Antoniego Nawratila i Andrzeja Janowca. Prokuratura odpowiedziała odmownie listem z 10 lutego 2005r. argumentując, iż dokumenty mogą być udostępnione jedynie osobom uprzednio uznanym za „pokrzywdzonych” lub ich przedstawicielom. 11 marca 2005 r. na konferencji prasowej przedstawiciel Głównej Prokuratury Wojskowej FR ogłosił decyzję o ostatecznym zamknięciu śledztwa nr 159. Następnie 9 października 2006 r. pełnomocnik skarżących ponowił wniosek o dostęp

43

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka do akt sprawy, na który to wniosek otrzymał odpowiedź negatywną datowaną 7 listopada 2006 r. W postanowieniu prokuratura podkreśliła, że do momentu umorzenia śledztwa nr 159 nie zgłoszono wniosku o nadanie statusu pokrzywdzonego, ani też żadna decyzja o nadaniu takiego statusu nie zapadła, który to fakt uniemożliwił skorzystanie z praw gwarantowanych w art. 42 kpk. Kolejne odwołania adwokata od postanowienia Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 7 listopada 2006 r. również okazały się bezskuteczne. Moskiewski Okręgowy Sąd Wojskowy przyjął, iż w związku z faktem, że nie ma podstaw do twierdzenia, by śmierć krewnych skarżących była następstwem przestępstwa objętego śledztwem nr 159, ani oficerom, ani ich krewnym nie przysługiwał status pokrzywdzonych, który umożliwiałby wgląd w akta sprawy. Argumentacja ta została powtórzona przez Izbę Wojskową Sądu Najwyższego w decyzji z 24 maja 2007 r.

95. W świetle powyższych okoliczności należy stwierdzić przede wszystkim, że już pismem z 2003 r. adwokat skarżących zwrócił się do prokuratury o udostępnienie „jakichkolwiek dokumentów związanych z ostatnimi momentami życia” krewnych skarżących, a 4 grudnia 2004 r. złożył kolejny wniosek, tym razem o „uznanie praw krewnych rozstrzelanych polskich oficerów”, przekazanie kopii dokumentów procesowych oraz dokumentów osobistych wspomnianych krewnych. Te pisma procesowe powinny być traktowane jako wnioski o nadanie statusu pokrzywdzonych, ponieważ pełnomocnik wyraźnie już w pierwszym z nich wykazał chęć skorzystania z praw gwarantowanych w art. 42 pkt 12 kpk. Skoro przedmiotem wniosku była realizacja praw gwarantowanych pokrzywdzonym w myśl prawa rosyjskiego, wnioski te należało już wtedy traktować jako wnioski o uzyskanie statusu pokrzywdzonego.

96. Mimo iż prokuratura rosyjska nigdy formalnie nie ustosunkowała się do tych wniosków przedkładanych przez adwokata, zdaniem Rządu udzielenie skarżącym 23 czerwca 2003 r. przez prokuraturę informacji poprzez ustosunkowanie się do pisma skarżących stanowiło per facta concludentia przyznanie im statusu ofiary. Ponadto należy zaznaczyć że w ramach standardu rzetelnego postępowania obowiązkiem władz rosyjskich już w odpowiedzi na pismo skarżących z 2003 r. było udzielenie im wyczerpującej informacji o ich uprawnieniach procesowych. Prawo do informacji jest integralnym elementem rzetelnego procesu, w szczególności w sytuacji, gdy postępowanie prowadzone jest, tak jak w niniejszym przypadku, poza granicami państwa, którego obywatelami są skarżący. Całokształt działań prokuratury dobitnie świadczy o braku woli poinformowania skarżących o ich uprawnieniach procesowych. Nawet jeżeli prokuratura rosyjska nie traktowała pism skarżących jako formalnych wniosków o nadanie im statusu pokrzywdzonych, powinna udzielić im rzetelnej informacji o tym, jakich formalności powinni dopełnić, aby ten status uzyskać.

97. Procesowego stanowiska skarżących nie osłabia również fakt, że formalny wniosek o nadanie statusu pokrzywdzonego złożyli dopiero w grudniu 2004 r. już po umorzeniu śledztwa.

Po pierwsze, pismo prokuratury, które otrzymali 10 lutego 2005 r. nie jest formalnym rozstrzygnięciem ich wniosku. Po drugie od wydania formalnego rozstrzygnięcia nie zwalniał prokuratury fakt, że postępowanie umorzono, ponieważ skarżący nie zostali o tym poinformowani, a przecież od 23 czerwca 2003 r. powinni być traktowani jako pokrzywdzeni.

98. Ze wskazanych powyżej okoliczności faktycznych jasno wynika, że prokuratura nie rozpa-

trzyła nigdy formalnie wniosku o nadanie statusu pokrzywdzonych, co stało się pretekstem

44

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka do odrzucenia kolejnych odwołań skarżących w toku kontroli instancyjnej decyzji prokuratury. Informacja o zamknięciu śledztwa została podana do publicznej wiadomości w trakcie konferencji prasowej, która odbyła się 11 marca 2005 r. Następnie prokuratura opierając się na stanowisku, iż jej zdaniem, skarżący nie posiadali statusu pokrzywdzonych, skierowała do nich 7 listopada 2006 r. pismo, w którym informowała o niemożności skorzystania przez nich z praw gwarantowanych w art. 42 kpk. Sądy rozpatrujące odwołania skarżących od tej decyzji prokuratora odwołały się z kolei do innego argumentu i twierdziły, że w związku z tym, że nie ma podstaw do twierdzenia, iż śmierć krewnych skarżących była następstwem przestępstwa objętego śledztwem nr 159, ani oficerom, ani ich krewnym nie przysługiwał status pokrzywdzonych, który umożliwiałby wgląd w akta sprawy.

99. Niepoinformowanie skarżących, pomimo składanych przez nich pism, o przysługujących

im uprawnieniach procesowych oraz formalny brak rozpatrzenia wniosku skarżących o nadanie im statusu ofiar zgodnie z art. 42 kpk uniemożliwił skarżącym aktywne uczestnictwo w prowadzonym postępowaniu, a także zapoznanie się z aktami śledztwa po zamknięciu postępowania przygotowawczego. W ten sposób władze rosyjskie uniemożliwiły skarżącym dochodzenie w postępowaniu krajowym ich praw.

100. Aby skarżący objęci byli gwarancjami z art. 6 konieczne jest stwierdzenie, iż prowadzone

przez władze rosyjskie śledztwo dotyczyło ich praw o charakterze cywilnym. W tym względzie należy rozważyć motywy skarżących, które skłoniły ich do podjęcia prób uczestnictwa w postępowaniu. Jak wynika z formularza skargi skarżący domagali się umożliwienia im uczestnictwa w postępowaniu, którego celem było wyjaśnienie „bestialskiego zamordowania przez funkcjonariuszy NKWD ZSRR w podcharkowskim lesie oficerów m.in. Nawratila i Janowca” (s. 4 D formularza skargi). Jak już zostało wskazane powyżej, skarżący usiłowali w postępowaniu krajowym wykorzystać prawa procesowe gwarantowane prawem rosyjskim w celu uzyskania wiarygodnych, rzetelnych i oficjalnych informacji dotyczących śmierci ich krewnych, którzy pozostawali w jurysdykcji państwa radzieckiego. Przekazane skarżącym w toku postępowania krajowego dokumenty zawierały sprzeczne informacje o losie ich krewnych. Dlatego też bez jakichkolwiek wątpliwości można uznać, że cel, który przyświecał skarżącym to wyjaśnienie okoliczności śmierci osób najbliższych. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału dla oceny prawa, którego ochrony domaga się skarżący niezmiernie ważna jest motywacja skarżącego; artykuł 6 nie będzie miał zastosowania jeżeli jedynym celem skarżącego jest uzyskanie skazania oskarżonego, a nie ochrona lub zadośćuczynienie naruszeniu praw skarżącego o charakterze cywilnym (por. Sigalas p. Grecji, wyrok z 22 września 2005 r., skarga nr 19754/02, § 27-30). W niniejszej sprawie należy stwierdzić, że wynik postępowania był decydujący dla „prawa cywilnego” skarżących – prawa do uzyskania informacji o okolicznościach śmierci i o miejscu pochówku osób bliskich. Należy podkreślić, że wgląd do dokumentów śledztwa, a w szczególności do ewentualnych zachowanych materiałów dowodowych, takich jak pamiątki po zmarłych, ma ogromne znaczenie emocjonalne dla krewnych. Rozbieżności co do tego, czy władze posiadają dokumenty potwierdzające śmierć krewnych skarżących powodowały dodatkowo, że roszczenie skarżących uaktualniało się w miarę upływu czasu.

101. W świetle powyższych rozważań należy uznać, że artykuł 6 znajdzie zastosowanie do ni-

niejszej skargi z uwagi na fakt, że zgodnie z orzecznictwem Trybunału sprawy dotyczące

45

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka dóbr osobistych mają charakter spraw cywilnych bez względu na to, w jakim postępowaniu krajowym dochodzi się ich ochrony (por. Kuśmierek p. Polsce, op.cit., § 48-49; Pieniążek p.

Polsce, op.cit., § 20).

102. Sprawa dostępu do akt i ogólnie zakres możliwości uczestniczenia stron oraz bliskiego ofiary

w postępowaniu czy to przygotowawczym, czy już na etapie sądowym regulowane są przez ustawodawstwo poszczególnych państw. Konwencja nie wprowadza w tym względzie jednolitego standardu, a do kompetencji władz krajowych pozostawia sposób uregulowania praw przyznanych stronom w postępowaniu (por. Rajkowska p. Polsce, op.cit.). Wymóg dostępu do akt sprawy wynika z zasady kontradyktoryjności procesu zawartej w artykule 6 Konwencji, oznacza ona, że w postępowaniu karnym zarówno prokuratorowi, jak i obronie musi być stworzona możliwość zapoznania się i skomentowania stanowiska i dowodów przedstawionych przez drugą stronę. Z samego sformułowania artykułu 6 – a w szczególności z autonomicznego znaczenia nadanego pojęciu „sprawy” w rozumieniu Konwencji – wynika, iż przepis ten ma częściowe zastosowanie do postępowania przygotowawczego (por.

Imbrioscia p. Szwajcarii, wyrok z 24 listopada 1993 r., skarga nr 13972/88, Series A no. 275, p. 13, § 36., Rajkowska, op.cit.). Trybunał dopuszcza też w swoim orzecznictwie, by gwarancje z artykułu 6 miały zastosowanie dla krewnych ofiary również do postępowania przygotowawczego, o ile dochodzą oni praw o charakterze cywilnym (por. Perez, op.cit., § 66).

103. Brak przestrzegania w postępowaniu krajowym zasady kontradyktoryjności oraz równości

stron, gwarantowanych przecież prawem rosyjskim, które to zasady stanowią istotny element rzetelności postępowania cywilnego zgodnie z art. 6 Konwencji, a w konsekwencji niedopuszczenie skarżących pomimo podstaw prawnych do postępowania, odczytać można jako chęć uniemożliwienia im oceny rzetelności postępowania prowadzonego przez władze rosyjskie. A rzetelność ta może być poddana w wątpliwość w świetle przedstawionych powyżej okoliczności faktycznych.

104. W dotychczasowym orzecznictwie Trybunał stwierdzał, że jego rolą zgodnie z Konwencją

jest dokonanie oceny, czy postępowanie będące przedmiotem skargi było jako całość rzetelne (por. m.in. García Ruiz v. Spain, wyrok z 21 stycznia 1999 r. [WI], skarga nr 30544/96, §§ 28-29). W okolicznościach niniejszej sprawy, mając na względzie w szczególności wszystkie opisane powyżej zaniechania władz rosyjskich można stwierdzić, że postępowanie prowadzone przez władze rosyjskie, w którym nie ustosunkowały się one formalnie do wniosku skarżących o nadanie im statusu ofiary i w konsekwencji odmówiły dostępu do akt sprawy dotyczącej wyjaśnienia okoliczności faktycznych śmierci ich krewnych, nie spełniało jako całość wymogów zawartych w artykule 6 Konwencji.

4.

Odpowiedź na pytanie 4

105. W czwartym pytaniu Trybunał zwrócił się o przedstawienie stanowiska w zakresie tego, czy

sądy rosyjskie miały możliwość, w sytuacji braku jakichkolwiek wyników śledztwa w sprawie „Katynia” (nr 159) rozważyć meritum roszczenia cywilnego mającego swoją podstawę w egzekucji krewnych skarżących. Jeżeli nie, to czy było to zgodne z artykułem 13 Konwencji.

106. Artykuł 13 Konwencji gwarantuje dostępność na poziomie krajowym środka w celu do-

46

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka chodzenia naruszenia praw i wolności gwarantowanych Konwencją, niezależnie od tego, w jakiej formie zagwarantowany jest on w krajowym porządku prawym. Oznacza to, że każda osoba domagająca się w uzasadniony sposób uznania za pokrzywdzoną naruszeniem jej praw gwarantowanych Konwencją, powinna mieć do dyspozycji środek odwoławczy umożliwiający rozpatrzenie jej sprawy (stwierdzenie, że doszło do naruszenia) i naprawienie szkody (por. Lithgow p. Wlk. Brytanii, wyrok z 8 lipca 1986 r., skargi nr 9006/80; 9262/81; 9263/81; 9265/81; 9266/81; 9313/81; 9405/81, § 205). W tym względzie państwa korzystają ze swobody wyboru sposobu, w jaki wypełnią powstałe dla nich na gruncie tego artykułu zobowiązania. Zakres obowiązków wynikających z art. 13 różni się w zależności od charakteru prawa, którego naruszenie się zarzuca. Środek musi być jednak skuteczny prawnie oraz w praktyce (por. Melnik p. Ukrainie, wyrok z 28 marca 2006 r., skarga nr 72286/01, § 114).

107. Należy pamiętać, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału w razie dającego się

uzasadnić zarzutu, że ofiara została bezprawnie pozbawiona życia przez funkcjonariuszy państwa, pojęcie skutecznego środka odwoławczego w rozumieniu artykułu 13 obejmuje rekompensatę szkody oraz skuteczne i dokładne śledztwo pozwalające doprowadzić do ustalenia i ukarania sprawców z zapewnieniem krewnym skutecznego udziału w tym śledztwie. W tym zakresie w sprawach dotyczących prawa do życia wymagania art. 13 są szersze niż obowiązek proceduralny na podstawie art. 2 (por. Kaya p. Turcji, op.cit., § 107). Dodatkowo, skuteczność środka w praktyce musi polegać na tym, że korzystanie z niego nie może być w sposób nieuzasadniony utrudniane poprzez działania lub zaniechania władz państwa (por. Aksoy p. Turcji, wyrok z 18 grudnia 1996 r., Reports 1996-VI, p. 2286, § 95; oraz Aydin p. Turcji, wyrok z 25 września 1997, Reports 1997-VI, s. 1895-96, § 103).

108. W systemie prawa rosyjskiego istnieją dwie drogi, w ramach których ofiary nielegalnych

bądź przestępczych aktów, które można przypisać państwu lub jego funkcjonariuszom, mogą domagać się ochrony ich praw: postępowanie cywilne oraz karne. W kontekście niniejszej sprawy Rząd chciałby przypomnieć, iż Trybunał ocenił już we wcześniej rozstrzyganych sprawach, iż rząd rosyjski nie przedstawił żadnych przykładów z praktyki potwierdzających, że sądy rosyjskie byłyby w stanie w braku jakiegokolwiek rezultatu śledztwa, jak np. zidentyfikowania potencjalnych sprawców - pozwanych, rozważyć co do meritum roszczenia cywilne pokrzywdzonych (por. Baysayeva p. Rosji, wyrok z 5 kwietnia 2007 r., skarga nr 74237/01, § 106). Te spostrzeżenia doprowadziły Trybunał do wniosku, iż w rozpatrywanych sprawach doszło do naruszenia art. 2 w zw. z art. 13. Zdaniem Rządu nie ma przesłanek, które uzasadniałyby odejście od takiej linii orzeczniczej w niniejszej sprawie.

Dlatego też doszło w niej do naruszenia art. 13.

IV.

WNIOSKI KOŃCOWE

109. W świetle przedstawionych obserwacji, Rząd Rzeczypospolitej Polskiej twierdzi, że skarga nr 55508/07 powinna zostać uznana za dopuszczalną zgodnie z art. 34 i 35 Konwencji.

110. W każdym razie Rząd twierdzi, że w obecnej sprawie doszło do naruszenia aspektu proceduralnego art. 2 Konwencji oraz art. 6 i art. 13 Konwencji.

Załączniki: Załącznik nr 1, 2 i 3.

47

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Załącznik nr 1B – Kopia kartki pocztowej nadanej w 1939 r. przez Andrzeja Janowca, jeńca obozu NKWD w Starobielsku, z obozu do żony Heleny Janowiec w okupowanej Polsce.

48

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Załącznik nr 1D – Kopia kartki zawierającej nazwiska polskich oficerów osadzonych w obozie NKWD w Starobielsku, w tym nazwisko Andrzeja Janowca, wydobyta z grobu nr 40/95 podczas prac archeologiczno-ekshumacyjnych w Charkowie w 1995 r. str. 49-50

49

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

50

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Załącznik nr 1E [załącznik tożsamy z załącznikiem 2F] – Odpowiedź Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 23 czerwca 2003 r. na wniosek mec. Józefa Szewczyka w sprawie rozstrzelania i pogrzebania Andrzeja Janowca, jeńca obozu NKWD w Starobielsku.

51

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Załącznik nr 2C – Ekspertyza kryminalistyczna nr HLE-3937/91 Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Głównej Policji w Warszawie z 16 lipca 1992 r. dotycząca kartki zawierającej listę 118 nazwisk polskich oficerów osadzonych w obozie NKWD w Starobielsku, w tym nazwisko Antoniego Nawratila, wydobytej podczas prac archeologiczno-ekshumacyjnych w Charkowie w 1991 r. (w publikacji załącznik umieszczony w formie wyciągu). str. 52-64

52

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

53

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

54

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

55

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

56

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

57

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

58

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

59

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

60

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

61

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

62

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

63

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

64

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Załącznik nr 2D – Kopia fragmentu kartki zawierającej listę 118 nazwisk polskich oficerów osadzonych w obozie NKWD w Starobielsku, w tym nazwisko Antoniego Nawratila, wydobytej podczas prac archeologiczno-ekshumacyjnych w Charkowie w 1991 r.

65

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Załącznik nr 2E [załącznik tożsamy z dokumentem w załączniku 2K, z załącznikiem 3D oraz z załącznikiem 2D do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.] – Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 9 października 1992 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej szeregu dokumentów, w tym ekspertyzy kryminalistycznej nr HLE-3937/91, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159. str. 66-68.

66

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

67

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

68

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Załącznik nr 2K – Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 9 października 1992 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej szeregu dokumentów, w tym ekspertyzy kryminalistycznej nr HLE-3937/91, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159 [załącznik tożsamy z załącznikiem 2E, z załącznikiem 3D oraz z załącznikiem 2D do stanowiska Rządu RP z 29 lip-

69

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

ca 2010 r.], str. 69-71 oraz pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 19 lutego 1993 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej 5 opinii i 2 ekspertyz w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159 [załącznik tożsamy z załącznikiem 3E oraz z załącznikiem 2E do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.], str. 72-73.

70

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

71

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

72

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

73

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Załącznik nr 3A [załącznik tożsamy z załącznikiem 2A do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.]

– Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR z 11 kwietnia 1991 r. informujące o przekazaniu ZSRR ok. 200 dokumentów, w tym protokołów zeznań świadków, będących członkami rodzin więźniów z obozów NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159, str. 74-79.

74

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

75

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

76

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

77

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

78

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

79

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Załącznik nr 3B [załącznik tożsamy z załącznikiem 2B do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.]

– Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR z 28 czerwca 1991 r. informujące o przekazaniu ZSRR ok. 200 dokumentów, w tym protokołów zeznań świadków, będących członkami rodzin więźniów z obozów NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159, str. 80-86.

80

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

81

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

82

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

83

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

84

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

85

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

86

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Załącznik nr 3C [załącznik tożsamy z załącznikiem 2C do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.]

– Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 11 kwietnia 1992 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej ok. 100 dokumentów, w tym protokołów

87

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

zeznań świadków, będących członkami rodzin więźniów z obozów NKWD w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159, str. 87-91.

88

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

89

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

90

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

91

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Załącznik nr 3F – Wersja robocza pisma Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z maja 1995 r. w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159, str. 92-94.

92

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

93

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

94

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Załącznik nr 3G [załącznik tożsamy z załącznikiem 2F do stanowiska Rządu RP z 29 lipca 2010 r.]– Pismo Ministerstwa Sprawiedliwości RP do Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 16 sierpnia 1995 r. informujące o przekazaniu Federacji Rosyjskiej ok. 250 dokumentów, w tym

95

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

protokołów z zeznań świadków w sprawie osób figurujących na tzw. Ukraińskiej Liście Katyńskiej i tzw. Białoruskiej Liście Katyńskiej, w wykonaniu radzieckiego wniosku z 25 grudnia 1990 r. o pomoc prawną w ramach śledztwa katyńskiego nr 159, str. 95-103.

96

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

97

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

98

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

99

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

100

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

101

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

102

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

103

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Pismo Rządu RP z 27 stycznia 2010 r. w sprawie przyłączenia się do sprawy Wołk-Jezierska i inni p. Rosji

104

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Stanowisko Rządu RP z 29 lipca 2010 r. w sprawie Wołk-Jezierska i inni p. Rosji

105

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

I. WSTĘP 1. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej (“Rząd”) ma zaszczyt przedstawić Europejskiemu

Trybunałowi Praw Człowieka (“Trybunał”) obserwacje w sprawie skargi złożonej przez panią Witomiłę Wołk-Jezierską (pierwsza skarżąca), panią Ojcumiłę Wołk (druga skarżąca), panią Wandę Rodowicz (trzecia skarżąca), panią Halinę Michalską (czwarta skarżąca), pana Artura Tomaszewskiego (piąty skarżący), pana Jerzego Lecha Wielebnowskiego (szósty skarżący), pana Gustawa Ercharda (siódmy skarżący), pana Jerzego Karola Malewicza (ósmy skarżący), pana Krzysztofa Jana Malewicza (dziewiąty skarżący), panią Krystynę Krzysztofiak (dziesiąta skarżąca), panią Irenę Erchard (jedenasta skarżąca), panią Krystynę Mieszczankowską (dwunasta skarżąca) i pana Krzysztofa Romanowskiego (trzynasty skarżący), obywateli polskich. Rząd pragnie zwrócić uwagę, że w faktach Trybunału błędnie podane zostały dane osobowe krewnego czwartego skarżącego, poprawne dane osobowe to: Stanisław Uziembło, urodzony w 1889 r.

2. Obecna sprawa wywodzi się ze skargi nr 29520/09 złożonej do Europejskiego Trybunału

Praw Człowieka. Skarga została złożona w dniu 24 maja 2009 r. Jak zostało sprecyzowane przez Trybunał w pytaniach skierowanych do Rządu Federacji Rosyjskiej („Rząd FR”), obecna sprawa dotyczy następujących kwestii: 1. Czy mając na uwadze wnioski Trybunału na temat jurysdykcji temporalnej w szczególności w sprawie Varnava i inni p. Turcji [GC], nr 16064/90, 16065/90, 16065/90, 16066/90, 16068/90, 16069/90, 16070/90, 16071/90, 16072/90, 16073/90, §§ 136-150, 18 września 2009 r.), śledztwo w sprawie śmierci krewnych skarżących przeprowadzone przez władze Federacji Rosyjskiej było adekwatne i skuteczne, jak wymaga tego art. 2 Konwencji? W szczególności, czy skarżącym umożliwiono wystarczający dostęp do akt śledztwa włącznie z zebranymi dowodami i decyzjami procesowymi?

2. Rząd FR jest zobowiązany do przedłożenia kopii decyzji z dnia 21 września 2004 r. o umorzeniu postępowania karnego w sprawie „Katyńskiej” (nr 159).

3. Strony są zobowiązane do przedłożenia dokumentów dotyczących krewnych skarżących, takich jak właściwe wpisy na listach NKWD oraz protokoły z ekshumacji zwłok przeprowadzonych w 1943 r. w części dotyczącej identyfikacji trzech krewnych skarżących.

4. Czy mając na uwadze starania skarżących o uzyskanie informacji na temat ich zaginionych krewnych oraz sposób, w jaki władze Federacji Rosyjskiej odpowiedziały na te zapytania, skarżący poddani byli traktowaniu zakazanemu przez art. 3 Konwencji (patrz np. Gongadze p. Ukrainie, nr 34056/02, §§ 184-186, ECHR 2005-XI)?

5. Czy odmówienie skarżącym statusu ofiar w postępowaniu karnym (sprawa nr 159) oraz/lub dostępu do dokumentów dotyczących śledztwa w sprawie śmierci ich krewnych, było zgodne z art. 6 Konwencji?

6. W konsekwencji, czy skarżącym przysługiwał skuteczny środek na ich roszczenia, jak wymaga tego art. 13 Konwencji?

106

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

3. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej przedkłada Europejskiemu Trybunałowi Praw Człowieka,

że skarga nr 29520/09 powinna zostać uznana za dopuszczalną zgodnie z art. 34 i 35 Konwencji.

4. W każdym razie Rząd twierdzi, że w obecnej sprawie doszło do naruszenia aspektu proceduralnego art. 2 Konwencji, naruszenia art. 3 oraz art. 6 i art. 13 Konwencji.\

II. FAKTY A. Okoliczności sprawy 5. Rząd zgadza się z faktami niniejszej skargi, tak jak zostały one przedstawione w faktach sprawy przygotowanych przez Trybunał, jednocześnie jednak chciałby przedstawić dodatkowe informacje (wyróżnione czcionką pogrubioną), wynikające z pism załączonych przez skarżących do niniejszej skargi, które mają znaczenie dla rozpatrywania skargi (patrz paragrafy 8-30).

6. Rząd RP pragnie podkreślić na wstępie, iż rozstrzelanie w 1940 r. przez NKWD polskich

jeńców wojennych osadzonych w obozach w Starobielsku, Kozielsku, Ostaszkowie oraz więzieniach tzw. Zachodniej Białorusi i tzw. Zachodniej Ukrainy określane jest w Polsce terminem „Zbrodnia Katyńska”. Posługiwanie się terminem „wydarzenia katyńskie” („Katyń events”) nie odzwierciedla wagi, jaką w historii Polski przywiązuje się do zabójstwa w 1940 r. przez władze radzieckie polskich jeńców.

Postępowania dotyczące rehabilitacji skarżących

7. Skarżący kilkukrotnie zwracali się do różnych organów Federacji Rosyjskiej, a przede

wszystkim do Głównej Prokuratury Wojskowej, o informacje na temat śledztwa katyńskiego nr 159, jak również o rehabilitację ich krewnych.

8. W dniu21kwietnia1998r.GłównaProkuraturaWojskowaw swoimpiśmieo sygnaturze

nr 3y-6818-90 odpowiedziała za pośrednictwem Wydziału Konsularnego Ambasady RP w Moskwie na wniosek drugiej skarżącej Pani Ojcumiły Wołk o rehabilitację jej męża Wincentego Wołka. Prokuratura poinformowała skarżącą, iż nazwisko jej męża widnieje na liście więźniów obozu NKWD w Kozielsku, a Wincenty Wołk został rozstrzelany wiosną 1940 r. wraz z innymi więźniami. Ponadto, prokuratura poinformowała, iż wniosek o rehabilitację rozstrzelanych może być rozpatrzony dopiero po zakończeniu śledztwa karnego w sprawie.

9. W dniu 25 października 2005 r. pierwsza skarżąca, Pani Witomiła Wołk-Jezierska,

mając na uwadze zakończenie śledztwa katyńskiego nr 159 oraz rzekome utajnienie postanowienia w tej sprawie, zwróciła się do Głównej Prokuratury Wojskowej z wnioskiem o udzielenie informacji na temat dalszych losów śledztwa katyńskiego, doręczenie kopii postanowienia o jego umorzeniu, a w przypadku potwierdzenia informacji o utajnieniu tego postanowienia, o ponowne rozpatrzenie decyzji w tej sprawie. Pierwsza skarżąca zwróciła również uwagę prokuratury na znaczenie art.

2 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności dla śledztwa katyńskiego nr 159. Zdaniem pierwszej skarżącej art. 2 Konwencji wymaga

107

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka przeprowadzenia efektywnego śledztwa, wyjaśnienia wszelkich okoliczności zbrodni oraz poinformowania o rezultatach śledztwa w celu ukarania winnych.

10. W dniu 7 grudnia 2005 r. Wydział Konsularny Ambasady RP w Moskwie przekazał

odpowiedź Głównej Prokuratury Wojskowej na wniosek pierwszej skarżącej Pani Witomiły Wołk-Jezierskiej z dnia 25 października 2005 r. W liście z dnia 23 listopada 2005 r. Główna Prokuratura Wojskowa poinformowała pierwszą skarżącą, iż w treści postanowienia o zakończeniu śledztwa katyńskiego znajdują się informacje stanowiące tajemnicę państwową, dlatego zgodnie z rozdziałem 6 Ustawy o tajemnicy państwowej i art. 2 Europejskiej Konwencji o wzajemnej pomocy w sprawach karnych dokument ten nie podlega rozpowszechnieniu i nie może zostać przekazany stronie polskiej. W swoim liście z dnia 7 grudnia 2005 r. Wydział Konsularny Ambasady RP w Moskwie poinformował również pierwszą skarżącą, iż wystąpi do Głównej Prokuratury Wojskowej z wnioskiem o wyjaśnienie kwestii rehabilitacji Wincentego Wołka, która miała zostać rozstrzygnięta po zakończeniu śledztwa katyńskiego nr 159. W dniu 8 grudnia 2005 r. stosowny wniosek został wystosowany.

11. W dniu 18 stycznia 2006 r. Główna Prokuratura Wojskowa udzieliła odpowiedzi na

wniosek z dnia 8 grudnia 2005 r. Wydziału Konsularnego Ambasady RP w Moskwie.

Prokuratura poinformowała, iż brak jest podstaw do rehabilitacji Wincentego Wołka i innych polskich obywateli. Prokuratura wskazała, iż art. 3 pkt. “b” [б] Ustawy o rehabilitacji ofiar represji politycznych (Ustawa rehabilitacyjna), na który powołuje się Wydział Konsularny, dotyczy rehabilitacji osób poddanych represjom karnym z powodów politycznych. Ponieważ w ramach śledztwa katyńskiego nr 159 nie ustalono, na podstawie którego przepisu Kodeksu karnego w redakcji z 1926 r.

Wincenty Wołk i inni polscy oficerowie pociągnięci zostali do odpowiedzialności karnej, jak również z uwagi na zniszczenie dokumentów w sprawie, brak jest podstaw do ich rehabilitacji. W dniu 1 lutego 2006 r. Wydział Konsularny przekazał pierwszej skarżącej Pani Witomile Wołk-Jezierskiej odpowiedź Głównej Prokuratury Wojskowej z dnia 18 stycznia 2006 r.

12. W dniu 21 stycznia 2007 r. druga skarżąca, Pani Ojcumiła Wołk, zwróciła się do Głównej Prokuratury Wojskowej z wnioskiem o rehabilitację jej męża na podstawie Ustawy rehabilitacyjnej. Druga skarżąca uzasadniła swój wniosek tym, iż jej mąż był ofiarą morderstwa politycznego dokonanego przez funkcjonariuszy NKWD w wykonaniu decyzji z dnia 5 marca 1940 r. Biura Politycznego Komitetu Centralnego Partii Komunistycznej ZSRR. Jednocześnie, podkreśliła ona, iż nazwisko męża znajduje się na liście więźniów obozu NKWD w Kozielsku, a jego ciało zostało zidentyfikowane podczas ekshumacji w 1943 r.

13. W dniu 12 lutego 2007 r. Główna Prokuratura Wojskowa udzieliła odpowiedzi

na wniosek o rehabilitację Wincentego Wołka. Prokuratura wskazała, iż Ustawa rehabilitacyjna ma zastosowanie tylko do osób, które poddane były represjom z powodów politycznych. W dalszej kolejności pismo prokuratury informuje, iż rosyjskie organy sądowe, organy prokuratury i organy spraw wewnętrznych przy rozstrzyganiu tego, czy dana osoba podlega rehabilitacji, „kierują się materiałami spraw karnych i administracyjnych, jak również innymi udokumentowanymi

108

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka informacjami, które dały podstawę do zastosowania represji”. Ponieważ w przypadku Wincentego Wołka brakuje informacji o jego sprawie karnej lub jakichkolwiek innych informacji o zastosowaniu wobec niego represji, „pytanie o jego rehabilitację lub uznanie za niepodlegającego rehabilitacji nie może zostać rozpatrzone co do meritum”.

14. W dniu 21 lutego 2008 r. pełnomocnicy reprezentujący wszystkich skarżących złożyli

w Głównej Prokuraturze Wojskowej wniosek o rehabilitację krewnych skarżących zamordowanych w 1940 r. przez NKWD. We wniosku o rehabilitację przywołano szereg okoliczności faktycznych i prawnych. Skarżący wskazali, iż język wniosku Lawrentija Berii z dnia 5 marca 1940 r. oraz decyzji Biura Politycznego Komitetu Centralnego Partii Komunistycznej ZSRR z tego samego dnia w sprawie rozstrzelania polskich jeńców wojennych, „zatwardziałych wrogów władzy radzieckiej, pełnych nienawiści do ustroju radzieckiego”, jest przejawem politycznego motywu represji.

Ponadto, rozstrzelanie polskich obywateli na podstawie decyzji niesądowego organu tzw. „trojki” dokonane pod wpływem wskazanego motywu ma charakter represji politycznych w rozumieniu art. 1 Ustawy rehabilitacyjnej i kwalifikuje się jako podstawa rehabilitacji na podstawie art. 3 lit. „b” [б] i “e” [e] Ustawy rehabilitacyjnej.

Skarżący odwołali się również do treści decyzji Rządu Federacji Rosyjskiej nr 1247 z dnia 19 października 1996 r. w sprawie ustanowienia kompleksów memoriałowych w miejscach, w których obywatele Polski i ZSRR, „ofiary totalitarnych represji”, zostali pochowani. Na zakończenie skarżący wezwali prokuraturę do rozpatrzenia wniosku, wydania zaświadczenia o zastosowaniu represji politycznych wobec krewnych skarżących, a w przypadku braku podstaw do rehabilitacji – przekazania sprawy do sądu.

15. W dniu 13 marca 2008 r. Główna Prokuratura Wojskowa oddaliła wniosek o rehabilitację

złożony przez pełnomocnika w imieniu wszystkich skarżących. Oświadczyła, iż nie jest w stanie określić podstaw prawnych dla zastosowania w 1940 r. represji wobec polskich obywateli. W szczególności, prokuratura wskazała, iż mimo istnienia szeregu dokumentów na temat przekazania krewnych skarżących z obozów NKWD w Ostaszkowie, Kozielsku i Starobielsku do Kalinina, Smoleńska i Charkowa, w toku wspólnych prac polskich, ukraińskich, białoruskich i rosyjskich organów śledztwa katyńskiego nie odnaleziono akt karnych ani żadnych innych dokumentów na temat ich prześladowania w 1940r. Utracono również możliwości odtworzenia wspomnianych dokumentów. Przy braku wspomnianych dokumentów w sprawach karnych lub administracyjnych potwierdzających zastosowanie represji, brak jest możliwości wydania w oparciu o Ustawę rehabilitacyjną postanowienia w sprawie rehabilitacji lub jej odmowy. Według prokuratury nie ma również możliwości zastosowania wspomnianych przepisów ustawy per analogiam do sytuacji krewnych skarżących. Co więcej, prokuratura poinformowała, iż wśród szczątków ludzkich ekshumowanych w toku śledztwa katyńskiego nr 159 nie odnaleziono szczątków krewnych skarżących.

16. W dniu 4 maja 2008 r. pełnomocnicy reprezentujący wszystkich skarżących złożyli

w oparciu o art. 254 Kodeksu postępowania cywilnego jedenastostronicową skargę

109

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka sądową na „odpowiedź” prokuratury z dnia 13 marca 2008 r. W skardze podkreślono, iż zgodnie z art. 8 akapit 3 Ustawy rehabilitacyjnej odpowiedź prokuratury pozbawiona była właściwej formy procesowej. Na podstawie wspomnianego przepisu postanowienie prokuratury powinno mieć formę zaświadczenia o rehabilitacji za poddanie represjom politycznym a w przypadku braku podstaw do rehabilitacji w sprawach wymienionych w art. 3 „a”, „b”, „d” i „f” Ustawy rehabilitacyjnej – skierowania sprawy do właściwego sądu. W dalszej kolejności skarżący podkreślił, iż decyzja Biura Politycznego Komitetu Centralnego Partii Komunistycznej ZSRR z dnia 5 marca 1940 r. wyraźnie wykluczyła zastosowanie procedury karnej wobec krewnych skarżących. Zamiast tego decyzje o rozstrzelaniu polskich oficerów podejmowane były przez tzw. „trojki” będące niesądowymi organami ZSRR. Dlatego, stanowisko prokuratury o braku możliwości wydania postanowienia o rehabilitacji z uwagi na brak dokumentów w sprawach karnych wydaje się nieprzekonywujące.

Stanowisko to jest nieuzasadnione również w świetle postanowienia z dnia 21 września 2004 r. o umorzeniu śledztwa katyńskiego nr 159, w którym prokuratura przyznała, iż w stosunku do polskich obywateli dopuszczono się przestępstwa.

W dalszej kolejności skarżący podali szereg przykładów rosyjskich dokumentów potwierdzających zastosowanie w 1940 r. represji politycznych wobec polskich obywateli przez „totalitarny reżim”, a tym samym uzasadniających konieczność ich rehabilitacji. Skarżący powołali się również w swojej argumentacji na art. 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Moreno Gomez p. Hiszpanii.

Na zakończenie, skarżący zwrócili się do sądu z wnioskiem o uznanie postanowienia prokuratury w sprawie rehabilitacji polskich obywateli w formie „odpowiedzi” z dnia 13 marca 2008 r. za bezprawne, jak również o zobowiązanie prokuratury do ponownego rozpatrzenia wniosku skarżących i wydania postanowienia o rehabilitacji ich krewnych.

17. W dniu 16 maja 2008 r. Moskiewski Sąd Rejonowy w Chamownikach postanowił,

iż zgodnie z literalną interpretacją art. 8 Ustawy rehabilitacyjnej w związku z art. 1 Ustawy o skardze na działania i decyzje naruszające prawa i wolności obywateli, skarga na odmowę wydania przez prokuraturę postanowienia o rehabilitacji może zostać wniesiona tylko przez obywatela, którego prawa zostały naruszone. W konsekwencji, zdaniem sądu skarżący nie mogli wnieść skargi sądowej na podstawie art. 254 Kodeksu postępowania cywilnego.

18. W dniu 4 sierpnia 2008 r. pełnomocnicy reprezentujący wszystkich skarżących

wnieśli do Moskiewskiego Sądu Rejonowego w Chamownikach drugą uzupełnioną skargę sądową na brak postanowienia Głównej Prokuratury Wojskowej. Treść skargi stanowiła powtórzenie argumentacji pierwotnej skargi sądowej złożonej w dniu 4 maja 2008 r. Sprawa zarejestrowana została pod nr 2-2177/08.

19. W dniu 24 października 2008 r. pełnomocnicy reprezentujący wszystkich skarżących złożyli w sądzie dwa wnioski. Na podstawie pierwszego wniosku skarżący wnieśli o udostępnienie przez Główną Prokuraturę Wojskową utajnionego postanowienia z dnia 21 września 2004 r. o umorzeniu śledztwa katyńskiego nr 159, jak również

110

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka wszelkich innych dokumentów tego śledztwa dotyczących bezpośrednio krewnych skarżących. Na podstawie drugiego wniosku skarżący wnieśli o przekazanie przedmiotowej sprawy Moskiewskiemu Sądowi Miejskiemu właściwemu w sprawach cywilnych, w których pojawia się kwestia tajemnicy państwowej. Obydwa wnioski uzasadniono tym, iż załączenie wspomnianych powyżej dokumentów do akt przedmiotowego postępowania oraz ich przekazanie do Moskiewskiego Sądu Miejskiego pozwoli na uzyskanie niezbędnych informacji na temat represji stosowanych wobec krewnych skarżących. W szczególności, pozwoli to na podważenie stanowiska prokuratury, iż w toku śledztwa katyńskiego nr 159 nie odnaleziono akt spraw karnych oraz innego rodzaju dokumentów informujących o stosowaniu represji.

20. W dniu 24 października 2008 r. Moskiewski Sąd Rejonowy w Chamownikach

oddalił skargę sądową z dnia 4 sierpnia 2008 r. Sąd stwierdził, iż co prawda po zbadaniu list osób osadzonych w obozach NKWD w Ostaszkowie, Starobielsku i Kozielsku na listach ujawniono nazwiska krewnych skarżących, o tyle ekshumacje przeprowadzone w toku śledztwa katyńskiego nr 159 doprowadziły do zidentyfikowania zaledwie 22 ciał. Wśród 22 zidentyfikowanych szczątków ludzkich nie było szczątków krewnych ofiar. Los krewnych ofiar pozostaje nadal nieznany. Sąd uznał również, iż żaden akt represji wobec krewnych skarżących nie został stwierdzony. W konsekwencji, prokuratura odpowiadając na wniosek skarżących o rehabilitację ich krewnych nie wydała zaświadczenia na podstawie Ustawy rehabilitacyjnej, lecz udzieliła odpowiedzi zgodnie z przepisami właściwymi dla wszelkich wniosków i skarg. Ponadto, sąd stwierdził, iż o ile zaświadczenia o rehabilitacji mogą zostać wydane krewnym ofiar, o tyle w przypadku braku podstaw do rehabilitacji prokuratura przekazuje sprawę do sądu, ale wyłącznie na wniosek zainteresowanego poszkodowanego. W dniu 31 października 2008 r. skarżący odwołali się od wyroku Moskiewskiego Sądu Rejonowego w Chamownikach z dnia 24 października 2008 r.

21. W postanowieniu z dnia 24 października 2008 r. Moskiewski Sąd Rejonowy

w Chamownikach odrzucił również wniosek pełnomocników skarżących o upublicznienie utajnionej decyzji z dnia 21 września 2004 r. i przekazanie sprawy do Moskiewskiego Sądu Miejskiego. W dniu 5 listopada 2008 r. wniesiona została skarga kasacyjna do Moskiewskiego Sądu Miejskiego na postanowienie z dnia 24 października 2008 r. Pełnomocnicy skarżących wnieśli o zmianę postanowienia z dnia 24 października 2008 r. oraz o ponowne rozpatrzenie sprawy w pierwszej instancji przez inny skład sędziowski.

22. W dniu 25 listopada 2008 r. Moskiewski Sąd Miejski w lakoniczny sposób oddalił zarówno apelację z dnia 31 października 2008 r., jak i skargę kasacyjną z dnia 24 października 2008 r.

Odwołanie od decyzji w sprawie umorzenia śledztwa nr 159

23. W dniu 4 maja 2008 r. pełnomocnicy reprezentujący wszystkich skarżących złożyli w oparciu o art. 125 Kodeksu postępowania karnego zażalenie na postanowienie Głównej

111

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka Prokuratury Wojskowej z dnia 21 września 2004 r. o umorzeniu tzw. śledztwa katyńskiego nr 159.

24. W dniu 5 czerwca 2008 r. Moskiewski Sąd Rejonowy w Chamownikach odrzucił zażalenie z przyczyn proceduralnych. Sąd uznał się za niewłaściwy w sprawie.

25. W dniu 7 lipca 2008 r. Wydział Karny Sądu Miejskiego w Moskwie podtrzymał postanowienie sądu pierwszej instancji.

26. W dniu 20 sierpnia 2008 r. pełnomocnicy skarżących wnieśli do Moskiewskiego

Okręgowego Sądu Wojskowego zażalenie na postanowienie z dnia 21 września 2004 r. o umorzeniu śledztwa katyńskiego nr 159. W zażaleniu podniesiono, że krewni skarżących znajdowali się wśród przetrzymywanych polskich oficerów rozstrzelanych na podstawie decyzji Biura Politycznego Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii ZSR. Skarżący nawiązali do wypowiedzi Głównego Prokuratora Wojskowego, który wskazał, iż dzięki informacjom uzyskanym „od ukraińskich, białoruskich i polskich kolegów [ustalono, że] na terytorium byłego ZSRR przetrzymywano 14 542 osoby. Potwierdzono śmierć 1 803 …” . Mimo, iż z wypowiedzi Głównego Prokuratora Wojskowego wynika, iż w stosunku do polskich oficerów popełniono przestępstwo skutkujące wyrządzeniem szkody fizycznej, psychicznej i moralnej a z art. 42 ust. 8 Kodeksu postępowania karnego wynika przejście praw pokrzywdzonego po jego śmierci na najbliższych członków jego rodziny, skarżącym nie przyznano statusu pokrzywdzonych w śledztwie katyńskim nr 159. Nie mieli oni możliwości składania wniosków i uwag, dostępu do akt sprawy, jak również otrzymywania kopi postanowień. Skarżący twierdzili, że śledztwo było nieefektywne i sprzeczne z wymogami art. 2 Konwencji, ponieważ skarżącym nie przyznano statusu pokrzywdzonych oraz nie podjęto próby pobrania od nich próbek biologicznych w celu identyfikacji wydobywanych szczątków ludzkich. W konsekwencji, skarżący zwrócili się do sądu z wnioskiem o uznanie postanowienia z dnia 21 września 2004 r. za bezprawne oraz do prokuratury do przyznania skarżącym statusu pokrzywdzonych.

27. W dniu 14 października 2008 r. Moskiewski Okręgowy Sąd Wojskowy oddalił zażalenie.

Stwierdził, iż po analizie materiałów śledztwa katyńskiego nr 159 bezspornym pozostaje fakt śmierci w wyniku rozstrzelania 1803 polskich obywateli przetrzymywanych uprzednio w obozach NKWD w Ostaszkowie, Starobielsku i Kozielsku, i których szczątki były ekshumowane. Sąd stwierdził, że w 1943 r. Komisja Międzynarodowa oraz Komisja Techniczna Polskiego Czerwonego Krzyża ekshumowały, a następnie ponownie pochowały szczątki ludzkie bez przeprowadzenia ich formalnej identyfikacji oraz bez ich policzenia. W trakcie kolejnej ekshumacji w 1991 r. zidentyfikowano tylko 22 osoby, wśród których nie było krewnych skarżących. Sąd Wojskowy powołując się na zawartość tomów nr 3, 11, 120 i 183 śledztwa katyńskiego przyznał, iż nazwiska krewnych skarżących rzeczywiście znalazły się na listach obozów NKWD w Ostaszkowie, Starobielsku i Kozielsku, niemniej, „w toku śledztwa katyńskiego nie ustalono informacji na temat dalszych losów tych osób”. Ich ciała nie zostały zidentyfikowane. Nie ma dowodów na to, że krewni skarżących ponieśli śmierć w rezultacie przestępstwa przekroczenia uprawnień (art. 193-17 Kodeksu karnego ZSRR w redakcji z 1926 r.), o którym mowa w postanowieniu o umorzeniu śledztwa katyńskiego nr 159 z dnia 21 wrześ-

112

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka nia 2004 r., a zatem i podstaw do przyznania statusu pokrzywdzonych krewnym skarżących na podstawie art. 42 Kodeksu postępowania karnego. Sąd zauważył również, że odpowiedź prokuratury z dnia 21 kwietnia 1998 r. (sygnatura pisma nr 3y-6818-90) informująca o rozstrzelaniu Wincentego Wołka, więźnia obozu NKWD w Kozielsku, wraz z innymi więźniami w 1940 r., została udzielona przed zakończeniem śledztwa katyńskiego nr 159. Rezultaty przeprowadzonego śledztwa katyńskiego nie potwierdziły informacji na temat losu Wincentego Wołka. Ponadto, sąd zaznaczył, że utajnione materiały w sprawie śledztwa katyńskiego nr 159 nie mogą być udostępniane „przedstawicielom obcego państwa”.

28. W dniu 22 października 2008 r. pełnomocnicy skarżących wnieśli skargę kasacyjną,

w której podkreślono, że brak informacji na temat dalszych losów krewnych skarżących był rezultatem nieefektywnego śledztwa. Zdaniem skarżących podczas posiedzenia sądu przedstawione zostały wyłącznie woluminy nr 3, 11, 120 i 183 akt śledztwa katyńskiego nr 159, postanowienie z dnia 21 września 2004 r. o jego umorzeniu oraz jeden tom akt postępowania nadzorczego. Jest powszechnie znanym faktem, że podczas ekshumacji w 1943 r. wydobyto szczątki 4243 osób, z których 2730 zostało zidentyfikowanych. Wśród zidentyfikowanych znajdowały się szczątki trzech osób, których krewni występowali w sprawie. Skarżący twierdzili, że fakt ten stoi w sprzeczności ze stwierdzeniem sądu, iż podczas ekshumacji w 1943 r. nie przeprowadzono identyfikacji zwłok. W 1991 r. identyfikacji dwudziestu dwóch osób dokonano na podstawie wojskowych nieśmiertelników odnalezionych w miejscach pochówku, natomiast śledczy nie przedsięwzięli innych środków w celu zidentyfikowania wydobytych szczątków. Przyznanie skarżącym statusu pokrzywdzonych umożliwiłoby przeprowadzenie identyfikacji szczątków nie tylko na podstawie nieśmiertelników, jak miało to miejsce w 1991 r., ale również za pomocą metod genetycznych. Jednocześnie, na posiedzeniu sądowym należało przeprowadzić analizę pełnego tekstu protokołu z prac ekshumacyjnych z 1991 r. Powinna również zostać wyjaśniona okoliczność, dlaczego dokonano identyfikacji tylko 22 szczątków, a nie dokonano identyfikacji pozostałych. Skarżący podkreślili, iż ich krewni zostali rozstrzelani, ponieważ akta śledztwa katyńskiego nr 159 nie zawierają żadnej informacji, która pozwalałaby wysnuć wniosek, iż którykolwiek z polskich oficerów wywiezionych z obozów NKWD pozostał przy życiu lub zmarł z przyczyn naturalnych. Faktowi zastosowania w stosunku do krewnych skarżących przymusu państwowego nie przeczy również odpowiedź prokuratury z dnia 21 kwietnia 1998 r. (sygnatura pisma nr 3y-6818-90) informująca o rozstrzelaniu Wincentego Wołka wraz z innymi więźniami w 1940 r. Przedstawiciele prokuratury nie przedłożyli żadnych dowodów na to, że stanowisko organów śledczych uległo zmianie. Mając to na uwadze krewnym skarżących powinien zostać przyznany status pokrzywdzonych w rozumieniu art. 42 kodeksu postępowania karnego. Skarżący uznali również, iż śledztwo katyńskie nr 159 było nieefektywne w rozumieniu art. 2 i 8 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r. Na zakończenie skarżący wnieśli o uznanie postanowienia z dnia 21 września 2004 r. o umorzenia śledztwa katyńskiego nr 159 – między innymi z powodu śmierci podejrzanych – za bezprawne oraz

113

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka o zobowiązanie prokuratury do wydania postanowienia o przyznaniu skarżącym statusu pokrzywdzonych i umożliwienia im realizacji ich praw wynikających z art. 42 i 45 Kodeksu postępowania karnego.

29. W dniu 12 grudnia 2008 r. pełnomocnicy reprezentujący wszystkich skarżących

uzupełnili skargę kasacyjną z dnia 22 października 2008 r. poprzez wskazanie, że przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka toczy się sprawa Janowiec i Trybowski, która została zakomunikowana Rządowi Federacji Rosyjskiej. Mając to na uwadze zwrócili się do sądu z wnioskiem o zmianę postanowienia Moskiewskiego Okręgowego Sądu Wojskowego z dnia 14 października 2008 r. oraz o ponowne rozpatrzenie sprawy.

30. W dniu 29 stycznia 2009 r. Izba Wojskowa Sądu Najwyższego Federacji Rosyjskiej

podtrzymała w całości orzeczenie z 14 października 2008 r. Sąd powtórzył in extenso obszerne fragmenty wniosków Moskiewskiego Okręgowego Sądu Wojskowego. Sąd powtórzył między innymi, iż odpowiedź prokuratury z dnia 21 kwietnia 1998 r. (sygnatura pisma nr 3y-6818-90) informująca o rozstrzelaniu Wincentego Wołka wraz z innymi więźniami w 1940 r., została udzielona przed zakończeniem śledztwa katyńskiego nr 159. Rezultaty przeprowadzonego śledztwa katyńskiego nie potwierdziły informacji na temat losu Wincentego Wołka. Sąd powtórzył jednocześnie, że w wyniku śledztwa katyńskiego bezspornym pozostaje fakt śmierci w wyniku rozstrzelania 1 803 polskich obywateli. Organom rosyjskim udało się zidentyfikować zaledwie 22 osoby. Poza obszernie powtórzonymi wnioskami Moskiewskiego Okręgowego Sądu Wojskowego, Sąd Najwyższy wskazał, iż w materiałach sprawy między danymi osobowymi skarżących a danymi osobowymi ich pomordowanych krewnych pojawiły się rozbieżności, które uniemożliwiają przeprowadzenie badań genetycznych pozwalających na ustalenie pokrewieństwa z osobami przetrzymywanymi w obozach NKWD, których szczątki nie zostały zidentyfikowane. Ponadto, według Sądu Najwyższego nie ma możliwości wznowienia śledztwa katyńskiego nr 159, ponieważ upłynął termin przedawnienia odpowiedzialności karnej osób, których dotyczyło postanowienie o umorzeniu śledztwa z dnia 21 września 2004 r. Wznowienie śledztwa byłoby wówczas niezgodne z art. 24 ust. 1 pkt. 3 Kodeksu postępowania karnego. Sąd wskazał, iż podstawą umorzenia śledztwa katyńskiego była przede wszystkim śmierć podejrzanych.

Z kolei pozostałe podstawy umorzenia śledztwa katyńskiego nr 159 uznać należy za „humanitarne”.

B.

Współpraca polsko-rosyjska w celu wyjaśnienia okoliczności popełnienia Zbrodni Katyńskiej oraz czynności podejmowane przez polskie organy wymiaru sprawiedliwości w celu wyjaśnienia okoliczności popełnienia Zbrodni Katyńskiej oraz uzyskania dostępu do akt śledztwa nr 159 prowadzonego przez Główną Prokuraturę Wojskową Federacji Rosyjskiej.

31. W dniu 13 kwietnia 1990 r. agencja TASS nadała komunikat, że zbrodni katyńskiej winny

jest NKWD ZSRR. Stosowny fragment komunikatu stwierdzał: „Całokształt ujawnionych materiałów archiwalnych pozwala wyciągnąć wniosek o bezpośredniej odpowiedzialności Berii, Mierkułowa i ludzi im podległych za zbrodnie popełnioną w Katyńskim Lesie …”.

114

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

32. W dniu 22 marca 1990 r. wydane zostało przez prokuratora Prokuratury Obwodowej

w Charkowie postanowienie o wszczęciu śledztwa w sprawie masowych pochówków rozstrzelanych w latach 30 - tych i 40 - tych obywateli w rejonie parku miasta Charkowa, tj. o przestępstwo z art. 94, 98 i 113 kodeksu karnego USRR. Na mocy postanowienia z dnia 27 września 1990 roku przedmiotowe postępowanie, w sprawie rozstrzelania jeńców polskich, przejęła do dalszego prowadzenia Główna Prokuratura Wojskowa Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.

33. W dniu 25 grudnia 1990 r. Główna Prokuratura Wojskowa zwróciła się do Prokuratora

Generalnego RP z wnioskiem o pomoc prawną w ramach prowadzonego postępowania nr 159. W wykonaniu tego wezwania strona polska przedstawiła szereg materiałów dowodowych, które zostały przesłane pismami datowanymi: 11 kwietnia 1992 r., 28 czerwca 1991 r., 11 kwietnia 1992 r., 9 października 1992 r., 19 lutego 1993 r., maj 1995 r. oraz 16 sierpnia 1995 r.

34. Latem i jesienią 1991 r. w Charkowie, Miednoje i Katyniu polscy i rosyjscy prokuratorzy

z udziałem biegłych specjalistów przeprowadzili prace sondażowo-ekshumacyjne.

W latach 1994-1996 polscy specjaliści kontynuowali prace na potrzeby przyszłej budowy cmentarzy wojennych. Ich podstawą były dwie umowy dwustronne – między Rządem RP z Rządem Federacji Rosyjskiej z dnia 22 lutego 1994 r. o grobach i miejscach pamięci oraz między Rządem RP a Rządem Ukrainy z dnia 21 marca 1994 r. o ochronie miejsc pamięci i spoczynku ofiar wojny i represji politycznych.

35. W dniu 14 października 1992 r. prezydent FR Borys Jelcyn ujawnił, że wyrok śmierci na

polskich oficerów wydał J. Stalin i Biuro Polityczne KC WKP(b). Jego wysłannik, Szef Państwowej Służby Archiwalnej Federacji Rosyjskiej, prof. Rudolf Piechoja, przekazał władzom RP tzw. Teczkę nr 1, w której znalazła się m.in. decyzja Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. o rozstrzelaniu 25 700 polskich oficerów i policjantów z trzech obozów zbiorczych NKWD w Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie oraz Polaków przetrzymywanych w więzieniach tzw. Zachodniej Ukrainy i tzw. Zachodniej Białorusi.

36. Polscy historycy na pewien czas otrzymali dostęp do rosyjskich archiwów, w wyniku czego

powstało wspólne z rosyjskimi archiwistami 4-tomowe wydanie „Katyń. Dokumenty zbrodni”.

37. Podczas wizyty oficjalnej w Polsce w dniu 25 sierpnia 1993 r. prezydent FR B. Jelcyn wyraził

ubolewanie z powodu zbrodni katyńskiej i złożył hołd pomordowanym przed Krzyżem Katyńskim na Powązkach.

38. W połowie lat 90 - tych stronie polskiej przekazano 93 tomy kserokopii akt śledztwa Głównej

Prokuratury Wojskowej Federacji Rosyjskiej w sprawie Zbrodni Katyńskiej. Przekazane materiały zawierają nieuwierzytelnione, częstokroć nieczytelne kserokopie dokumentów, które z tych względów nie mogą stanowić dowodu w rozumieniu prawa polskiego. Ponadto numeracja poszczególnych tomów akt nie zachowuje ciągłości, co może świadczyć, iż nie są one kompletne.

39. W dniach 29 - 31 maja 1995 roku w Warszawie odbyło się robocze spotkanie przedstawicieli

prokuratur Republiki Białoruś, Polski, Ukrainy i Federacji Rosyjskiej, podczas którego omówiono stan śledztwa Głównej Prokuratury Wojskowej Federacji Rosyjskiej w sprawie

115

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka Zbrodni Katyńskiej i przyjęto ustalenia odnośnie kierunków dalszych czynności śledczych.

Uczestnicy spotkania uzgodnili, że Główna Prokuratura Wojskowa Federacji Rosyjskiej zwróci się do prokuratur Białorusi i Ukrainy z wnioskami o udzielenie pomocy prawnej w zakresie ustalenia okoliczności rozstrzelania w 1940 roku 7305 aresztowanych obywateli polskich. Strona białoruska i ukraińska zobowiązały się do udostępniania stronie polskiej informacji o stanie realizacji tych wniosków i do przekazywania kopii zebranych materiałów.

Strona polska zobowiązała się do udzielania pomocy prawnej i przekazywania wszelkich posiadanych dokumentów i informacji, odnoszących się do tej sprawy.

40. W dniu 27 sierpnia 2001 roku Minister Sprawiedliwości – Prokurator Generalny RP

zwrócił się do Prokuratora Generalnego FR o przekazanie Instytutowi Pamięci Narodowej uwierzytelnionych kserokopii kompletnych akt śledztwa Głównej Prokuratury Wojskowej Federacji Rosyjskiej w sprawie Zbrodni Katyńskiej. Pismem z dnia 12 listopada 2001 roku Prokurator Generalny Federacji Rosyjskiej poinformował Prokuratora Generalnego RP, że ,,(…) obecnie na terytorium Rosji zostały wykonane wszystkie możliwe czynności śledcze niezbędne do powzięcia ostatecznego postanowienia, które nie może być jednak powzięte wskutek braku materiałów wstępnego śledztwa z Prokuratury Generalnej Ukrainy.

Wpływanie materiałów jest pod naszą stałą kontrolą (…)”. W piśmie tym zaznaczono, że stronie polskiej przekazano ,,(…) kopię sprawy karnej wraz ze wszystkimi protokółami z czynności śledczych i innymi dokumentami (…)”. Ponadto stwierdzono, że w latach 1994-1996 nie prowadzono czynności śledczych w tej sprawie, stąd prokuratura rosyjska nie może przekazać stronie polskiej żadnej dokumentacji w tym zakresie.

41. W dniu 17 stycznia 2002 r. podczas wizyty w Polsce prezydent FR W. Putin potępił zbrodnię

katyńską. Padły wówczas także stwierdzenia o poszukiwaniu w ustawodawstwie rosyjskim możliwości zadośćuczynienia polskim ofiarom represji stalinowskich.

42. W dniu 4 sierpnia 2004 roku w siedzibie Głównej Prokuratury Wojskowej Federacji

Rosyjskiej w Moskwie odbyło się spotkanie Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej oraz prokuratorów IPN z Głównym Prokuratorem Wojskowym Federacji Rosyjskiej, którego celem było omówienie zagadnień związanych ze śledztwem prowadzonym przez Główną Prokuraturę Wojskową Federacji Rosyjskiej w sprawie Zbrodni Katyńskiej. W trakcie spotkania poruszono m.in. kwestię kwalifikacji prawno-karnej Zbrodni Katyńskiej oraz udostępnienia prokuratorom IPN całości – 168 tomów, akt śledztwa. Strona rosyjska nie zgodziła się ze stanowiskiem IPN, że jest to zbrodnia ludobójstwa argumentując, że spośród 250 tys. polskich jeńców wojennych 90 proc. zostało zwolnionych, a Zbrodnia Katyńska dotyczy 10 proc. Zatem akt ten nie był częścią planu eksterminacji całości lub części polskiej grupy narodowej.

43. W dniu 12 sierpnia 2004 roku Prezes Instytutu Pamięci Narodowej skierował do Głównego Prokuratora Wojskowego Federacji Rosyjskiej A. Sawienkowa pismo, w którym powołując się na deklarację udostępnienia stronie polskiej akt śledztwa, wskazał przedstawicieli IPN upoważnionych do wykonania czynności zapoznania się z aktami i odebrania uwierzytelnionych kserokopii. W piśmie zawarto stwierdzenie, że przedstawiciele IPN są gotowi do rozpoczęcia tych czynności w końcu sierpnia 2004 roku. Na to pismo Główna Prokuratura Wojskowa Federacji Rosyjskiej nie udzieliła odpowiedzi. Także na pismo Dyrektora Głównej Komisji ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu z 9 września

116

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka 2004 r. z prośbą o umożliwienie przedstawicielom IPN zapoznania się z aktami począwszy od 4 października 2004 r. strona rosyjska nie udzieliła odpowiedzi.

44. W dniu 13 września 2004 r. IPN został poinformowany przez Ambasadę FR w Warszawie, że Główna Prokuratura Wojskowa Federacji Rosyjskiej planuje zakończenie śledztwa w sprawie Zbrodni Katyńskiej we wrześniu 2004 r. co uniemożliwia przyjazd prokuratora IPN do Moskwy. Powrót do kwestii zapoznania się z aktami stanie się możliwy po zakończeniu śledztwa.

45. Na spotkaniu Prezydentów RP i FR w Normandii z okazji przypadającej wówczas 60-tej rocznicy rozpoczęcia ofensywy aliantów, Prezydent FR poinformował Prezydenta RP, że Główna Prokuratura Wojskowa Federacji Rosyjskiej w dniu 21 września 2004 r. umorzyła śledztwo w sprawie Zbrodni Katyńskiej.

46. W dniach 30 września i 13 października 2004 Prezes IPN zwracał się za pośrednictwem Ministra Sprawiedliwości RP do Głównego Prokuratora Wojskowego FR o udostępnienie akt śledztwa oraz postanowienia o jego umorzeniu, ale nie uzyskał odpowiedzi.

47. W dniu 30 listopada 2004 roku Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi

Polskiemu w Warszawie wszczęła śledztwo w sprawie Zbrodni Katyńskiej. W dniu 2 marca 2005 roku Ambasada FR w Warszawie poinformowała, że Główna Prokuratura Wojskowa Federacji Rosyjskiej jest gotowa udostępnić stronie polskiej tylko 67 tomów aktów śledztwa, bowiem ich pozostała część jest objęta klauzulą tajności. Przekazano także informację, że strona rosyjska nie widzi możliwości sporządzenia uwierzytelnionych kopii potrzebnych dokumentów.

48. W dniu 8 marca 2005 roku Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi

Polskiemu w Warszawie, za pośrednictwem Ministerstwa Sprawiedliwości RP, skierowała do Prokuratury Generalnej FR wniosek o udzielenie pomocy prawnej do prowadzonego przez Komisję śledztwa w sprawie Zbrodni Katyńskiej poprzez przekazanie kopii lub odpisów całości akt śledztwa w tej sprawie, prowadzonego przez Główną Prokuraturę Wojskową Federacji Rosyjskiej oraz postanowienia o umorzeniu tegoż postępowania.

49. W dniu 28 lipca 2005 roku wpłynęła do Instytutu Pamięci Narodowej odpowiedź

Prokuratury Generalnej Federacji Rosyjskiej z dnia 28 czerwca 2005 roku na wniosek Oddziałowej Komisji w Warszawie o udzielenie pomocy prawnej w niniejszym śledztwie.

Z jej treści wynikało, że strona rosyjska udostępni 67 tomów akt sprawy Głównej Prokuratury Wojskowej Federacji Rosyjskiej o nr 159. W piśmie nie wskazano przyczyny nieudostępnienia całości materiałów sprawy, jak również nie odniesiono się do możliwości uzyskania przez stronę polską kopii akt rosyjskiego śledztwa i kopii postanowienia kończącego śledztwo nr 159.

50. Notą z dnia 8 września 2005 r. Federacja Rosyjska poinformowała, że przedstawiciele

IPN mogą zapoznać się z 67 tomami akt rosyjskiego śledztwa, jednakże bez możliwości sporządzenia kserokopii udostępnionych dokumentów. Pozostałe tomy oraz postanowienie o umorzeniu śledztwa nr 159 z dnia 21 września 2004 roku nie zostaną udostępnione stronie polskiej, gdyż opatrzone są klauzulą tajności.

51. W dniach 9 - 21 października 2005 roku na zaproszenie Głównej Prokuratury Wojskowej

117

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka Federacji Rosyjskiej przebywało w Moskwie trzech prokuratorów IPN, prowadzących śledztwo w sprawie Zbrodni Katyńskiej oraz główny specjalista IPN-Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – historyk. Podczas wizyty zapoznano się z udostępnionymi 67 tomami akt sprawy o nr 159 dot. Zbrodni Katyńskiej i dokonano ich oględzin sporządzając stosowaną dokumentację procesową. Czynność ta nie doprowadziła do uzyskania istotnych informacji na temat Zbrodni Katyńskiej, nie poszerzyła więc istniejącej na ten temat wiedzy. Strona rosyjska nie wyraziła zgody na sporządzenie kserokopii dokumentów poddanych analizie. Prokuratorom IPN nie udostępniono całości materiałów postępowania nr 159 uzasadniając to twierdzeniem, że część z nich objęta została klauzulą tajności. Taką klauzulą opatrzone zostało również postanowienie o umorzeniu śledztwa nr 159 z dnia 21 września 2004 r. i z tego względu, pomimo złożenia przez prokuratorów IPN ponownego wniosku o udostępnienie, nie zostało ono im zaprezentowane.

52. W dniu 28 lutego 2006 r. Wydział Konsularny Ambasady RP w Federacji Rosyjskiej

przekazał do IPN kopię pisma Głównej Prokuratury Wojskowej FR z dnia 18 stycznia 2006 r. odmawiającego uznania zamordowanego w Katyniu Wincentego Wołka i innych polskich oficerów za ofiary represji politycznych na podstawie przepisów ustawy FR „O rehabilitacji ofiar represji politycznych” z 18 października 1991 r.

53. W dniu 22 marca 2006 r. Prezes IPN skierował do Głównego Prokuratora Wojskowego FR

pismo, w którym odniósł się do odpowiedzi strony rosyjskiej z 18 stycznia 2006 r. i przedstawił argumenty prawne przemawiające za możliwością dokonania rehabilitacji wszystkich ofiar Zbrodni Katyńskiej jako osób poddanych represjom politycznym. W szczególności, IPN wskazał, iż w stosunku do dwóch polskich jeńców wojennych rozstrzelanych przez NKWD w 1940 r. zachowały się dokumenty wskazujące podstawę prawną pociągnięcia ich do odpowiedzialności karnej. Skoro znana jest podstawa prawna pociągnięcia polskich jeńców wojennych do odpowiedzialności karnej, powinni oni podlegać rehabilitacji. W dniu 17 maja 2006 r. Główna Prokuratora Wojskowa FR udzieliła odpowiedzi na powyższe pismo Prezesa IPN.

54. W dniu 5 lutego 2008 r. podczas wizyty Premiera RP Donalda Tuska w Moskwie Premier Władimir Putin w rozmowie z Premierem Donaldem Tuskiem stwierdził, że Katyń to zbrodnia stalinowska.

55. W dniu 7 kwietnia 2010 r. w Katyniu w 70 rocznicę Zbrodni Katyńskiej spotkali się Premierzy

Polski i Federacji Rosyjskiej Donald Tusk i Władimir Putin. Podczas wystąpienia Władimir Putin odnosząc się do Zbrodni Katyńskiej powiedział: „Nie ma żadnego usprawiedliwienia dla tych przestępstw. W naszym kraju przyjęta jest jasna polityczna, prawna i moralna ocena przestępstw totalitarnego reżimu. I taka ocena nie podlega jakiejkolwiek rewizji”.

W tym samym dniu podczas wspólnej konferencji prasowej Premierów Donalda Tuska i Władimira Putina jeden z dziennikarzy zwrócił się do Władimira Putina z pytaniem, czy możliwe jest odtajnienie akt rosyjskiego śledztwa katyńskiego umorzonego sześć lat wcześniej oraz czy możliwa jest rehabilitacja polskich oficerów. W odpowiedzi Premier Władimir Putin podkreślił, że śledztwo katyńskie wszczęte zostało z inicjatywy strony rosyjskiej, w jego trakcie zgromadzono 4 miliony dokumentów a polskiej stronie przekazano 1 milion stron dokumentów. Premier Władimir Putin podkreślił również, że nic takiego co skrywałoby prawdę o samym przestępstwie, nic co skrywałoby prawdę o mechanizmach

118

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka tego przestępstwach nie jest nieznane, wszystko zostało ujawnione i pokazane w ramach miliona dokumentów przekazanych stronie polskiej.

56. W dniu 28 kwietnia 2010 r. na oficjalnej stronie internetowej Państwowej Służby Archiwalnej FR opublikowana została zawartość tzw. Teczki nr 1 (por. paragraf 35).

57. W dniu 8 maja 2010 r. podczas spotkania na Kremlu Prezydent FR Dimitrij Miedjedjew

przekazał Marszałkowi Sejmu RP p.o. Prezydenta RP Bronisławowi Komorowskiemu 67 tomów akt śledztwa katyńskiego.

58. W dniu 18 czerwca 2010 r. Główny Prokurator Wojskowy Federacji Rosyjskiej S. Fridinskij

zauważył, że śledztwo katyńskie nie może zostać wznowione ze względu na przepisy krajowe, zwłaszcza kodeksu postępowania karnego. Zdaniem prokuratora nie można wszcząć śledztwa karnego, a już wszczęte powinno być umorzone, jeżeli upłynął termin przedawnienia odpowiedzialności karnej.

C. Ogólna informacja na temat losu krewnych skarżących oparta na informacjach znajdujących się w dokumentach będących w posiadaniu władz rosyjskich 59. Rząd Polski pragnie zwrócić uwagę Trybunału, iż toku rosyjskiego śledztwa katyńskiego

nr 159 FR weszła w posiadanie materiałów świadczących o śmierci co najmniej czterech polskich obywateli – Wincentego Wołka, Stanisława Rodowicza, Stanisława Mieleckiego i Ryszarda Żołędziowskiego, których krewni są skarżącymi w niniejszej sprawie.

Jednocześnie, te same materiały uprawdopodabniają w stopniu wystarczającym śmierć pozostałych polskich obywateli – Stanisława Uziembło, Szymona Tomaszewskiego, Aleksandra Wielebnowskiego, Stefana Ercharda, Stanisława Augusta Malewicza i Michała Adamczyka, których krewni są również skarżącymi w przedmiotowej sprawie.

60. Śmierć Wincentego Wołka, Stanisława Rodowicza i Stanisława Mieleckiego potwierdzają wyniki prac ekshumacyjnych z 1943 r. w Katyniu.

61. Śmierć Ryszarda Żołędziowskiego potwierdzają wyniki polsko-rosyjskich prac

ekshumacyjnych z 1991 r. w okolicach Charkowa. Wśród szczątków ludzkich należących do polskich obywateli o wyraźnych ranach postrzałowych czaszek, z kieszeni płaszcza jednego z polskich oficerów wydobyto kartkę papieru z listą jeńców obozu NKWD w Starobielsku.

Na kartce widnieje nazwisko Ryszarda Żołędziowskiego, krewnego trzynastego skarżącego (fotokopia kartki w Załączniku 1.K.). Zarówno polski oficer, z kieszeni którego wydobyto zwój zapisanych kartek, jak i Ryszard Żołędziowski byli więźniami obozu w Starobielsku.

W wykonaniu rosyjskiego wniosku o zagraniczną pomoc prawną polscy eksperci sporządzili ekspertyzę, której przedmiotem była m.in. wspomniana kartka. Ekspertyza potwierdziła, iż w tekście znajdującym się na kartce, w punkcie 89 widnieje nazwisko Ryszarda Żołędziowskiego. Ekspertyza kartki, która ujawniła nazwisko polskiego oficera, przekazana została FR w dniu 9 października 1992 r.

62. W odpowiedzi na pytanie 3 Trybunału oraz w Załączniku 1 Rząd Polski zamieszcza

zestawienie informacji o losie wszystkich krewnych skarżących, oparte o dokumenty znajdujące się w posiadaniu władz prowadzących tzw. śledztwo katyńskie, uzyskanych

119

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka bezpośrednio przez prokuraturę rosyjską lub przez organy polskie w ramach pomocy prawnej świadczonej na rzecz FR. W Załączniku 2 Rząd Polski zamieszcza również wykaz niektórych innych dokumentów przekazanych FR w wykonaniu rosyjskiego wniosku o pomoc prawną.

I.

PRAWO

A. Co do dopuszczalności i meritum skargi

63. Rząd Polski przedstawia swoje stanowisko odnośnie dopuszczalności i meritum niniejszej skargi odpowiadając na pytania kierowane do Rządu FR.

1.

Odpowiedź na pytanie nr 1

64. Pierwsze pytanie Trybunału dotyczy tego, czy mając na uwadze wnioski Trybunału na temat

jurysdykcji temporalnej przedstawione w szczególności w sprawie Varnava i inni p. Turcji [WI], wyrok z 18 września 2009 r., skargi nr 16064/90, 16065/90, 16065/90, 16066/90, 16068/90, 16069/90, 16070/90, 16071/90, 16072/90, 16073/90, §§ 136-150), śledztwo w sprawie śmierci krewnych skarżących przeprowadzone przez władze Federacji Rosyjskiej było adekwatne i skuteczne, jak wymaga tego art. 2 Konwencji? W szczególności, czy skarżącym umożliwiono wystarczający dostęp do akt śledztwa włącznie z zebranymi dowodami i decyzjami procesowymi?

65. Rząd Polski pragnie po pierwsze odnieść się do kwestii dopuszczalności jurysdykcji

ratione temporis Trybunału do rozpatrzenia proceduralnego aspektu artykułu 2 Konwencji w niniejszej sprawie. Zdaniem Rządu sprawa ta jest dopuszczalna ratione temporis w aspekcie proceduralnym artykułu 2 Konwencji z następujących powodów.

66. Rząd jest świadomy faktu, iż zgodnie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego

oraz orzecznictwem organów Konwencji władze rosyjskie nie mogą być uznane za odpowiedzialne w odniesieniu do jakichkolwiek aktów, decyzji, zdarzeń lub zaniechań, które miały miejsce przed 5 maja 1998 r. czyli przed datą wejścia w życie Konwencji wobec Rosji. Jednakże od momentu ratyfikacji Konwencji wszystkie działania i zaniechania państwa muszą być zgodne z Konwencją i jej Protokołami, a kolejne fakty objęte są już jurysdykcją Trybunału nawet, jeżeli są jedynie kontynuacją istniejącej już sytuacji (por.

Yagci i Sargin p. Turcji, wyrok z 8 czerwca 1995 r., skargi nr 16419/90 i 16426/90, Seria A nr 319-A., s. 16 par. 40). Dlatego też należy mieć na względzie, iż co prawda wydarzenia historyczne które miały miejsce w latach 1939 – 1940 nie znajdą się w jurysdykcji czasowej Trybunału, jednakże przedmiotem skargi są zdarzenia prawne z okresu po wejściu w życie Konwencji wobec Federacji Rosyjskiej.

67. W swoim orzecznictwie Trybunał przyznał, że uznanie jego jurysdykcji czasowej,

kiedy fakty, do których odnosi się sprawa wydarzyły się częściowo przed, a częściowo po wejściu w życie Konwencji dla danego państwa, jest często utrudnione. Trybunał zauważał jednak, że stosując zasadę nieretroaktywności, gotów jest uwzględniać do pewnego stopnia fakty, które nastąpiły przed dniem wejścia w życie Konwencji dla danego państw, mając na uwadze ich związek z następnymi wydarzeniami, które

120

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka stanowiły właśnie podstawę skargi (por. Šilih p. Słowenii, wyrok z 9 kwietnia 2009 r.

[WI], skarga nr 71463/01, § 141). Trybunał stosował taką ocenę m.in w odniesieniu do skarg w oparciu o art. 6 dotyczących rzetelności postępowań karnych, które rozpoczęły się przed wejściem w życie Konwencji i trwały po tej dacie. W takich sytuacjach Trybunał oceniał rzetelność postępowania jako całości.

68. W sprawie Blečić p. Chorwacji Trybunał potwierdził, że „w celu ustalenia jurysdykcji

czasowej Trybunału (…) konieczne jest zidentyfikowanie, w każdej poszczególnej sprawie, dokładnej daty zarzucanej ingerencji. Dokonując tego Trybunał musi wziąć pod uwagę zarówno fakty, na które skarży się skarżący, jak i zakres prawa gwarantowanego Konwencją, którego naruszenie jest zarzucane.” (por. Blečić p. Chorwacji, wyrok z 8 marca 2006 r.

[WI], skarga nr 59532/00, §§ 72 i 82). Dlatego też w każdym przypadku ustalenie, czy właściwe jest rozpatrywanie aspektów proceduralnych artykułu będącego podstawą skargi w braku kompetencji do zajmowania się materialnym aspektem prawa, zależy od faktów szczególnej sprawy i zakresu prawa, które jest rozpatrywane (por. Varnava i inni p. Turcji, op.cit., § 130). Trybunał dopuszcza więc sytuacje, w których możliwe jest badanie aspektów proceduralnych prawa przy równoczesnym braku jego kompetencji czasowej do badania aspektów materialnych.

69. W najnowszych orzeczeniach Trybunału odnoszących się do kwestii jurysdykcji czasowej, Trybunał potwierdził, że kryteria ustalone w sprawie Blečić, mają charakter generalny, dlatego też przy stosowaniu tych kryteriów należy brać pod uwagę wyjątkowy charakter niektórych praw, szczególnie praw gwarantowanych w art. 2 i 3 Konwencji. Trybunał potwierdził, że obydwa te artykuły należą do podstawowych przepisów Konwencji i odzwierciedlają podstawowe wartości demokratycznych społeczeństw tworzących Radę Europy (por. Šilih p. Słowenii, op.cit., § 147).

70. Trybunał stwierdzał istnienie obowiązku proceduralnego na podstawie Konwencji

w różnych sytuacjach, kiedy uznawał to za konieczne dla zapewnienia, by prawa gwarantowane na podstawie Konwencji nie były teoretyczne i iluzoryczne, ale praktyczne i skuteczne (por. Varnava i inni p. Turcji, op.cit., § 161). Zgodnie z orzecznictwem Trybunału istnienie obowiązku proceduralnego nie jest zależne od tego, czy państwo zostanie ostatecznie uznane za odpowiedzialne za śmierć jednostki. Gdy sformułowany jest zarzut zabójstwa, sam fakt, że władze poinformowane są o tym, że doszło do śmierci, ustanawia obowiązek na podstawie artykułu 2 przeprowadzenia skutecznego oficjalnego śledztwa.

Należy także pamiętać o tym, że Trybunał zwykle rozpatrywał kwestię obowiązków proceduralnych wynikających na podstawie art. 2 oddzielnie od kwestii materialnej art. 2 (por. Šilih p. Słowenii, op.cit., § 156 i 158).

71. Artykuł 2 Konwencji nakłada na państwa szczególny obowiązek stworzenia skutecznego

systemu krajowego dla ustalenia przyczyn śmierci jednostki, w szczególności, jeżeli śmierć miała związek z działaniami funkcjonariuszy państwowych (por. McCann i inni p.

Wlk. Brytanii, wyrok z 27 września 1995 r., skarga nr 18984/91, s. 49, §§ 161-63; Kaya p. Turcji, wyrok z 19 lutego 1998 r., skarga nr 158/1996/777/978, Reports 1998‑I, p. 329, § 105 oraz Çakici p. Turcji, wyrok z 8 lipca 1999 r. [WI], nr 23657/94, ECHR 1999‑IV, § 86). Dodatkowo Trybunał podkreśla w swoim orzecznictwie, że jeżeli w sytuację, która doprowadziła do śmierci zaangażowani byli funkcjonariusze państwowi bądź organy

121

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka państwa, Konwencja nakłada na państwo obowiązek zapewnienia, że będą oni ponosili odpowiedzialność za przypadki śmierci, do których doszło w związku z ich działalnością (por. mutatis mutandis, İlhan p. Turcji, wyrok z 27 czerwca 2000 r. [WI], skarga nr 22277/93, ECHR 2000‑VII, § 63).

72. Jak wynika z orzecznictwa Trybunału, traktuje on obowiązek przeprowadzenia efektywnego śledztwa jako obowiązek mający charakter i zakres samodzielny i nie ogranicza go jedynie do przypadków, w których państwo może ponosić, pośrednio lub bezpośrednio odpowiedzialność za śmierć jednostek, czyli, w których państwo odpowiada za naruszenie prawa w aspekcie materialnym (por. Balasoiu p. Rumunii, dec. z 2 września 2003, skarga nr 37424/97, Šilih p. Słowenii, op.cit., § 159).

73. Naruszenie proceduralnego obowiązku przeprowadzenia skutecznego śledztwa zgodnie

z art. 2 może dawać asumpt do oddzielnej i niezależnej „ingerencji” w rozumieniu rozważań zawartych w wyroku Blečić (por. Blečić p. Chorwacji, op. cit., § 88). W tym znaczeniu obowiązek proceduralny można traktować jako zupełnie odrębne zobowiązanie na gruncie art. 2 wiążące państwa nawet w sytuacji, jeżeli śmierć miała miejsce przed wejściem w życie Konwencji (por. Šilih p. Słowenii, op.cit., § 159). Stwierdzenie istnienia tego odrębnego obowiązku uzależnione jest jednak od zaistnienia pewnych przesłanek, przede wszystkim tego, że w zakres jurysdykcji Trybunału wchodzą jedynie te akty czy zaniechania, które miały miejsce po wejściu w życie Konwencji dla danego państwa oraz że zasadnicza część działań proceduralnych, które musza być przeprowadzone, podjęta była po tej dacie (por. Šilih p. Słowenii, op.cit., § 161-163).

74. W takich sytuacjach Trybunał uznaje, iż ma kompetencję ratione temporis do oceny aspektu proceduralnego artykułu 2, mimo iż kompetencji takiej nie ma w stosunku do aspektu materialnego tego artykułu.

75. Zastosowanie powyższych zasad do niniejszej sprawy powinno zdaniem Rządu prowadzić

do wniosku, iż w związku z faktem, że śmierć krewnych skarżących była bez jakichkolwiek wątpliwości wynikiem działań funkcjonariuszy państwowych, obowiązek przeprowadzenia skutecznego śledztwa w omawianym przypadku miał charakter samodzielny, nie związany z pierwotną ingerencją w prawa krewnych skarżących w postaci pozbawienia ich życia.

O konieczności samodzielnej oceny tego postępowania, w oderwaniu od oceny aspektu materialnego art. 2 w niniejszej sprawie, który ze względu na brak kompetencji ratione temporis Trybunału nie może podlegać jego kognicji, świadczy też fakt, iż postępowanie zostało wszczęte proprio motu, po upływie wielu lat od wydarzeń z 1940 r. i jak przyznają to same władze rosyjskie jego zasadniczym celem było dokładne ustalenie okoliczności faktycznych tragicznych wydarzeń. Zgodnie ze stanowiskiem przedstawianym przez władze rosyjskie, postępowanie zostało umorzone z powodu śmierci osób, które uczestniczyły w tych wydarzeniach. Mając na uwadze powyższe okoliczności, obowiązek proceduralny wynikający z art. 2 Konwencji należy traktować w niniejszej sprawie jako mający charakter i zakres samodzielny i dlatego też od oceny rzetelności tego postępowania nie powinien Trybunału wstrzymywać brak jurysdykcji czasowej do oceny aspektu materialnego art. 2 Konwencji. W związku z powyższym, ta część śledztwa, która toczyła się po wejściu w życie Konwencji dla Rosji, to jest po 5 maja 1998 r., jak też rozpoczęte później postępowania, związane z tym śledztwem, a dotyczące innych wątków, w szczególności rehabilitacji

122

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka zmarłych zgodnie z obowiązującym prawem rosyjskim, jak też dostępu do akt, objęta będzie jurysdykcją temporalną Trybunału.

76. Trybunał zwrócił się do stron postępowania o przedstawienie stanowiska w zakresie tego, czy postępowanie w sprawie śmierci krewnych skarżących prowadzone przez władze rosyjskie było właściwe i skuteczne, jak wymaga tego artykuł 2 Konwencji. W tym względzie Rząd Polski pragnie przedstawić następujące stanowisko.

77. Obowiązek ochrony życia zgodnie z artykułem 2 Konwencji, rozpatrywany łącznie

z generalnym obowiązkiem państw zapewnienia każdemu znajdującemu się w ich jurysdykcji praw i wolności zagwarantowanych Konwencją, wymaga m.in. w przypadkach, w których doszło do utraty życia w wyniku użycia siły zbrojnej, skutecznego i oficjalnego śledztwa (por. min. Kaya p. Turcji, wyrok z 19 lutego 1998 r., op.cit., § 105, Bazorkina p. Rosji, wyrok z 27 lipca 2006 r., skarga nr 69481/01, §§ 117-119). Aby śledztwo dotyczące niezgodnego z prawem pozbawienia życia przez funkcjonariuszy państwa mogło być ocenione jako skuteczne, spełniony musi być szereg warunków. Między innymi osoby odpowiedzialne za śledztwo i je prowadzące muszą być niezależne od osób zaangażowanych w wydarzenia, które doprowadziły do śmierci (por. m.in., Güleç p. Turcji, wyrok z 27 lipca 1998 r., skarga nr 21593/93, Reports 1998-IV, §§ 81-82; Öğur p. Tucji, wyrok z 20 maja 1999 r. [WI], skarga nr 21954/93, §§ 91-92, ECHR 1999-III). Śledztwo musi być także skuteczne w tym znaczeniu, iż w jego ramach można doprowadzić do ustalenia, czy siła użyta została w sposób usprawiedliwiony w danych okolicznościach, w ramach postępowania musi być także możliwe zidentyfikowanie oraz ukaranie osób odpowiedzialnych (por. Ögur p. Turcji, op.cit., § 88). Państwa zobligowane są do zapewnienia, by postępowania, w których badane są okoliczności śmierci prowadzone były rzetelnie, z Konwencji nie wynika jednakże obowiązek zidentyfikowania winnych w każdym przypadku. Nie chodzi o obowiązek rezultatu, ale zastosowanych środków.

Wszelkie braki śledztwa ograniczające możliwość ustalenia przyczyn śmierci lub osób odpowiedzialnych rodzą ryzyko uznania, że śledztwo nie odpowiadało wymogom art. 2 Konwencji (por. Nachova i inni p. Bułgarii, wyrok z 26 lutego 2004 r., skarga nr 43577/98 i 43579/98, § 117).

78. Do oceny w świetle artykułu 2 Konwencji charakteru obowiązku ciążącego na pozwanym

Rządzie zastosowanie znajdzie orzecznictwo Trybunału odnoszące się do obowiązków wynikających dla państwa w sytuacji zaginięć (patrz Varnava i inni p.Turcji, op.cit., §§ 181194). Zgodnie z tym orzecznictwem, jeżeli wiedza o wydarzeniach dotyczących pewnych osób znajduje się całkowicie lub w znacznej części w posiadaniu władz, jak to ma miejsce w sytuacji osób znajdujących się w miejscach odosobnienia, ciężar dowodu w zakresie przedstawienia wystarczających i satysfakcjonujących wyjaśnień na temat losu tych osób, będzie leżał po stronie władz. Stosując te zasady do okoliczności niniejszej sprawy, należy stwierdzić, że władze rosyjskie nie kwestionowały w trakcie postępowań krajowych faktu, że krewni skarżących znaleźli się we władzy ZSRR na przełomie 1939 i 1940 r. Jednakże w trakcie postępowań krajowych skarżącym przedstawiono sprzeczne informacje, co do losu krewnych. W trakcie postępowania przed Trybunałem władze rosyjskie nie przedstawiły natomiast żadnych informacji co do losu krewnych skarżących, które podważałyby twierdzenie skarżących, że osoby wzięte do niewoli znajdowały się w jurysdykcji radzieckiej.

123

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka Dlatego też artykuł 2 nakłada na odpowiedzialny rząd ciągły obowiązek dostarczenia informacji co do losu zaginionych osób (por. Varnava i inni p. Turcji, op.cit., § 186).

79. W związku z faktem, iż Rząd Polski nie miał nigdy wglądu do całości akt śledztwa, nie

ma on możliwości ustosunkowania się do zarzutu nierzetelności postępowania nr 159 prowadzonego przez Główną Prokuraturę Wojskową FR w oparciu o akta prokuratorskie tego postępowania. Jednakże znane Rządowi okoliczności oraz fakty wydają się wskazywać, iż w niniejszej sprawie wymóg rzetelności postępowania nie został spełniony. Wskazują na to m.in. następujące okoliczności.

80. Po pierwsze w toku postępowania skarżący otrzymali całkowicie sprzeczne informacje co

do losu ich bliskich. W piśmie z dnia 21 kwietnia 1998 r. Główna Prokuratura Wojskowa FR poinformowała drugą skarżącą, iż nazwisko jej męża W. Wołka „rzeczywiście znajduje się na liście więźniów obozu NKWD ZSRR w Kozielsku i razem z innymi był on rozstrzelany wiosną 1940 r.…”. Także w piśmie z dnia 23 listopada 2005 r.

Główna Prokuratura Wojskowa FR stwierdziła, że „Wincent Wacławowicz Wołk, ur. w 1909 r., był przetrzymywany w obozie w Kozielsku i w 1940 r. został rozstrzelany przez organy NKWD ZSRR”. We wskazanych pismach prokuratura potwierdziła fakt osadzenia krewnego pierwszej i drugiej skarżącej w obozie NKWD w Kozielsku oraz fakt jego rozstrzelania wiosną 1940 r. przez NKWD. Z kolei w wyrokach Moskiewskiego Okręgowego Sądu Wojskowego z dnia 14 października 2008 r. oraz Izby Wojskowej Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 2009 r., oddalających zażalenie skarżących na postanowienie z dnia 21 września 2004 r. o umorzeniu śledztwa katyńskiego nr 159, znajduje się stwierdzenie, iż nazwisko W. Wołka oraz nazwiska pozostałych krewnych skarżących znajdują się na listach obozów NKWD w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku, niemniej oba sądy wskazały, że „informacji o dalszym losie wskazanych osób nie udało się ustalić w trakcie ‘Katyńskiego’ śledztwa karnego”. Porównując treść odpowiedzi Głównej Prokuratury Wojskowej z 21 kwietnia 1998 r. i 23 listopada 2005 r. z orzeczeniami Moskiewskiego Okręgowego Sądu Wojskowego i Izby Wojskowej Sądu Najwyższego, odpowiednio z 14 października 2008 r. i 29 stycznia 2009 r., należy stwierdzić, że zawierają one sprzeczne informacje dotyczące faktów mających podstawowe znaczenie zarówno dla samych skarżących, jak i w konsekwencji dla niniejszej sprawy. Biorąc pod uwagę, że zarówno obydwie odpowiedzi Głównej Prokuratury Wojskowej, jak i orzeczenia sądów musiały opierać się na zgromadzonym w ramach śledztwa materiale dowodowym, należy stwierdzić, że jedna z tych informacji jest nieprawdziwa.

81. Celem złożenia przez pierwszą skarżącą w dniu 25 października 2005 r. pisma do prokuratury

było udzielenie jej informacji na temat dalszych losów śledztwa katyńskiego, doręczenie kopii postanowienia o jego umorzeniu, a w przypadku potwierdzenia informacji o utajnieniu tego postanowienia, o ponowne rozpatrzenie decyzji w tej sprawie. Skarżąca jako krewna osoby przetrzymywanej w obozie w Kozielsku, była zainteresowana przebiegiem śledztwa, ponieważ prowadzone śledztwo stanowiło dla niej jedyną możliwość dowiedzenia się o los zaginionego krewnego. Fakt, że w toku prowadzonego przez władze rosyjskie postępowania skarżącej przesłano pisma zawierające całkowicie sprzeczne informacje co do wskazanych powyżej faktów, których ustalenia się domagała, wyraźnie wskazuje na braki prowadzonego postępowania i jego nierzetelność.

124

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

82. Po drugie, o braku rzetelności postępowania prokuratury rosyjskiej w zakresie ustalenia losu

osób zaginionych może też świadczyć fakt niewykorzystania przez władze rosyjskie w toku ustalania okoliczności wydarzeń z 1940 r. dokumentów zgromadzonych samodzielnie przez prokuraturę rosyjską oraz uzyskanych w ramach pomocy prawnej świadczonej przez organy polskie na wniosek Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR z 25 grudnia 1990 r. (por. Załączniki 1 i 2), ale też sposób dokonanej oceny tych dokumentów.

83. Przede wszystkim poważne zastrzeżenia budzą kategoryczne stwierdzenia władz rosyjskich

o niemożliwości oficjalnego ustalenia faktu śmierci krewnych skarżących. Zgodnie z informacjami Rządu Polskiego rosyjskie władze prokuratorskie prowadząc postępowanie dysponowały wieloma informacjami o ostatnich miesiącach życia krewnych skarżących, a przede wszystkim dokumentami potwierdzającymi fakt wydania wyroku śmierci oraz jego ostatecznego wykonania na osobach polskiego pochodzenia internowanych m.in. w obozach w Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie (por. paragraf 57 oraz Załączniki nr 1 i 2). Jeżeli organy rosyjskie wyraziłyby taką wolę, mogłyby ponadto uczestniczyć w pracach archeologiczno-ekshumacyjnych prowadzonych przez polskie organy w latach 1994-1996 w Katyniu, Charkowie i Miednoje lub ewentualnie zwrócić się o udostępnienie ich wyników.

Dodatkowo, w ramach czynności zmierzających do zebrania materiału dowodowego, organy rosyjskie miały możliwość wystąpienia o przesłuchanie wszystkich tych krewnych ofiar Zbrodni Katyńskiej, którzy nie zostali jak dotychczas przesłuchani, a wśród nich o przesłuchanie drugiej skarżącej, która w 1997r. wystąpiła do GPW o rehabilitację jej męża. W konsekwencji umorzenia przez władze rosyjskie śledztwa nr 159, władze polskie wszczęły w roku 2004 r. własne śledztwo mające na celu ustalenie całokształtu okoliczności z 1940 r. (patrz, paragraf 48). W toku tego śledztwa władzom polskim udało się potwierdzić szereg informacji na temat losu jeńców obozu w Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie a tym samym zgromadzić dowody potwierdzające, że wśród rozstrzelanych jeńców byli wszyscy krewni skarżących (patrz odpowiedź na pytanie 3 Trybunału).

84. W konsekwencji należy stwierdzić, że w oparciu o posiadany materiał dowodowy śledztwa nr 159 prokuratura rosyjska mogła z całkowitą pewnością ustalić fakt rozstrzelania w 1940 r. co najmniej czterech spośród krewnych skarżących – Wincentego Wołka, Stanisława Rodowicza, Stanisława Mieleckiego i Ryszarda Żołędziowskiego. Jednocześnie, FR mogła z łatwością wejść w posiadanie dowodów, chociażby poprzez udział w pracach ekshumacyjnych mających miejsce w Katyniu, Charkowie i Miednoje w latach 1994-1996 lub poprzez skierowanie wniosku do władz RP o udostępnienie ich wyników, które uprawdopodobniłyby w stopniu wystarczającym śmierć pozostałych spośród krewnych skarżących.

85. Na podstawie uchwały Biura Politycznego Komitetu Centralnego Partii Komunistycznej

ZSRR z dnia 5 marca 1940 r. o zastosowaniu najwyższego wymiaru kary w postaci rozstrzelania 25 700 polskich oficerów, policjantów i urzędników, jak również notatki Przewodniczącego KGB A. Szelepina dla N. Chruszczowa z dnia 3 marca 1959 r. określającej liczbę rozstrzelanych w 1940 r. przez NKWD na 21 857 osób, w tym 4 421 z obozu NKWD w Kozielsku, 6 311 z obozu NKWD w Ostaszkowie i 3 820 z obozu NKWD w Starobielsku, wyników prac ekshumacyjnych z 1943 r. w Katyniu oraz z pierwszej połowy lat 90-tych XX w. w Katyniu, Charkowie i Miednoje, jak również zeznań naocznych świadków

125

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka Zbrodni Katyńskiej (np. Mitrofana Syromiatnikowa, byłego funkcjonariusza NKWD obwodu charkowskiego) można bezspornie ustalić, iż w 1940 r. doszło do wykonania wyroku śmierci w stosunku do co najmniej 21 857 polskich oficerów, policjantów i urzędników, a wśród nich – krewnych skarżących.

86. Dlatego też wątpliwości budzi sposób wnioskowania oraz ocena materiału dowodowego, na podstawie których w toku śledztwa nr 159 ustalono, że w 1940 r. organy NKWD rozstrzelały zaledwie 1803 osoby polskiego pochodzenia. Liczbę 1803 osób przytoczył Moskiewski Okręgowy Wojskowy Sąd, jak również Izba Wojskowa Sądu Najwyższego FR, w orzeczeniach wydanych w toku postępowań krajowych wszczętych przez krewnych skarżących.

87. Podobnie można mieć wątpliwości co do sposób wnioskowania oraz oceny materiału

dowodowego, który pozwolił organom rosyjskim na prezentowanie stanowiska, że w toku rosyjskiego śledztwa udało się zidentyfikować szczątki zaledwie 22 osób. Rząd Polski pragnie podkreślić, iż prace ekshumacyjne prowadzone na początku lat 90-tych XX w., w trakcie których dokonano identyfikacji zaledwie 22 osób, miały charakter procesowy i prowadzone były w ramach śledztwa Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR o sygn.

159 wspólnie przez rosyjskich i polskich prokuratorów. Prace ekshumacyjne w Charkowie prowadzone były w dniach 25 lipca - 9 sierpnia 1991 r. Celem ekshumacji (co wynika z protokołu ekshumacyjnego) było zweryfikowanie zgromadzonych w rosyjskim śledztwie dowodów i uściślenie zeznań świadków odnośnie rozstrzelania w kwietniu – maju 1940 r. przez charkowski Zarząd NKWD polskich oficerów, znajdujących się do chwili wywiezienia ich do Charkowa w obozie dla jeńców wojennych w Starobielsku. Prace ekshumacyjne w Charkowie miały więc za zadanie sprawdzenie, zakładanej na podstawie informacji zebranych w śledztwie hipotezy, iż IV kwartał strefy leśno-parkowej Charkowa jest miejscem pochówku zamordowanych Polaków, jeńców Starobielska. Limitowanie czasu przeznaczonego na powyższe prace do dwóch tygodni, uniemożliwiło podjęcie w pełni metodycznych działań i przeprowadzenie pełnych ekshumacji. Także prace ekshumacyjne prowadzone w dniach 15-29 sierpnia 1991 r. w Miednoje miały charakter ściśle procesowy, a ich celem było sprawdzenie hipotezy, iż Miednoje jest miejscem pogrzebania zamordowanych Polaków, jeńców Ostaszkowa. Z kolei w dniach 20-21 listopada 1991 r. w Katyniu przeprowadzono prace sondażowe w celu dalszego potwierdzenia spoczywania w Lesie Katyńskim szczątków oficerów polskich z obozu kozielskiego ekshumowanych w 1943 r. W toku prac sondażowych w Katyniu w 1991 r. nie prowadzono żadnych rozpoznań identyfikacyjnych. Należy podkreślić, że władze rosyjskie świadome są faktu, iż ekshumacje przeprowadzone na początku lat 90-tych nie miały całościowego charakteru, co przedstawiciel FR potwierdził też w stanowisku stożonym do Trybunału („performer partial ekshumations …”) – patrz paragraf 25 Obserwacji przedłożonych przez Federację Rosyjską.

88. Z przedstawionych powyżej okoliczności wynika, że wszystkie prace ekshumacyjne

prowadzone na początku lat 90-tych XX w. miały charakter ściśle procesowy, ich celem było jedynie zweryfikowanie zgromadzonych już dowodów na potwierdzenie tezy, że w Katyniu, Charkowie i Miednoje spoczywają szczątki polskich oficerów rozstrzelanych w 1940 r. Skoro zatem prace miały charakter procesowy, a ich celem nie była pełna ekshumacja wszystkich znajdujących się tam szczątków ludzkich należących do polskich

126

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka obywateli wraz z ich pełną identyfikacją, tym większego znaczenia dla organów rosyjskich powinna nabrać ocena pozostałych dowodów w sprawie, które w sposób obiektywny i bezsporny potwierdzają liczbę rozstrzelanych nie na 1803, lecz na co najmniej 21 857 osób.

Analogicznie, tym większego znaczenia dla organów rosyjskich powinna nabrać ocena pozostałych dowodów w sprawie, które w sposób obiektywny i bezsporny potwierdzają liczbę zidentyfikowanych ofiar Zbrodni Katyńskiej na znacznie większą niż 22 osoby. W toku śledztwa nr 159 w archiwach rosyjskich ujawniono podstawowe dla Zbrodni Katyńskiej dokumenty źródłowe w postaci tzw. list wywozowych NKWD z obozów w Kozielsku i Ostaszkowie, wykazu akt ewidencyjnych jeńców wywiezionych z obozu w Starobielsku oraz tzw. Teczki nr 1 zawierającego m.in. decyzję Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 marca 1940 r. o eksterminacji Polaków (por. paragraf 35). Dokumenty te wraz z wykazami ofiar zidentyfikowanych w 1943 r. w Katyniu, stały się podstawą do ustaleń danych osobowych ofiar Zbrodni Katyńskiej. Przyjmuje się, że jeńcy Kozielska, Ostaszkowa i Starobielska, których personalia figurują na poszczególnych listach dyspozycyjnych, o ile nie znaleźli się w grupie jeńców, którzy zmarli w obozie lub zostali z niego zwolnieni bądź nie należeli do grupy 395 ocalałych łącznie jeńców obozów w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie, zostali zamordowani w kwietniu – maju 1940 r. przez funkcjonariuszy NKWD ZSRR działających w wykonaniu uchwały Biura Politycznego KC WPK(b) z 5 marca 1940 r. o eksterminacji Polaków. Domniemanie to znajduje m.in. potwierdzenie w rezultatach ekshumacji w Katyniu w 1943 r. oraz w wynikach częściowych prac ekshumacyjnych przeprowadzonych wspólnie przez przedstawicieli polskiej i rosyjskiej prokuratury w 1991 r.

89. Trybunał wielokrotnie podkreślał w swoim orzecznictwie, iż późniejsze zaginięcie osoby

znajdującej się w rękach państwa nakazuje w pewnych okolicznościach domniemywać, iż straciła ona życie. Rząd Polski pragnie podkreślić w tym miejscu, iż wszyscy krewni skarżących przed ich zaginięciem znajdowali się w 1940 r. w radzieckiej niewoli. W stosunku do każdego jeńca wojennego ZSRR zobowiązany był do zachowania szczególnego standardu dbałości, opieki i kontroli. Jeżeli władze nie przedstawią wyjaśnień, co się z taką osobą stało, ponoszą odpowiedzialność za jej śmierć. Niezmiernie ważne są w tym kontekście zwłaszcza dowody pośrednie, pozwalające domniemywać zgodnie z wymaganym standardem dowodowym, że zaginiony zmarł pozostając we władzy państwa (por. Timurtas p. Turcji, wyrok z 13 czerwca 2000r., skarga nr 23531/94, § 82). Im więcej czasu upływa bez żadnych wiadomości o danej osobie prawdopodobieństwo jej śmierci jest tym większe (por. Tanis i inni p. Turcji, wyrok z 2 sierpnia 2005 r., skarga nr 65899/01, § 200). W tym miejscu należy podkreślić, iż korespondencja prowadzona między rodzinami skarżonych a ich krewnymi osadzonymi w obozach NKWD ustała na przełomie kwietnia i maja 1940 r. Od tego momentu rodziny utraciły jakikolwiek kontakt z osadzonymi krewnymi, mimo iż w uprzednio prowadzonej korespondencji wykazywali oni wolę kontynuowania korespondencji z rodzinami w okupowanej Polsce.

90. Dlatego też mając na uwadze powyższe orzecznictwo Trybunału, wskazane dokumenty

źródłowe, przytoczone fakty dotyczące miejsc przebywania skarżących oraz dokumenty i przedmioty wydobyte w trakcie prac ekshumacyjnych zarówno w 1943 r. w Katyniu, jak i w latach 90-tych XX w. w Katyniu, Charkowie i Miednoje, Rząd wyraża opinię, że fakt śmierci co najmniej czterech polskich obywateli – Wincentego Wołka, Stanisława

127

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka Rodowicza, Stanisława Mieleckiego i Ryszarda Żołędziowskiego – w wyniku ich rozstrzelania przez organy NKWD w 1940 r. nie budzi żadnych wątpliwości i jako taki nie powinien być w żaden sposób podważany. Również w przypadku pozostałych polskich obywateli – Stanisława Uziembło, Szymona Tomaszewskiego, Aleksandra Wielebnowskiego, Stefana Ercharda, Stanisława Augusta Malewicza i Michała Adamczyka, których krewni są również skarżącymi w niniejszej sprawie, materiały dowodowe zgromadzone w toku rosyjskiego śledztwa przez rosyjskie organy w wystarczającym stopniu uprawdopodabniają ich śmierć.

91. W aspekcie nieuwzględnienia części dokumentów bądź ich oceny wątpliwości budzić

może też stanowisko przyjęte przez prokuraturę rosyjską oraz rosyjskie sądy, iż wszystkie dokumenty spraw karnych przeciwko krewnym skarżących zostały zniszczone i nie można ustalić jaka była podstawa pociągnięcia ich do odpowiedzialności karnej. Z tego stwierdzenia wyciągnięto wniosek, iż bez podstawy odpowiedzialności karnej brak jest możliwości prawnej rehabilitacji krewnych skarżących. Jednocześnie w toku sądowej kontroli rosyjskiego śledztwa katyńskiego prokuratura wojskowa i sądy posługiwały się listami jeńców obozu w Kozielsku i Ostaszkowie, na których przy nazwiskach osadzonych tam krewnych skarżących widnieje indywidualnie przypisany numer „sprawy” (дeло) (patrz Załącznik 1). Z przekazanych za pośrednictwem Trybunału materiałów wynika, że w toku sądowej kontroli śledztwa katyńskiego nr 159, GPW i rosyjskie sądy nie wyjaśniły czego dotyczą materiały określone jako „sprawy”, a ponadto czy były one w 1940 r. przekazywane tzw. „trojkom” i czy były one podstawą indywidualnego pociągnięcia do odpowiedzialności karnej tj. podjęcia przez trojkę indywidualnej decyzji o losie ofiar.

Nie wyjaśniono również, czy dokumenty oznaczone jako „sprawy” zostały zniszczone, czy jakiekolwiek z tych dokumentów się zachowały, a jeśli się zachowały, czy zostały one włączone do materiałów śledztwa nr 159. Brak wyjaśnień w tym zakresie ze strony rosyjskich organów, każe poddać w wątpliwość skuteczność rosyjskiego śledztwa, jak również sądowej kontroli tego śledztwa.

92. Dodatkowo należy podkreślić, że Główna Prokuratura Wojskowa oraz rosyjskie sądy

uzależniły prawną rehabilitację krewnych skarżących od ustalenia podstawy prawnej pociągnięcia ich do odpowiedzialności karnej. Organy rosyjskie nie tylko nie wyjaśniły czego dotyczą „sprawy” wskazane przy nazwiskach pomordowanych krewnych skarżących, ale przede wszystkim nie odniosły się do treści kluczowej w przedmiotowej sprawie decyzji Biura Politycznego Komitetu Centralnego Partii Komunistycznej ZSRR z 5 marca 1940 r.

W decyzji tej wyraźnie mowa jest o niepociąganiu do odpowiedzialności karnej, lecz o zastosowaniu „trybu szczególnego”. Również i tu należy wskazać, że rosyjskie organy z GPW na czele dopuściły się zaniechania, a w konsekwencji nieefektywności.

93. Po trzecie, o wadliwości postępowania prokuratury może też świadczyć fakt zaniechania

po 1995 r. czynności procesowych w zakresie gromadzenia materiału dowodowego odnoszącego się do krewnych skarżących polegającego na samodzielnym pozyskiwaniu przez organy FR dowodów. Brak samodzielnego pozyskiwania dowodów w sprawie w latach 1995-2004, FR potwierdza w swoim stanowisku przedłożonym przed Trybunałem (patrz, na przykład paragraf 31 Obserwacji FR przedłożonych Trybunałowi). Tymczasem warto podkreślić, iż w 1997 r., czyli na kilka lat przed zakończeniem rosyjskiego śledztwa katyńskiego, druga skarżąca, wdowa po Wincencie Wołku, skierowała za pośrednictwem

128

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka polskich organów do organów FR wniosek o prawną rehabilitację jej męża. W 1998 r. prokuratura rosyjska udzieliła drugiej skarżącej odpowiedzi, uzależniając rehabilitację jej męża od zakończenia śledztwa nr 159. Jednocześnie prokuratura nie zarządziła przesłuchania wdowy. W ten sposób prokuratura utraciła możliwość zgromadzenia wszelkich dostępnych informacji na temat losu męża drugiej skarżącej.

94. Prokuratura prowadząca śledztwo nie zarządziła przesłuchania drugiej skarżącej i nie

zwróciła się do polskich organów o przesłuchanie drugiej skarżącej ze względu na jej miejsce zamieszkania w Polsce. Na tę okoliczność należy stwierdzić, że już po umorzeniu rosyjskiego śledztwa katyńskiego druga skarżąca w lutym 2005 r. została przesłuchana przez polskich prokuratorów w ramach polskiego śledztwa katyńskiego wszczętego w listopadzie 2004 r. Druga skarżąca oświadczyła, iż w sprawie Zbrodni Katyńskiej jest przesłuchiwana po raz pierwszy. Podobne oświadczenia w toku polskiego śledztwa złożyli inni skarżący stający w przedmiotowej sprawie.

95. W konsekwencji należy podkreślić, iż w latach 1995-2004 FR zaniechała samodzielnego

pozyskiwania dowodów pochodzących od zgłaszających się bezpośrednio do rosyjskich organów krewnych ofiar Zbrodni Katyńskiej. Brak samodzielnego pozyskiwaniu przez FR dowodów w latach 1995-2004 jest przejawem nieefektywności rosyjskiego śledztwa katyńskiego. Ten natomiast przejaw nieefektywności rosyjskiego śledztwa katyńskiego, po umorzeniu tego śledztwa, uniemożliwił skarżącym prawną rehabilitację krewnych.

96. Po czwarte, o braku spełnienia przesłanki rzetelności może świadczyć fakt niedopuszczenia

poszkodowanych, czyli skarżących do udziału w postępowaniu i odmawianie im statusu pokrzywdzonych na gruncie rosyjskiego prawa karnego (kwestia ta opisana jest szczegółowo w odpowiedzi na pytanie 5 Trybunału – patrz paragrafy 127-147).

Jak już wspomniano powyżej w 1998 r. druga skarżąca zwracała się do prokuratury prowadzącej śledztwo nr 159 z wnioskiem o rehabilitację jej męża. Skarżąca wykazała swoje zainteresowanie prowadzonym postępowaniem jako krewna ofiary, okoliczności śmierci której dotyczyło śledztwo nr 159. Skarżąca domagała się udzielenia jej informacji celem uzyskania rehabilitacji męża, a prowadząca postępowanie prokuratura wyjaśniła, iż ewentualna rehabilitacja będzie możliwa dopiero po zakończeniu postępowania karnego.

Pomimo faktu iż skarżąca domagając się udzielenia jej informacji o śledztwie usiłowała skorzystać jako krewna ofiary z uprawnień procesowych przysługujących jej zgodnie z art.

42 kodeksu postępowania karnego, prokuratura nie przyznała jej statusu pokrzywdzonej i w konsekwencji nie powiadomiła jej oficjalnie o umorzeniu 21 września 2004 r. śledztwa nr 159. W konsekwencji skarżąca w dniu 25 października 2005 r. przesłała do prokuratury pismo, w którym zwracała się o udzielenie jej informacji na temat dalszych losów śledztwa katyńskiego, doręczenie kopii postanowienia o jego umorzeniu, a w przypadku potwierdzenia informacji o utajnieniu tego postanowienia, o ponowne rozpatrzenie decyzji w tej sprawie. Prokuratura odpowiedziała na ten wniosek w liście z dnia 23 listopada 2005 r. Główna Prokuratura Wojskowa poinformowała pierwszą skarżącą, iż w treści postanowienia o zakończeniu śledztwa katyńskiego znajdują się informacje stanowiące tajemnicę państwową, dlatego dokument ten nie podlega rozpowszechnieniu i nie może zostać przekazany stronie polskiej. Skarżącej, mimo spełnienia wszystkich przesłanek z art.

42 kpk, nie przyznano statusu pokrzywdzonej w postępowaniu karnym, a w konsekwencji

129

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka odmówiono dostępu do akt zakończonego postępowania. Kolejne odwołania skarżącej od tej decyzji okazały się bezskuteczne.

97. Z przedstawionych powyżej faktów bezsprzecznie wynika, iż prokuratura nigdy nie

uznała statusu skarżących jako pokrzywdzonych w sprawie. Zostało to potwierdzone ostatecznie w orzeczeniu z 14 października 2008 r. wydanym przez Moskiewski Okręgowy Sąd Wojskowy. Odmowa nadania statusu ofiar uniemożliwiła skarżącym uczestnictwo w prowadzonym postępowaniu, w szczególności zapoznanie się z aktami śledztwa po zamknięciu postępowania przygotowawczego. W ten sposób władze rosyjskie uniemożliwiły skarżącym zapoznanie się ze zgromadzonym materiałem dowodowym, w którym jak wskazywały na to pisma wcześniej uzyskane przez skarżących od prokuratury (np. pismo z 1998 r.) znajdowały się dokumenty odnoszące się do losu krewnych skarżących. Skarżący nigdy nie mieli możliwości zweryfikowania stwierdzenia zawartego np. w orzeczeniu z dnia 14 października 2008 r. Moskiewskiego Okręgowego Sądu Wojskowego, który stwierdził, że „w toku śledztwa katyńskiego nie ustalono informacji na temat dalszych losów tych osób” – krewnych skarżących. Skarżący nie mieli możliwości zapoznania się całością materiałów śledztwa i faktycznego zweryfikowania, że prokuratura nie ustaliła informacji na temat dalszych losów tych osób. Brak dostępu do materiałów śledztwa oraz bezskuteczne zaskarżanie wydanych przez prokuraturę postanowień, miały negatywne konsekwencje dla dochodzenia przez skarżących w krajowym postępowaniu rehabilitacyjnym rehabilitacji ofiar (szerzej zob. odpowiedź na pytanie 6 Trybunału).

98. Rząd RP pragnie jednocześnie podkreślić, iż problem nieprzyznania statusu

pokrzywdzonych w toku rosyjskiego śledztwa katyńskiego nr 159 dotyczy nie tylko skarżących w przedmiotowej sprawie, ale co najmniej kilkuset innych osób, krewnych ofiar Zbrodni Katyńskiej, których zeznania przekazano FR w ramach świadczenia przez polskie organy pomocy prawnej w ramach rosyjskiego śledztwa katyńskiego. Rząd RP pragnie wskazać, dla przykładu, że w samym tylko dniu 11 kwietnia 1991 r. FR przekazane zostały protokoły zeznań 57 świadków będących członkami rodzin więźniów z obozu w Kozielsku, protokoły zeznań 34 świadków będących członkami rodzin więźniów z obozu w Starobielsku oraz protokoły zeznań 70 świadków będących członkami rodzin więźniów z obozu w Ostaszkowie.

99. Opisane powyżej postępowanie władz prokuratorskich powinno być ocenione w świetle

orzecznictwa Trybunału. Trybunał uznaje, że prowadzone przez władze państwowe postępowania, szczególnie te dotyczące wyjaśnienia okoliczności śmierci, muszą być poddane kontroli ze strony opinii publicznej. Wymagany poziom kontroli opinii publicznej może być różny w zależności od sprawy. Jednakże we wszystkich sprawach, krewni ofiar muszą być zaangażowani w procedurę w stopniu koniecznym dla zapewnienia ich uzasadnionych interesów. Krewnemu należy zapewnić możliwość aktywnego uczestnictwa w postępowaniu, składania wniosków dowodowych lub w inny sposób wpływania na bieg postępowania (por. Rajkowska p. Polsce, decyzja z 27 listopada 2007r., skarga nr 37393/02).

Trybunał uznaje, że kontrola opinii publicznej nie była zapewniona m.in. w przypadku braku poinformowania ojca ofiary o odmowie ścigania, czy nie zapewnienia rodzinie ofiary dostępu do dokumentów prokuratury oraz sądu (zob. m.in. Güleç p. Turcji, op.cit., § 82; Öğur p. Turcji, op. cit., § 92; Gül p. Turcji, wyrok z 14 grudnia 2000, skarga nr 22676/93, § 93).

130

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka W konkluzji należy stwierdzić, że niezapewnienie skarżącym uczestnictwa w toczącym się postępowaniu powinno być traktowane jako jeden z elementów potwierdzających naruszenie gwarantowanej w art. 2 Konwencji zasady rzetelności postępowania.

100. Oczywisty jest fakt, że upływ czasu, jaki miał miejsce od momentu wydarzeń do chwili,

w której przeprowadzane jest postępowanie może mieć wpływ na możliwość zebrania dowodów, czy wniesienie oskarżenia przeciwko wszystkim domniemanym sprawcom.

Jednakże nawet jeżeli istnieją przeszkody, które uniemożliwiają postęp w prowadzonym postępowaniu, właściwa reakcja władz ma kluczowe znaczenie dla podtrzymania zaufania publicznego w to, że władze w swoim postępowaniu kierują się zasadą rządów prawa oraz niedopuszczają swoim zachowaniem do stworzenia wrażenia, że miały udział bądź tolerują działania sprzeczne z prawem (patrz, Varnava i inni p. Turcji, op.cit., § 191).

101. Mając świadomość, iż z uwagi na upływ czasu, jaki nastąpił od momentu wydarzeń, które

stanowiły przedmiot śledztwa, celem skarżących nie było spowodowanie skazania osób winnych zarzucanych czynów, ale doprowadzenie do ustalenia bez wątpliwości losu ich krewnych oraz miejsca ich pochówku, przekazanie im w toku prowadzonego postępowania sprzecznych informacji dotyczących losu krewnych, nie zbadanie należyte dokumentów pozostających w dyspozycji prokuratury prowadzącej postępowanie, czy wreszcie niedopuszczenie skarżących do udziału w postępowaniu spowodowało, że skarżący nadal mają interes prawny w ustaleniu okoliczności śmierci krewnych. W tym kontekście Rząd Polski chciałby przywołać orzecznictwo Trybunału, zgodnie z którym państwa zobligowane są do zapewnienia, że postępowania, w których badane są okoliczności śmierci prowadzone są rzetelnie, natomiast dla państw nie wynika z Konwencji obowiązek zidentyfikowania winnych w każdym przypadku. Należy pamiętać, że wszelkie braki śledztwa ograniczające możliwość ustalenia przyczyn śmierci lub osób odpowiedzialnych rodzą ryzyko uznania, że śledztwo nie odpowiadało wymogom art. 2 Konwencji (por. Nachova i inni p. Bułgarii, op.cit., § 117).

102. W świetle powyższego Rząd pragnie stwierdzić, że po pierwsze Trybunał jest kompetentny

ratione temporis do rozpatrzenia proceduralnego aspektu artykułu 2 Konwencji w niniejszej sprawie, a po drugie postępowanie w sprawie śmierci krewnych skarżących prowadzone przez władze rosyjskie nie spełniło kryterium skuteczności i rzetelności, jak wymaga tego artykuł 2 Konwencji. W związku z tym doszło do naruszenia art. 2 Konwencji w aspekcie proceduralnym.

2.

Odpowiedź na pytanie 2

103. W związku z tym, że pytanie drugie dotyczy przedłożenia kopii decyzji Głównej Prokuratury Wojskowej Federacji Rosyjskiej o umorzeniu postępowania karnego w sprawie „Katynia” (nr 159) z 21 września 2004 r. Rząd Polski nie ma możliwości wykonania żądania Trybunału, gdyż dokument ten nie został mu nigdy udostępniony.

3.

Odpowiedź na pytanie 3

104. W pytaniu trzecim Trybunał zwrócił się do stron o przedłożenie dokumentów dotyczących krewnych skarżących, takich jak właściwe wpisy na listach NKWD

131

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka oraz protokoły z ekshumacji zwłok przeprowadzonych w 1943 r. w części dotyczącej identyfikacji trzech spośród krewnych skarżących. W Załączniku 1 Rząd Polski zamieszcza zestawienie informacji o losie wszystkich krewnych skarżących oparty o dokumenty znajdujące się w posiadaniu władz prowadzących tzw. śledztwo katyńskie, uzyskanych bezpośrednio przez prokuraturę rosyjską lub przez organy polskie w ramach pomocy prawnej świadczonej na rzecz FR. W Załączniku 2 Rząd Polski przedstawia również wykaz niektórych innych dokumentów przekazanych FR w wykonaniu rosyjskiego wniosku o pomoc prawną.

105. Ponieważ w toku przedmiotowej sprawy Federacja Rosyjska w swoim stanowisku przed

Trybunałem (patrz paragrafy 45-48 Obserwacji FR przedłożonych do Trybunału) wyraziła wątpliwości co do wiarygodności wyników prac ekshumacyjnych z 1943 r. dotyczących identyfikacji Wincentego Wołka, Stanisława Rodowicza i Stanisława Mieleckiego, Rząd RP pragnie przedstawić szereg dokumentów polskich świadczących o wiarygodności wyników prac ekshumacyjnych z 1943 r. Dokumentami polskimi są: 1) dokumenty wytworzone przez przedstawicieli polskiego społeczeństwa obecnych w Lesie Katyńskim w 1943 r. (Załącznik 3); 2) dokumenty wytworzone przez Polski Czerwony Krzyż (PCK), który przeprowadził nieomal całość prac ekshumacyjnych w Lesie Katyńskim w 1943 r. (Załącznik 4); 3) dokumenty wytworzone przez organy polskiego wymiaru sprawiedliwości po 1945 r.

106. Rząd Polski pragnie jednocześnie podkreślić, że treść wszystkich przywołanych poniżej

dokumentów polskiego pochodzenia jest znana FR, ponieważ zostały one przekazane FR przez polskie organy w latach 1991-1995 w wykonaniu rosyjskiego wniosku o pomoc prawną w ramach rosyjskiego śledztwa katyńskiego nr 159.

107. W dniu 11 kwietnia 1943 r. na miejsce Zbrodni Katyńskiej na żądanie Niemców przybyła

pierwsza kilkunastoosobowa grupa przedstawicieli polskiego społeczeństwa z Generalnego Gubernatorstwa. Na miejscu członkom polskiej delegacji pokazano wydobyte z masowych grobów zwłoki polskich oficerów. W skład polskiej delegacji wszedł m.in. dr Edmund Seyfried. Z pobytu w Lesie Katyńskim złożył on Państwu Podziemnemu i Radzie Głównej Opiekuńczej (polskiej organizacji humanitarnej) pisemne raporty.

108. W 1945 r. Prokuratura Specjalnego Sądu Karnego w Krakowie wszczęła śledztwo

przeciwko jednej z osób uczestniczących w pracach ekshumacyjnych w 1943 r. w Katyniu o rzekome działanie na szkodę Państwa Polskiego. W toku tego śledztwa jako świadek przesłuchany został wspomniany dr Edmund Seyfried. Do protokołu z przesłuchania przed prokuratorem załączył on wierną kopię raportu z pobytu w Lesie Katyńskim złożonego Państwu Podziemnemu w dniu 13 kwietnia 1943 r. (Załącznik 3).

109. W raporcie dr Edmund Seyfried opisał ekshumację i obdukcję wskazanego przez siebie jednego z polskich oficerów, przy którym znaleziono korespondencję z okupowanej Polski.

Ponadto wymienił nazwiska 31 innych ekshumowanych osób. Protokół z przesłuchania dr Edmunda Seyfrieda z 1945 r. wraz z załączonym do niego raportem z pobytu w Lesie Katyńskim przekazany został FR w piśmie z dnia 28 czerwca 1991r. w wykonaniu rosyjskiego wniosku o pomoc prawną.

132

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

110. Kluczowym dokumentem wytworzonym przez PCK świadczącym o wiarygodności wyników prac ekshumacyjnych prowadzonych w Katyniu w 1943 r. jest raport końcowy PCK sporządzony w czerwcu 1943 r. przez Kazimierza Skarżyńskiego Sekretarza Generalnego PCK (Załącznik 4). W skład tego raportu weszło, między innymi, sprawozdanie z pobytu w Katyniu Kazimierza Skarżyńskiego (patrz: część I Raportu) oraz sprawozdanie z prac ekshumacyjnych Komisji Technicznej PCK (patrz: część II pkt. C Raportu).

111. W dniu 15 kwietnia 1943 r. na miejsce Zbrodni Katyńskiej przybył Sekretarz Generalny PCK

Kazimierz Skarżyński i inni przedstawiciele PCK. W dniu 18 kwietnia 1943r. Kazimierz Skarżyński złożył władzom PCK sprawozdanie ze swojego pobytu w Lesie Katyńskim.

Na podstawie tego sprawozdania Zarząd Główny PCK zażądał od władz niemieckich pisemnego upoważnienia do rozpoczęcia przez PCK prac ekshumacyjnych w Lesie Katyńskim. W dniu 22 kwietnia 1943 r. przedstawiciel Generalnego Gubernatorstwa udzielił ustnie takiej zgody. Do tego momentu w Lesie Katyńskim ekshumowano około 300 ciał polskich oficerów, nazwiska około 150 z nich udało się zidentyfikować.

112. W końcu kwietnia 1943 r. obecni w Katyniu członkowie PCK zostali wzmocnieni zespołem

tzw. Komisji Technicznej PCK. W jej skład weszli inni członkowie PCK, lekarze, laboranci, sanitariusze, pracownicy fizyczni. Komisja Techniczna PCK przeprowadziła nieomal całość prac ekshumacyjnych w Katyniu. Sprawozdanie Komisji z jej prac w Lesie Katyńskim w 1943 r., jak wspomniano powyżej, stanowi część raportu końcowego PCK Kazimierza Skarżyńskiego.

113. Zgodnie ze sprawozdaniem Komisji Technicznej PCK w okresie od 15 kwietnia do

7 czerwca 1943 r. jej członkowie dokonali ekshumacji i obdukcji ogółem 4243 zwłok. Przy zwłokach zabezpieczono liczne dokumenty i przedmioty, które pozwoliły na indywidualną identyfikację przeważającej części ofiar.

114. Identyfikacja zwłok odbywała się na podstawie dokumentów i przedmiotów znalezionych

przy ekshumowanych zwłokach. W pierwszej kolejności kładziono nacisk na te dokumenty, które stwierdzały imię i nazwisko denata tj. znaki tożsamości, dowody osobiste, karty mobilizacyjne, legitymacje służbowe, inne. Podczas odczytywania dokumentów brało udział 3 Niemców i od 2 do 3 Polaków, członków Komisji Technicznej PCK.

115. Według Komisji sporządzanie list ekshumacyjnych odbywało się w następujący sposób: „Listy napisane na maszynie w języku niemieckim przez niemców, nie mogły być sprawdzane przez Komisję [Techniczną PCK] z brudnopisem, ponieważ nie miała już do nich wglądu. Ten system pracy trwał od Nr Nr 0421 – 0794 w obecności p. Ludwika Rojkiewicza. Przy stwierdzaniu tożsamości od Nr Nr 0795-03900 obecni byli członkowie Komisji pp. Cupryjak Stefan, Jaworowski Gracjan i Mikołajczyk Jan. Sposób wykonywania prac przez wyżej wymienionych był prawie, że identyczny, z tą jednak zmianą, że sporządzali oni już listy w języku polskim, które w miarę możności przesyłane były do Zarządu Gł. PCK. Od Nr Nr 03900 do 04243 obecny był p. Wodzinowski Jerzy zachowując taką samą formę pracy. Zidentyfikowanie zwłok od Nr 1-112 i od 01 do 0420 przed przybyciem Komisji PCK dokonane było wyłącznie przez niemców.” [pisownia oryginalna – uzupełnienie dodane]

133

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

116. Na wykazie PCK osób ekshumowanych w 1943 r. oraz na niemieckiej liście ekshumacyjnej

opublikowanej w Amtliches Material zum Massenmord von KATYN nazwiska Wincentego Wołka, Stanisława Rodowicza i Stanisława Mieleckiego oznaczone zostały odpowiednio numerami 2564, 970 i 3425. Należy zwrócić uwagę, że ich numery zawierają się w przedziale 0795 – 03900, o którym mowa w cytowanym powyżej fragmencie sprawozdania Komisji Technicznej PCK. W konsekwencji cytowany fragment przesądza o autentyczności i wiarygodności identyfikacji w 1943 r. zwłok Wincentego Wołka, Stanisława Rodowicza i Stanisława Mieleckiego. O autentyczności i wiarygodności wyników zawartych w przedziale numerów 0795 – 03900 świadczy udział w tym procesie aż trzech członków Komisji oraz sporządzenie stosownego fragmentu listy również w języku polskim i przesłanie jej do Zarządu Głównego PCK.

117. Raport końcowy PCK Kazimierza Skarżyńskiego w formie broszury został przesłany FR

w dniu 11 kwietnia 1991 r. w wykonaniu rosyjskiego wniosku o pomoc prawną w ramach rosyjskiego śledztwa katyńskiego nr 159. Za tym samym pismem polskie organy przekazały FR kopię wykazu PCK ofiar ekshumowanych w Lesie Katyńskim w 1943 r., kopie kartotek osobowych PCK do tego wykazu, zawierających informację o przedmiotach na podstawie których dokonano identyfikacji.

118. W dalszej kolejności należy podkreślić, że o wiarygodność prac ekshumacyjnych z 1943 r.

świadczą dokumenty wytworzone przez organy polskiego wymiaru sprawiedliwości po 1945 r. Są to przede wszystkim wnioski i wydane na ich podstawie postanowienia polskich sądów w przedmiocie uznania za zmarłych polskich oficerów, policjantów i urzędników wziętych po 17 września 1939 r. do radzieckiej niewoli.

119. W Załączniku 1 Rząd Polski przytacza postanowienie o uznaniu za zmarłego Stanisława

Mieleckiego, ojca dwunastej skarżącej (tekst postanowienia w Załączniku 1.I.).

W postanowieniu Sądu Grodzkiego w Aleksandrowie Kujawskim z dnia 16 stycznia 1947 r. można przeczytać, że moment i miejsce zgonu ojca dwunastej skarżącej oznaczone zostało na 30 kwietnia 1943 r. w Kozich Górach k. Smoleńska. Oznacza to, że moment i miejsc zgonu ustalono najpóźniej na moment i miejsce prowadzonych przez PCK w 1943 r. w Lesie Katyńskim ekshumacji.

120. Z uzyskanych za pośrednictwem Trybunału dokumentów w przedmiotowej sprawie

wynika, że Główna Prokuratura Wojskowa i rosyjskie sądy nie odniosły się do przedmiotowego postanowienia Sądu Grodzkiego w Aleksandrowie Kujawskim z dnia 16 stycznia 1947 r. w przedmiocie uznania za zmarłego ojca dwunastej skarżącej, mimo że zostało ono FR przekazane w dniu 11 kwietnia 1991 r. w wykonaniu rosyjskiego wniosku o pomoc prawną. Jednocześnie warto wskazać, że w latach 1991-1995 Rząd Polski przekazał FR kopie kilkudziesięciu innych wniosków o uznanie za zmarłych polskich oficerów, policjantów i urzędników, ofiar Zbrodni Katyńskiej, wraz z zeznaniami ich najbliższych krewnych.

121. W konsekwencji, mając na uwadze treść dokumentów wytworzonych przez przedstawicieli

polskiego społeczeństwa PCK i organy polskiego wymiaru sprawiedliwości po 1945 r. wiarygodność wyników prac ekshumacyjnych w Lesie Katyńskim nie powinna być kwestionowana w trakcie postępowania przed Trybunałem.

134 4.

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka Odpowiedź na pytanie 4

122. W pytaniu czwartym Trybunał zwrócił się do stron o przedstawienie stanowiska co do tego,

czy mając na uwadze starania skarżących o uzyskanie informacji na temat ich zaginionych krewnych oraz sposób w jaki władze Federacji Rosyjskiej odpowiedziały na te zapytania, skarżący poddani byli traktowaniu zakazanemu przez art. 3 Konwencji (patrz np.

Gongadze p. Ukrainie, nr 34056/02, §§ 184-186, ECHR 2005-XI)?

123. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału, aby można było stwierdzić, iż krewny ofiary

poddany został traktowaniu sprzecznemu z art. 3 Konwencji, należy ustalić istnienie wyjątkowych okoliczności, które sprawiają, że cierpienie krewnych ma inny wymiar i charakter niż ten nieodłącznie związany z faktem, że bliski stał się ofiarą poważnych naruszeń praw człowieka (por. Gongadze p. Ukrainie, op.cit., § 184).

124. Mając na względzie zasady płynące z orzecznictwa Trybunału należy zauważyć, że

w niniejszej sprawie osoby, które dostały się do niewoli i były przetrzymywane oraz następnie zamordowane przez władze radzieckie były najbliższymi krewnymi skarżących.

Z powodów politycznych przez wiele lat władze nie udostępniały żadnych oficjalnych informacji na temat losu osób wziętych do niewoli na przełomie 1939/1940 r. W 1990 r. władze radzieckie wszczęły z urzędu postępowanie mające na celu wyjaśnienie zdarzeń, do których doszło wiosną 1940 r. i w wyniku których rozstrzelanych zostało co najmniej ok. 22 tys. jeńców wojennych. Skarżący jako krewni ofiar podjęli próby otrzymania informacji o toczącym się postępowaniu oraz zapoznania się z materiałami śledztwa.

Ich działania były jednak całkowicie nieskuteczne. Brak skutecznego i rzetelnego śledztwa wszczętego przecież ex officio przez władze doprowadził w rezultacie do niemożności skorzystania przez skarżących w prawnej drogi rehabilitacji krewnych istniejącej w ramach rosyjskiego systemu sądowego. Przede wszystkim należy wskazać, że w trakcie postępowań skarżącym przedstawiano sprzeczne informacje dotyczące losu ich krewnych. Sposób postępowania władz w stosunku do skarżących, uniemożliwienie zapoznania się z materiałami śledztwa, a także stwierdzenie przez sąd, że w przypadku braku podstaw do rehabilitacji prokuratura przekazuje sprawę do sądu, ale wyłącznie na wniosek zainteresowanego poszkodowanego – w niniejsze sprawie krewnych skarżących, którzy zginęli w 1940 r. (por. paragraf 20) powodowały u skarżących stałą niepewność co do losu bliskich, uczucie stresu, całkowitego uzależnienia od działań podejmowanych przez władze, zmierzające do ich upokorzenia.

125. Trybunał wielokrotnie podkreślał w swoim orzecznictwie wyjątkowość sytuacji,

w której znajdują się krewni ofiar zaginionych. Wskazywał, że charakteryzuje się ona ciągłą niepewnością, będąca m.in. skutkiem braku poniesienia odpowiedzialności przez sprawców na skutek nierzetelnego śledztwa, czy wręcz w wyniku celowego ukrywania i zaciemniania wydarzeń, które miały miejsce. Taka sytuacja ciągnąca się przez lata, przedłuża cierpienie krewnych ofiar. Towarzysząca zaginięciu niemożność uzyskania informacji o losie bliskich, pozwala na stwierdzenie istnienia sytuacji ciągłej.

Obowiązek proceduralny po stronie państwa wyjaśnienia losu zaginionych będzie więc potencjalnie istniał tak długo, jak długo nieznany jest los ofiar (por. Varnava i inni p.

Turcji, op.cit., § 148).

135

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

126. W świetle powyższych rozważań, zdaniem Rządu postępowanie władz rosyjskich w stosunku

do skarżących w trakcie trwających postępowań krajowych stanowiło naruszenia artykułu 3 Konwencji.

5.

Odpowiedź na pytanie 5

127. W piątym pytaniu Trybunał zwrócił się o udzielenie odpowiedzi w zakresie tego, czy

odmówienie skarżącym statusu ofiar w postępowaniu karnym (sprawa nr 159) oraz/lub dostępu do dokumentów dotyczących śledztwa w sprawie śmierci ich krewnych, było zgodne z art. 6 Konwencji.

128. W opinii Rządu w niniejszej sprawie będzie miał zastosowanie artykuł 6 Konwencji

w aspekcie cywilnym. Równocześnie Rząd jest zdania, że w niniejszej doszło do naruszenia tego artykułu, ponieważ postępowanie władz rosyjskich nie było zgodne z wymogami art. 6.

129. Skarżący podejmując wysiłki w celu przystąpienia do postępowania toczącego się w Rosji

zdawali sobie sprawę z upływu czasu, jaki nastąpił od zdarzeń, które były przedmiotem śledztwa władz rosyjskich. W konsekwencji celem działań skarżących nie było doprowadzenie do skazania osób winnych, a raczej do wyjaśnienia okoliczności śmierci ich bliskich. Skarżący usiłowali w postępowaniu krajowym wykorzystać prawa procesowe gwarantowane prawem rosyjskim w celu uzyskania wiarygodnych, rzetelnych i oficjalnych informacji dotyczących śmierci ich krewnych, którzy pozostawali w jurysdykcji państwa radzieckiego, w celu następczego domagania się rehabilitacji bliskich. Choć Konwencja nie gwarantuje bezpośrednio różnych form uczestnictwa w postępowaniu, jednakże jej gwarancje obejmują osoby, którym prawo krajowe stworzyło możliwości uczestnictwa w procesie (por. m.in. wyrok Kuśmierek p. Polsce, skarga nr 10675/02, wyrok z dnia 21 września 2004 r., § 48-49). W stosunku do ofiar przestępstw lub ich krewnych artykuł 6 § 1 może mieć zastosowanie do tych postępowań karnych, w których aspekt cywilny pozostaje tak blisko związany z aspektem karnym, iż wynik postępowania karnego może mieć decydujące znaczenie dla roszczenia strony cywilnej. Ponadto, zgodnie z orzecznictwem Trybunału nawet jeżeli postępowanie karne jest rozstrzygające jedynie w zakresie oskarżenia karnego, czynnikiem determinującym zastosowanie artykułu 6 Konwencji jest to, czy komponent cywilny postępowania pozostaje blisko związany z komponentem karnym, tzn. czy postępowanie karne oddziałuje na komponent cywilny (por. m.in. Calvelli i Ciglio p. Włochom, wyrok z 17 stycznia 2002r., skarga nr 32967/96, § 62).

130. Jak już zostało wspomniane powyżej, granice zastosowania artykułu 6 określone są poprzez

fakt, że Konwencja nie przyznaje prawa do „prywatnej zemsty” lub do actio popularis.

Dlatego też Konwencja nie gwarantuje niezależnego prawa do tego, by domagać się ścigania i karania osób trzecich za popełnione przestępstwo, takie uprawnienie musi być nierozerwalnie związane z wykonywaniem prawa ofiary do wszczęcia w prawie krajowym postępowania cywilnego, nawet jeżeli celem tego postępowania miałoby być jedynie symboliczne naprawienie szkody lub ochrona takiego prawa jak prawo do poszanowania dobrego imienia (por. Golder p. Wielkiej Brytanii, wyrok z 21 lutego 1975, skarga nr 4451/70, Series A nr 18, s. 13, § 27; Helmers p. Szwecji, wyrok z 29 października 1991r., skarga nr

136

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka 11826/85, s. 14, § 27; oraz Tolstoy Miloslavsky p. Wlk. Brytanii, wyrok z 13 lipca 1995, skarga nr 18139/91, Series A nr 316-B, s. 78, § 58).

131. Rząd odnotowuje, iż zgodnie z orzecznictwem Trybunału koncepcja „cywilnych praw

i obowiązków” ma charakter autonomiczny, choć równocześnie w tym zakresie nie pozbawione znaczenia jest ustawodawstwo danego kraju. Dlatego też odpowiedź na pytanie, czy dane prawo może być traktowane jako prawo cywilne w rozumieniu Konwencji i czy w danych okolicznościach sprawy doszło do jego naruszenia, musi być udzielona przy uwzględnieniu nie tylko klasyfikacji prawnej tego prawa, ale także jego treści oraz skutków w świetle prawa krajowego danego państwa. Jednocześnie, co nie mniej ważne, Trybunał uznaje, że wykonując swoją funkcję nadzorczą musi on brać pod uwagę także przedmiot i cel Konwencji (por. Perez p. Francji, wyrok z 12 lutego 2004 r., skarga nr 47287/99, § 57).

132. Dokonując w swoich orzeczeniach klasyfikacji w świetle Konwencji statusu określonych

osób występujących w krajowych postępowaniach sądowych Trybunał wskazywał jak ważne jest zapewnienie ofiarom przestępstw praw oraz właściwej pozycji procesowej w postępowaniach karnych. Uznając zasadnicze różnice w wymogach wynikających z artykułu 6, jakie stawiane są rzetelnemu procesowi cywilnemu i karnemu, Trybunał stwierdził, że fakt tego zróżnicowania nie może powodować zignorowania trudnej sytuacji, w jakiej znajdują się ofiary lub umniejszenia znaczenia ich praw (por. Perez, op.cit., § 72).

Dlatego w świetle przedmiotu i celu Konwencji odmowa zastosowania gwarancji zawartych w artykule 6 powinna mieć charakter wyjątkowy (por. Pellegrin p. Francji, wyrok z 8 grudnia 1999 r., [WI], skarga nr 28541/95, § 64, ECHR 1999-VIII). Z tych właśnie względów Trybunał uznaje, że prowadzone przez władze państwowe postępowania muszą być poddane kontroli ze strony opinii publicznej, a we wszystkich sprawach, krewni ofiar muszą być zaangażowani w procedurę w stopniu koniecznym dla zapewnienia ich uzasadnionych interesów (zob. m.in. Güleç p. Turcji, op.cit., § 82; Öğur p. Turcji, op. cit, § 92; Gül p. Turcji , op.cit., § 93).

133. Zagwarantowanie właściwego poziomu ochrony praw ofiar przestępstw stanowi

stały przedmiot zainteresowania nie tylko Trybunału, ale także Komitetu Ministrów.

Rekomendacja nr R (85) 11 dotycząca pozycji ofiar w ramach prawa i procedury karnej, przyjęta przez Komitet Ministrów 28 czerwca 1985 przewiduje, iż: (…)

5. Dyskrecjonalna decyzja dotycząca tego, czy sprawca powinien być ścigany, nie powinna być wydana bez należytego rozważenia kwestii kompensacji ofiary, włączając w to starania czynione w tym względzie przez sprawcę; 6. Ofiara powinna być poinformowana o ostatecznej decyzji kończącej śledztwo, chyba że wskaże, że nie oczekuje takiej informacji; 7. Ofiara powinna mieć prawo odwołania się od decyzji odmawiającej ścigania do kompetentnych władz albo wszczęcia postępowania cywilnego. (…)

134. Rekomendacja nr R (87) 21 dotycząca pomocy do ofiar oraz zapobiegania wiktymizacji, przyjęta przez Komitet Ministrów 17 września 1987 r. rekomenduje, by państwa podjęły następujące środki:

137

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka “…

4. zapewnienie, by ofiary przestępstw oraz ich rodziny, szczególnie te należące do grupy najbardziej wrażliwych, otrzymają w szczególności: …

– pomoc w trakcie procesu karnego, z należytym uwzględnieniem prawa do obrony; …”

135. Z kolei rekomendacja Rec(2000)19 z 6 października 2000 r. na temat roli prokuratury w systemie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych przewiduje, że: “…

34. Zainteresowane strony korzystające z uznanego lub możliwego do ustalenia statusu, w szczególności ofiary, powinny mieć możliwość kwestionowania decyzji prokuratury o odmowie prowadzenia postępowania; do takiego odwołania strona powinna mieć prawo, jeżeli jest to wskazane po kontroli hierarchicznej takiej decyzji, albo w postaci odwołania do sądu albo wysunięcia oskarżenia prywatnego.

136. Rozpatrując niniejszą sprawę na tle międzynarodowych standardów ochrony ofiar

przestępstw Rząd pragnie zauważyć, iż z przedstawionych faktów bezsprzecznie wynika, iż prokuratura nigdy nie uznała statusu skarżących jako pokrzywdzonych w sprawie. Zostało to potwierdzone ostatecznie w orzeczeniu z 14 października 2008 r. wydanym przez Moskiewski Okręgowy Sąd Wojskowy. Odmowa nadania statusu ofiar uniemożliwiła skarżącym uczestnictwo w prowadzonym postępowaniu, w szczególności zapoznanie się z aktami śledztwa po zamknięciu postępowania przygotowawczego. W ten sposób władze rosyjskie uniemożliwiły skarżącym zapoznanie się ze zgromadzonym materiałem dowodowym, w którym, jak wskazywały na to pisma wcześniej uzyskane przez skarżących od prokuratury (np. pismo z 1998 r.) znajdowały się dokumenty odnoszące się do losu krewnych skarżących. Skarżący nigdy nie mieli możliwości zweryfikowania stwierdzenia zawartego np. w orzeczeniu z dnia 14 października 2008 r. Moskiewskiego Okręgowego Sądu Wojskowego, który stwierdził, że „w toku śledztwa katyńskiego nie ustalono informacji na temat dalszych losów tych osób” – krewnych skarżących.

Skarżący nie mieli możliwości zapoznania się całością materiałów śledztwa i faktycznego zweryfikowania, że prokuratura nie ustaliła informacji na temat dalszych losów tych osób. Brak dostępu do materiałów śledztwa oraz bezskuteczne zaskarżanie wydanych przez prokuraturę postanowień, miały negatywne konsekwencje dla dochodzenia przez skarżących w krajowym postępowaniu rehabilitacyjnym rehabilitacji ofiar.

137. Pisma procesowe składane przez skarżących od 1997 r. powinny być traktowane jako wnioski o nadanie statusu pokrzywdzonych, ponieważ ich celem było uzyskanie informacji koniecznych do późniejszej rehabilitacji ofiar. Mimo iż prokuratura rosyjska nigdy formalnie nie ustosunkowała się do tych wniosków przedkładanych przez skarżących i ich pełnomocników, oficjalna informacja przekazana w piśmie z 23 listopada 2005 r. Głównej Prokuratury Wojskowej, iż w treści postanowienia o zakończeniu śledztwa katyńskiego znajdują się informacje stanowiące tajemnicę państwową, dlatego

138

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka zgodnie z rozdziałem 6 Ustawy o tajemnicy państwowej i art. 2 Europejskiej Konwencji o wzajemnej pomocy w sprawach karnych dokument ten nie podlega rozpowszechnieniu i nie może zostać przekazany stronie polskiej, powinna zostać potraktowana jako stanowiąca per facta concludentia przyznanie im statusu ofiary. Ponadto należy zaznaczyć, że w ramach standardu rzetelnego postępowania obowiązkiem władz rosyjskich było udzielenie skarżącym wyczerpującej informacji o ich uprawnieniach procesowych. Prawo do informacji jest integralnym elementem rzetelnego procesu, w szczególności w sytuacji, gdy postępowanie prowadzone jest, tak jak w niniejszym przypadku, poza granicami państwa, którego obywatelami są skarżący. Całokształt działań prokuratury dobitnie świadczy o braku woli poinformowania skarżących o ich uprawnieniach procesowych. Nawet jeżeli prokuratura rosyjska nie traktowała pism skarżących jako formalnych wniosków o nadanie im statusu pokrzywdzonych, powinna udzielić im rzetelnej informacji o tym, jakich formalności powinni dopełnić, aby ten status uzyskać.

138. Niepoinformowanie skarżących, pomimo składanych przez nich pism, o przysługujących

im uprawnieniach procesowych oraz formalna odmowa zapoznania się przez nich z materiałami śledztwa uniemożliwiły skarżącym aktywne uczestnictwo w prowadzonym postępowaniu. W ten sposób władze rosyjskie uniemożliwiły skarżącym dochodzenie w postępowaniu krajowym ich praw, szczególnie biorąc pod uwagę wpływ, jaki na możliwość prowadzenia postępowa rehabilitacyjnych miał wynik śledztwa nr 159.

139. Aby skarżący objęci byli gwarancjami z art. 6 konieczne jest stwierdzenie, iż prowadzone

przez władze rosyjskie postępowania dotyczyły ich praw o charakterze cywilnym. Jak już zostało wskazane powyżej, skarżący usiłowali w postępowaniu krajowym wykorzystać prawa procesowe gwarantowane prawem rosyjskim w celu uzyskania wiarygodnych, rzetelnych i oficjalnych informacji dotyczących śmierci ich krewnych, którzy pozostawali w jurysdykcji państwa radzieckiego, a następnie ubiegania się o rehabilitację krewnych.

Przekazane skarżącym w toku postępowania krajowego dokumenty zawierały sprzeczne informacje o losie ich krewnych. Dlatego też bez jakichkolwiek wątpliwości można uznać, że cel, który przyświecał skarżącym to wyjaśnienie okoliczności śmierci osób najbliższych.

Zgodnie z orzecznictwem Trybunału dla oceny prawa, którego ochrony domaga się skarżący niezmiernie ważna jest motywacja skarżącego; artykuł 6 nie będzie miał zastosowania jeżeli jedynym celem skarżącego jest uzyskanie skazania oskarżonego, a nie ochrona lub zadośćuczynienie naruszeniu praw skarżącego o charakterze cywilnym (por. Sigalas p. Grecji, wyrok z 22 września 2005 r., skarga nr 19754/02, § 27-30). W niniejszej sprawie należy stwierdzić, że wynik postępowania był decydujący dla „prawa cywilnego” skarżących – prawa do uzyskania informacji o okolicznościach śmierci, miejscu pochówku osób bliskich a następnie ubiegania się o rehabilitację. Należy podkreślić, że wgląd do dokumentów śledztwa, a w szczególności do ewentualnych zachowanych materiałów dowodowych, takich jak pamiątki po zmarłych, ma ogromne znaczenie emocjonalne dla krewnych. Rozbieżności co do tego, czy władze posiadają dokumenty potwierdzające śmierć krewnych skarżących powodowały dodatkowo, że roszczenie skarżących pozostawało aktualne także z upływem czasu.

140. Wymóg dostępu do akt sprawy wynika z zasady kontradyktoryjności procesu zawartej w artykule 6 Konwencji, oznacza ona, że w postępowaniu karnym zarówno prokuratorowi,

139

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka jak i obronie musi być stworzona możliwość zapoznania się i skomentowania stanowiska i dowodów przedstawionych przez drugą stronę. Z samego sformułowania artykułu 6 – a w szczególności z autonomicznego znaczenia nadanego pojęciu „sprawy” w rozumieniu Konwencji – wynika, iż przepis ten ma częściowe zastosowanie do postępowania przygotowawczego (por. Imbrioscia p. Szwajcarii, wyrok z 24 listopada 1993 r., skarga nr 13972/88, Series A no. 275, p. 13, § 36., Rajkowska, op.cit.), z pewnością zaś znajdzie zastosowanie do postępowań rehabilitacyjnych. Trybunał dopuszcza też w swoim orzecznictwie, by gwarancje z artykułu 6 miały zastosowanie dla krewnych ofiary również do postępowania przygotowawczego, o ile dochodzą oni praw o charakterze cywilnym (por. Perez, op.cit., § 66).

141. Brak przestrzegania w postępowaniu krajowym zasady kontradyktoryjności oraz

równości stron, gwarantowanych przecież prawem rosyjskim, które to zasady stanowią istotny element rzetelności postępowania cywilnego zgodnie z art. 6 Konwencji, a w konsekwencji niedopuszczenie skarżących pomimo podstaw prawnych do postępowania, odczytać można jako chęć uniemożliwienia im oceny rzetelności postępowania prowadzonego przez władze rosyjskie. A rzetelność ta może być poddana w wątpliwość w świetle przedstawionych powyżej okoliczności faktycznych.

142. W latach 1998-2008 skarżący składali liczne pisma procesowe mające na celu początkowo uzyskanie informacji o toczącym się śledztwie nr 159, a następnie wnioski o rehabilitację krewnych. Z początkowych informacji udzielonych w 1998 r. przez Główną Prokuraturę Wojskową wynikało, iż wniosek o rehabilitację rozstrzelanych może być rozpatrzony dopiero po zakończeniu śledztwa karnego w sprawie.

143. Natomiast po zakończeniu śledztwa, o którym to wydarzeniu skarżący nigdy nie zostali

poinformowani w sposób oficjalny, 18 stycznia 2006 r. Główna Prokuratura Wojskowa poinformowała, iż brak jest podstaw do rehabilitacji Wincentego Wołka i innych polskich obywateli. Prokuratura wskazała, iż art. 3 pkt. “b” [б] Ustawy o rehabilitacji ofiar represji politycznych (Ustawa rehabilitacyjna), na który powoływał się Wydział Konsularny wnioskujący o informację w imieniu skarżących, dotyczy rehabilitacji osób poddanych represjom karnym z powodów politycznych. Zdaniem prokuratury ponieważ w ramach śledztwa katyńskiego nr 159 nie ustalono, na podstawie którego przepisu kodeksu karnego w redakcji z 1926 r. Wincenty Wołk i inni polscy oficerowie pociągnięci zostali do odpowiedzialności karnej, jak również z uwagi na zniszczenie dokumentów w sprawie, brak jest podstaw do ich rehabilitacji.

144. Wnioski o rehabilitację ofiar złożone zostały m.in. w dniu 21 stycznia 2007 r. przez panią

Ojcumiłę Wołk oraz w dniu 21 lutego 2008 r. przez pełnomocników reprezentujących wszystkich skarżących.

145. Oba wnioski zostały oddalone odpowiednio 12 lutego 2007 r. (patrz par. 13) oraz

13 marca 2008 r. (patrz par. 15). W obu przypadkach prokuratura powołała się na brak informacji na temat spraw karnych dotyczących ofiar lub jakichkolwiek innych informacji o zastosowaniu wobec nich represji, co uniemożliwiało jej zdaniem wydanie w oparciu o Ustawę rehabilitacyjną postanowienia w sprawie rehabilitacji lub jej odmowy.

140

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

146. Bezskuteczne okazały się kolejne odwołania skarżących (z 4 maja 2008 r., 4 sierpnia 2008

r., 24 października 2008 r. oraz 5 listopada 2008 r.), w których powoływali się oni m.in. na to, że odpowiedzi prokuratury na ich formalne wnioski nie miały odpowiedniej formy procesowej, a także w których przedstawiali oni merytoryczne argumenty przemawiające za koniecznością uwzględnienia wniosków. Wnioski te były oddalane w sposób mechaniczny, a organy do których były składane – prokuratura i sądy, powielały te same argumenty. Ponadto, należy wskazać, że Moskiewski Sąd Rejonowy w Chamownikach uznał, że skarga na odmowę wydania przez prokuraturę postanowienia o rehabilitacji może zostać wniesiona tylko przez obywatela, którego prawa zostały naruszone.

Zdaniem sądu w odniesieniu do wniosków składanych przez skarżących powinny być to osoby zaginione w 1940 r. (patrz par. 18). Dodatkowo w orzeczeniu z 24 października 2008 r. sąd ten uznał, że o ile zaświadczenia o rehabilitacji mogą zostać wydane krewnym ofiar, o tyle w przypadku braku podstaw do rehabilitacji prokuratura przekazuje sprawę do sądu, ale wyłącznie na wniosek zainteresowanego poszkodowanego (patrz par. 20).

147. W dotychczasowym orzecznictwie Trybunał stwierdzał, że jego rolą zgodnie z Konwencją jest dokonanie oceny, czy postępowanie będące przedmiotem skargi było jako całość rzetelne (por. m.in. García Ruiz v. Spain, wyrok z 21 stycznia 1999 r.

[WI], skarga nr 30544/96, §§ 28-29). W okolicznościach niniejszej sprawy, mając na względzie w szczególności wszystkie opisane powyżej zaniechania władz rosyjskich i w konsekwencji negatywne rozpatrzenie wniosków skarżących o rehabilitację krewnych można stwierdzić, że postępowanie prowadzone przez władze rosyjskie nie spełniało jako całość wymogów zawartych w artykule 6 Konwencji, doszło więc do naruszenia tego artykułu.

6.

Odpowiedź na pytanie 6

148. W szóstym pytaniu Trybunał zwrócił się o przedstawienie stanowiska w zakresie tego,

czy w sytuacji odmowy nadania skarżącym statusu ofiar w postępowaniu karnym (sprawa nr 159) oraz/lub dostępu do dokumentów dotyczących śledztwa w sprawie śmierci ich krewnych, skarżącym przysługiwał skuteczny środek na ich roszczenia, jak wymaga tego art. 13 Konwencji?

149. Artykuł 13 Konwencji gwarantuje dostępność na poziomie krajowym środka w celu

dochodzenia naruszenia praw i wolności gwarantowanych Konwencją, niezależnie od tego, w jakiej formie zagwarantowany jest on w krajowym porządku prawym. Oznacza to, że każda osoba domagająca się w uzasadniony sposób uznania za pokrzywdzoną naruszeniem jej praw gwarantowanych Konwencją, powinna mieć do dyspozycji środek odwoławczy umożliwiający rozpatrzenie jej sprawy (stwierdzenie, że doszło do naruszenia) i naprawienie szkody (por. Lithgow p. Wlk. Brytanii, wyrok z dnia 8 lipca 1986 r., skargi nr 9006/80; 9262/81; 9263/81; 9265/81; 9266/81; 9313/81; 9405/81, § 205). W tym względzie państwa korzystają ze swobody wyboru sposobu, w jaki wypełnią powstałe dla nich na gruncie tego zobowiązania. Zakres obowiązków wynikających z art. 13 różni się w zależności od charakteru prawa, którego naruszenie się zarzuca. Środek musi być jednak skuteczny prawnie oraz w praktyce (por. Melnik p.

Ukrainie, wyrok z 28 marca 2006 r., skarga nr 72286/01, § 114).

141

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

150. Należy pamiętać, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału w razie dającego się

uzasadnić zarzutu, że ofiara została bezprawnie pozbawiona życia przez funkcjonariuszy państwa, pojęcie skutecznego środka odwoławczego w rozumieniu artykułu 13 obejmuje rekompensatę szkody oraz skuteczne i dokładne śledztwo pozwalające doprowadzić do ustalenia i ukarania sprawców z zapewnieniem krewnym skutecznego udziału w tym śledztwie. W tym zakresie w sprawach dotyczących prawa do życia wymagania art. 13 są szersze niż obowiązek proceduralny na podstawie art. 2 (por. Kaya p. Turcji, op.cit., § 107).

Dodatkowo, skuteczność środka w praktyce musi polegać na tym, że korzystanie z niego nie może być w sposób nieuzasadniony utrudniane poprzez działania lub zaniechania władz państwa (por. Aksoy p. Turcji, wyrok z 18 grudnia 1996 r., Reports 1996-VI, p. 2286, § 95; oraz Aydin p. Turcji wyrok z 25 września 1997, Reports 1997-VI, s. 1895-96, § 103).

151. W systemie prawa rosyjskiego istnieją dwie drogi w ramach których ofiary nielegalnych

bądź przestępczych aktów, które można przypisać państwu lub jego funkcjonariuszom, mogą domagać się ochrony ich praw: postępowanie cywilne oraz karne. W kontekście niniejszej sprawy Rząd chciałby przypomnieć, iż Trybunał ocenił już we wcześniej rozstrzyganych sprawach, iż rząd rosyjski nie przedstawił żadnych przykładów z praktyki potwierdzających, że sądy rosyjskie byłyby w stanie w braku jakiegokolwiek rezultatu śledztwa, jak np. zidentyfikowania potencjalnych sprawców - pozwanych, rozważyć co do meritum roszczenia cywilne pokrzywdzonych (por. Baysayeva p. Rosji, wyrok z 5 kwietnia 2007 r., skarga nr 74237/01, § 106). Te spostrzeżenia doprowadziły Trybunał do wniosku, iż w rozpatrywanych sprawach doszło do naruszenia art. 2 w zw. z art. 13. Należy zauważyć, że w niniejszej sprawie wielokrotne odwołania skarżących dotyczące braku dostępu do akt śledztwa i umorzenia postępowania były całkowicie bezskuteczne. Zdaniem Rządu nie ma przesłanek, które uzasadniałyby odejście od wcześniejszej linii orzeczniczej Trybunału w niniejszej sprawie. Dodatkowo mając na uwadze, iż zdaniem Trybunału zobowiązanie państwa w zakresie zapewnienia skutecznego środka odwoławczego nie jest zobowiązaniem w zakresie rezultatu, sprzeczne decyzje organów procesowych, przepisywanie całych fragmentów uzasadnień świadczą o braku skutecznego środka odwoławczego.

152. Rząd Polski pragnie jednocześnie zwrócić uwagę, iż w toku postępowania przed rosyjskimi

sądami skarżącym jako obcokrajowcom odmówiono dostępu do postanowienia GPW z dnia 21 września 2004 r. o umorzeniu śledztwa katyńskiego ze względu na utajnienie treści tego postanowienia mocą decyzji Międzyresortowej Komisji ds. Ochrony Tajemnicy Państwowej z dnia 22 grudnia 2004 r. Fakt, iż to Międzyresortowa Komisja wydała w dniu 22 grudnia 2004 r. decyzję o utajnieniu postanowienia o umorzeniu śledztwa katyńskiego potwierdza FR swoim stanowisku przed Trybunałem (patrz paragraf 34 Obserwacji Rządu FR). Niemniej, na posiedzeniu sądowym w dniu 13 lipca 2010 r. w toku postępowania ze skargi Stowarzyszenia Memoriał przed Moskiewskim Sądem Miejskim, odczytane zostało skierowane do sądu pismo Międzyresortowej Komisja z dnia 25 czerwca 2010 r. (Załącznik 5), w którym stwierdziła ona że „w dniu 22 grudnia 2004 r. decyzja [Międzyresortowej Komisji] o utajnieniu postanowienia Głównej Prokuratury Wojskowej z dnia 21 września 2004 r. o umorzeniu śledztwa karnego nr 159 nie została wydana”. Powyższy list Komisji podważa więc wcześniej prezentowane przez władze rosyjskie stanowisko, także w postępowaniu przed Trybunałem, iż to Komisja utajniła postanowienie o umorzeniu rosyjskiego śledztwa katyńskiego.

142

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

153. Mając na uwadze powyższe wyjaśnienia zdaniem Rządu w niniejszej skardze doszło do naruszenia art. 13 Konwencji.

II.

WNIOSKI KOŃCOWE

154. W świetle przedstawionych obserwacji, Rząd Rzeczypospolitej Polskiej twierdzi, że skarga nr 29520/09 powinna zostać uznana za dopuszczalną zgodnie z art. 34 i 35 Konwencji.

155. W każdym razie Rząd twierdzi, że w obecnej sprawie doszło do naruszenia aspektu proceduralnego art. 2 Konwencji oraz naruszenia art. 3, 6 i 13 Konwencji.

Załączniki: Załącznik nr 1, 2, 3, 4 i 5.

Czy dokument znajduje się w posiadaniu Federacji Rosyjskiej

Komentarz: Na liście wywozowej nazwisko W. Wołka ujęte zostało na 3 miejscu. Po prawej stronie od nazwiska znajduje się indywidualny nr jego „sprawy” – 299.

1.3. Wykaz Polskiego Czerwonego Krzyża osób 2.3. „2564. Wołk Wincenty” ekshumowanych wiosną 1943 r.

Patrz: Załącznik nr 1C

Komentarz: Lista przekazana przez Polskę w dniu 11.04.1991 (pkt. 9)

3.3. TAK Patrz: Załącznik nr 2A

Komentarz: Lista przekazana przez Polskę w dniu 28.06.1991 (pkt. 9)

3.2. TAK Patrz: Załącznik nr 2B

2.1. „3. WOŁK Wikientija Wacławowicza, r. ur. 1909 (sprawa 3.1. TAK N°) 299” [3. ВОЛК Викентия Вацлавовича, 1909 г. р., (дело Н°) 299]

Treść Dokumentu

1.2. Niemiecka lista ekshumacyjna z 1943 r. – 2.2. „2564. Wolk, Winzenty, Obltn.

Amtliches Material zum Massenmord von KATYN, Postkarte, Brief, 3 Abzeichen” Berlin 1943 Patrz: Załącznik nr 1B Komentarz: Na liście ekshumacyjnej nazwisko W. Wołka ujęte zostało na miejscu 2564. Obok nazwiska wymieniono przedmioty, na podstawie których dokonano identyfikacji: pocztówka, list, 3 odznaki.

1.1. Lista wywozowa nr 052/3 z 27 kwietnia 1940 r. z poleceniem przekazania 100 polskich jeńców wojennych z obozu NKWD w Kozielsku pod zarząd naczelnika NKWD na okręg smoleński Patrz: Załącznik nr 1A

Dokument

Wincenty Wołk (1909 – 1940 †) ojciec i mąż pierwszej i drugiej skarżącej

Zestawienie informacji na temat losu krewnych Skarżących, Ofiar Zbrodni Katyńskiej, będących w posiadaniu Federacji Rosyjskiej – tabela obejmująca dokumenty źródłowe oznaczone numerami od 1 A do 1 M.

143 Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

1.2. Niemiecka lista ekshumacyjna z 1943 r. – Amtliches Material zum Massenmord von KATYN, Berlin 1943 Patrz: Załącznik nr 1B

1.1. Lista wywozowa nr 017/2 z kwietnia / maja 1940 r. z poleceniem przekazania 100 polskich jeńców wojennych z obozu NKWD w Kozielsku pod zarząd naczelnika NKWD na okręg smoleński Patrz: Załącznik nr 1E

Dokument

Treść Dokumentu

Komentarz: Na liście ekshumacyjnej nazwisko S. Rodowicza ujęte zostało na miejscu 970. Obok nazwiska wymieniono przedmioty, na podstawie których dokonano identyfikacji: m.in. książeczka żołdu, paszport, pocztówka, wizytówka, notes.

2.2. „970. Rodowicz, Stanisław, Ing.-Major Offz.-Soldbuch, 1 Passierausweis, Teil der Verleihungsurkunde, ‘unbesiegte Kämpfer’, Reisepaß, 1 Postkarte, Visitenkarte, 1 Notizbuch”

Komentarz: Na liście wywozowej nazwisko S. Rodowicza ujęte zostało na 94 miejscu. Po prawej stronie od nazwiska znajduje się indywidualny nr jego „sprawy” – 3505.

2.1. „94. RODOWICZ, Stanisława Teodorowicza, r. ur.

1883, (sprawa N°) 3505” [94. РОДОВИЧ Станислава Теодоровича, 1883 г. р. (дело Н°) 3505]

Stanisław Rodowicz (1883 – 1940 †) dziadek trzeciej skarżącej

1.4. Kartoteki osobowe do wykazu Polskiego 2.4. [Awers:] „Poległy (zmarły) Wołk Wincenty por. …”

Czerwonego Krzyża osób ekshumowanych [Rewers:] „Zwłoki Nr 2564 ekshumowano wiosną 1943 r. w wiosną 1943 r.

Katyniu … pocztówka, list, 3 odznaki … wykaz ekshumowanych” Patrz: Załącznik nr 1D Komentarz: Kartoteka pod nazwiskiem W. Wołk, nr zwłok 2564, zawiera wykaz przedmiotów, na podstawie których dokonano identyfikacji: pocztówka, list, 3 odznaki.

Komentarz: Lista przekazana przez Polskę w dniu 28.06.1991 (pkt. 9)

3.2. TAK Patrz: Załącznik nr 2B

3.1. TAK

Czy dokument znajduje się w posiadaniu Federacji Rosyjskiej

Komentarz: Lista przekazana przez Polskę w dniu 11.04.1991 (pkt. 10)

3.4. TAK Patrz: Załącznik nr 2A

144 Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

2.4. [Awers:] „Poległy (zmarły) Rodowicz Stanisław major inż. …”, [Rewers:] „Zwłoki ekshumowano wiosną 1943 r. w Katyniu Nr zwłok 970 … ofic. ks. żołdu, paszport, część dowodu nadania orderu ‘[niezroz.] żołnierz’, 1 pocztówka, wizytówka, notes … wykaz ekshumowanych”

1.4. Kartoteki osobowe do wykazu Polskiego Czerwonego Krzyża osób ekshumowanych wiosną 1943 r.

Patrz: Załącznik nr 1D

1.1. Lista wywozowa nr 014/4 z 4.04.1940 r. z poleceniem przekazania 99 polskich jeńców wojennych z obozu NKWD w Kozielsku pod zarząd naczelnika NKWD na okręg smoleński Patrz: Załącznik nr 1F

Dokument

3.1. TAK

Czy dokument znajduje się w posiadaniu Federacji Rosyjskiej

Komentarz: Lista przekazana przez Polskę w dniu 11.04.1991 (pkt. 10)

3.4. TAK Patrz: Załącznik nr 2A

Komentarz: Lista przekazana przez Polskę w dniu 11.04.1991 (pkt. 9)

3.3. TAK Patrz: Załącznik nr 2A

Komentarz: Na liście wywozowej nazwisko S. Mieleckiego ujęte zostało na 97 miejscu. Po prawej stronie od nazwiska znajduje się indywidualny nr jego „sprawy” – 2887.

2.1. „97. MIELECKIEGO, Stanisława Janowicza, r. ur.

1895, (sprawa N°) 2887” [97. МЕЛЕЦКОВО Станислава Яановича, 1895 г. р., (дело Н°) 2887]

Treść Dokumentu

Stanisław Mielecki (1895 – 1940 †) Ojciec dwunastej skarżącej

Komentarz: Kartoteka pod nazwiskiem S. Rodowicza, nr zwłok 970, zawiera wykaz przedmiotów, na podstawie których dokonano identyfikacji: książeczka żołdu, paszport, inne.

2.3. „970. Rodowicz Stanisław”

1.3. Wykaz Polskiego Czerwonego Krzyża osób ekshumowanych wiosną 1943 r.

Patrz: Załącznik nr 1C

145 Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

2.4. Awers: „Poległy (zmarły) Mielecki Stanisław oficer 22.IV.1895 …”

Rewers: „Zwłoki Nr 3425 ekshumowano wiosną 1943 r. w Katyniu … legitym. oficerska, ks. P.K.O., medalik z łańcuszkiem … wykaz ekshumowanych”

1.4. Kartoteki osobowe do wykazu Polskiego Czerwonego Krzyża osób ekshumowanych wiosną 1943 r.

Patrz: Załącznik nr 1D

2.5. „Biuro Informacyjne Polskiego Czerwonego Krzyża komunikuje, że na liście ekshumowanych ze zbiorowych polskich grobów w Kozich-Górach /Katyń k. Smoleńska/ pod Nr. ewid.

03425 figuruje wojskowy MIELECKI Stanisław, ur. 22.IV.1895 r. … Przy nim znaleziono: książeczkę PKO, legitymację osobistą Wojsk., kartę wstępu na obszar kolejowy, medalik z łańcuszkiem.-”

Komentarz: Kartoteka pod nazwiskiem S. Mielecki, nr zwłok 3425, zawiera wykaz przedmiotów, na podstawie których dokonano identyfikacji, m.in. legitymacji oficerskiej.

2.3. „3425. Mielecki Stanisław”

1.5. Pismo o sygn. IV/ [nieczyt.] 0.43.13.W Dyrektora Polskiego Czerwonego Krzyża do Marii Mieleckiej dotyczące identyfikacji w 1943 r. w Katyniu jej męża S. Mieleckiego Patrz: Załącznik nr 1G

3.2. TAK Patrz: Załącznik nr 2B

Komentarz: Pismo przekazane przez Polskę w dniu 11.04.1991 r. (pkt. 14)

3.5. TAK Patrz: Załącznik nr 2A

Komentarz: Lista przekazana przez Polskę w dniu 11.04.1991 (pkt. 10)

3.4. TAK Patrz: Załącznik nr 2A

Komentarz: Lista przekazana przez Polskę w dniu 11.04.1991 (pkt. 9)

3.3. TAK Patrz: Załącznik nr 2A

Komentarz: Na liście ekshumacyjnej nazwisko W. Wołka Komentarz: Lista przekazana przez ujęte zostało na miejscu 3425. Obok nazwiska wymieniono Polskę w dniu 28.06.1991 (pkt. 9) przedmioty, na podstawie których dokonano identyfikacji: m.in. legitymacja oficerska i medalik z łańcuszkiem.

2.2. „3425. Mielecki, Stanislaw, Offizier, geb. 22 4 1895.

Offiz.-Ausweis, Postsparbuch, 1 Medallion m. Kette”

1.3. Wykaz Polskiego Czerwonego Krzyża osób ekshumowanych wiosną 1943 r.

Patrz: Załącznik nr 1C

1.2. Niemiecka lista ekshumacyjna z 1943 r. – Amtliches Material zum Massenmord von KATYN, Berlin 1943 Patrz: Załącznik nr 1B

146 Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

2.7. „Sąd Grodzki w Aleksandrowie Kujawskim … postanawia: 3.7. TAK 1) stwierdzić zgon Stanisława Mieleckiego … i chwilę jego śmierci Patrz: Załącznik nr 2A oraz jej miejsce oznaczyć na godz. 24 w dniu 30 kwietnia 1943 r. w Kozich-Górach koło Smoleńska …”

Komentarz: Postanowienie przekazane przez Polskę w dniu Komentarz: Chwila śmierci S. Mieleckiego ustalona przez sąd 11.04.1991 r. zbiega się z okresem przeprowadzenia prac ekshumacyjnych w (pkt. 14) Katyniu w 1943 r. W okresie od 15.04. do 7.06.1943 r. prace ekshumacyjne prowadziła Komisja Techniczna Polskiego Czerwonego Krzyża a w okresie od 28 do 30.07.1943 r.

Międzynarodowa Komisja Lekarska.

1.7. Postanowienie Sądu Grodzkiego w Aleksandrowie Kujawskim z dnia 16.01.1947 r. w sprawie o sygn. Zg.31/46 w przedmiocie stwierdzenia zgonu S. Mieleckiego Patrz: Załącznik nr 1I

Komentarz: Protokół przekazany przez Polskę w dniu 11.04.1991 r. (pkt. 14)

3.6. TAK Patrz: Załącznik nr 2A

2.7. „[Maria Mielecka:] Stwierdzam, że od męża swego Stanisława Mieleckiego ostatni raz otrzymałam wiadomość w dniu 13.III.1940 r. z Kozielska w Rosji i od tej chwili już żadnych wiadomości nie otrzymałam. Z prasy dowiedziałam się, że mąż zginął w Kozielsku. Przy końcu 1943 r. zawiadomił mnie również o tym Czerwony Krzyż w Warszawie …”

1.6. Protokół z 16.01.1947 r. z przesłuchania Marii Mieleckiej przed Sądem Grodzkim w Aleksandrowie Kujawskim w sprawie o sygn.

Zg.31/46 w przedmiocie stwierdzenia zgonu jej męża S. Mieleckiego Patrz: Załącznik nr 1H

147 Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Komentarz: W trakcie polsko - rosyjskich prac ekshumacyjnych prowadzonych od dnia 25.07. do dnia 9.08.1991 r. w VI kwartale strefy parkowo-leśnej Charkowa wśród szczątków ludzkich oraz licznych przedmiotów polskiego pochodzenia w kieszeni kurtki jednego z polskich oficerów, Jerzego Sochy, więźnia obozu w Starobielsku o nr 2976, ujawniono zwój kartek. Na jednej z kartek widnieje lista 118 nazwisk pułkowników i podpułkowników Wojska Polskiego, z których 78 udało się odczytać. Pod numerem 89 widnieje nazwisko Ryszarda Żołędziowskiego. Lista obejmuje 40 % stanu osobowego oficerów w randze pułkownika i podpułkownika, jeńców obozu w Starobielsku na dzień 16.03.1940 r.

Komentarz: Ekspertyza policji wraz z materiałem fotograficznym przekazana przez Polskę w dniu 9.10.1992 r.

3.3. TAK Patrz: Załącznik nr 2D

2.3. „89 Żołędziowski Ryszard 1887 ppłk …5”

1.3. Przedmiot nr 28/30/19 Ekspertyzy kryminalistycznej nr HLE-3937/91 Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Głównej Policji w Warszawie z 16.07.1992 r. (kartka z listą 118 nazwisk polskich oficerów) Patrz: Załącznik nr 1K Fotografia

Czy dokument znajduje się w posiadaniu Federacji Rosyjskiej

2.1. „1151. Żołędziowski Ryszard Aleksandrowicz 1887” [1151. 3.1. TAK Жолендзиовски Ришард Александрович 1887] Komentarz: Lista znajduje się w Komentarz: Nazwisko R. Żołędziowskiego widnieje na liście tomie nr 3 akt śledztwa nr 159 pod numerem 1151

Treść Dokumentu

1.1. Lista jeńców obozu NKWD w Starobielsku, sporządzona przez naczelnika obozu sierżanta Gajdideja oraz sekretarz Bołdariewę opatrzona tytułem „Spis ewidencyjny jeńców wojennych ubyłych z obozu NKWD ZSRR w Starobielsku” [СПИСОК Учетных дел на убывших военнопленных Старобельского Лагеря НКВД СССР]. Dokument pozbawiony jest daty Patrz: Załącznik nr 1J

Dokument

Ryszard Żołędziowski (1887 – 1940 †) wujek trzynastego skarżącego

148 Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Dokument

Treść Dokumentu

Treść Dokumentu

Komentarz: Nazwisko S. Uziembło widnieje na liście pod numerem 3400 .

2.1. „3400 Uziembło Stanisław Józefowicz”[3400. УЗЕМБЛО Станислав Иосифович 1889]

Stefan Erchard (1900 – 1940 †) Ojciec siódmego skarżącego

1.1. Lista jeńców obozu NKWD w Starobielsku, sporządzona przez naczelnika obozu sierżanta Gajdideja oraz sekretarz Bołdariewę opatrzona tytułem „Spis ewidencyjny jeńców wojennych ubyłych z obozu NKWD ZSRR w Starobielsku” [СПИСОК Учетных дел на убывших военнопленных Старобельского Лагеря НКВД СССР]. Dokument pozbawiony jest daty Patrz: Załącznik nr 1J

Dokument

Stanisław Uziembło (1889 – 1940 †) Ojciec czwartej skarżącej

Czy dokument znajduje się w posiadaniu Federacji Rosyjskiej

Komentarz: Lista znajduje się w tomie nr 3 akt śledztwa nr 159

3.1. TAK

Czy dokument znajduje się w posiadaniu Federacji Rosyjskiej

149 Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

1.1. Lista jeńców obozu NKWD w Starobielsku, sporządzona przez naczelnika obozu sierżanta Gajdideja oraz sekretarz Bołdariewę opatrzona tytułem „Spis ewidencyjny jeńców wojennych ubyłych z obozu NKWD ZSRR w Starobielsku” [СПИСОК Учетных дел на убывших военнопленных Старобельского Лагеря НКВД СССР]. Dokument pozbawiony jest daty Patrz: Załącznik nr 1J

Dokument

Czy dokument znajduje się w posiadaniu Federacji Rosyjskiej

2.1. „2219 MALEWICZ Stanisław Wacławowicz 1888”[2219. 3.1. TAK МАЛЕВИЧ Станислав Вацлавович 1888] Komentarz: Lista znajduje się w tomie Komentarz: Nazwisko S. A. Malewicza widnieje na liście pod nr 3 akt śledztwa nr 159 numerem 2219. Przy nazwisku umieszczono błędną datę urodzenia 1888 r. zamiast 1889 r.

Treść Dokumentu

2.1. „3869. Erchard Stefan Adamowicz 1900” [3869. ЭРХАРД 3.1. TAK Стефан Адамович 1900] Komentarz: Lista znajduje się w Komentarz: Nazwisko S. Ercharda widnieje na liście pod tomie nr 3 akt śledztwa nr 159 numerem 3869.

Stanisław August Malewicz (1889 – 1940 †) Ojciec ósmego i dziewiątego skarżącego

1.1. Lista jeńców obozu NKWD w Starobielsku, sporządzona przez naczelnika obozu sierżanta Gajdideja oraz sekretarz Bołdariewę opatrzona tytułem „Spis ewidencyjny jeńców wojennych ubyłych z obozu NKWD ZSRR w Starobielsku” [СПИСОК Учетных дел на убывших военнопленных Старобельского Лагеря НКВД СССР]. Dokument pozbawiony jest daty Patrz: Załącznik nr 1J

150 Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

1.1. Lista wywozowa nr 033/2 z 16.04.1940 r. z poleceniem przekazania 100 polskich jeńców wojennych z obozu NKWD w Ostaszkowie pod zarząd naczelnika NKWD na okręg kaliniński Patrz: Załącznik nr 1Ł

Dokument

Czy dokument znajduje się w posiadaniu Federacji Rosyjskiej

2.1. „10. WIELEBNOWSKIEGO Aleksandra Ł[nieczyt.]owicza, 3.1. TAK r. ur. 1897, (Sprawa N°) 2624” [10. ВЕЛЕБНОВСКОГО Александра Л[nieczyt.]овича , 1897 г. р., ( Дело Н°) 2624] Komentarz: Lista znajduje się w tomie nr 11 akt śledztwa nr 159 Komentarz: Nazwisko A. Wielebnowskiego widnieje na liście pod numerem 10. Po prawej stronie od nazwiska znajduje się indywidualny nr jego „sprawy” – 2624.

Treść Dokumentu

Czy dokument znajduje się w posiadaniu Federacji Rosyjskiej

2.1. „5. TOMASZEWSKIEGO Szymona Janowicza, r. ur. 1900, 3.1. TAK (Sprawa N°) 5390” [5. ТОМАШЕВСКОВО Шимона Яновича, 1900 г. р., (Дело Н°) 5390] Komentarz: Lista znajduje się w tomie nr 11 akt śledztwa nr 159 Komentarz: Nazwisko S. Tomaszewskiego widnieje na liście pod numerem 5. Po prawej stronie od nazwiska znajduje się indywidualny nr jego „sprawy” – 5390.

Treść Dokumentu

Aleksander Wielebnowski (1897 – 1940 †) Ojciec szóstego skarżącego

1.1. Lista wywozowa nr 045/3 z 22.04.1940 r. z poleceniem przekazania 95 polskich jeńców wojennych z obozu NKWD w Ostaszkowie pod zarząd naczelnika NKWD na okręg kaliniński Patrz: Załącznik nr 1L

Dokument

Szymon Tomaszewski (1900 – 1940 †) Ojciec piątego skarżącego

151 Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

1.1. Lista wywozowa nr 037/2 z 20.04.1940 r. z poleceniem przekazania 100 polskich jeńców wojennych z obozu NKWD w Ostaszkowie pod zarząd naczelnika NKWD na okręg kaliniński Patrz: Załącznik nr 1M

Dokument

Komentarz: Nazwisko M. Adamczyka widnieje na liście pod numerem 5. Po prawej stronie od nazwiska znajduje się indywidualny nr jego „sprawy” – 1251.

2.1. „5. ADAMCZYK Michała Antonowicza, r. ur.

1903 (sprawa nr) 1251” [5. АДАМЧИК Михаила Антоновича, 1903 г. р. (дело Н°) 1251]

Treść Dokumentu

Michał Adamczyk (1903 – 1940 †) Ojciec dziesiątej i jedenastej skarżącej

Komentarz: Lista znajduje się w tomie nr 11 akt śledztwa nr 159

3.1. TAK

Czy dokument znajduje się w posiadaniu Federacji Rosyjskiej

152 Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

153

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Lista wywozowa z obozu NKWD w Kozielsku nr 052/3 z 27 kwietnia 1940 r. z poleceniem przekazania 100 polskich jeńców wojennych, w tym Wincentego Wołka, pod zarząd naczelnika NKWD na okręg smoleński (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu), str. 153-154

154

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

155

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Niemiecka lista ekshumacyjna Amtliches Material zum Massenmord von KATYŃ z 1943 r. zawierająca nazwiska Wincentego Wołka, Stanisława Rodowicza i Stanisława Mieleckiego – jeńców obozu NKWD w Kozielsku (w publikacji w formie wyciągu), str. 155-161.

156

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

157

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

158

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

159

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

160

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

161

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

162

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Wykaz Polskiego Czerwonego Krzyża osób ekshumowanych w Katyniu w 1943 r. zawierający nazwiska Wincentego Wołka, Stanisława Rodowicza i Stanisława Mieleckiego – jeńców obozu NKWD w Kozielsku (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu), str. 162-166.

163

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

164

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

165

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

166

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

167

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Kartoteka osobowa do wykazu Polskiego Czerwonego Krzyża osób ekshumowanych w Katyniu w 1943 r. zawierająca nazwiska Wincentego Wołka, Stanisława Rodowicza i Stanisława Mieleckiego – jeńców obozu NKWD w Kozielsku (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu), str. 167-172.

168

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

169

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

170

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

171

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

172

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

173

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Lista wywozowa z obozu NKWD w Kozielsku nr 017/2 z przełomu kwietnia i maja 1940 r. z poleceniem przekazania 100 polskich jeńców wojennych, w tym Stanisława Rodowicza, pod zarząd naczelnika NKWD na okręg smoleński (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu), str. 173-174.

174

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

175

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Lista wywozowa z obozu NKWD w Kozielsku nr 014/4 z 4 kwietnia 1940 r. z poleceniem przekazania 99 polskich jeńców wojennych, w tym Stanisława Mieleckiego, pod zarząd naczelnika NKWD na okręg smoleński (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu), str. 175-176.

176

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

177

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Postanowienie Sądu Grodzkiego w Aleksandrowie Kujawskim z 16 stycznia 1947 r. w sprawie o sygn. Zg.31/46 w przedmiocie stwierdzenia zgonu Stanisława Mieleckiego.

178

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Lista jeńców obozu NKWD w Starobielsku, sporządzona przez naczelnika obozu sierżanta Gajdideja oraz sekretarz Bołdariewę opatrzona tytułem „Spis ewidencyjny jeńców wojennych ubyłych z obozu NKWD ZSRR w Starobielsku”, zawierająca nazwiska Ryszarda Żołędziowskiego, Stanisława Uziembło, Stefana Ercharda i Stanisława Malewicza (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu), str. 178-185.

179

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

180

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

181

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

182

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

183

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

184

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

185

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

186

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Ekspertyza kryminalistyczna nr HLE-3937/91 Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Głównej Policji w Warszawie z 16 lipca 1992 r. dotycząca kartki zawierającej listę 118 nazwisk polskich oficerów osadzonych w obozie NKWD w Starobielsku, w tym nazwisko Ryszarda Żołędziowskiego, wydobytej podczas prac archeologiczno-ekshumacyjnych w Charkowie w 1991 r. (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu). Do ekspertyzy dołączono kopię fragmentu kartki z nazwiskiem Ryszarda Żołędziowskiego, str. 186-199.

187

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

188

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

189

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

190

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

191

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

192

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

193

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

194

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

195

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

196

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

197

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

198

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

199

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

200

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Lista wywozowa z obozu NKWD w Ostaszkowie nr 045/3 z 22 kwietnia 1940 r. z poleceniem przekazania 95 polskich jeńców wojennych, w tym Szymona Tomaszewskiego, pod zarząd naczelnika NKWD na okręg kaliniński (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu), str. 200-201.

201

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

202

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Lista wywozowa z obozu NKWD w Ostaszkowie nr 033/2 z 16 kwietnia 1940 r. z poleceniem przekazania 100 polskich jeńców wojennych, w tym Aleksandra Wielebnowskiego, pod zarząd naczelnika NKWD na okręg kaliniński (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu), str. 202-203.

203

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

204

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Lista wywozowa z obozu NKWD w Ostaszkowie nr 037/2 z 20 kwietnia 1940 r. z poleceniem przekazania 100 polskich jeńców wojennych, w tym Michała Adamczyka, pod zarząd naczelnika NKWD na okręg kaliniński (w publikacji załącznik zamieszczony w formie wyciągu), str. 204-205.

205

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

206

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Pismo Międzyresortowej Komisji ds. Ochrony Tajemnicy Państwowej FR z 25 czerwca 2010 r. odczytane 13 lipca 2010 r. na posiedzeniu Moskiewskiego Sądu Miejskiego w sprawie ze skargi Stowarzyszenia Memoriał, str. 206-207.

207

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

208

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Stanowisko dodatkowe Rządu RP z 15 września 2011 r. złożone po decyzji Europejskiego Trybunału Praw Człowieka o połączeniu spraw Janowiec i Trybowski p. Rosji oraz Wołk-Jezierska i inni p. Rosji w jedną sprawę – Janowiec i inni p. Rosji

209

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Government hereby acknowledge the receipt of your letter dated 11 July 2011. Below please find the Government’s reply to a question put by the Court to the parties to the proceedings.

The Court has asked the parties to the proceedings to provide responses to the question whether the Russian Federation has fulfilled its obligations under Article 38 of the Convention, taking into account their refusal to provide a copy of decision of 21 September, 2004, as requested by the Court.

1.

The Court in its case law has pointed out that for the system of individual petitions set up under Article 34 of the Convention to be effective, states are obligated to provide all necessary assistance to enable petitions to be properly and effectively examined. This obligation makes it incumbent upon the parties to provide the Court with any and all necessary information or documents that are needed to examine a petition. A failure on the Government’s part to submit such information as is in their hands without a satisfactory explanation may reflect negatively on the respondent State’s level of compliance with obligations arising under Article 38 of the Convention (Enukidze and Girgvliani v. Georgia, judgment of 26.04.2011, appl. no. 25091/07, § 296; Taniş and Others v. Turkey, judgment of 2.08.2005, appl. no. 65899/01, §§ 163-164; Tanrikulu v. Turkey, judgment of 8.07.1999, appl. no. 23763/94, §§ 67-71; Imakayeva v. Russia, judgment of 9.11.2006, appl. no. 7615/02, §§ 199-201; Basayeva v. Russia, judgment of 5.04.2007, appl. no. 74231/01, §§ 160-167; Akhmadov and Sadulayeva v. Russia, judgment of 10.05.2007, appl. no. 40464/02, §§ 135-137; Vakhayeva and Others v. Russia, judgment of 29.10.2009, appl. no. 1758/04, §§ 188-194. See also Council of Ministers’s resolutions ResDH(2001)66 of 26.06.2001 and ResDH(2006)45 of 4.07.2006).

2.

The Government of the Russian Federation, despite being requested twice by the Court: on 1 October, 2008 and on 27 November, 2009, has not submitted a copy of the decision of 21 September 2004 discontinuing investigation No. 159 conducted by the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation, or any other source documents directly relating to the fate of the applicants’ relatives. Failure to submit the Chief Military Prosecutor’s Office’s decision of 21 September 2004 was explained on the grounds that the requested decision was classified as secret. Lack of response to the Court summons may constitute grounds for finding that the obligation to cooperate with the Court in connection with the examination of the petition was not complied with. This obligation is not violated in the event that the refusal to provide materials has been convincingly explained. In the case at hand the grounds provided have not been convincing for the reasons stated below.

3.

The Court’s case law provides guidelines as to when documents and other materials used in criminal proceedings, as well as decisions issued in the course of proceedings may be classified as secret. The Court has identified a number of situations finding that there exists a continuous and actual public interest in maintaining the confidentiality of materials or decisions. This was the case of the evidence obtained by secret police methods of investigation related to the prosecution of drug-related offences (see, Welke and Białek v. Poland, judgment of 1.03.2011, appl. no. 15924/05, § 63). Similarly, the Court recog-

210

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka nised that in proceedings related to the operations of state security agencies, there might be legitimate grounds to limit access to certain documents and other materials (see, Turek v. Slovakia, judgment of 14.02.2006, appl. no. 57986/00, § 115).

4.

In consideration of the Court’s guidelines for determining whether there exists an actual interest in classifying certain evidence as secret and in restricting applicants’ – and consequently the Court’s - access to it, if such evidence is necessary to examine the fairness of proceedings at the domestic level, the actual aim and scope of Russian investigation No. 159, whose fairness is currently subject to the Court’s assessment under the present proceedings, should be considered. With this in mind, the Government of the Republic of Poland wishes to draw the Court’s attention to a number of Russian documents, including decisions of the USSR’s Prosecutor’s Office, drafted at the very beginning of the Russian Katyń investigation.

5.

Before the USSR’s Chief Military Prosecutor’s Office (since 1991: the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation – hereinafter the RF’s CMPO) took over the Russian investigation of the Katyń Crime in September 1990, local criminal proceedings had been carried out in different oblasts of the USSR into the circumstances surrounding the 1940 killings by the NKVD of Polish POWs detained since autumn 1939 in the territory of the USSR. Their mass graves were located in the territory of several oblasts in the USSR. Investigations into these cases had been carried out by the USSR’s Oblast Prosecutor’s Offices in Kharkov and Kalinin (since 1990: Tver). On 22 March, 1990, the Prosecutor’s Office in Kharkov opened investigation no. 189001 “in connection with the fact of [the existence] of mass graves of citizens executed in the forest and park area of Kharkov”. The Prosecutor’s Office provided the following reasons for instituting the proceedings: “the inhabitants of the town in the 60s’ [of the 20th century] found in this place skulls with bullet holes, bones and numerous items” (Attachment no. 1). On 6 June 1990, the Prosecutor’s Office in Kalinin also started investigation no.

42813 following press reports of “the disappearance in the territory of the Kalinin Oblast in unexplained circumstances between 1939-40 of Polish POWs and civilians interned in the USSR”. The investigation was instituted following admission of the circumstance that the official duties of the employees of NKVD’s formations in the Kalinin Oblast included detaining the above-mentioned “Polish citizens” (Attachment no. 2). Another example of a Russian document that identified the purpose of the Russian investigation into Katyń Crime was an official memo drawn up on 22 August 1990 in the USSR’s Prosecutor General’s Office on the manner in which the USSR’s CMPO was to address the postulates of the authorities of the Republic of Poland to explain the circumstances of the Katyń Crime. The memorandum speaks of “the moral significance of the clarification of the circumstances of the death of Polish officers detained in the Kozelsk, Starobelsk and Ostashkov camps”. Note should also be taken of two decisions of the USSR’s CMPO, dated 27 September 1990, concerning the fact that the investigation no.

189001 of the Prosecutor’s Office in Kharkov was taken over by the USSR’s CMPO. The USSR’S CMPO in explaining the reasons behind one of the decisions, wrote that the investigation “related to explaining the circumstances of executing Polish POWs, handed over to the USSR’S NKVD Directorate for Prisoners of War” (Attachment no.

3). On 12 November, 1990, the USSR’s Oblast Prosecutor’s Office in Tver decided to

211

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka hand over its investigation to the USSR’s CMPO. An article published in June 1990 in the Russian press about the “extermination by NKVD’s bodies, in the territory of the USSR, from 1939 to 1940 of Polish prisoners of war, some of whom had been detained in the camp in Ostashkov...” was given as the reason for handing over the investigation to the USSR’s CMPO. The Prosecutor’s Office in Tver further stated in its decision that although in 1939 the USSR and Poland had not been in a state of war, all Polish soldiers and civilians had been detained in POW camps and that that had been their status in the territory of the USSR. The decision made reference to 6287 Polish prisoners of war transported by the NKVD from the camp in Ostashkov, as well as the witness evidence of one of the NKVD’s employees, who claimed that Polish prisoners of war from the camp in Ostashkov had been executed and buried on the premises of one the NKVD’s dachas (Attachment no. 4). Here it should be added that the following relatives of the applicants: Michał Adamczyk, Aleksander Wielebnowski and Szymon Tomaszewski had been held prisoners of war in the Ostashkov camp.

As it clearly follows from the above decisions issued by the Russian authorities at the end of 1990, after taking over the Kharkov and Tver investigations, USSR’s CMPO conducted investigation No. 159 whose main objective was to explain the circumstances of the 1940 execution of Polish prisoners of war and civilians by the NKVD in the territory of the USSR. 6.

The purpose and scope of Russian investigation No. 159 was also identified in a number of other Russian documents drafted in the course of the Russian investigation. Among them, one should mention the minutes from the exhumations carried out in 1991 in Kharkov, Mednoye and Katyń, as well as the USSR’s CMPO’s motion dated 25 December, 1990, for legal assistance from the Government of the Republic of Poland, which included a statement that the Russian investigation concerned “the fate of the Polish prisoners of war detained in NKVD camps in Kozelsk, Starobelsk and Ostashkov from 1939 until 1940” (Attachment no. 5). Let us recall that all the relatives of the applicants had been detained in these three camps as prisoners of war.

7.

In view of the fact that the Russian Federation refused to submit to the Court decision dated 21 September, 2004, and failed to submit any other source documents relating directly to the fate of the applicants’ relatives, and the fact that the Russian Federation in its official position presented to the Court (see letters dated 8 June, 2009, par. 5 and 29 January, 2009, par. 46) claimed that the aim of the Russian investigation into Katyń “had been neither to determine the fate of the Polish prisoners of war, nor to explain the circumstances of the death of the applicants’ relatives”, Poland wishes to submit certain documents from the files of the Russian Katyń investigation No. 159, which directly concern the applicants’ relatives. The documents were contained in one of the 148 volumes of the investigation files handed over by the Russian Federation. These documents evidence that the purpose of this investigation was not only to shed light on all the circumstances of the Katyń Crime, but also to explain the circumstances of the death of the applicants’ relatives, who were victims of this crime Russian Federation’s position presented before the Court seems to suggest that all these documents were ignored by the Russian Federation in the course of their investigation even though they form part of the investigation files No. 159. For the detailed list of these documents see Attachment no. 6.

212

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

8.

In order to explain the circumstances of the Katyń Crime, the Russian Federation had undertaken a number of procedural acts in legal proceedings. Although from today’s point of view, they should be considered as insufficient, they did nevertheless intend to explain the fate of individual persons as well as to shed light on all the circumstances in which decisions – most of all political – had been taken. Those decisions concerned entire groups, including Polish citizens who had become Soviet captives in autumn 1939.

Although witnesses had been examined, search queries had been made in state archives, and experts’ opinions had been commissioned to establish the course of events and to assess the relevant documents from the point of view of jurisprudence, history and medical sciences (see, the RF CMPO’s expert commission’s opinion on criminal case No. 159 of 2 August, 1993, the so-called Topornin’s expert opinion), and applications for foreign legal assistance had been filed, many procedural acts which are key to this case had not been carried out. Moreover, some materials collected in the case (including the above-mentioned Topornin’s expert opinion) were barred from evidence. Poland does not have knowledge of all the materials from the Russian criminal investigation. So far, the Russian Federation has handed over certified copies of 148 volumes of the case files, which, however, lack continuity. They contain about 45,000 folios. These documents are now in the process of being translated and analysed. Unfortunately, the Polish side does not know the exact number of all the volumes contained in the case files. In the course of the proceedings, the applicants – relatives of the Katyń Crime victims – had attempted in vain to exercise their procedural rights vested in victims according to Russian law in order to be granted access to the case-file and procedural decisions (see, Article 42 of the Russian Criminal Procedure Code (CPC) of 2001). The preparatory proceedings were eventually discontinued on 21 September, 2004. The official decision to discontinue the investigation was announced to the public at a press conference on 11 March 2005 by a representative of the Chief Military Prosecutor’s Office of the Federal Republic. The contents of the decision to discontinue the investigation and its reasons were classified as “top secret”.

9.

It transpires unequivocally from the documents referred to above that the purpose of the investigation was to explain the circumstances of the execution in 1940 by the NKVD in the territory of the USSR of Polish prisoners of war and civilians, including relatives of the applicants, whose bodies were found in mass graves in the towns located in the territory of what is now the Russian Federation and Ukraine. Criminal proceedings into this case were conducted on the basis of the then applicable Soviet Code of Criminal Procedure (CCP) of 1960, and later of the Russian Code of Criminal Procedure (CCP) of 2001. The generally accepted purpose of any criminal proceedings is to explain the circumstances of a case in a comprehensive way and to identify, on the basis of true factual findings, the perpetrator of a crime and to hold him or her criminally accountable. This general rule has been reflected both in the CCP of 1960 applicable at the time the investigation was instituted and in the CCP of 2001 applicable at the time it was discontinued.

10. The above guidelines of the Court concerning the circumstances under which access to evidence collected during an investigation in the course of conducted proceedings could be restricted, may not justify classifying as secret part of the evidence collected during

213

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka the investigation and the decision to discontinue the investigation dated 21 September, 2004. The proceedings whose fairness is being assessed by the Court were instituted to establish facts that occurred in 1940 and were not related to the current functions and operations of special services or the police. Therefore, even if a part of the used materials was classified by the former regime, it cannot be assumed that there exists a continuous and actual public interest in restricting access to materials, which the former regime classified as secret. Also unwarranted is the argument that public interest requires that present authorities classify documents relating to historical events which occurred in 1940. The present interests of the state do not justify classifying materials relating to events that occurred 71 years ago. It should be noted that the Russian Federation itself is willing to admit to the Court that it recognises these events as historical (see, the Russian Federation’s letter dated 29 January, 2009, par. 25, which mentions the resolve to establish “historical facts”). The indirect perpetrators of this crime as well as probably most of the NKVD officers who committed it are all dead now. The alleged public interest in classifying the evidence collected during the investigation which results in classifying the circumstances of the crime perpetrated by a totalitarian regime in the past was placed above the continuous and actual interest of the applicants whose aim was to learn the fate that had befallen on their closest relatives. The execution in 1940 of Polish prisoners of war and civilians by the NKVD was a crime, which for political reasons, and on account of the direct responsibility of the leaders of the USSR, could not have been explained before the collapse of the USSR. This was the reason for the lack of any reliable information about the fate of closest relatives that caused mental suffering to the families of the murdered persons for many years to come. Even after the crime was committed in 1940, the families of Polish officers continued to strongly believe from 1940 until 1943 that their relatives were alive (see, letters of families addressed to the emptied NKVD camps). After the discovery of mass graves in Katyń in 1943, the Soviet propaganda tried to demonstrate from 1943 until 1946 that Nazi Germany was responsible for murdering Polish prisoners of war (see, inter alia, the 1944 report of the Burdenko commission, the Soviet Prosecutor’s stance in 1946 at the Nuremberg Trials). The Soviet authorities did not disclose any information about the crime until 1990. Attempts to question the official line of the authorities on Katyń were bound to end in political repressions. Political transformations of the early 1990s made it possible to launch the Russian investigation, whose undeniable objective was to establish, in a conclusive way, the circumstances of the death of over 20,000 Polish citizens, including the applicants’ relatives.

11. We should not forget that the applicants represent the closest family members of the murdered persons: spouses, children and siblings. Most of them are now very old. Their first attempts to explain the circumstances of the Katyń Crime were made as early as during the Second World War and were continued at the risk of political repressions until the collapse of the Soviet Union. Throughout this period, the families of the victims kept alive their memory from one generation to the next and never ceased in their efforts to find out the full circumstances of the crime. By classifying the evidence collected during the investigation, the Russian authorities have deprived these people of the possibility to learn the circumstances of the death of their closest family members. Although their closest family members died during the Second World War, that is 71 years ago, the

214

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka applicants are still not permitted to learn the circumstances of their death to this day, for reasons completely beyond their control.

12. The Court has held in its judgments many times that unless the facts of a case prove otherwise, a continued and actual public interest cannot be assumed to exist in restricting access to classified documents concerning past events. The selection of documents and their disclosure are in the power of today’s authorities. If a party whose interests are affected by classified materials is deprived of access to all or most of the said documents, his or her possibilities of finding out the actual circumstances of events that interest him or her and of opposing the version of events presented by the authorities will be seriously limited (see, Bobek v. Polska, judgment of 17.07.2007, appl. no. 68761/01, § 57).

In the case at hand, the fact that the applicants have been denied access to decision dated 21 September, 2004, on discontinuation of investigation No. 159 and to other source materials means that the applicants are not permitted to know the evidence established in the course of the investigation instituted by Russian authorities into the circumstances of the death of their closest family members. Failure to submit a copy of the decision to the Court by the Russian authorities certainly hinders effective proceedings, the purpose of which is to assess the fairness of the Russian authorities’ proceedings with regard to the applicants.

Encl. Attachments nos. 1, 2, 3, 4, 5 and 6.

215

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Decyzja Prokuratury Okręgowej ZSRR w Charkowie z 22 marca 1990 r. o wszczęciu śledztwa nr 189001 w sprawie masowych grobów w okolicach Charkowa.

216

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Decyzja Prokuratury Okręgowej ZSRR w Kalininie z 6 czerwca 1990 r. o wszczęciu śledztwa nr 42813 w sprawie zaginięcia w okręgu kalinińskim w latach 1939-1940 polskich jeńców wojennych i cywilów, str. 216-217.

217

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

218

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Dwie Decyzje Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR z 27 września 1990 r. o przejęciu śledztwa nr 189001 Prokuratury Okręgowej ZSRR w Charkowie, str. 218-219.

219

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

220

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Decyzja Prokuratury Okręgowej ZSRR w Twerze z 12 listopada 1990 r. o przekazaniu śledztwa nr 42813 Głównej Prokuraturze Wojskowej ZSRR, str. 220-221.

221

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

222

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Wniosek Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR z 25 grudnia 1990 r. o udzielenie przez władze Rzeczypospolitej Polskiej pomocy prawnej w ramach radzieckiego śledztwa w sprawie Zbrodni Katyńskiej, str. 222-228.

223

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

224

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

225

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

226

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

227

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

228

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

229

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Stanowisko Rządu RP w sprawie Janowiec i inni p. Rosji przedstawione podczas rozprawy 6 października 2011 r. przed Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w odpowiedzi na pytania Trybunału sformułowane w piśmie z 18 sierpnia 2011 r.

230

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Answer to question 1 1.

The case raises several issues of fundamental importance for the scope of the Court’s jurisdiction ratione temporis under Article 2 in cases in which a death of a person occurred prior to the date of entry into force of the Convention in respect of the respondent State, with subsequent proceedings which have been conducted, at least partly, after that date.

This case will also wield significant meaning for the determination of the ambit in which States are to cooperate with the Court on the grounds of Article 38 of the Convention.

2. In the case of Blečić v. Croatia, the Court established general principles which should be applied with respect to its jurisdiction ratione temporis. For the cases introduced under Article 2, these principles have been developed in the case Šilih v. Slovenia, and further confirmed in the jurisprudence of the Court, wherein the Court has explicated that the standards and criteria established in the Blečić case are of a general character; which would require the special nature of rights laid down in Article 2 of the Convention to be taken into account.

3.

The Court took this opportunity to reiterate that Article 2 is among the very fundamental provisions in the Convention enshrining the very basic values of democratic societies – the foundations of the Council of Europe. Consequently, the Court was to conclude that it has – under certain circumstances – the jurisdiction ratione temporis to examine complaints related to deaths having taken place beyond its temporal jurisdiction stricto sensu, be it for the sake of enhancing respect for the principle of legal certainty.

4. Since, in the observations already submitted to the Court on 14 April 2009 and 29 July 2010, detailed remarks were made on the autonomous nature of procedural obligations under Article 2, here we would like to focus on the arguments conducive to include this case in the Court’ jurisdiction under Article 2.

5. To start with, establishing the Court’s temporal jurisdiction implies ascertaining facts, acts/or omissions which took place after 5 May 1998 – the date of the Convention’s entry into force for the Russian Federation. Criminal proceedings No. 159 were initiated in 1990 and discontinued in 2004, with a significant part of the proceeding conducted after the critical date. Therefore, the Court’s competence shall include this part of proceedings.

6.

Furthermore, establishing the Court’s temporal competence requires the existence of a certain link between the death and the Convention’s entry into force. Pursuant to the Court’s own case-law, there ought to exist a ”genuine connection” between two dates.1 The Court is to take into account elements of both legal and factual nature, paying due attention that it “would not exclude that in certain circumstances the connection could also be based on the need to ensure that the guarantees and the underlying values of the Convention are protected in a real and effective manner.”2

7. As it has been sustained, the following factual and legal circumstances are to be taken 1

2

Šilih v. Slovenia, judgment of 9.04.2009, appl. no. 71463/01, § 163. Šilih v. Slovenia, op.cit.

231

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka into consideration for ascertaining the existence of the abovementioned “genuine connection.” a) The prosecution in the Katyń Crime cases was initiated in 1990 and discontinued in 2004. Any earlier steps towards it would have been improcedent and impossible for political reasons, namely the direct involvement of the USSR’s leaders – which could not have been addressed until the collapse of the USSR; thus these steps were undertaken as soon as it was possible; b) The steps have been initiated ex officio, upon the initiative of the Soviet authorities and have been pursued by the Russian Federation six years after the ratification of the Convention; c) There is a substantial number of persons having a legitimate interest to find out all the reasons and circumstances of this Crime. We shall submit information (under the answers supra to the Court’s question 3) on the activities undertaken by persons whose next of kin would have allegedly perished under Soviet occupation in 1940, as well as on the motivation for such undertakings. This is therefore a case where, notwithstanding a considerable lapse of time, there would be a reducing number of victims to be entitled to claim an investigation or to complain to the Court on the lack of and/or on the inconclusive nature of the investigation; d) There are ample possibilities to conduct investigations, proof of which shall be provided (see, submissions supra to the Court’s question 2); e) The documentation on the Katyń Crime is extensive and conclusive on the legal nature of the Katyń Crime being a massive and multiple delictum iuris gentium, e.g. having all the features of crime in terms of today’s international law.

8.

The aforementioned facts and acts corroborating the existence in this case of a link between the deaths, on one part, and the Convention’s ratification and the Russian authorities’ activities, on the other, would not be the unique ground for the Court’s jurisdiction.

In our opinion, such jurisdiction is further constituted on the grounds of the humanitarian clause, in the terms of the Court contained in the Šilih judgment referring the State’s obligation “to ensure that the guarantees and the underlying values of the Convention are protected in a real and effective manner.”3 The Katyń Crime being a delictum iuris gentium, the terms do apply accordingly.

9.

3

Moreover, we would like to draw the Court’s attention to the notion of ‘continuing situations’ which best grasps the temporal dimension of cases of this kind. Indeed, the figure of ‘continuing violations’ taken into consideration in the recent ICJ case4 seems particularly apt to elucidate the normative nature of the interdependence between fait generateur and the effets in this kind of situation. Would it please the Court, despite its position in Varnava and Others v. Turkey, to take into account the proper circumstances of the

Šilih v. Slovenia, last alinea of paragraph 163.

Jurisdictional Immunities of the State (Germany v. Italy: Greece intervening), Order of 29 April 2009, I.C.J. Reports 2009, p.136, Dissenting Opinion of Judge A. A. Cancado Trindade, par. 74. See also para.

75 and in particular 84 pasin.

4

232

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka Katyń Crime as to the lack of information, deliberate concealment, and obfuscation, which make these ICJ considerations appropriate to our case?

10. For this case purposes the Government does not see it mandatory to debate of the Katyń Crime’s possible classifying as a crime against humanity and all crime of genocide as it fully meets all the legal premises to classify it as a war crime. Such a classification, today established in the law of armed conflicts under Article 85 of the Additional Protocol I to the 1949 Geneva Conventions, did underlie the international law, as a concept, ever since the establishment of its 19th-century customary rules (such as the Lieber Code, the Petersburg Declaration 1868, the Draft Brussels Declaration 1974 and 1898 and 1907 Hague Conventions). Thus, customary law and international literature had, already at the time, circumscribed the principal elements of war crimes.5 The Nuremberg Principles, the Nuremberg and Tokyo jurisprudence, together with the 1949 Geneva Conventions and the 1977 Additional Protocols, have endowed this concept with its definite normative profile, further completed and extended by the pertinent provisions of the 1993 Statute of the International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (Articles 5 and 6), and especially the 1998 Rome Statute of the International Criminal Court (Articles 7 and 8). In light of all these instruments, the events referred to as the Katyń Crime must definitely be qualified as a war crime, irrespective of the formal treaty engagement thereto on the part of the Soviet Union. The first proof of this is the fact that the Soviet Union has in practice fully acknowledged the status of combatants of the Polish prisoners of war. This has been constantly proven by the application to the combatants of special Soviet Rules on the Treatment of POWs, as devised on 19 September 1939, and the creation by the NKVD of a special POW administrative body to implement these rules.

The Soviet Union has never since questioned this fact.

The Government would like to recall that the Court has recently given its attention to the issue of treatment of POWs and customary character of the relevant rules in the case Kononov v. Latvia.6 Under the Nuremberg and Tokyo Rules, this war crime could to the same extent also be understood as a breach of ius ad bellum treaties such as the 1932 Pact of Non-aggression between Poland and the USSR (extended until 1945 in 1934).

11. There is also no need in this case to re-examine the Russian Federation’s own express admissions of the Katyń Crime’s legal qualification. The Government would like to draw the Court’s attention to the words of the USSR’s Deputy Chief Prosecutor at the Nurem5

Ch. Greenwood, Report on International Humanitarian Law published under commission from the Netherlands Government as part of the Centenary of the First Hague Peace Conference, published in F. Kalshoven (ed.) The Centennial of the First International Peace Conference, Kluwer 2000, p. 253. See also R. Kolb’s comments ICJ year 2011, CR 2011/20 Verbatim record of public sitting of 15 September 2011 in the case concerning Jurisdictional Immunities of the State (Germany v. Italy: Greece intervening), p. 43: see also Document No. 81, US Military Tribunal at Nuremberg, US v. Wilhelm von Leeb et al., in The United Nations War Crime Commission, Law reports of Trials of War Crimes, Vol. XII, 1949, pp. 86-89.

6 Kononov v. Latvia, judgment of 17.05.2010, appl. no. 36376/04, §§ 200-204.

233

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka berg Trial, Yuri Pokrovski, who spoke in 1946 of these acts, saying “one of the most important criminal acts for which the major war criminals are responsible was the mass execution of Polish prisoners of war, shot in the Katyń Forest near Smolensk (…).”7 It should be remembered that Soviet propaganda kept attributing these acts to the Nazi Germans.

It is also noteworthy to quote the Russian Duma’s Statement of 26 November 2010 where it is expressly stated that the “mass extermination of Polish citizens” was carried out at the direct orders of Stalin and other Soviet leaders.8

12. Taking note that the facts have been established as such and not deeming it necessary to proceed any further with the re-examination of the Court’s competence under substantive limb of the Convention’s Article 2, we thus consider the Court’s own words of paramount importance, when it says that “the principles underlying the Convention cannot be interpreted and applied in a vacuum. The Court must also take into account any relevant rules of international law when examining questions concerning its jurisdiction.”9 The Court should thus interpret the obligations of a State under the Convention in light of its obligations under international law. And the Court may conclude that a violation of the Convention also infringes other international corpora iuris. The classification of the Katyń Crime as a crime under international law would be therefore highly relevant to determine the nature and extent of Russian Government’s responsibility for the subsequent denial of justice through the failure to prosecute.

13. We would like once again to recall the customary weight of the Fourth Hague Convention of 1907 and the Regulations attached, as confirmed by the Nuremberg Principles, as well as the impact of the Martens’ clause. There are also arguments that, in absence of express provisions on the criminal responsibility in the 1899 and the 1907 Hague Conventions, violations of the laws and customs of war were being looked upon as delicta iuris gentium at the time of their adoption.10 14. Aware that the responsibility of a State under the European Convention is not unlimited in time, we would like to refer to the Court’s jurisprudence, stating that a procedural obligation “binds the State throughout the period in which the authorities can reasonably be expected to take measures with an aim to elucidate the circumstances of death and establish responsibility for it.”11 15. In the interpretation of the Convention, considerable emphasis has been put on the realization of the object and purpose of that treaty as being instrumental to the ‘protection 7

Nuremberg Trial Proceedings vol. 7, p. 425 (fifty-ninth day, 14 February 1946, morning session).

Full text of the Russian Duma’s Statement of 26 November 2010 was submitted to the Court by the Russian Federation on 9 December 2010.

9 Agim Behrami and Bekir Behrami v. France (appl. no. 71412/01) and Saramati v. France, Germany and Norway (appl. no. 78166/01) decision of 2.05.2007, § 122.

10 Ch. Greenwood, Report …, op. cit.

11 Šilih v. Slovenia, § 157. See also Brecknell v. the United Kingdom, judgment of 27.11.2007, appl. no.

32457/04, §§ 66-72, and Hackett v. the United Kingdom, dec. of 10.05.2005, appl. no. 34698/04.

8

234

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka of individual human rights’ and the maintenance and promotion of ‘the ideals and values of democratic society’.12 Any international crime would be incompatible with the object and purpose of the Convention. The Court itself reiterated the special duty of States to prosecute such crimes, emphasizing it in a number of cases, starting with the case of Brecknell v. UK, where it stated that “there is little ground to be overly prescriptive as regards the possibility of an obligation to investigate unlawful killings arising many years after the events since the public interest in obtaining the prosecution and conviction of perpetrators is firmly recognized.”13 War crimes and crimes against humanity are obviously among these obligations.

In milestone cases of the Court’s jurisprudence, e.g. Streletz, Kessler and Krenz v. RFN, Korberly v. Hungary, and recently Kononov v. Latvia, the Court corroborated the State’s duty to bring criminal proceedings against persons who have committed in the past acts which would amount to war crimes, crimes against humanity and the like. In particular, the Court recognized that ”the successor courts cannot be criticised for applying and interpreting the legal provisions in force at the material time during the former regime, but in the light of the principles governing a State subject to the rule of law and having regard to the core principles on which the Convention system is built,”14 including the doctrine of effet utile interpretation.15 16. As regards the notion of “continuing violations” and its bearing on this case, may we refer the Court to our observations infra in para. 9.

17. The improper administration of justice, including denial of access to courts or adequate procedures, constitutes a denial of justice. In relation to cases concerning the right to life, the denial of justice consists in the failure to investigate or prosecute the perpetrators of the crime. Such failure extending over a long period of time undermines the right to the realization of justice, assured by the rule of law at both the national and international levels. The rule of law is embodied in the impartial and objective functioning of the courts and of prosecutors warranting equality of all before the law. These guarantees 12

Preamble to the European Convention on Human Rights.

Brecknell v. the United Kingdom, op.cit., § 69.

14 Kononov v. Latvia, op.cit., § 241.

15 Golder v. UK, judgment of 21.02.1975, appl. no. 4451/70 as well as Loizidou v. Turkey, judgment of 23.03.1995, appl. no. 15318/89. See inter alia also P. Pustorino, L’interpretazione della Convenzione europea dei diritti dell’uomo nella prassi della Commissione e della Corte di Strasburgo, Napoli 1998, p.

39; See also, Dissenting opinion of Judge C. Trindade to Application of the International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination (Georgia v. Russian Federation), Preliminary Objections, Judgment, I.C.J. Reports 2011, p.70, para. 191: “The hermeneutics of human rights treaties, faithful to the general rule of interpretation bona fides of treaties (Article 31(1) of the Vienna Convention on the Law of Treaties of 1969 and 1986), bears in mind the three component elements of the text in the current meaning, the context, and the object and purpose of the treaty at issue, as well as the nature of the treaty (…) Underlying the general rule of treaty interpretation is the principle ut res magis valeat quam pereat (the so-called effet utile) whereby States Parties to human rights treaties ought to secure to the conventional provisions the appropriate effects at the domestic level; this principle applies not only in relation to substantive norms of those treaties, but also in relation to procedural norms (…).

13

235

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka are enshrined in the Convention to which the Court rightly refers as “a constitutional instrument of European public order (ordre public).”16

18. The Court also finds in its jurisprudence that the obligation for a State to prosecute shall be drawn not only from Article 2 of the Convention, but also from the applicable laws and customs of war, since the procedural scope of Article 2 involves the State’s obligation to start and carry out an effective investigation even when the death took place before the critical date.17 Here, the fact that international crimes have no statute of limitations has its consequence in light of the Convention. With regard to these crimes, the procedural obligation thus possesses a continuous and substantive nature. Hence, the State has an ongoing responsibility under general international law to make all reasonable efforts to bring the perpetrators to justice.

19. The duty to investigate is binding in the abovementioned cases, and certainly applies to international crimes. We are fully aware that it would not be possible or perhaps even desirable that all events occurring in the distant past be a venue to the application of the aforementioned principle, as no one can be expected to do the impossible (Ultra posse nemo tenetur). Awareness of this only reinforces our conviction that in this case, the Court is endowed with jurisdiction and that there exists a specific duty to prosecute this war crime.

20. Moreover, the admission of the Court’s jurisdiction in this case would tangibly contribute to the growing efforts to fight international impunity, since the bona fide compliance by the States with their procedural duties resulting inter alia from Article 2 certainly seems the most effective way to achieve this.18 To sum up, in order to determine the Court’s jurisdiction ratione tempore for the case sub judice, one should underscore the following: – there exist circumstances de iure and de facto establishing the link between the death, the entry into force of the Convention and the subsequent activities of the Russian authorities; – the crimes perpetrated in 1940 possess the characteristics of delicta iuris gentium, entailing the special duty of States to investigate and prosecute the perpetrators; – one would risk committing ‘denial of justice’ by failing to undertake such investigations;19 – the continuous character of such failure would aggravate the authorities’ responsibility.

Consequently, the circumstances of the case fully confirm our submissions that the Court has temporal jurisdiction to assess the respondent State’s compliance with its procedural obligations under Article 2 of the Convention.

16

Loizidou v. Turkey (Preliminary objections), op.cit., § 75. Šilih v. Slovenia, op.cit., § 159.

18 See, also the Guidelines of the Committee of Ministers of the Council of Europe on eradicating impunity for serious human rights violations, adopted on 30 March 2011.

19 R. Bernhardt (ed), Encyclopedia of Public International Law, Amsterdam 1992, vol. I, pp. 1007-1010.

17

236

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Answer to question 2 1.

Anxious to meet the Court’s questions in the most diligent way, the Polish Government regrets to reiterate that the Russian Katyń investigation has not been conducted effectively.

In our previous observations on this, we already pointed out several instances of this lack of effectiveness, and we wish to add several new elements here.

2.

The first concerns the fact that the applicants have been given contradictory information about their next of kin’s whereabouts: on the one hand, the Russian Prosecutor’s Office confirmed their execution in 1940, whilst on the other hand, the Russian judiciary considered them missing persons.

3.

The Russian prosecution failed to undertake all possible steps towards gathering evidence, and, at a certain, point abandoned any and all autonomous activity thereto. a) The forensic endeavours of the Russian side have been too haphazard to be conducive to any possibility of establishing a convincing body count. b) Objections can be also raised with regard to the fact that Russian prosecution had given up any autonomous endeavour to collect such evidence, passively awaiting cooperation on behalf of Belarus and Ukraine to that respect. c) After 1998 no hearings of applicants were held, in spite of the fact that the applicants themselves addressed the Russian prosecution to obtain information on their next of kin. To give an example, in 1998, Krystyna Krzyszkowiak filed a motion with the Russian Prosecutor’s Office in which she requested information about her executed father. She informed the Russian Prosecutor’s Office that on 10 July 1995, Polish experts doing exhumation work in Mednoye, dug up a set of visiting cards with her father’s name from a death pit full of human relics. The Russian Prosecutor’s Office did not question Krystyna Krzyszkowiak in connection with this fact nor did it request the Polish authorities to provide it with the results of the Polish exhumation work in Mednoye.20

4.

This leads us to conclude that the Russian prosecution erroneously assessed the evidence it collected or received from the Polish justice system.

Namely: The number of persons executed by shooting was erroneously put at 1803 and the number of indentified persons at 22, which contradicts official Russian documents collected in the so-called Set no. 1 which speak of the shooting of no less than 21,857 Polish POWs by the NKVD in 1940.

5.

Regarding the position of the Russian Federation before the Court, we fail to understand la fin-de non recevoir on the part of the Russian prosecution towards evidence that was collected by Polish experts and handed over to the Russian Federation in response to the Russian request for legal assistance.

Namely: It transpires from the Russian position presented to the Court that Russian author-

20

Krystyna Krzyszkowiak’s motion of 1998 was submitted to the Court by the Polish Government as an attachment to their pleadings of 15 September 2011.

237

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka ities refused to admit as evidence: Polish documents concerning the results of exhumation in Katyń in 1943, and a 1947 judgment of a Polish court in Aleksandrów Kujawski declaring Stanisław Mielecki, one of the applicants’ next of kin, dead in absentia.

6.

The Russian Federation also errs in believing that no documents concerning the socalled criminal cases against Polish prisoners of war have remained, inferring from it that it is not possible to carry out a legal rehabilitation of the victims of the Katyń Crime.

Namely: In a joint Polish-Russian publication of state archives dating from the 1990s, documents have remained that point to legal grounds of reprisals against one of the prisoners of war from the camp in Ostashkov – Stefan Olejnik, a policeman. Some of the next of kin were also prisoners in the camp in Ostashkov.21 7.

The Katyń Crime was erroneously classified. It transpires from the Russian judgments that the Katyń Crime was characterised as a crime committed by officials – abuse of power (abus de pouvoir), whereas the Katyń Crime is a war crime and/or crime against humanity whose prosecution is not limited by statute.

Namely: In early 1990’s, the Russian prosecutors questioned two NKVD functionaries D. Tokariev and M. Syromiatnikov, direct participants of the Katyń Crime. Between 19901992, M. Syromiatnikov testified how exactly Polish POWs were executed in NKVD dungeons, where their bodies had been buried and who had taken part in this crime.22 These testimonies unequivocally point to the nature of the perpetrated crime.

8.

The Russian criminal investigation was discontinued without providing explanations of many important circumstances as requested by the Polish side.

Namely: On 27 August 2001, the Minister of Justice – Attorney General addressed the Russian Federation with a specific request for information and to carry out a number of actions.

In response dated 12 February 2001, the Russian Federation provided a curt reply that all actions had been carried out as regards the case and that the Polish side allegedly was in possession of full knowledge about the Russian investigation.

9.

Also, the applicants were denied the right to effectively participate in the investigation. They were not granted the status of an injured party, despite the fact that all of them had factual and legal interest in participating in this investigation.

Namely: From the ratification of the Convention in 1998 by the Russian Federation until the discontinuation in 2004 of the Katyń investigation, at least several applicants had applied to the Russian prosecution requesting an explanation of the circumstances surrounding the death of their next of kin: They were Witomiła Wołk-Jezierska, Krystyna Krzyszkowiak, Jerzy Janowiec, Antoni Trybowski and the recently deceased Krzysztof Malewicz, among others. None of the applicants were granted the injured party status pursuant to Article 42 of the Russian Code of Criminal Procedure.

21

W. Materski, W. Gusaczenko (ed.), Katyń Dokumenty Zbrodni. Jeńcy nie wypowiedzianej wojny, Warszawa 1995, vol. 1, pp. 360 -362.

22 W. Materski, W. Gusaczenko (ed.), Katyń Dokumenty Zbrodni. Zagłada, Warszawa 1998, vol. 2, pp. 472-500.

238

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

10. Denying all applicants injured party status meant that they could not benefit from guarantees provided for in the Russian Code of Criminal Procedure. The Russian Federation’s conduct represents “denial of justice”. The principle of access to court is an integral part of customary international law relating to the treatment of foreigners. It provides that an individual who was injured in a foreign state by the authorities of such state has to be given the opportunity to bring his or her case before a court or a competent administrative body. Denial of “justice” triggers off state liability.23 11. The Government of the Republic of Poland wishes to make the point that the Russian Federation has wrongly assessed the public interest in uncovering a crime of the totalitarian past and the private interest of the applicants in discovering the fate of their murdered next-of-kin. Keeping a part of the Russian investigation’s files secret, including the decision of 21 September 2004 that discontinued the investigation, means that the applicants may never learn all the circumstances surrounding the death of their next of kin.

The majority of the applicants are very advanced in their age. One of them, Krzysztof Malewicz, recently passed away.

12. Poland tries to ensure that the applicants can effectively take part in explaining the circumstances surrounding the deaths of their next of kin in a Polish criminal investigation into the Katyń Crime. On 30 November 2004, the Polish authorities instituted their own investigation into the Katyń Crime. The investigation deals with the wilful deprivation of human life of circa 21,768 Polish citizens - POWs and civilians by state functionaries of the USSR – which constitutes a war crime and a crime against humanity.

13. The aim of the investigation is to fully explain the circumstances of the case, that is: to establish the names of all the victims, to identify the as yet unknown places of their execution and burial, to draw up a full list of persons who, under Polish law, enjoy injured party rights in these proceedings, to establish the names of all the persons involved in taking and enforcing the decision of 5 March 1940, to determine the scope of criminal liability of each of them and, if feasible, to bring the criminal offenders who are alive to justice.

14. The Polish investigation involves a number of actions carried out at home and abroad, the aim of which is to collect extensive evidence. a) Until now a total of 2713 witnesses, including several applicants who are appearing in this case before the Court, have been questioned. The majority of those questioned are members of the families of the murdered persons. Witnesses are questioned both in Poland and abroad, where hearings are organised by members of the Polish diplomatic and consular staff or in the framework of international legal assistance. b) Documents and other evidence that could significantly bear upon the subject matter of the proceedings. In connection with the fact that the Polish authorities are in possession of 12 skulls exhumed in 1991 during exhumation works in Kharkov, DNA tests were commissioned to identify the human relics serving as evidence.

23

A.O. Adede, “A Fresh Look at the Meaning of the Doctrine of Denial of Justice under International Law”, Can.Y.B.Int’l L. 73 (1976), pp. 89-91, and J. Paulsson, Denial of Justice in International Law, Cambridge 2005, pp. 134-146.

239

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka c) Requests for international legal assistance were addressed to five countries: the Russian Federation, Belarus, Ukraine, the Federal Republic of Germany and the United States of America.

15. The Polish authorities have twice applied to the Russian authorities for legal assistance in their criminal proceedings, requesting that they be provided access to all the case files of the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation’s investigation No. 159 into the Katyń Crime and to the decision to discontinue this investigation arguing that the evidence collected during this investigation is of great importance. a) Poland first applied on 8 March 2005. In response to the application, the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation invited three prosecutors and a historian to Moscow from 9 until the 21 of October, 2005. During this visit, the Russian authorities made available to the Polish side only 67 volumes of the case files concerning the Katyń Crime case No. 159. They were examined and the relevant litigation documents were drawn up. The Russian side did not agree to make a Xeroxcopies of the analyzed documents. The prosecutors from the Institute of National Remembrance were not provided access to all the evidence collected in proceedings No. 159, on the argument that some of the evidence was classified as secret. The decision to discontinue investigation No. 159 dated 21 September 2004 that was not made available was also been classified as secret. b) On 30 September 2009, a second application was addressed to the Russian Federation’s authorities. It again requested legal assistance in criminal proceedings carried out by the Polish authorities consisting in full disclosure to the prosecutors of all the investigation files and the decision to discontinue it. In response, the Russian side handed over, in several tranches, a total of 148 volumes of copies of files of the Russian investigation No. 159 for the Polish investigation files. The contents of some of these documents had not been previously known to the Polish side. The first batch consisting of 67 volumes was handed over on 8 May 2010. These files are identical with the unclassified documentation of 67 volumes of case files No. 159, made available in October 2005 in Moscow to the prosecutors of the Institute of National Remembrance, the contents of which they examined, but could not copy.

In the three successive tranches, 20, 50 and 11 volumes of certified by the Russian side Xerox-copies of documents from investigation No. 159 were handed over. At the present stage of the investigation, the examination of these files, with the help of sworn translators, has been concluded and documents have been selected for translation.

16. The copies of documents that were handed over by the Russians are fundamentally important for the investigation carried out by the Polish authorities in that they represent certified evidence, which if presented in its complete version would enable us to make findings about the factual situation: the organisation of the Polish POW camps, the actual number of interred POWs, the living conditions, documents evidencing preparations for transportation of POWs to places of execution as part of the so-called “de-crowding of camps”, their particulars and dates of their deportation from NKVD camps or prisons, the circumstances under which the crime was committed and the particulars of the

240

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka NKVD functionaries who took part in the transport, murder and burial of the bodies of the murdered persons, finding all the burial grounds of the victims, etc.

Answer to question 3 Did the Russian authorities subject the applicants to a form of degrading treatment in breach of Article 3 of the Convention in connection with the applicants’ attempts to obtain information about the fate of their relatives and the way in which the Russian authorities treated those enquiries?

1. In 1ur opinion, a whole range of circumstances surrounding this case points to the fact that the applicants were subjected to inhuman treatment in the course of proceedings carried out by the Russian authorities. The long years of investigation that was discontinued in 2004, futile attempts at obtaining even the most basic information about the fate of their next of kin, all this leads us to argue that the guarantee under Article 3 of the Convention was breached with respect to the applicants, a group that includes people of old age.

2. At this point, the Government would like to share information with the Court about associations active in Poland and abroad whose aim is to disseminate information about the Katyń Crime. The need to spread this information is deeply rooted in the society. It will also help to better understand the sufferings inflicted upon the applicants as a result of Russian authorities’ actions.

3.

The Katyń Crime was an occulted crime which, for political reasons, could not have been seriously addressed before 1989.24 The only official account of the 1940 events permitted by the Soviet and Polish propaganda put the blame for the crime on the III Reich.

4. Anyone questioning this version of events suffered serious reprisals and it was not until 1989 that associations grouping relatives of the victims, the so-called Katyń Families were allowed to organise themselves in Poland. Now, this community has grown to several thousand members. The descendants of the murdered persons and the very few spouses or siblings still alive today play the most active role. Over time, the younger generations joined their ranks. Association members exchange information that could be helpful in uncovering the truth about the Katyń Crime, are active in helping to identify and bring to justice those who are responsible, get hold of documents, identify other places where Polish POWs that had not been identified in Katyń were killed and buried.

These persons also take a very active part in the Katyń investigation carried out by the Polish authorities.

24

The existence of many institutions, at home and abroad, grouping relatives of the victims demonstrates just how important it is for the family members and the Polish and other societies to learn the truth.

See e.g. “Katyń, A Crime Without Punishment”, A.M.Cienciala, N.S.Lebiedeva, W.Materski (ed.), Yale Univeristy Press, 2007.

241

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Answer to question 4 As regards the Russian Government’s refusal to furnish a copy of the decision of 21 September 2004 requested by the Court, was their reference to the provisions of national law preventing confidential information from being communicated to international organisations compatible with their obligations under Article 38 of the Convention, read in the light of Article 27 of the 1969 Vienna Convention on the Law of Treaties (“A party may not invoke the provisions of its internal law as justification for its failure to perform a treaty”)?

1.

Following the observations we had the honour of submitting to the Court on 15 of September 2011, we would like to complement these observations by re-focusing on the Russian Federation’s erroneous interpretation of the scope of admissible domestic limitations to the State’s entitlement to confidentiality in relation to Article 27 of the Vienna Convention on the Law of Treaties.

2.

Firstly, it must be emphasized that the Russian Federation may not invoke the provisions of its internal law as justification for its failure to comply with the Convention.

3. Invoking provisions of internal law as justification for the failure to conform to the Convention constitutes an infringement of Article 27 of the Vienna Convention and of the customary rules codified therein. It also contravenes the principle of primacy of international engagements over domestic ones confirmed in the jurisprudence of the Permanent Court of International Justice and the International Court of Justice, as well as in prevailing doctrine.25 4.

The obligation to take all necessary measures in order to comply with the Court’s request to furnish certain documents is not only required by international law, but equally results from Article 15 (4) of the 1993 Russian Constitution, where in case of the conflict between domestic legal provisions and international legal norms, international law shall have priority.

5. It is of course not up to the Polish Government to determine the manner in which the Russian Federation should fulfil its obligations under the Convention, or to select measures for implementing international law at the domestic level, so we wish only to remind to the Court of the Russian Federation’s general commitment to adapting its domestic legislation accordingly, as stated inter alia in the Permanent Court of International Justice’s advisory opinion in the Exchange of Greek and Turkish Populations case as a “selfevident” principle.26 6. Secondly, it is our understanding that the Russian Federation cannot invoke the provisions on the confidentiality of its domestic laws as a reason for its refusal to cooperate with the Court.

25

See, inter alia, the PCIJ’s judgment of 1923 in SS Wimbledon case, PCIJ Reports 1923, Series A, no. 1, p. 30.

26 See PCIJ’s advisory opinion of 1925, Exchange of Greek and Turkish Populations, PCIJ Reports 1925, Series B, no. 10, p. 20

242

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

7.

We take that the European Court has full capacity under Article 38 of the Convention to address written summons (subpoenae duces tecum) and oral ones (subpoena ad testificandum) to state parties in order to obtain information. The duty to discharge the general obligation of cooperation with the European Court by providing concrete documents is for the State all the more compelling when the Court instructs, in advance, on the admissible manner of protecting state secrets from unauthorized divulgation.27

8.

Thus, it is the established practice of international tribunals to determine that documents vital for determining the factual circumstances of the case must be provided by the state upon the tribunal’s specific request, even though they may contain state secrets.28

9. As for the case, the obligation to cooperate with the European Court and to produce the requested data even if containing states secrets, is to be adequately weighed in proportion to the very nature of the fundamental human rights and freedoms at stake, the crimes themselves – e.g. war crimes and crimes against humanity – and with the obligation to fully investigate the loss of human life, as a consequence of these crimes.

10. Thirdly, the Court has certainly identified a number of situations where there exists a continuous and actual public interest in maintaining the confidentiality of materials and/or decisions in domestic proceedings. However, this does not authorize the State to refuse to produce vital documents to the Court. The Russian Federation’s refusal may otherwise amount to falling into jeopardy with the requisites of the maxim nemo potest commodum capere de iniuria sua propria, for this evidence can obviously not be obtained if the State fails to cooperate.29

27 See, inter alia, Nolan and K. v. Russia, judgment of 12.02.2009, appl. no. 2512/04 § 51, when the Court instructed the RF on the possibility of applying Rules 33 § 1 and 2 of Rules of Court.

28 See, inter alia, Godínez Cruz v. Honduras, judgment of 20.01.1989, Inter-Am.Ct.H.R (Ser. C) No. 5 1989. See also Prosecutor v. Tihomir Blaskic, where the International Criminal Court for former Yugoslavia in its decision of 1997 ordered Croatia to comply with the Court’s motions regardless Croatia’s reliance on national security interests in tailoring its cooperation with the Court. In its reasoning the Court underlined that as a criminal tribunal it “has been mandated to prosecute serious violations of international humanitarian law” and therefore the ICTY has been “fundamentally concerned with issues which may involve the national security of States”. The Court further stressed that “a unilateral right of a State to withhold information necessary for the proceedings on national security grounds would prejudice the capacity of the International Tribunal to ensure a fair trial”.

29 J. A. Frowein, W. Peukert, Europaische Menschenrechts Konwention. Kommentar, 2 ed. Kehl-Strasbourg 1996, p. 132. See also Velasquez Rodriguez Case, judgment of 29.07.1988, Inter-Am.Ct.H.R. (Ser. C) No. 4 (1988).

243

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Wniosek Rządu RP z 11 lipca 2012 r. o przekazanie sprawy Janowiec i inni p. Rosji do Wielkiej Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

244

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

With reference to your letter dated 10 July 2012 informing to the Government about the applicant’s request for referral to the Grand Chamber, the Government of the Republic of Poland is pleased to inform you that it supports this requests for the reasons stated herein.

1.

Article 43 § 2 of the Convention provides that a request for referral should be accepted, if the case raises a serious question affecting the interpretation or application of the Convention or the Protocols thereto or a serious issue of general importance. The explanatory report on Protocol No. 11 notes that these conditions should be applied “in a strict sense”, which implies that a request for referral should be granted in cases which are, at least to some extent, exceptional.

2.

In the opinion of the Government of the Republic of Poland, the case at issue meets all the requirements of the Convention and of the Court’s practice and may, therefore, be referred to the Grand Chamber.

3.

In the opinion of the Government of the Republic of Poland, the case presents a serious issue of interpretation of the Convention. The Court, in its judgment of 16 April, 2012, ruled on the scope of the Court’s temporal jurisdiction in connection with the complaint under Article 2 of the Convention of a violation of a procedural obligation, considering that the deaths occurred 58 years before the date of ratification of the Convention and proceedings to elucidate the circumstances of the deaths were instituted prior to the critical date and lasted for 6 years after the ratification. The commitment of a crime under international law was what caused the need to conduct an investigation. In the Government’s opinion, the legal assessment of the case at issue raises a question of importance not yet decided by the Court and of importance for future cases and for the development of the Court’s case-law. Moreover, the Government believes that the case presents a serious issue of general importance in respect of Article 2 and – in a wider context – the limits of a state’s liability for committing a crime under international law.

4.

In determining its jurisdiction under Article 2, the Court referred to the established case law, confirmed with the judgment in the case Šilih v. Slovenia which ruled that the procedural obligation to carry out an effective investigation under Article 2 has evolved into a separate and autonomous obligation binding the State even when death occurred before the critical date. However, considering the principle of legal certainty, the Court’s temporal jurisdiction over compliance with the procedural obligation under Article 2 in respect of deaths that occurred before the critical date is not open-ended. First, it is limited to procedural acts and/or omissions occurring after the date of ratification. Secondly, there must exist a genuine connection between the death and the entry into force of the Convention in the respondent State. In the Šilih judgment the Court explained that the notion of genuine connection means that a significant proportion of the procedural steps required by this provision have been or ought to have been carried out after the critical date. However, in this judgment the Court acknowledged that in certain circumstances the connection could also be based on the need to ensure that the guarantees and the underlying values of the Convention are protected in a real and effective manner. In judgments issued after the Šilih case, the Court has presented an interpretation of the term ‘connection’ between death and ratification of the Convention. These judgments addressed the issue of the period of time that elapsed between the death and the entry

245

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka into force of the Convention in respect of the respondent State as well as proportion of the investigation carried out after the ratification date that would ensure compliance with the procedural obligation set out in Article 2.

5.

By applying Šilih v. Slovenia to the facts of this case and interpreting the second sentence of paragraph 163 in a way that is consistent with the case law, the Court failed to establish a genuine connection between the death and the entry into force of the Convention in respect of the respondent State. The Court stated that the death occurred a long time before the date of ratification and that a significant proportion of the Katyń investigation appears to have taken place prior to the ratification of the Convention by Russia.

6.

Subsequently, the Chamber referred to the possibility of a genuine connection based “on the need to ensure that the guarantees and the underlying values of the Convention are protected in a real and effective manner” – a clause from the third sentence of paragraph 163 of the case Šilih v. Slovenia. It should be noted that the “special circumstances clause” is interpreted by the Court as covering two elements. First, it has to be established that the event which caused death is different in all aspects from a common crime. It would have to be a war crime or a crime against humanity. Secondly, even when it comes to this category of crimes which are not subject to statutory limitation, a state’s obligation to prosecute them is not unlimited. In the opinion of the Court, this obligation is limited to cases of new evidence disclosed publicly that sheds light on committed crimes that a state which has ratified the Convention is obligated to prosecute. Only in such cases, the Court, under Article 2, is able to assess the fairness of an investigation conducted after the date of ratification of crimes committed before that date. In the context of these general considerations, the Chamber reaffirmed that the Katyń Crime was a war crime committed by the USSR authorities. Nonetheless, the Chamber argued that after the date of ratification, no new evidence had been disclosed or submitted, or new issues had been raised that would have “reinvigorated” the procedural obligation with respect to this crime. Therefore, the Chamber concluded that there were no elements that would have provided grounds for establishing a connection between the distant past when the crimes were committed and the period after the ratification of the Convention. Thus, no special circumstances had occurred that could be used to infer the existence of a connection between death and ratification, as required for establishing the Court’s jurisdiction.

7.

In the context of the above arguments, the Government wishes to draw the Court’s attention to the fact that the manner of interpretation of the ”special circumstances clause” leads to an important question which, as yet, has not been decided by the Court and which carries significance for future cases and the Court’s case-law. Therefore, the case at issue merits the attention of the Grand Chamber. For the first time after the publication of its ruling in the case Šilih v. Slovenia, the Court examined whether the special circumstances of the case warranted the finding that the connection between the death and the ratification could be based on the need to ensure effective protection of the guarantees and underlying values of the Convention.

8.

The Chamber’s interpretation means in fact that even if the first condition is fulfilled i.e. the commitment of a crime under international law not subject to statutory limitation, decisive will be the circumstance of disclosing new evidence. It should be noted that this circumstance mainly depends on the effectiveness of the conducted investigation,

246

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka because the disclosure of new evidence or circumstances depends in most cases on the activity of the authorities. The Chamber in its previous interpretations always treated the inactivity of the prosecuting authorities during an ongoing investigation as an aggravating circumstance for the government (cf. Jularić, judgment of 20.01.2011, appl. no. 20106/06, paras. 47-51). It further argued that “the delays in the investigation significantly diminished the prospect of its success, led to the loss of existing evidence and created substantial obstacles to the completion of the investigation, at least as regards the proper establishment of the facts of the case”. What is more, as it was assessed in the Chamber’s judgment, the unfairness of the protracted investigation exposed the applicants in the present case to degrading and inhuman treatment on the part of the Russian Federation authorities. Russian courts’ rulings not only questioned the previous positions of the Russian Prosecutor’s Office in relation to the fate of the applicants’ relatives, but – more importantly – negated basic historical facts that have been public knowledge for several decades. This leads us to argue that the Russian courts denied that the Katyń Crime was a crime under international law, including a war crime.

9.

For this reason, the interpretation of the “special circumstances clause” – in the opinion of the Polish government – should account for the special nature of the committed acts, which were crimes under international law, including a war crime, and for other elements that establish a connection between sometimes distant past and the post-ratification period, specifically the Russian Prosecutor’s Office’s real possibility of conducting an investigation. Seeing the case through these observations, it should be noted that a crime under international law which is not subject to statutory limitation was committed; the Russian investigation was conducted proprio motu both before and after the ratification of the Convention during the period from 1990 until 2004; real possibilities did exist to conduct proceedings to establish evidence – an issue which the Government of the Republic of Poland raised on many occasions in its pleadings; the Russian authorities remain mostly passive and when they have acted in an inconsistent and hostile way toward the applicants. Therefore, the present case is highly relevant to be treated as an exceptional case covered by the last sentence of paragraph 163 of the Šilih judgment.

10. Naturally the Government is aware of the fact that even in special circumstances, the Court’s temporal jurisdiction is not open-ended. However, when setting the limits of jurisdiction, real possibilities of conducting an investigation should be taken into account.

In the opinion of the Government of the Republic of Poland, such possibilities did exist until the very end of criminal investigation No. 159.

11. Even if to follow the Court’s newly introduced requirement of the need of showing new elements that could revive a procedural obligation of the investigation, and therefore providing a bridge from the distant past into the post-ratification period, the Government would like to point out that such new elements did in fact exist in the instant case and therefore served as a bridge between the distant past and the recent post-ratification period. From 1998 until 2004, the Russian Prosecutor’s Office, as part of the Russian criminal investigation No. 159, carried out new procedural acts that produced new pieces of evidence and therefore revived a procedural obligation under Article 2 of the Convention. The Polish Government successively learned about these new acts. So far, the Russian Federation has handed over to the Polish side copies of 148 volumes of files of the Russian investigation, which, however, lack continuity. The last tranche of 11 volumes

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

247

was handed over to the Polish side on 7 April 2011. The whole material was analyzed and partially translated in the course of the Polish investigation into the Katyń massacre.

The Government of the Republic of Poland wishes to use the material as evidence in the present case. Part of the evidence has already been presented by Poland in its letter to the Court of 15 September 2011 and during the oral hearing before the Court on 6 October 2011. The Government of the Republic of Poland wishes to note that the below-mentioned material came to light in the post-ratification period and is sufficiently weighty and compelling to warrant the Court’s temporal jurisdiction over the present case. i.

First, between 1998 and 2004 there was increased correspondence between the Russian and Ukrainian Prosecutor’s Offices in respect of the Katyń Crime. In 2002, the Ukrainian side handed over copious and important evidence containing, among others, the so-called Ukrainian Katyń List with over 3,400 names of Polish officers executed in 1940 by the NKVD in present-day Ukraine. This served as the grounds for the Russian Prosecutor’s Office to address a new request for legal assistance to the Ukrainian side in December 2002. Correspondence between Russia and Ukraine as well as Russian procedural acts taken on these grounds had been carried out until the conclusion of the Russian Katyń investigation.

ii.

Secondly, based on the evidence handed over by the Ukrainian side, the Russian Prosecutor’s Office undertook procedural acts consisting of an analysis of the evidence sent by Ukraine which it later formally added to the files of the Russian Katyń investigation. In 2004, towards the very end of the Russian investigation, the Russian Prosecutor’s Office sent to Russian personal data centres approximately 3,400 requests for information about the fates of over 3,400 Polish citizens whose names were on the Ukrainian Katyń List.

iii.

Third, from 1998 until 2004, on the initiative of the Polish side, the Russian Prosecutor’s Office took part in Polish-Russian bilateral consultations, the aim of which was to continue the cooperation of prosecutors from Russia and Poland into the Katyń Crime by clarifying its circumstances. Moreover, the Polish side requested the Russian side in writing to provide it with new information about the circumstances of the Katyń Crime. It should be assumed that the Russian Prosecutor’s Office’s replies to Polish requests had been preceded by specific procedural acts.

Otherwise the Russian side would not have displayed fairness in drafting them.

iv.

Fourth, throughout the investigation, the Russian Prosecutor’s Office received very many requests for establishing the fate of the victims of the Katyń Crime. Between 1998 and 2004 alone, the Russian Prosecutor’s Office received at least 90 such requests. They were written by Polish citizens and relatives of the victims of the Katyń Crime, the Embassy of the Republic of Poland’s Consular Section in Moscow, the Belarus and Ukraine authorities, Russian state archives and the Russian Red Cross.

Among the authors of such requests were Krystyna Krzyszkowiak and Stanisław Malewicz, applicants in the present case before the Court. The Government of the Republic of Poland informed the Court about this fact during the hearing in Strasbourg. Thanks to these requests, the Russian Prosecutor’s Office received new evidence about at least 90 victims of the Katyń Crime in the course of the Katyń investigation.

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

248 v.

Fifth, several important procedural acts were carried out by the Russian Prosecutor’s Office in the final stage of the investigation. In 2004, the Prosecutor’s Office commissioned two expert’s opinions, collected historical documentation dating from the 1930s and 1940s, verified a part of the material evidence, including identification tags of Polish soldiers murdered in Katyń. Although, the Government of the Republic of Poland has not received, as yet, from the Russian side the last volume of the Russian Katyń investigation, which probably includes a decision on discontinuation of the investigation, it assumes that this decision was preceded by a number of other important procedural acts. Otherwise, both the contents and the method of drafting of this decision may be considered wrong and contrary to procedural obligations under the Convention. Moreover, the Government do not share the Court’s opinion that the classification as secret of the investigation’s files and the discontinuation of proceedings are not sufficiently weighty and compelling to warrant the Court’s temporal competence over the case.

Taking this into account the Government wishes to stress that the abovementioned material fulfills a requirement of at least a summary description of developments that can trigger a fresh investigative obligation under Article 2 of the Convention. In particular the so-called Ukrainian Katyń List with over 3,400 names of Polish officers handed over to Russian authorities in 2002 may itself constitute a new peace of material coming into light in the post-ratification period and being sufficiently weighty and compelling to warrant a new round of proceedings and therefore empowering the Court with temporal jurisdiction in the present case.

12. Furthermore, the Government of the Republic of Poland considers that the case represents a serious issue of general importance in reference to Article 2 and – in a wider context – deals with the scope of liability of a state that has committed a crime under international law, including a war crime. The examination of the present case by the Court would be consistent with the trend of expanding international jurisdiction that is centred on the victims. The multiplicity of contemporary international tribunals comes to enlarge the access to justice. Although violations of human rights continue to subsist, the reactions to them are nowadays immediate and far more effective. In this context, the cycle of cases of massacres lodged in recent years with the Inter-American Court of Human Rights which started with the landmark judgment of Barrios Altos v. Peru (judgment of 14.03.2001) is particularly noteworthy. In this cycle, the IACtHR itself established the aggravating circumstances of the violations at issue, namely the occurrence of grave violations of human rights, planned and perpetrated in pursuance of State policies of systematic practice of extermination of human beings, vulnerable condition of victims.

Some of those cases also raised the question of aggravated international responsibility of the respondent State for facts occurring in planned operations and for non-compliance with the obligation to investigate them effectively (Goiburu and Others v. Paraguay, judgment of 22.09.2006, paras. 86-92; Massacre of Plan de Sanchez v. Guatemala, judgment of 24.04.2004, para. 51). In those cases, the IACtHR underlined the fact that the authorities denied investigation of the facts and access to justice to numerous human beings.

The relatives of the victims have, at last, - after many years, - found justice before an international human rights tribunal, the IACtHR.

249

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

13. The analysis of the case-law of the Inter-American Court of Human Rights also reveals a different aspect of the State’s responsibility which is relevant to the case at issue. The IACtHR also acknowledged the misuse of language by State agents in cases of massacres and other atrocities. The IACtHR observed that the practice of grave violations of human rights, without investigation of the facts was accompanied by the “generalized situation of impunity” of the perpetrators (Cantuta v. Peru, judgment of 29.11.2006, paras.92-93, Goiboru and Others v. Paraguay, op.cit., paras. 72-73). In the case at issue, as underlined by the Chamber in para. 159, the Russian authorities “demonstrated a callous disregard for the applicants’ concerns and deliberate obfuscation of the circumstances of the Katyń massacre”. Further the Court underlined that the Russian courts in fact denied the reality of summary executions that have been carried out in the Katyń forest and at other mass murder sites. The Court concluded that “such approach chosen by the Russian authorities has been contrary to the fundamental values of the Convention and must have exacerbated the applicant’s suffering”. This unequivocal negative assessment of the Russian authorities’ conduct toward the applicants, made pursuant to Article 3, has not been reflected in the Court’s considerations under Article 2.

14. Considering the development of international law to cover human rights violations with the widest possible legal protection, the Government of the Republic of Poland takes the stand that the concept of stricter responsibility of states for the most serious violations of human rights as well as the Russian authorities’ hostile conduct toward the applicants should also be reflected in the ECHR case-law relating to a state’s procedural obligations under Article 2. The interpretation of the “special circumstances clause”, which is under discussion, presents an unique opportunity in this regard.

For the reasons stated above, the Government strongly believes that the intervention of the Grand Chamber in this case is fully justified, because the outcome of this case could have a serious impact on the extent and scope of the protection afforded by the Convention. Therefore the Government supports the request for the referral to the Grand Chamber lodged by the applicants on 29 June, 3 and 5 July 2012.

250

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Stanowisko Rządu RP z 30 listopada 2012 r. przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Janowiec i inni p. Rosji

251

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

With reference to your letter of 10 October 2012 and to the above-mentioned applications, the Government of Poland would like to inform the European Court of Human Rights that they would like to exercise their right under Article 36 § 1 of the Convention and submit written comments on the application at issue and take part in the oral hearing scheduled for 13 February 2013.

Moreover to contribute to the Court’s proceedings in most appropriate manner the Government would like to present below a summary of arguments put forward at the previous stages of the proceedings in support of the application at issue.

1.

The legal characteristics of the Katyń Crime and responsibility of States for crimes under international law

In the opinion of the Polish Government the case raises several issues of fundamental importance for the scope of the Court’s jurisdiction ratione temporis under Article 2 in cases in which a death of a person occurred prior to the date of entry into force of the Convention in respect of the respondent State, with subsequent proceedings which have been conducted, at least partly, after that date. This case will also wield significant meaning for rights of victims of crimes under Article 3 as well as the determination of the ambit in which States are to cooperate with the Court on the grounds of Article 38 of the Convention.

In the Government’s opinion, the legal nature of the Katyń Crime, being a crime under international law, bears on all aspects of the case settled by the Grand Chamber.

The Katyń Crime, perpetrated in 1940, that resulted in the killing of at least 21857 people constitutes a delictum iuris gentium. For this case purposes the Government do not see it mandatory to debate of the Katyń Crime’s possible classifying as a crime against humanity and crime of genocide as it fully meets all the legal premises to classify it as a war crime. Such a classification, today established in the law of armed conflicts under Article 85 of the Additional Protocol I to the 1949 Geneva Conventions, did underlie the international law, as a concept, ever since the establishment of its 19th-century customary rules (such as the Lieber Code, the Petersburg Declaration 1868, the Draft Brussels Declaration 1974 and 1899 and 1907 Hague Conventions). Thus, customary law and international literature had, already at the time, circumscribed the principal elements of war crimes.1 The Nuremberg Principles, the Nuremberg and Tokyo jurisprudence, together with the 1949 Geneva Conventions and the 1977 Additional Protocols, have endowed this concept with its definite normative profile, further completed and extended by the pertinent provisions of the 1993 Statute of the International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia (Articles 5 and 6), and especially the 1998 Rome 1 Ch. Greenwood, Report on International Humanitarian Law published under commission from the Netherlands Government as part of the Centenary of the First Hague Peace Conference, published in F. Kalshoven (ed.) The Centennial of the First International Peace Conference, Kluwer 2000, p. 253.

See also R. Kolb’s comments ICJ year 2011, CR 2011/20 Verbatim record of public sitting of 15 September 2011 in the case concerning Jurisdictional Immunities of the State (Germany v. Italy: Greece intervening), p. 43: see also Document No. 81, US Military Tribunal at Nuremberg, US v. Wilhelm von Leeb et al., in The United Nations War Crime Commission, Law reports of Trials of War Crimes, Vol. XII, 1949, pp. 86-89.

252

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Statute of International Criminal Court (Articles 7 and 8). In light of all these instruments, the events referred to as the Katyń Crime must definitely be qualified as a war crime, irrespective of the formal treaty engagement thereto on the part of the Soviet Union. The first proof of this is the fact that the Soviet Union has in practice fully acknowledged the status of combatants of the Polish prisoners of war. This has been constantly proven by the application to the combatants of special Soviet Rules on the Treatment of POWs, as devised on 19 September 1939, and the creation by the NKVD of a special POW administrative body to implement these rules.

The Soviet Union has never since questioned this fact.

The Government would like to recall that the Court has recently given its attention to the issue of treatment of POWs and customary character of the relevant rules in the case Kononov v. Latvia. 2 Under the Nuremberg and Tokyo Rules, this war crime could be understood to the same extent also as a breach of ius ad bellum treaties such as the 1932 Pact of Non-aggression between Poland and the USSR (extended until 1945 in 1934).

There is also no need in this case to re-examine the Russian Federation’s own express admissions of the Katyń Crime’s legal qualification. The Government would like to draw the Court’s attention to the words of the USSR’s Deputy Chief Prosecutor at the Nuremberg Trial, Yuri Pokrovski, who spoke in 1946 of these acts, saying “one of the most important criminal acts for which the major war criminals are responsible was the mass execution of Polish prisoners of war, shot in the Katyń Forest near Smolensk (…).”3 It should be remembered that Soviet propaganda kept attributing these acts to the Nazi Germans.

It is also noteworthy to quote the Russian Duma’s Statement of 26 November 2010 where it is expressly stated that the “mass extermination of Polish citizens” was carried out at the direct orders of Stalin and other Soviet leaders.4 The Polish Government would like to recall once again the customary weight of the Fourth Hague Convention of 1907 and the Regulations attached, as confirmed by the Nuremberg Principles, as well as the impact of the Martens’ clause. There are also arguments that, in absence of express provisions on the criminal responsibility in the 1899 and the 1907 Hague Conventions, violations of the laws and customs of war were being looked upon as delicta iuris gentium at the time of their adoption.5 Taking note that the facts have been established as such and not deeming it necessary to proceed any further with the re-examination of the Court’s competence under the substantive limb of the Convention’s Article 2, the Polish Government thus consider the Court’s own words of paramount importance, when it says that “the principles underlying the Convention cannot be interpreted and applied in a vacuum. The Court must also take into account 2

Kononov v. Latvia, judgment of 17.05.2010, appl. no. 36376/04, §§ 200-204.

See: Nuremberg Trial Proceedings vol. 7, p. 425 (fifty-ninth day, 14 February 1946, morning session).

4 Full text of the Russian Duma’s Statement of 26 November 2010 was submitted to the Court by the Russian Federation on 9 December 2010.

5 Ch. Greenwood, Report …, op. cit.

3

253

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

any relevant rules of international law when examining questions concerning its jurisdiction.”6 The Court should thus interpret the obligations of a State under the Convention in the light of its obligations under international law. The Court may also conclude that a violation of the Convention also infringes other international corpora iuris. The classification of the Katyń Crime as a crime under international law would be therefore highly relevant to determine the nature and extent of Russian Government’s responsibility for the subsequent denial of justice through the failure to prosecute.

The unique legal character of the Katyń Crime as a war crime had been confirmed in the Chamber’s judgment of 16 April 2012, where the Court stated that “the mass murder of Polish prisoners by the Soviet secret police had the features of a war crime” (para. 140).

Furthermore, the Government of the Republic of Poland considers that the case represents a serious issue of general importance in reference to Article 2 and – in a wider context – deals with the scope of liability of a State that has committed a crime under international law, including a war crime. The examination of the present case by the Court would be consistent with the trend of expanding international jurisdiction that is centered on the victims. The multiplicity of contemporary international tribunals comes to enlarge the access to justice. Although violations of human rights continue to subsist, the reactions to them are nowadays immediate and far more effective. In this context, the cycle of cases of massacres lodged in recent years with the Inter-American Court of Human Rights which started with the landmark judgment of Barrios Altos v. Peru (judgment of 14.03.2001) is particularly noteworthy. In this cycle, the IACtHR itself established the aggravating circumstances of the violations at issue, namely the occurrence of grave violations of human rights, planned and perpetrated in pursuance of State policies of systematic practice of extermination of human beings, vulnerable condition of victims. Some of those cases also raised the question of aggravated international responsibility of the respondent State for facts occurring in planned operations and for non-compliance with the obligation to investigate them effectively (Goiburu and Others v. Paraguay, judgment of 22.09.2006, para. 86-92; Massacre of Plan de Sanchez v. Guatemala, judgment of 24.04.2004, para. 51). In those cases, the IACtHR underlined the fact that the authorities denied investigation of the facts and access to justice to numerous human beings. The relatives of the victims have, at last - after many years - found justice before an international human rights tribunal, the IACtHR. The analysis of the case-law of the Inter-American Court of Human Rights also reveals a different aspect of the State’s responsibility which is relevant to the case at issue. The IACtHR also acknowledged the misuse of language by State agents in cases of massacres and other atrocities. The IACtHR observed that the practice of grave violations of human rights, without investigation of the facts was accompanied by the “generalized situation of impunity” of the perpetrators (Cantuta v. Peru, judgment of 29.11.2006, paras. 92-93, Goiboru and Others v. Paraguay, paras. 72-73). In the case at issue, as underlined by the Chamber in its judgment in para.

159, the Russian authorities “demonstrated a callous disregard for the applicants’ concerns and deliberate obfuscation of the circumstances of the Katyń massacre”. Further the Court 6

Agim Behrami and Bekir Behrami v. France (appl. no. 71412/01) and Saramati v. France, Germany and Norway (appl. no. 78166/01) decision of 2 May 2007, § 122.

254

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

underlined that the Russian courts in fact denied the reality of summary executions that have been carried out in the Katyń Forest and at other mass murder sites. The Court concluded that “such approach chosen by the Russian authorities has been contrary to the fundamental values of the Convention and must have exacerbated the applicant’s suffering”. This unequivocal negative assessment of the Russian authorities’ conduct toward the applicants, made pursuant to Article 3, has not been reflected in the Chamber’s considerations under Article 2.

2.

Article 2 of the Convention (the Court’s temporal jurisdiction under Article 2 in its procedural aspect and violation of Article 2) 2.1. Competence ratione temporis of the Court

In the course of proceedings before the Chamber and in the Government’s letter supporting the applicants’ motions to refer the case to the Grand Chamber, the Government of Poland had already made detailed remarks on existence of the Court’s jurisdiction under the procedural limb of Article 2. While reiterating the most important remarks related to this issue, here they would like to focus on the arguments conducive to include this case in the Court’ jurisdiction under Article 2.

In the case of Blečić v. Croatia, the Court established general principles which should be applied with respect to its jurisdiction ratione temporis. For the cases introduced under Article 2, these principles have been developed in the case Šilih v. Slovenia, and further confirmed in the jurisprudence of the Court, wherein the Court has explicated that the standards and criteria established in the Blečić case are of a general character; which would require the special nature of rights laid down in Article 2 of the Convention to be taken into account. The Court took this opportunity to reiterate that Article 2 is among the very fundamental provisions in the Convention enshrining the very basic values of democratic societies – the foundations of the Council of Europe. Consequently, the Court was to conclude that it has – under certain circumstances – the jurisdiction ratione temporis to examine complaints related to deaths having taken place beyond its temporal jurisdiction stricto sensu, be it for the sake of enhancing respect for the principle of legal certainty.

In determining its jurisdiction under Article 2, the Court ruled that the procedural obligation to carry out an effective investigation under Article 2 has evolved into a separate and autonomous obligation binding the State even when death occurred before the critical date.

However, considering the principle of legal certainty, the Court’s temporal jurisdiction over compliance with the procedural obligation under Article 2 in respect of deaths that occurred before the critical date is not open-ended. First, it is limited to procedural acts and/or omissions occurring after the date of ratification. Secondly, there must exist a genuine connection between the death and the entry into force of the Convention in the respondent State. In the Šilih judgment the Court explained above all that the notion of genuine connection means that a significant proportion of the procedural steps required by this provision have been or ought to have been carried out after the critical date. In judgments issued after the Šilih case, the Court has presented an interpretation of the term ‘connection’ between death and ratification of the Convention. These judgments addressed the issue of the period of time that elapsed between the death and the entry into force of the Convention in respect of the respondent

255

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

State as well as proportion of the investigation carried out after the ratification date that would ensure compliance with the procedural obligation set out in Article 2.

However, in the Šilih judgment the Court acknowledged that apart from the above mentioned understanding of the genuine ‘connection’ in certain circumstances the connection could also be based on the need to ensure that the guarantees and the underlying values of the Convention are protected in a real and effective manner. Until now the Court had not commented on the possibility to base the Court’s temporal jurisdiction on this ‘humanitarian clause’ or ‘special circumstances clause’ as contained in the last subparagraph of paragraph 163 in the Šilih v.

Slovenia judgment. The present case offers an unique opportunity in this respect.

In the Chamber’s judgment the Court decided that the ‘special circumstances clause’ should be interpreted as covering two elements. First, it has to be established that the event which caused death is different in all aspects from a common crime. It would have to be a war crime or a crime against humanity. Secondly, even when it comes to this category of crimes which are not subject to statutory limitation, a state’s obligation to prosecute them is not unlimited. In the opinion of the Court, this obligation is limited to cases of new evidence disclosed publicly that sheds light on committed crimes that a State which has ratified the Convention is obligated to prosecute. Only in such cases, the Court, under Article 2, is able to assess the fairness of an investigation conducted after the date of ratification of crimes committed before that date.

In the context of these general considerations, the Chamber reaffirmed that the Katyń Crime was a war crime committed by the USSR authorities. Nonetheless, the Chamber argued that after the date of ratification, no new evidence had been disclosed or submitted, or new issues had been raised that would have revived the procedural obligation with respect to this crime.

Therefore, the Chamber concluded that there were no elements that would have provided grounds for establishing a connection between the distant past when the crimes were committed and the period after the ratification of the Convention. Thus, no special circumstances had occurred that could be used to infer the existence of a connection between death and ratification, as required for establishing the Court’s jurisdiction.

In the Government’s opinion the Chamber’s interpretation means in fact that even if the first condition is fulfilled i.e. the commitment of a crime under international law not subject to statutory limitation, decisive will be the circumstance of disclosing new evidence. It should be noted that this circumstance mainly depends on the effectiveness of the conducted investigation, because the disclosure of new evidence or circumstances depends in most cases on the activity of the authorities. The Chamber in its previous interpretations always treated the inactivity of the prosecuting authorities during an ongoing investigation as an aggravating circumstance for the government (cf. Jularić paras. 47-51). It further argued that “the delays in the investigation significantly diminished the prospect of its success, led to the loss of existing evidence and created substantial obstacles to the completion of the investigation, at least as regards the proper establishment of the facts of the case”. What is more, as it was rightly assessed in the Chamber’s judgment the unfairness of the protracted investigation exposed the applicants in the present case to degrading and inhuman treatment on the part of the Russian Federation authorities. Russian courts’ rulings not only questioned the previous positions of the Russian Prosecutor’s Office in relation to the fate of the applicants’ relatives, but – more importantly – negated basic historical facts that have been public knowledge for several de-

256

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

cades. This leads us to argue that the Russian courts denied that the Katyń Crime was a crime under international law, including a war crime.

For this reason, the interpretation of the ’special circumstances clause’ – in the opinion of the Polish Government – should account for the special nature of the committed acts, which were crimes under international law, including a war crime, and for other elements “indicating new material coming to light in the post-ratification period” (cf. Jointly partly dissenting opinion of Judges Spielmann, Villiger and Nussberger). In the assessment of the present case the following factual and legal circumstances are to be taken into consideration for ascertaining the existence of the abovementioned ‘genuine connection’: 1.

The prosecution in the Katyń Crime cases was initiated in 1990 and discontinued in 2004. Any earlier steps towards it would have been improcedent and impossible for political reasons, namely the direct involvement of the USSR’s leaders – which could not have been addressed until the collapse of the USSR; thus these steps were undertaken as soon as it was possible.

2.

The steps have been initiated ex officio, upon the initiative of the Soviet authorities and have been pursued by the Russian Federation six years after the ratification of the Convention until 2004.

3.

There is a substantial number of persons having a legitimate interest to find out all the reasons and circumstances of this crime. The Government shall submit information (under the submissions supra concerning violation of Article 2 in procedural aspect) on the activities undertaken by persons whose next of kin would have allegedly perished under Soviet occupation in 1940, as well as on the motivation for such undertakings. In the present case, notwithstanding a considerable lapse of time, there would be a substantive number of victims to be entitled to claim an investigation or to complain to the Court on the lack of and/or on the inconclusive nature of the investigation.

4.

There are ample possibilities to conduct investigations, proof of which shall be provided (see, submissions supra concerning violation of Article 2 in procedural aspect). Naturally the Government are aware of the fact that even in special circumstances, the Court’s temporal jurisdiction is not open-ended. However, when setting the limits of jurisdiction, real possibilities of conducting an investigation should be taken into account. In the opinion of the Government of the Republic of Poland, such possibilities did exist until the very end of criminal investigation No. 159.

5.

Even if to follow the Chamber’s newly introduced requirement of the need of showing new elements that could revive a procedural obligation of the investigation, and therefore providing a bridge from the distant past into the post-ratification period, the Government would like to point out that such new elements did in fact exist in the instant case and therefore can serve as a bridge between the distant past and the recent postratification period. From 1998 until 2004, the Russian Prosecutor’s Office, as part of the Russian criminal investigation No. 159, carried out some procedural acts that produced new pieces of evidence which in our opinion not only “revived” the procedural obligation of investigation under Article 2 of the Convention but maintained the existing obligation. The Polish Government only successively learned about these new acts, therefore

257

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka it was not possible to inform the Court at the earlier stages of the proceedings about the detailed content of the case file No. 159. So far, the Russian Federation has handed over to the Polish side copies of 148 volumes of files of the Russian investigation, which, however, lack continuity. The last tranche of 11 volumes was handed over to the Polish side on 7 April 2011. The whole material was analyzed and partially translated in the course of the Polish investigation into the Katyń massacre. The Government of the Republic of Poland wishes to use the material as evidence in the present case. Part of the evidence has already been presented by Poland in its letter to the Court of 15 September 2011 and during the oral hearing before the Court on 6 October 2011. The Government of the Republic of Poland wishes to note that the below-mentioned material came to light in the post-ratification period and is sufficiently weighty and compelling to warrant the Court’s temporal jurisdiction over the present case. a) Firstly, between 1998 and 2004 there was correspondence between the Russian and Ukrainian Prosecutor’s Offices in respect of the Katyń Crime. Correspondence between Russia and Ukraine as well as Russian procedural acts taken on these grounds had been carried out until the conclusion of the Russian Katyń investigation. The Polish Government would like to draw the Court’s attention e.g. to the following acts: • In 2002, most presumably on 9 September 2002 the Ukrainian side addressed a letter to the Russian Federation Prosecutor’s Office with enclosure of 13 volumes of documents concerning the Katyń Crime. The copious and important evidence contained, among others, the so-called Ukrainian Katyń List with over 3,400 names of Polish officers executed in 1940 by the NKVD in present-day Ukraine. The letter of the Ukrainian prosecution authorities is not included in the case file handed over to Polish side. However, the so-called Ukrainian Katyń List with over 3,400 names of Polish officers executed in 1940 constitutes part of the case file (vol. no. 166, pp. 1-123, see Attachment no.1); • On 4 December 2002 the Russian Prosecutor’s Office addressed a new request for legal assistance to the Ukrainian side. The relevant document is not included in the case file in possession of the Polish authorities, however the fact of addressing a request was mentioned in a decision of 16 December 2002 on prolongation of the investigation No. 159; • On 7 June 2004 the Russian Prosecutor’s Office addressed a letter to the Ukrainian side seeking legal assistance (see Attachment no. 2); • On 10 September 2004 the Ukrainian side sent a letter to the Russian Prosecutor’s Office concerning the requests for legal assistance (see Attachment no.3). b) Secondly, based on the evidence handed over by the Ukrainian side, the Russian Prosecutor’s Office undertook procedural acts consisting of an analysis of the evidence sent by Ukraine which it later formally added to the files of the Russian Katyń investigation (see, Attachments nos. 4 and 5). In 2004, towards the very end of the Russian investigation, the Russian Prosecutor’s Office sent to Russian personal data centers approximately 3,400 requests for information about the fates of over 3,400 Polish citizens whose names were on the Ukrainian Katyń List.

258

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka c) Thirdly, from 1998 until 2004, on the initiative of the Polish side, the Russian Prosecutor’s Office took part in Polish-Russian bilateral consultations, the aim of which was to continue the cooperation of prosecutors from Russia and Poland into the Katyń Crime by clarifying its circumstances. Moreover, the Polish side requested the Russian side in writing to provide it with new information about the circumstances of the Katyń Crime. It should be assumed that the Russian Prosecutor’s Office’s replies to Polish requests had been preceded by specific procedural acts. Otherwise the Russian side would not have displayed fairness in drafting them.

On 27 August 2001 the Minister of Justice – General Prosecutor of the Republic of Poland asked the General Prosecutor of the Russian Federation to convey to the Institute of National Remembrance (hereinafter referred to as the INR) certified copies of the complete files of the investigation of the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation into the Katyń Crime. In a letter dated 12 November 2001, the General Prosecutor of the Russian Federation advised the General Prosecutor of the Republic of Poland that “…at present all possible investigative actions necessary to take the final decision have been performed on the territory of Russia which decision, however, cannot be taken due to the absence of preliminary investigation materials from the General Prosecutor’s Office of Ukraine. We are constantly monitoring the arrival of any such materials…”. It is further stated in the letter that the Polish side had received “… a copy of the files of the criminal case together with all the protocols of the investigative actions and other documents…”. It is also noted that in the years 1994-1996 no investigative measures were conducted in connection with the case, which means that the Russian prosecution authorities were unable to convey any relevant materials to the Polish side. d) Fourthly, throughout the investigation, the Russian Prosecutor’s Office received very many requests for establishing the fate of the victims of the Katyń Crime. Between 1998 and 2004 alone, the Russian Prosecutor’s Office received at least 90 such requests. They were written by Polish citizens and relatives of the victims of the Katyń Crime, the Embassy of the Republic of Poland’s Consular Section in Moscow, the Belarus and Ukraine authorities, Russian state archives and the Russian Red Cross. Thanks to these requests, the Russian Prosecutor’s Office received new evidence about at least 90 victims of the Katyń Crime. Among the requests there were several requests written by or on behalf of the applicants in the present case: • requests lodge by the applicants or their representatives: a request of Mr Krzysztof Malewicz and the answer of the Russian authorities (see, Attachment no. 6); a request of Mr Józef Szewczyk on behalf of Mr Janowski and Trybowiec and the answer of the Russian authorities (see, Attachment No. 7); a request of Ms Krystyna Krzyszkowiak - in 1998 she filed a motion with the Russian Prosecutor’s Office in which she requested information about her executed father. She informed the Russian Prosecutor’s Office that on 10 July 1995, Polish experts doing exhumation work in Mednoye, dug up a set of visiting cards with her father’s name from a death pit full of human relics. The Russian Prosecutor’s Office did not question Krystyna Krzyszkowiak in connection with this

259

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka fact nor did it request the Polish authorities to provide it with the results of the Polish exhumation work in Mednoye (see, Attachment no. 8); • requests prepared by the Embassy of the Republic of Poland’s Consular Section in Moscow concerning Mr Stanislaw Malewicz and Mr Stanisław Janicki (see, Attachment no. 9); e) Fifthly, several important procedural acts were carried out by the Russian Prosecutor’s Office in the final stage of the investigation. In 2004, the Prosecutor’s Office commissioned two expert’s opinions concerning e.g. the legal qualification of Katyń Crime (see, Attachments nos. 10, 11, 12 and 13), collected historical documentation dating from the 1930s and 1940s, verified a part of the material evidence (see, the Prosecutor’s decision of 20 September 2004 on the verification of evidence, Attachment no. 14), including identification tags of Polish soldiers murdered in Katyń.

Although, the Government of the Republic of Poland have not received, as yet, from the Russian side the last volume of the Russian Katyń investigation, which probably includes a decision on discontinuation of the investigation, it assumes that this decision was preceded by a number of other important procedural acts. Otherwise, both the contents and the method of drafting of this decision may be considered wrong and contrary to procedural obligations under the Convention. f) Sixthly, the above indicated procedural acts undertaken by the Russian prosecution authorities, proof of which is to be found in the case-file No. 159 and the subsequent sudden decisions on classification as secret of the investigation’s files and the discontinuation of proceedings led as to the conclusion that there were other new findings that however remain secret to the public opinion. This fact in turn warrants the existence of the Court’s temporal jurisdiction to examine the facts of the present case.

Taking this into account the Government wish to stress that the abovementioned material fulfills a requirement of at least a summary description of developments that can trigger a fresh investigative obligation or even maintain the existing one under Article 2 of the Convention.

In particular the so-called Ukrainian Katyń List with over 3,400 names of Polish officers handed over to Russian authorities in 2002 may itself constitute a new piece of material coming into light in the post-ratification period and being sufficiently weighty and compelling to warrant a new round of proceedings and therefore empowering the Court with temporal jurisdiction in the present case.

Aware that the responsibility of a State under the European Convention is not unlimited in time, the Government would like to refer to the Court’s jurisprudence, stating that a procedural obligation “binds the State throughout the period in which the authorities can reasonably be expected to take measures with an aim to elucidate the circumstances of death and establish responsibility for it.”7 In the interpretation of the Convention, considerable emphasis has been put on the realization of the object and purpose of that treaty as being instrumental to the ‘protection of individual 7

See: Šilih v. Slovenia, op.cit., paragraph 157. See also Brecknell v. the United Kingdom, judgment of 27.11.2007, appl. no. 32457/04, §§ 66-72, and Hackett v. the United Kingdom, dec. of 10.05.2005, appl. no. 34698/04.

260

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

human rights’ and the maintenance and promotion of ‘the ideals and values of democratic society’.8 Any international crime would be incompatible with the object and purpose of the Convention. The Court itself reiterated the special duty of States to prosecute such crimes, emphasizing it in a number of cases, starting with the case of Brecknell v. UK, where it stated that “there is little ground to be overly prescriptive as regards the possibility of an obligation to investigate unlawful killings arising many years after the events since the public interest in obtaining the prosecution and conviction of perpetrators is firmly recognized.”9 War crimes and crimes against humanity are obviously among these obligations.

In milestone cases of the Court’s jurisprudence, e.g. Streletz, Kessler and Krenz v. RFN, Korberly v. Hungary, and recently Kononov v. Latvia, the Court corroborated the State’s duty to bring criminal proceedings against persons who have committed in the past acts which would amount to war crimes, crimes against humanity and the like. In particular, the Court recognized that ”the successor courts cannot be criticised for applying and interpreting the legal provisions in force at the material time during the former regime, but in the light of the principles governing a State subject to the rule of law and having regard to the core principles on which the Convention system is built,”10 including the doctrine of effet utile interpretation.11 The improper administration of justice, including denial of access to courts or adequate procedures, constitutes a denial of justice. In relation to cases concerning the right to life, the denial of justice consists in the failure to investigate or prosecute the perpetrators of the crime.

Such failure extending over a long period of time undermines the right to the realization of justice, assured by the rule of law at both the national and international levels. The rule of law is embodied in the impartial and objective functioning of the courts and of prosecutors warranting equality of all before the law. These guarantees are enshrined in the Convention to which the Court rightly refers as “a constitutional instrument of European public order (ordre public).”12

8

Preamble to the European Convention on Human Rights.

See: Brecknell v. the United Kingdom, op.cit., § 69.

10 See: Kononov v. Latvia, op.cit., § 241.

11 See, Golder v. UK, judgment of 21.02.1975, appl. no. 4451/70, as well as Loizidou v. Turkey, judgment of 23.03.1995, appl. no. 15318/89. See inter alia also P. Pustorino, L’interpretazione della Convenzione europea dei diritti dell’uomo nella prassi della Commissione e della Corte di Strasburgo, Napoli 1998, p.

39; See also: Dissenting opinion of Judge C. Trindade to Application of the International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination (Georgia v. Russian Federation), Preliminary Objections, Judgment, I.C.J. Reports 2011, p.70, para. 191: “The hermeneutics of human rights treaties, faithful to the general rule of interpretation bona fides of treaties (Article 31(1) of the Vienna Convention on the Law of Treaties of 1969 and 1986), bears in mind the three component elements of the text in the current meaning, the context, and the object and purpose of the treaty at issue, as well as the nature of the treaty (…) Underlying the general rule of treaty interpretation is the principle ut res magis valeat quam pereat (the so-called effet utile) whereby States Parties to human rights treaties ought to secure to the conventional provisions the appropriate effects at the domestic level; this principle applies not only in relation to substantive norms of those treaties, but also in relation to procedural norms (…)”.

12 See, Loizidou v. Turkey (Preliminary objections), judgment of 23.03.1995, appl. no. 15318/89, § 75.

9

261

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Moreover, the admission of the Court’s jurisdiction in this case would tangibly contribute to the growing efforts to fight international impunity, since the bona fide compliance by the States with their procedural duties resulting inter alia from Article 2 certainly seems the most effective way to achieve this.13 The Court also finds in its jurisprudence that the obligation for a State to prosecute shall be drawn not only from Article 2 of the Convention, but also from the applicable laws and customs of war, since the procedural scope of Article 2 involves the State’s obligation to start and carry out an effective investigation even when the death took place before the critical date.14 Here, the fact that international crimes have no statute of limitations has its consequence in light of the Convention. With regard to these crimes, the procedural obligation thus possesses a continuous and substantive nature. Hence, the State has an ongoing responsibility under general international law to make all reasonable efforts to bring the perpetrators to justice.

The duty to investigate is binding in the abovementioned cases, and certainly applies to international crimes. The Government are fully aware that it would not be possible or perhaps even desirable that all events occurring in the distant past be a venue to the application of the aforementioned principle, as no one can be expected to do the impossible (Ultra posse nemo tenetur). Awareness of this only reinforces our conviction that in this case, the Court is endowed with jurisdiction and that there exists a specific duty to prosecute this war crime.

As far as the possibilities to investigate crimes committed in distant past under former regimes are concerned, the Government would like to draw the Grand Chamber’s attention to endeavours of the Polish Commission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation established in 1998. The Commission constitutes one of the departments of the Institute of National Remembrance. The Commission investigates crimes against people of Polish origin, as well as Polish citizens of other origin and other citizens who were harmed in the Polish territories. Prosecutors of the Commission conduct investigations into Communist, Nazi and other crimes against peace and humanity or war crimes, committed by Communist state officials, and by security bodies of the German Third Reich and the Union of Soviet Socialist Republics between 1 September 1939 and 31 July 1990. The efforts of the Institute’s prosecutors have resulted in filing between 2000 and 2012 more than 173 bills of indictment against 189 persons for communists crimes committed in the years 1939-1952. In the result of the conducted proceedings 124 persons were convicted and 44 cases were discontinued due to the deaths of the accused. The Commission filled also 2 bills of indictment against 2 persons for committing Nazi crimes. One of the accused was sentenced in 2002 to 8 years of imprisonment, the second proceedings were discontinued due to the accused’ death.

To sum up, in order to determine the Court’s jurisdiction ratione tempore for the case sub judice, one should underscore the following: – there exist circumstances de iure and de facto establishing the link between the death, the entry into force of the Convention and the subsequent activities of the Russian authorities; 13

See also the Guidelines of the Committee of Ministers of the Council of Europe on eradicating impunity for serious human rights violations, adopted on 30 March 2011.

14 See: Šilih v. Slovenia, op.cit., § 159.

262

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

especially the fact of the sudden decisions on classification as secret of the investigation’s files and the discontinuation of proceedings can lead to the conclusion that there were new findings that however remain secret to the public opinion; – the crimes perpetrated in 1940 possess the characteristics of delicta iuris gentium, entailing the special duty of States to investigate and prosecute the perpetrators; – one would risk committing ‘denial of justice’ by failing to undertake such investigations;15 – the continuous character of such failure would aggravate the authorities’ responsibility.

Consequently, the circumstances of the case fully confirm the Government’s submissions that the Court has temporal jurisdiction to assess the respondent State’s compliance with its procedural obligations under Article 2 of the Convention.

2. Violation of Article 2 in its procedural aspect Assuming that the Court has jurisdiction to examine the case from the standpoint of the procedural obligation under Article 2 the Polish Government regret to reiterate that the Russian Katyń investigation has not been conducted effectively. In previous observations on this, they already pointed out several instances of this lack of effectiveness, and wish to reiterate several most important elements.

2.1. The ineffectiveness of the Russian investigation 1. The first concerns the fact that the applicants have been given contradictory information about their next of kin’s whereabouts: on the one hand, the Russian Prosecutor’s Office confirmed their execution in 1940, whilst on the other hand, the Russian judiciary considered them missing persons.

2. The second concerns the facts that regarding the position of the Russian Federation before the Court, the Government fail to understand la fin-de non recevoir on the part of the Russian prosecution towards evidence that was collected by Polish experts and handed over to the Russian Federation in response to the Russian request for legal assistance.

Above all, there are serious doubts about the categorical claim by the Russian authorities that it was impossible to officially determine the death of the applicants’ relatives. In accordance with information possessed by the Polish Government, the Russian prosecution authorities conducting the investigation had in their possession numerous documents confirming the issuance of the death sentence on Polish nationals interned, among others, in the camps at Starobelsk, Kozelsk and Ostashkov, and the implementation of that sentence. Had the Russian authorities wished to do so, they could have participated in the exhumation works conducted

by Polish authorities in the years 1994-1996 at Katyń, Kharkov and Mednoye or requested information on the results of those works. Furthermore, the Russian authorities could have asked to examine all the relatives of the Katyń Crime victims who had not been examined previously, including the second applicant, who had asked the Chief Military Prosecutor’s Office in 1998 to rehabilitate her husband.

15

R. Bernhardt (ed), Encyclopedia of Public International Law, Amsterdam 1992, vol. I, pp. 1007-1010.

263

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

In 2004 Polish authorities initiated their own investigation, with the purpose of determining the circumstances of what had happened in 1940. During their investigation, the Polish authorities managed to corroborate a number of facts concerning the fates of the prisoners from the Starobelsk, Kozelsk and Ostashkov camps camp and to obtain evidence that all the relatives of the applicants had been among the executed prisoners.

In consequence, it can be ascertained that on the basis of the evidential materials in its possession concerning investigation No. 159, the Russian prosecution was unquestionably able to confirm the execution in 1940 of both of the applicants relatives in the case 55508/07 – Antoni Nawratil and Andrzej Janowiec and at least four relatives of the applicants in the case 29520/09: Wincenty Wołk, Stanisław Rodowicz, Stanisław Mielecki and Ryszard Żołędziowski. Furthermore, the Russian Federation could have easily obtained evidence, for example by participation in the exhumation works in Katyń, Kharkov and Mednoye in the years 1994-1996 or by asking Polish authorities for their results, which would have confirmed, with sufficient probability, the death of the other relatives of the applicants.

3. The third element concerns the conclusion that the Russian prosecution erroneously assessed evidence it collected or received from the Polish judicial system: the number of persons executed by shooting was erroneously put at 1803 and the number of indentified persons at 22, which contradicts official Russian documents collected in the so-called Set no. 1 which speak of the shooting of no less than 21,857 Polish POWs by the NKVD in 1940.

The method of reasoning and appraisal of evidence that made it possible to establish in the course of investigation No. 159 that the NKVD had executed only 1 803 Polish nationals in 1940, is highly questionable. The number 1 803 was cited by the Moscow District Military Court and the Military Chamber of the Supreme Court of the Russian Federation, during domestic proceedings initiated by the applicants.

Similar doubts arise as to the reasoning and assessment of evidence that led the Russian authorities to claim that the remains of only 22 persons had been identified in the course of the Russian investigation. The Polish Government wish to underline that the exhumation works conducted in the early Nineties, during which the remains of 22 persons were identified, were of a procedural character and were conducted within the framework of investigation No. 159 of the Chief Military Prosecutor’s Office jointly by Russian and Polish prosecutors. The exhumation works in Kharkov were conducted from 25 July to 9 August 1991. Their purpose (as affirmed by the exhumation protocol) was to corroborate evidence collected during the Russian investigation and to check the testimony of witnesses concerning the execution in April and May 1940 by the Kharkov Command of the NKVD of Polish officers, held prior to their transportation to Kharkov at the POW camp in Starobelsk. Thus, the exhumation works in Kharkov had the objective of corroborating the investigation theory that section 4 of the forest-park zone of Kharkov was the burial site of the murdered Poles, prisoners of Starobelsk. Similarly, the exhumation works conducted on 15-29 August 1991 in Mednoye were of a strictly procedural character and their goal was to check the thesis that Mednoye was the burial site of murdered Poles, prisoners of Ostashkov. The excavation works at Katyń on 20-21 November 1991 had the purpose of confirming that the remains of Polish officers from the Kozelsk camp, exhumed in 1943, were buried in the Katyń Forest. No identifications were conducted during the 1991 works in Katyń.

It should be underlined that the Russian Federation authorities are aware that the exhumation

264

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

works in the early Nineties were not of a comprehensive character, as affirmed by the Russian representative in the position submitted to the Court (“performed partial exhumations...” – see par. 25 of the Memorandum submitted by the Russian Federation during the proceedings before the Chamber).

The circumstances cited above indicate that all the exhumation works conducted in the early Nineties were of a strictly procedural character and had the purpose of corroborating already collected evidence in support of the theory that the remains of Polish officers shot in 1940 were buried at Katyń, Kharkov and Mednoye. Thus, if those works were of a procedural character and did not have the goal of excavating and identifying the remains of all the Polish citizens buried there, the Russian authorities should have attached even greater importance to the other evidence in the case, proving objectively and irrefutably that the number of those executed exceeded 1 803 and equalled at least 21 857. The same applies to other evidence in the case, which objectively and irrefutably indicates that the number of identified victims of the Katyń Crime was much greater than 22 persons. During investigation No. 159, source documents of fundamental significance were discovered in Russian archives, including so-called NKVD dispatching lists of prisoners from the Kozelsk and Osatashkov camps, a register of the files of prisoners removed from the camp at Starobelsk and the so-called Dossier No. 1 containing, inter alia, the Soviet Politburo decision of 5 March 1940 on the extermination of the Polish prisoners. Those documents, together with the lists of persons identified in Katyń in 1943 provided the basis for determining the personal data of the victims of the Katyń Crime. Thus, it is assumed that the prisoners from Kozelsk, Ostashkov and Starobelsk, whose names were entered on the various dispatching lists – unless they belonged to the group of prisoners who died in the camps, were released from them, or were among the 395 survivors of the Kozelsk, Starobelsk and Ostashkov camps – were murdered in April-May 1940 by Soviet NKVD officers implementing the Politburo decision of 5 March 1940 on the extermination of the Poles.

On the basis of the resolution of the Soviet Politburo of 5 March 1940, on the execution of 25 700 Polish officers, policemen and civil servants, and also on the basis of A. Shelepin’s memo to N. Khrushchev of 3 March 1959, which put the number of persons executed in 1940 by the NKVD at 21 857, including 4 421 persons from the NKVD camp at Kozelsk, 6 311 from the NKVD camp at Ostashkov and 3 820 from the NKVD camp at Starobelsk, the results of exhumation works during the first half of the Nineties conducted in Katyń, Kharkov and Mednoye, and testimony by eyewitnesses to the Katyń Crime (e.g. Mitrofan Syromyatnikov, a former Kharkov District NKVD officer), it is possible to determine unequivocally that sentences of death were carried out on at least 21 857 Polish officers, policemen and civil servants, among them – relatives of the applicants.

4. The fourth element, the Russian prosecution failed to undertake all possible steps towards gathering evidence. Even if some of the activities were finally performed the authorities failed to make use of the results of the activities and/or the conclusions as to the relevant fact and legal circumstances drawn by the Russian authorities remained unknown to the public. a)

The forensic endeavours of the Russian side have been too haphazard to be conducive to any possibility of establishing a convincing body count.

b)

Objections can be also raised with regard to the fact that Russian prosecution had given

265

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka up any autonomous endeavour to collect such evidence, passively awaiting cooperation on behalf of Belarus and Ukraine to that respect.

The Russian Federation has confirmed in its position submitted to the Court (e.g. par. 31 of the Memorandum of the Russian Federation) that no efforts were made in the years 19952004 to independently collect evidence.

c)

Shortcomings in the work of the Russian prosecution are also indicated by the fact that after 1995 it stopped collecting evidence pertaining to the applicants’ relatives. After 1998 no hearings of applicants were held, in spite of the fact that the applicants themselves addressed the Russian prosecution to obtain information on their next of kin.

Reference to some of the requests has been made above; here the Government would like only to indicate as an example that in 1998 – that is several years before the discontinuation of the Russian investigation – the second applicant in the case 29520/09, widow of Wincenty Wołk, conveyed to the Russian authorities a motion for the legal rehabilitation of her husband. In 1998 the Russian prosecution responded to the second applicant, making rehabilitation contingent on the ending of investigation No. 159. At the same time, the prosecution did not conduct an examination of the widow. Thus, the prosecution relinquished the possibility of collecting all available information about the fate of the second applicant’s husband.

In this connection it should be noted that after the discontinuation of the Russian investigation, the second applicant was examined in February 2005 by Polish prosecutors in the framework of the Polish Katyń investigation launched in November 2004. On that occasion the second applicant confirmed that she was being examined for the first time with regard to the Katyń Crime. Similar statements were made in the course of the Polish investigation by other applicants in the instant case.

5. The fifth, Russian Federation also errs in believing that no documents concerning the socalled criminal cases against Polish prisoners of war have remained, inferring from it that it is not possible to carry out a legal rehabilitation of the victims of the Katyń Crime.

Namely: In a joint Polish-Russian publication of state archives dating from the 1990s, documents have remained that point to legal grounds of reprisals against one of the prisoners of war from the camp in Ostashkov – Stefan Olejnik, a policeman. Some of the next of kin were also prisoners in the camp in Ostashkov.16 Moreover, the position adopted by the Russian prosecution to the effect that all documents pertaining to penal cases against the relatives of the applicants have been destroyed so it is impossible to determine the legal basis of the repressions against them is also doubtful. That assertion has led to the conclusion that without determining the legal basis for the repressions there is no legal possibility of rehabilitating the applicants’ relatives. At the same time, in the course of the judicial supervision of the Russian Katyń investigation, the military prosecution and courts made use of lists of prisoners of the Kozelsk and Ostashkov camps, wherein individual “case” 16

See, W. Materski, W. Gusaczenko (ed.), Katyń Dokumenty Zbrodni. Jeńcy nie wypowiedzianej wojny, Warszawa 1995, vol. 1, pp. 360 -362.

266

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

(дело) numbers where placed beside the names of the applicants’ relatives held in those camps.

The materials conveyed by the European Court do not elucidate the content of the materials described as “cases”, whether they were transmitted in 1940 to the “troika”, and whether they constituted the basis of the punishment meted out to the prisoners, i.e. the basis of individual decisions by the “troika” concerning the fate of the victims. Furthermore, it has not been revealed whether any of the documents designated as “cases” were destroyed, whether any of them have been preserved and if so – if they were incorporated in the materials of investigation No.159.

The absence of the relevant information by the Russian side casts doubt on the efficiency of the Russian investigation and of its judicial supervision.

Furthermore, it should be underscored that the Chief Military Prosecutor’s Office and Russian courts made the legal rehabilitation of the applicants’ relatives dependent on the determination of the legal basis for imposing the penalties against them. However, the Russian authorities neither determined the content of the “cases” identified next to the names of the applicants’ murdered relatives, nor took a position regarding the crucial decision of the Soviet Politburo of 5 March 1940. The decision clearly refers to the application of “special procedures” and not to judicial penal proceedings. In this regard, too, the Russian authorities, prominently including the Chief Military Prosecutor’s Office, are guilty of omission and, in consequence, of inefficiency.

6. The sixth, the Katyń Crime was erroneously classified. It transpires from the Russian judgments that the Katyń Crime was characterised as a crime committed by officials – abuse of power (abus de pouvoir), whereas the Katyń Crime is a war crime and/or crime against humanity whose prosecution is not limited by statute.

In early 1990’s, the Russian prosecutors questioned two NKVD functionaries D. Tokariev and M. Syromiatnikov, direct participants of the Katyń Crime. Between 1990-1992, M. Syromiatnikov testified how exactly Polish POWs were executed in NKVD dungeons, where their bodies had been buried and who had taken part in this crime.17 These testimonies unequivocally point to the nature of the perpetrated crime.

7. The seventh, Russian criminal investigation was discontinued without providing explanations of many important circumstances as requested by the Polish side.

On 27 August 2001, the Minister of Justice – Attorney General addressed the Russian Federation with a specific request for information and to carry out a number of actions. In the response dated 12 February 2001, the Russian Federation provided a curt reply that all actions had been carried out as regards the case and that the Polish side allegedly was in possession of full knowledge about the Russian investigation.

8. The eighth, also, the applicants were denied the right to effectively participate in the investigation.

They were not granted the status of an injured party, despite the fact that all of them had factual and legal interest in participating in this investigation.

From the ratification of the Convention in 1998 by the Russian Federation until the discontinuation in 2004 of the Katyń investigation, at least several applicants had applied to the 17

See, W. Materski, W. Gusaczenko (ed.), Katyń Dokumenty Zbrodni. Zagłada, Warszawa 1998, vol. 2, pp. 472-500.

267

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Russian prosecution requesting an explanation of the circumstances surrounding the death of their next of kin. They were Witomiła Wołk-Jezierska, Krystyna Krzyszkowiak, Jerzy Janowiec, Antoni Trybowski and the recently deceased Krzysztof Malewicz, among others. None of the applicants were granted the injured party status pursuant to Article 42 of the Russian Code of Criminal Procedure.

The absence of formal examination of the applicants’ motion for victim status under Article 42 of the CPP prevented them from actively participating in the ongoing investigation and from acquainting themselves with the case files after the preparatory proceedings were concluded. In that way, the Russian authorities prevented the applicants from pursuing their rights in national judicial proceedings.

The denial of victim status prevented the applicants from participating in the ongoing proceedings and, in particular, from obtaining access to the investigation files after its discontinuation. Thus, the Russian authorities prevented the applicants from acquainting themselves with the collected evidence which, as indicated in letters received earlier from the prosecution (e.g. letter of 1998), contained documents pertaining to the fates of the applicants’ relatives. The applicants never had any opportunity to verify the assertion contained in the Moscow District Military Court judgment of 14 October 2008 that “the Katyń investigation had not established the fate of the said individuals” – i.e. the applicants’ relatives. The applicants were denied the possibility of acquainting themselves with the complete investigation materials and of corroborating that the prosecution had not determined the further fates of their relatives. The lack of access to investigation materials and unsuccessful appeals against prosecution decisions adversely affected the applicants’ efforts to obtain the victims’ rehabilitation in national rehabilitation proceedings.

9. The ninth, denying all applicants injured party status meant that they could not benefit from guarantees provided for in the Russian Code of Criminal Procedure. The Russian Federation’s conduct represents “denial of justice”. The principle of access to court is an integral part of customary international law relating to the treatment of foreigners. It provides that an individual who was injured in a foreign state by the authorities of such state has to be given the opportunity to bring his or her case before a court or a competent administrative body. Denial of “justice” triggers off state liability.18 The Government of Poland wish to point out that the problem of denial of victim status in the course of the Russian Katyń investigation No. 159 not only concerns the applicants in the instant case but also at least several hundred other persons, relatives of the Katyń Crime victims, whose testimony was conveyed to the Russian Federation as legal assistance by the Polish authorities in the framework of the Russian Katyń investigation No. 159. As an example, the Government advise that on 11 April 1991 alone the Russian Federation received protocols of the testimony of 57 witnesses – relatives of the Kozelsk camp prisoners, testimony protocols of 34 witnesses – relatives of prisoners of the Starobelsk camps and testimony protocols of 70 witnesses – relatives of prisoners of the Ostashkov camp.

18

A.O. Adede, “A Fresh Look at the Meaning of the Doctrine of Denial of Justice under International Law”, Can.Y.B.Int’l L. 73 (1976), pp. 89-91, and J. Paulsson, Denial of Justice in International Law, Cambridge 2005, pp. 134-146.

268

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

10. The tenth, the Government of the Republic of Poland wishes to make the point that the Russian Federation has wrongly assessed the public interest in uncovering a crime of the totalitarian past and the private interest of the applicants in discovering the fate of their murdered next-of-kin. Keeping a part of the Russian investigation’s files secret, including the decision of 21 September 2004 that discontinued the investigation, means that the applicants may never learn all the circumstances surrounding the death of their next of kin. The majority of the applicants are very advanced in their age. One of them, Krzysztof Malewicz, passed away last year.

Obviously, the period of time that elapses between an event and the investigation might affect the possibility of collecting evidence and indicting all the presumed perpetrators. However, even if obstacles exist that hinder the progress of an investigation, a proper attitude on the part of the authorities is of key importance for the preservation of public confidence that the authorities are following the rule of law. The authorities need to avoid the impression that they are involved in or tolerate unlawful actions (see Varnava and Others, op. cit. 191).

2.2. Investigation into Katyń Crime conducted by Polish authorities Poland tries to ensure that the applicants can effectively take part in explaining the circumstances surrounding the deaths of their next of kin in a Polish criminal investigation into the Katyń Crime.

On 30 November 2004, the Polish authorities instituted their own investigation into the Katyń Crime. The investigation deals with the wilful deprivation of human life of circa 21,768 Polish citizens - POWs and civilians by state functionaries of the USSR – which constitutes a war crime and a crime against humanity.

The aim of the investigation is to fully explain the circumstances of the case, that is: to establish the names of all the victims, to identify the as yet unknown places of their execution and burial, to draw up a full list of persons who, under Polish law, enjoy injured party rights in these proceedings, to establish the names of all the persons involved in taking and enforcing the decision of 5 March 1940, to determine the scope of criminal liability of each of them and, if feasible, to bring the criminal offenders who are alive to justice.

The Polish investigation involves a number of actions carried out at home and abroad, the aim of which is to collect extensive evidence. a)

Until now a total of 2713 witnesses, including several applicants who are appearing in this case before the Court, have been questioned. The majority of those questioned are members of the families of the murdered persons. Witnesses are questioned both in Poland and abroad, where hearings are organised by members of the Polish diplomatic and consular staff or in the framework of international legal assistance.

b)

Documents and other evidence that could significantly bear upon the subject matter of the proceedings. In connection with the fact that the Polish authorities are in possession of 12 skulls exhumed in 1991 during exhumation works in Kharkov, DNA tests were commissioned to identify the human relics serving as evidence.

c)

Requests for international legal assistance were addressed to five countries: the Russian Federation, Belarus, Ukraine, the Federal Republic of Germany and the United States of America.

269

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Polish authorities have twice applied to the Russian authorities for legal assistance in their criminal proceedings, requesting that they be provided access to all the case files of the Central Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation’s investigation No. 159 into the Katyń Crime and to the decision to discontinue this investigation arguing that the evidence collected during this investigation is of great importance. a)

Poland first applied on 8 March 2005. In response to the application, the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation invited three prosecutors and a historian to Moscow from 9 until the 21 of October, 2005. During this visit, the Russian authorities made available to the Polish side only 67 volumes of the case files concerning the Katyń Crime case No. 159. They were examined and the relevant litigation documents were drawn up. The Russian side did not agree to make a Xerox-copies of the analyzed documents. The prosecutors from the Institute of National Remembrance were not provided access to all the evidence collected in proceedings No. 159, on the argument that some of the evidence was classified as secret. The decision to discontinue the investigation No. 159 dated 21 September 2004 that was not made available has also been classified as secret.

b)

On 30 September 2009, a second application was addressed to the Russian Federation’s authorities. It again requested legal assistance in criminal proceedings carried out by the Polish authorities consisting in full disclosure to the prosecutors of all the investigation files and the decision to discontinue it. In response, the Russian side handed over, in several tranches, a total of 148 volumes of copies of files of the Russian investigation No. 159 for the Polish investigation files. The contents of some of these documents had not been previously known to the Polish side. The first batch consisting of 67 volumes was handed over on 8 May 2010. These files are identical with the unclassified documentation of 67 volumes of case files No. 159, made available in October 2005 in Moscow to the prosecutors of the Institute of National Remembrance, the contents of which they examined, but could not copy. In the three successive tranches, 20, 50 and 11 volumes of certified by the Russian side Xerox-copies of documents from investigation No. 159 were handed over. At the present stage of the investigation, the examination of these files, with the help of sworn translators, has been concluded and documents have been selected for translation.

The copies of documents that were handed over by the Russians are fundamentally important for the investigation carried out by the Polish authorities in that they represent certified evidence, which if presented in its complete version would enable Polish authorities to make findings about the factual situation: the organisation of the Polish POW camps, the actual number of interred POWs, the living conditions, documents evidencing preparations for transportation of POWs to places of execution as part of the so-called “de-crowding of camps”, their particulars and dates of their deportation from NKVD camps or prisons, the circumstances under which the crime was committed and the particulars of the NKVD functionaries who took part in the transport, murder and burial of the bodies of the murdered persons, finding all the burial grounds of the victims, etc.

In 2004 the Commission published on its website an appeal to the relatives of victims of Katyń Crime and other persons having knowledge on important information concern-

270

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

ing the events being the subject of the investigation to get in touch with the Commission’s local branches. The appeal is still valid.

3.

Violation of Article 3 of the Convention

In the Government’s opinion, a whole range of circumstances surrounding this case points to the fact that the applicants were subjected to inhuman treatment in the course of proceedings carried out by the Russian authorities. The long years of investigation that was discontinued in 2004, futile attempts at obtaining even the most basic information about the fate of their next of kin, all this leads us to argue that the guarantee under Article 3 of the Convention was breached with respect to the applicants, a group that includes people of old age.

At this point, the Government would like to share information with the Court about associations active in Poland and abroad whose aim is to disseminate information about the Katyń Crime. The need to spread this information is deeply rooted in the society. It will also help to better understand the sufferings inflicted upon the applicants as a result of Russian authorities’ actions.

The Katyń Crime was an occulted crime which, for political reasons, could not have been seriously addressed before 1989.19 The only official account of the 1940 events permitted by the Soviet and Polish propaganda put the blame for the crime on the German Third Reich.

Anyone questioning this version of events suffered serious reprisals and it was not until 1989 that associations grouping relatives of the victims, the so-called Katyń Families were allowed to organise themselves in Poland. Now, this community has grown to several thousand members. The descendants of the murdered persons and the very few spouses or siblings still alive today play the most active role. Over time, the younger generations joined their ranks. Association members exchange information that could be helpful in uncovering the truth about the Katyń Crime, are active in helping to identify and bring to justice those who are responsible, get hold of documents, identify other places where Polish POWs that had not been identified in Katyń were killed and buried. These persons also take a very active part in the Katyń investigation carried out by the Polish authorities.

The existence of many institutions, at home and abroad, grouping relatives of the victims demonstrates just how important it is for the family members and the Polish and other societies to learn the truth.

4.

Violation of Article 38 of the Convention

Following the observations the Government of Poland had the honour of submitting to the Court previously and fully endorsing the reasoning of the Chamber contained in its judgment, the Government would like to complement these observations by indicating two important points.

As for the case, the obligation to cooperate with the European Court and to produce the re19

See e.g. “Katyn, A Crime Without Punishment”, A.M.Cienciala, N.S.Lebiedeva, W.Materski (ed), Yale Univeristy Press, 2007.

271

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

quested data even if containing states secrets, is to be adequately weighed in proportion to the very nature of the fundamental human rights and freedoms at stake, the crimes themselves – e.g. war crimes and crimes against humanity – and with the obligation to fully investigate the loss of human life, as a consequence of these crimes. The Court has certainly identified a number of situations where there exists a continuous and actual public interest in maintaining the confidentiality of materials and/or decisions in domestic proceedings. In consideration of the Court’s guidelines for determining whether there exists an actual interest in classifying certain evidence as secret and in restricting applicants’ – and consequently the Court’s - access to it, if such evidence is necessary to examine the fairness of proceedings at the domestic level, the actual aim and scope of Russian investigation No. 159, whose fairness is currently subject to the Court’s assessment under the present proceedings, should be considered. With this in mind, the Government of the Republic of Poland wishes to draw the Court’s attention to a number of Russian documents, including decisions of the USSR’s Prosecutor’s Office, drafted at the very beginning of the Russian Katyń investigation.

Before the USSR’s Chief Military Prosecutor’s Office (since 1991: the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation – hereinafter the RF’s CMPO) took over the Russian investigation of the Katyń Crime in September 1990, local criminal proceedings had been carried out in different oblasts of the USSR into the circumstances surrounding the 1940 killings by the NKVD of Polish POWs detained since autumn 1939 in the territory of the USSR. Their mass graves were located in the territory of several oblasts in the USSR. Investigations into these cases had been carried out by the USSR’s Oblast Prosecutor’s Offices in Kharkov and Kalinin (since 1990: Tver). On 22 March, 1990, the Prosecutor’s Office in Kharkov opened investigation no. 189001 “in connection with the fact of [the existence] of mass graves of citizens executed in the forest and park area of Kharkov”. The Prosecutor’s Office provided the following reasons for instituting the proceedings: “the inhabitants of the town in the 60s’ [of the 20th century] found in this place skulls with bullet holes, bones and numerous items”. On 6 June 1990, the Prosecutor’s Office in Kalinin also started investigation no. 42813 following press reports of “the disappearance in the territory of the Kalinin Oblast in unexplained circumstances between 1939-40 of Polish POWs and civilians interned in the USSR”. The investigation was instituted following admission of the circumstance that the official duties of the employees of NKVD’s formations in the Kalinin Oblast included detaining the above-mentioned “Polish citizens”. Note should also be taken of two decisions of the USSR’s CMPO, dated 27 September 1990, concerning the fact that the investigation no. 189001 of the Prosecutor’s Office in Kharkov was taken over by the USSR’s CMPO. The USSR’S CMPO in explaining the reasons behind one of the decisions, wrote that the investigation “related to explaining the circumstances of executing Polish POWs, handed over to the USSR’S NKVD Directorate for Prisoners of War”. On 12 November, 1990, the USSR’s Oblast Prosecutor’s Office in Tver decided to hand over its investigation to the USSR’s CMPO. An article published in June 1990 in the Russian press about the “extermination by NKVD’s bodies, in the territory of the USSR, from 1939 to 1940 of Polish prisoners of war, some of whom had been detained in the camp in Ostashkov...” was given as the reason for handing over the investigation to the USSR’s CMPO. The Prosecutor’s Office in Tver further stated in its decision that although in 1939 the USSR and Poland had not been in a state of war, all Polish soldiers and civilians had been detained in POW camps and that that had been

272

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

their status in the territory of the USSR. The decision made reference to 6287 Polish prisoners of war transported by the NKVD from the camp in Ostashkov, as well as the witness evidence of one of the NKVD’s employees, who claimed that Polish prisoners of war from the camp in Ostashkov had been executed and buried on the premises of one the NKVD’s dachas. Here it should be added that the following relatives of the applicants: Michał Adamczyk, Aleksander Wielebnowski and Szymon Tomaszewski had been held prisoners of war in the Ostashkov camp.

As it clearly follows from the above decisions issued by the Russian authorities at the end of 1990, after taking over the Kharkov and Tver investigations, USSR’s CMPO conducted investigation No. 159 whose main objective was to explain the circumstances of the 1940 execution of Polish prisoners of war and civilians by the NKVD in the territory of the USSR. The purpose and scope of the Russian investigation No. 159 was also identified in a number of other Russian documents drafted in the course of the Russian investigation. Among them, one should mention the minutes from the exhumations carried out in 1991 in Kharkov, Mednoye and Katyn, as well as the USSR’s CMPO’s motion dated 25 December, 1990, for legal assistance from the Government of the Republic of Poland, which included a statement that the Russian investigation concerned “the fate of the Polish prisoners of war detained in NKVD camps in Kozielsk, Starobielsk and Ostashkov from 1939 until 1940”.

Let it recall that all the relatives of the applicants had been detained in these three camps as prisoners of war.

In view of the fact that the Russian Federation refused to submit to the Court decision dated 21 September, 2004, and failed to submit any other source documents relating directly to the fate of the applicants’ relatives, and the fact that the Russian Federation in its official position presented to the Court (see letters dated 8 June, 2009, par. 5 and 29 January, 2009, par. 46) claimed that the aim of the Russian investigation into Katyń “had been neither to determine the fate of the Polish prisoners of war, nor to explain the circumstances of the death of the applicants’ relatives”, Poland wishes to draw the Court’s attention to the significant number of documents contained in the files of the Russian Katyń investigation No. 159, which directly concern the applicants’ relatives.

In order to explain the circumstances of the Katyń Crime, the Russian Federation had undertaken a number of procedural acts in legal proceedings. Although from today’s point of view, they should be considered as insufficient, they did nevertheless intend to explain the fate of individual persons as well as to shed light on all the circumstances in which decisions – most of all political – had been taken. Those decisions concerned entire groups, including Polish citizens who had become Soviet captives in autumn 1939. Although witnesses had been examined, search queries had been made in state archives, and experts’ opinions had been commissioned to establish the course of events and to assess the relevant documents from the point of view of jurisprudence, history and medical sciences (see, the RF CMPO’s expert commission’s opinion on criminal case No. 159 of 2 August, 1993, the so-called Topornin’s expert opinion), and applications for foreign legal assistance had been filed, many procedural acts which are key to this case had not been carried out. Moreover, some materials collected in the case (including the above-mentioned Topornin’s expert opinion) were barred from evidence. Poland does not have knowledge of all the materials from the Russian

273

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

criminal investigation. So far, the Russian Federation has handed over certified copies of 148 volumes of the case files, which, however, lack continuity. They contain about 45,000 folios.

These documents are now in the process of being translated and analysed. In the course of the proceedings, the applicants – relatives of the Katyń Crime victims – had attempted in vain to exercise their procedural rights vested in victims according to Russian law in order to be granted access to the case-file and procedural decisions (see, Article 42 of the Russian Criminal Procedure Code (CPC) of 2001). The preparatory proceedings were eventually discontinued on 21 September, 2004. The official decision to discontinue the investigation was announced to the public at a press conference on 11 March 2005 by a representative of the Chief Military Prosecutor’s Office of the Federal Republic. The contents of the decision to discontinue the investigation and its reasons were classified as “top secret”.

It transpires unequivocally from the documents referred to above that the purpose of the investigation was to explain the circumstances of the execution in 1940 by the NKVD in the territory of the USSR of Polish prisoners of war and civilians, including relatives of the applicants, whose bodies were found in mass graves in the towns located in the territory of what is now the Russian Federation and Ukraine. Criminal proceedings into this case were conducted on the basis of the then applicable Soviet Code of Criminal Procedure (CCP) of 1960, and later of the Russian Code of Criminal Procedure (CCP) of 2001. The generally accepted purpose of any criminal proceedings is to explain the circumstances of a case in a comprehensive way and to identify, on the basis of true factual findings, the perpetrator of a crime and to hold him or her criminally accountable. This general rule has been reflected both in the CCP of 1960 applicable at the time the investigation was instituted and in the CCP of 2001 applicable at the time it was discontinued.

Against this background the above mentioned guidelines of the Court concerning the circumstances under which access to evidence collected during an investigation in the course of conducted proceedings could be restricted, may not justify classifying as secret part of the evidence collected during the investigation and the decision to discontinue the investigation dated 21 September, 2004. The proceedings whose fairness is being assessed by the Court were instituted to establish facts that occurred in 1940 and were not related to the current functions and operations of special services or the police. Therefore, even if a part of the used materials was classified by the former regime, it cannot be assumed that there exists a continuous and actual public interest in restricting access to materials, which the former regime classified as secret. Also unwarranted is the argument that public interest requires that present authorities classify documents relating to historical events which occurred in 1940. The present interests of the state do not justify classifying materials relating to events that occurred 71 years ago. It should be noted that the Russian Federation itself is willing to admit to the Court that it recognises these events as historical (see, the Russian Federation’s letter dated 29 January, 2009, par. 25, which mentions the resolve to establish “historical facts”). The indirect perpetrators of this crime as well as probably most of the NKVD officers who committed it are all dead now. The alleged public interest in classifying the evidence collected during the investigation which results in classifying the circumstances of the crime perpetrated by a totalitarian regime in the past was placed above the continuous and actual interest of the applicants whose aim was to learn the fate that had befallen on their closest relatives. The execution in 1940 of Polish prisoners of war and

274

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

civilians by the NKVD was a crime, which for political reasons, and on account of the direct responsibility of the leaders of the USSR, could not have been explained before the collapse of the USSR. This was the reason for the lack of any reliable information about the fate of closest relatives that caused mental suffering to the families of the murdered persons for many years to come. Even after the crime was committed in 1940, the families of Polish officers continued to strongly believe from 1940 until 1943 that their relatives were alive (see, letters of families addressed to the emptied NKVD camps). After the discovery of mass graves in Katyń in 1943, the Soviet propaganda tried to demonstrate from 1943 until 1946 that Nazi Germany was responsible for murdering Polish prisoners of war (see, inter alia, the 1944 report of the Burdenko commission, the Soviet Prosecutor’s stance in 1946 at the Nuremberg Trials). The Soviet authorities did not disclose any information about the crime until 1990. Attempts to question the official line of the authorities on Katyń were bound to end in political repressions. Political transformations of the early 1990s made it possible to launch the Russian investigation, whose undeniable objective was to establish, in a conclusive way, the circumstances of the death of over 20,000 Polish citizens, including the applicants’ relatives.

We should not forget that the applicants represent the closest family members of the murdered persons: spouses, children and siblings. Most of them are now very old. Their first attempts to explain the circumstances of the Katyń Crime were made as early as during the Second World War and were continued at the risk of political repressions until the collapse of the Soviet Union. Throughout this period, the families of the victims kept alive their memory from one generation to the next and never ceased in their efforts to find out the full circumstances of the crime. By classifying the evidence collected during the investigation, the Russian authorities have deprived these people of the possibility to learn the circumstances of the death of their closest family members. Although their closest family members died during the Second World War, that is 71 years ago, the applicants are still not permitted to learn the circumstances of their death to this day, for reasons completely beyond their control.

The Court has held in its judgments many times that unless the facts of a case prove otherwise, a continued and actual public interest cannot be assumed to exist in restricting access to classified documents concerning past events. The selection of documents and their disclosure are in the power of today’s authorities. If a party whose interests are affected by classified materials is deprived of access to all or most of the said documents, his or her possibilities of finding out the actual circumstances of events that interest him or her and of opposing the version of events presented by the authorities will be seriously limited (see, Bobek v. Polska, judgment of 17.07.2007, appl. no. 68761/01, § 57). In the case at hand, the fact that the applicants have been denied access to decision dated 21 September, 2004, on discontinuation of investigation No. 159 and to other source materials means that the applicants are not permitted to know the evidence established in the course of the investigation instituted by Russian authorities into the circumstances of the death of their closest family members. Failure to submit a copy of the decision to the Court by the Russian authorities certainly hinders effective proceedings, the purpose of which is to assess the fairness of the Russian authorities’ proceedings with regard to the applicants.

275 5.

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka Conclusions

In view of the above observations, the Government submit to the European Court of Human Rights that the applications nos. 55508/07 and 29520/09 should be fund admissible, in accordance with Articles 34 and 35 of the Convention. In any case, the Government allege that Article 2 of the Convention under its procedural limb, along with Articles 3 and 38 of the Convention, were all violated in the instant case.

Encl. Attachments nos. 1, 2 , 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13 and 14.

276

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Pismo Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 7 czerwca 2004 r. do Prokuratury Wojskowej Północnego Regionu Ukrainy w sprawie udzielenia pomocy prawnej, str. 276-277.

277

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

278

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Pismo Prokuratury Generalnej Ukrainy z 10 września 2004 r. do Głównej Prokuratury Wojskowej FR w sprawie wniosków o pomoc prawną, str. 278-279.

279

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

280

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Postanowienie Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 2 sierpnia 2004 r. o włączeniu do akt sprawy nr 159 nadesłanych 13 tomów akt Prokuratury Wojskowej Północnego Regionu Ukrainy związanych ze znalezieniem szczątków 3435 polskich obywateli rozstrzelanych wiosną 1940 r.

281

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Protokół Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 2 sierpnia 2004 r. z oględzin 13 tomów akt przekazanych przez Generalną Prokuraturę Ukrainy związanych ze znalezieniem szczątków polskich obywateli w miejscowości Kuropaty pod Kijowem, str. 281-284.

282

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

283

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

284

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

285

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Pismo Krzysztofa Malewicza w sprawie rehabilitacji jego ojca Stanisława Malewicza wraz z odpowiedzią władz rosyjskich, str. 285-289.

286

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

287

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

288

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

289

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

290

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Pismo mec. J. Szewczyka z 19 czerwca 2003 r. w sprawie ustalenia losu Antoniego Nawratila, Andrzeja Janowca i Stefana Greczyna wraz z odpowiedzią władz rosyjskich z 23 czerwca 2003 r., str. 284-286.

291

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

292

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

293

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Pismo Krystyny Krzyszkowiak z 21 czerwca 1998 r. o przesłanie dokumentów dotyczących jej ojca, Michała Adamczyka wraz z odpowiedzią władz rosyjskich z 2 września 1998 r., str. 293-298.

294

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

295

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

296

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

297

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

298

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

299

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Wnioski wydziału Konsularnego Ambasady RP w Moskwie dotyczące miejsca pochówku oraz rehabilitacji Stanisława Malewicza i Stanisława Janickiego wraz z odpowiedziami władz rosyjskich, str. 299-306.

300

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

301

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

302

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

303

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

304

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

305

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

306

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

307

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Pismo z 12 sierpnia 2004 r. Głównej Prokuratury Wojskowej FR do Instytutu Naukowo-Badawczego ds. Przestrzegania Praworządności o wydanie opinii eksperckiej dotyczącej rozumienia pojęcia ludobójstwa w kontekście prawa rosyjskiego i międzynarodowego, str. 307-308.

308

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

309

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Pismo przewodnie z 19 sierpnia 2004 r. Instytutu Naukowo-Badawczego ds. Przestrzegania Praworządności wraz z opinią dot. karnej kwalifikacji działań władz ZSRR w stosunku do grupy obywateli polskich wiosną 1940 r., str. 309-312.

310

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

311

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

312

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

313

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Pismo z 16 sierpnia 2004 r. Głównej Prokuratury Wojskowej FR do Instytutu Historii Wojskowości Ministerstwa Obrony FR o wydanie opinii eksperckiej dotyczącej: oceny sytuacji polityczno-wojskowej w Europie na przełomie 1939/1940 r.; oceny decyzji władz naczelnych ZSRR o wejściu Armii Czerwonej na terytorium Polski; ogólnej liczby polskich obywateli na terytorium Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi wg stanu na wrzesień 1939 r. oraz oceny uczestnictwa obywateli polskich w działaniach wojennych przeciwko ZSRR w czasie II wojny światowej.

314

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Pismo z 20 sierpnia 2004 r. Instytutu Historii Wojskowości Ministerstwa Obrony FR wraz z informacją analityczną o śmierci jeńców wojennych Armii Czerwonej w latach 1919-1921 w Polsce i jeńców wojennych obywateli Polski w 1939-1940 w ZSRR, str. 314-331.

315

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

316

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

317

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

318

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

319

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

320

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

321

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

322

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

323

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

324

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

325

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

326

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

327

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

328

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

329

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

330

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

331

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

332

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Postanowienie Głównej Prokuratury Wojskowej FR z 20 września 2004 r. dot. weryfikacji danych osobowych obywateli polskich przetrzymywanych w obozach w Ostaszkowie i Starobielsku, str. 332-333.

333

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

334

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Stanowisko Rządu RP w sprawie Janowiec i inni p. Rosji przedstawione podczas rozprawy 13 lutego 2013 r. przed Wielką Izbą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w odpowiedzi na pytania Trybunału sformułowane w piśmie z 23 listopada 2012 r.

335

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

The Republic of Poland participates in this case pursuant to Article 36(1) of the Convention, as it did before the Chamber. These oral submissions are intended to complement the written submissions dated 30 November 2012, bearing in mind the questions raised by the Grand Chamber concerning articles 2, 3 and 38 of the Convention. While Poland of course entirely supports the claims of the applicants, whose arguments are set out clearly and eloquently, they are hardly in need of reinforcement. We also find the materials submitted by the non-governmental organizations that have intervened in the proceedings to be helpful contributions to this important case.

It is entitled to intervene because the applicants are nationals of Poland. But Poland is here today to set the matter within a broader framework. As the Chamber decision notes, more than 20,000 people were murdered in what is known around the world as the Katyń massacre. The voice of the victims, and of their descendants, should also be heard today, and it is to ensure that this happens that Poland comes to the podium. The Katyń Crime holds a very important place in the recent history of our continent and the judgment the Grand Chamber will deliver should reflect this.

To be sure, it is not the only atrocity on such a scale to have been perpetrated in Europe in recent times. The Nazis were judged for many crimes at Nuremberg, as well as by national tribunals in many of the occupied countries and in Germany itself. More recently, atrocities perpetrated by some of the victors of the Second World War have also been prosecuted. The Court has had to consider the legality of such cases in its recent rulings in Kononov v. Latvia.

Other terrible atrocities have been perpetrated much closer to the present day. In a crime that in many respects resembles Katyń, more than 7,000 men and boys were summarily executed at Srebrenica in July 1995. Some of the perpetrators have already been convicted, and others are standing trial as we meet today.

The terrible irony in these proceedings is that it was the respondent State, then known as the Soviet Union, but which is continued in modern day Russia, that initially insisted upon punishing the perpetrators of the Katyń Crime. As preparations were underway for the great trial of the International Military Tribunal, at Nuremberg, in the autumn of 1945, the Soviet prosecutor insisted that the Katyń massacre be included in the indictment. The other three prosecutors, from the United States, France and the United Kingdom, were apparently reluctant to do this, but conceded the point. When the time came to prove the allegations, the Soviet prosecutor tendered a document his government had prepared as evidence of Nazi guilt. This is the Burdenko commission report, referred to in paragraphs 18 and 19 of the Chamber decision.

The Nazi defendants insisted that they be given the opportunity to produce evidence in reply, and two days of hearing were set aside in July 1946. No other single atrocity received so much attention during the Nuremberg trial. The Nazi defendants were allowed to call three witnesses, with the Soviet prosecutor allowed to call three in reply. The trial concluded a few weeks later. The judgment, issued on 30 September and 1 October 1946, is silent on the subject of the Katyń massacre.

Paragraph 18 of the Chamber decision is not quite right when it says that the charge was dismissed by the US and British judges for lack of evidence. There were four judges: a French and a Soviet judge sat alongside the judges from the United States and the United Kingdom. More-

336

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

over, the judgment did not provide any explanation. The silence on the matter was unanimous.

The Soviet judge, who produced a separate and dissenting opinion, might have been expected to speak to the point but did not do so.

Let me quote from the text included in the indictment of the Nuremberg Tribunal at the request of the Soviet Union: ‘In September 1941, 11,000 Polish officers who were prisoners of war were killed in the Katyń Forest near Smolensk’.1 In its most recent submission, Russia suggests a number of less than 2,000; the Grand Chamber might note its contention at Nuremberg about 11,000 and deem it estopped from making such cynical allegations. At Russia’s request, the Nazis were charged with the war crimes of murder and ill-treatment of prisoners of war for the Katyń Crime. Months later, introducing the Burdenko report during the trial, the Soviet prosecutor, Col Pokrovsky, said that ‘one of the most important criminal acts for which the major war criminals are responsible was the mass execution of Polish prisoners of war, shot in the Katyń Forest near Smolensk by the German fascist invaders’.2 The figure of 11,000 comes from the Burdenko report. The real numbers were actually much higher and it is now established that at least 21,857 Polish nationals were murdered at Katyń and the other atrocity sites.

The Soviet lie in the Nuremberg indictment persisted for many decades. The Chamber decision notes only that in 1959 a decision was taken in Moscow to destroy the records of the atrocity. This does not adequately describe the decades of denial and cover-up. Although Russia finally admitted the crime in 1990, the dishonesty of the past continues to colour the present litigation, as well as the continuing resistance of Russia to full disclosure of the facts and documents in its possession. Russia still has the key to the full truth about the Katyń Crime.

The Nuremberg Tribunal, by its silence, has bequeathed to the European Court of Human Rights an enormous responsibility. For the sake of the honesty and integrity of Europe, of its past and its future, in addition to the fundamental rights of the victims and their successors, it is incumbent on the European Court of Human Rights to contribute to accountability for the Katyń forest massacre, if only by the indirect route of the procedural obligation in article 2 of the Convention. Anything short of this will compound the lies and the denials that the victims, the people of Poland and indeed the people of Europe as a whole have endured for nearly seven decades. That is why the debate about article 2 of the Convention is so crucial.

The first question asked of the parties by the Grand Chamber raises the issue of its jurisdiction to consider deaths that occurred before the entry into force of the Convention. Reference is made to paragraph 163 of the Šilih v. Slovenia judgment ([GC], no. 71463/01, judgment of 9 April 2009). A subsidiary question concerns whether the mass murder of Polish prisoners can be characterised as a ‘war crime’. Let us first turn to this subsidiary matter.

The first significant appearance of the notion of ‘war crimes’ at the level of international law appears in the Report of the Commission on Responsibilities which met during the 1919 Paris Peace Conference.3 The Commission noted that its list was not intended to be ‘complete and 1

(19478) 1 IMT 27, at p. 54.

(1947) 7 IMT 425.

3 Violations of the Laws and Customs of War, Reports of Majority and Dissenting Reports of America and 2

337

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

exhaustive’.4 These discussions resulted in article 228 of the Treaty of Versailles, which contemplated prosecution of what were called ‘violation of the laws and customs of war’, a term that is synonymous with war crimes. There cannot be much doubt that the murder of 20,000 prisoners is subsumed within the notion of war crimes as the term was already understood in 1919.

It appears that the Chamber accepted the conclusion that the Katyń killings were a war crime, although it would have been preferable for it to say this outright rather than use the curious formulation that it ‘had the features of a war crime’. As we have already noted, it was the Russians themselves who were the first to insist, at Nuremberg, on describing Katyń as a war crime. Answering the challenge from the Nazi defendants that prosecution of war crimes might violate the rule against retroactive criminality, the Nuremberg judges said: ‘That violations of these provisions constituted crimes for which the guilty individuals were punishable is too well settled to admit of argument.’5

The suggestion has been made that the Court is without competence to deal with matters of international humanitarian law. This case concerns article 2 of the Convention. The Court is not being asked to make a finding that there is a violation of the law of armed conflict.

A violation of the human right to life can occur in armed conflict, as article 15(2) of the European Convention implies. The Court has previously considered the scope of international crimes in considering the scope of article 7, for example, and there is nothing to prevent it doing so here.

We have included in our delegation today a renowned expert on the subject of war crimes and international criminal law, Professor William Schabas. Should the Court desire further clarification on these points, it might direct a question to him.

The Chamber indicated that the real interest in characterizing the Katyń massacre as an international crime is because, and I cite paragraph 139, ‘the reference of the underlying values of the Convention indicates that, for such connection to be established, the event in question must be of a larger dimension than an ordinary criminal offence and constitute a negation of the very foundations of the Convention, such as for instance, war crimes or crimes against humanity’. Surely there can be no doubt that this applies. We would be astonished if the respondent State were to question this.

The core of the first question asked by the Grand Chamber points to an issue that was not addressed with precision by the Chamber. It focuses on the date of entry into force of the Convention, rather than date of the adoption of the Convention, or the date of signature or entry into force of the Convention with respect to a particular High Contracting Party.

We completely understand the concern of the Grand Chamber with an interpretation of the procedural obligation in article 2 that goes back in time long before the Convention was adopted or entered into force. Nevertheless, in Šilih v. Slovenia the Grand Chamber recognized Japanese Members of the Commission of Responsibilities, Conference of Paris, 1919, Oxford: Clarendon Press, 1919, pp. 114-115.

4 Ibid, p. 115.

5 (1948) 22 IMT 411, at p. 497.

338

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

the procedural obligation under article 2 as one that is separate and autonomous from the ‘interference’, a ‘detachable obligation arising out of Article 2’ which for these purposes becomes adjectival in nature. In this respect, the European Court adopted a position that has been accepted by other international human rights bodies, including the Inter-American Court of Human Rights and the United Nations Human Rights Committee. These authorities are set out thoroughly in the submissions of the applicants, and there is no need for us to rehearse them here.

Thus, the Grand Chamber accepted the existence of a procedural obligation with respect to loss of life occurring before the entry into force of the Convention for Slovenia. In Šilih v.

Slovenia the Grand Chamber spoke first of the need for a ‘genuine connection’ between the death and the entry into force for the respondent State.6 In Šilih, the temporal proximity was quite close – a matter of about a year. In the present case, obviously, the temporal dimension is much more distant. Yet there can be other compelling indications of a ‘genuine connection’.

Inevitably, the attempt by the Grand Chamber in Šilih to identify the applicable parameters with respect to the adjectival breach of the right to life was coloured by the facts in that case, which concerned a civil claim relating to medical negligence. It is difficult to compare such circumstances with one of the great atrocities to take place on European soil during the past century, and surely the single greatest atrocity for which there has yet to be any real accountability. We entirely endorse the remarks of the three dissenting judges in the Chamber: ‘the gravity and magnitude of the war crimes committed in 1940 in Katyń, Kharkov and Tver, coupled with the attitude of the Russian authorities after the entry into force of the Convention, warrant application of the special-circumstances clause in the last sentence of paragraph 163’.7 This is not some stale case, long forgotten and revived on the basis of old and well-known material. Take, for example, the so-called Ukrainian Katyń List consisting of 3,435 files of victims of the 1940 massacres to which we referred to in our written pleadings.

It must be clearly stated that the preserved archive documents explicitly point to the fact that the so-called Ukrainian Katyń List refers to the execution of 3,435 Polish citizens carried out in the territory of the Ukrainian SSR as part of the Katyń Crime.

Indeed, as noted by the Russian side, the list is not a prisoners’ dispatching list, i.e. a list according to which the persons registered on it were taken to execution. It was, however, drafted on the basis of dispatching lists, and thus constitutes a list of Polish citizens who were killed in Ukraine in 1940.

Here one must explain what exactly the Ukrainian Katyń List constitutes. It is a list of files of criminal cases (a total of 3,435 cases). In November 1940, i.e. already after the murder on Soviet territory of the prisoners against whom the cases were conducted, the files were sent from Ukraine to the NKVD Headquarters in Moscow.

The list has a very special characteristic – the personal data of each prisoner, whose case files were sent to Moscow is accompanied by a reference number made up of two parts, where 6 7

Šilih v. Slovenia [GC], judgment of 9.04.2009, appl. no. 71463/01, § 163.

Janowiec and Others v. Russia, judgment of 16.04.2012, appl. nos. 55508/07 and 29520/09, § 4.

339

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

the first part is the number of the dispatching list that includes his personal data, and the second part is his position on the list. For example, next to the personal data of Jan Obst (item no. 2112 on the Ukrainian Katyń List), the UKL lists the reference number 41/3-1, which means that the personal data of Jan Obst appear on dispatching list no. 041/3 (the official who drafted the UKL simplified matters for himself by omitting the “0” ahead of each dispatching list) in front of item 1, i.e. the personal data of Jan Obst are the first item on dispatching list no.

041/3. Thus the so-called Ukrainian Katyń List is a list of murdered persons, since appearing on the dispatching list meant being sentenced to death.

By grouping the names of murdered persons according to the dispatching list numbers assigned to said persons, Polish researchers of the Katyń case have found that there was a total of 33 lists, numbered 041/1 to 072/2, and that each list was made up of approx. 100 names.

In performing the extermination of almost 22,000 Polish prisoners, the NKVD used a special, continuous numbering system for dispatching lists, pursuant to which prisoners were sent to be executed; this includes both prisoners of war from the Kozelsk, Starobielsk and Ostashkov camps, as well as prisoners held in the so-called Western Ukraine and Western Belarus. The numbered references on the so-called Ukrainian Katyń List are part of a larger system of marking dispatching lists adopted for this operation, spanning the lists numbered 01 to 072/2.

In light of the above, the statement by the Russian side in point 6 of the letter dated 17 January 2013 – that the so-called Ukrainian Katyń List is not a list of persons who had been killed – is groundless and contravenes with the actual state of affairs. As a list of murdered Polish citizens, the document is closely related to the subject matter of case No. 159. Therefore, there were absolute grounds to include it, by the decision of 2 August 2004 (f. 195 vol. 157 of the files in case No. 159) together with other documents received by way of legal assistance from Ukraine, as evidence in case No. 159. There are no grounds on merit to question before the Court the decision taken – it must be emphasized – by a competent state body of the Russian Federation in charge of the Katyń Crime investigation, eight years after it was issued. The inclusion of these 13 volumes of evidence should be seen as a breakthrough in the proceedings in case No. 159 with respect to the murder of 3,435 Polish citizens, prisoners incarcerated in the so-called Western Ukraine. This made it possible to gain particularly significant knowledge about the persons killed, i.e. to determine their personal details and the numbers of dispatching lists on the basis of which they were taken from the prisons to the execution sites.

By comparing the personal data of prisoners with the same dispatching list numbers, Polish historians have been able to reconstruct the contents of the missing lists from the operation to exterminate the Polish prisoners in Ukraine; these are the lists numbered: 041/1,2,3; 042; 043/1,2,3; 055/1,2,3,4,5; 056/1,2,3; 057/1,2,3; 064/1,2,3; 065/1,2,3; 066/1,2,3; 067/1,2; 071/1,2; 072/1,2.

Yet, the Russian prosecutors in charge of case No. 159 have not carried out any such analysis of the so-called Ukrainian Katyń List and did not take any actions that could establish and find these dispatching lists, even though the files for case No. 159 (f. 74 vol. 167) include a letter by the Head of the First Special Unit of the Ministry of Internal Affairs of the USSR dated 20 July 1953 concerning such lists. The letter states that the Ukrainian Ministry of Internal Affairs returns to the Head of the First Special Unit of the Ministry of Internal Affairs of the USSR twelve copies of protocols no. 41, 42, 43, 55, 56, 57, 64, 65, 66, 67, 71 and 72 totalling 479 fo-

340

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

lios, after having “conducted work as per the instructions” received in Moscow. An analysis of the letter unequivocally indicates that the twelve “protocols” marked with the above numbers are precisely the missing dispatching lists referring to the murder of 3,435 Polish citizens in the territory of Ukraine (the letter returning the lists refers simply to the first numbers of the lists, without providing a detailed description, i.e. by marking 041 instead of 041/1, 041/2 and 041/3).

In the course of the investigation conducted by Polish authorities into the Katyń Crime prosecutors examined the materials obtained by the Institute of National Remembrance (IPN) from the Autonomous State Archive of the Ukrainian Security Service in Kiev, revealing the same letter dated 20 July 1953 returning the 12 “protocols” (dispatching lists) and other documents pertaining thereto (see, Attachment no. 1 attached to the present submission). They include the letter sending these documents to Ukraine on 29 October 1952 and a number of lists dated 1939-1940 that include the personal details of Polish citizens along with arrest warrants.

In June 1953, these lists included crossings-out made in red pencil on the names of persons found on the so-called “Ukrainian Katyń List”. Officials of the Soviet Ministry of Internal Affairs drafted official memos on such occasions, including therein the numbers written next to the crossed-out data and citing that the crossings-out are made pursuant to the decision of the Head of the 1st “SO” (most probably “Investigative Unit”) of the Soviet Ministry of Interior.

An analysis of the complete documentation shows that the basis for crossing out the names from the lists and not including their data in the operational records was constituted by the dispatching lists sent to Ukraine in October 1952, i.e. the lists no. 041, 042, 043, 055, 056, 057, 064, 065, 066, 067, 071 and 072. The copies of 148 volumes of the files in case 159 – provided for the purposes of the Polis investigation – lack the described documentation referring to the so-called Ukrainian Katyń List, obtained by the IPN from the Autonomous State Archive of the Ukrainian Security Service in Kiev.

The handed-over copies of 148 volumes of case files do not include materials documenting not just a search for the abovementioned dispatching lists, but also taking measures that could have reconstructed them on the basis of information from the so-called Ukrainian Katyń List.

As regards the attempt to question the credibility of the so-called Ukrainian Katyń List, raised in point 7 of the above-mentioned Russian Memorandum dated 17 January 2013, the arguments presented therein are completely unconvincing. The Russian side maintains that it has “established” that at least a few persons whose names appear on the so-called Ukrainian Katyń List were murdered in 1937 or were sentenced to imprisonment in 1941. These “findings” are not corroborated by the documents that have been submitted. For instance, according to the Russian side, Konstanty Babij, son of Paweł, born 1899, whose name is on the so-called Ukrainian Katyń List, was arrested on 23 March 1940, and then sentenced on 25 January 1941 to an eight-year prison term. These findings should be considered as a complete misunderstanding in view of the fact that the provided information concerns another person with the same name and surname, but who was born in a different year – 1903, and not in 1899 as indicated on the Ukrainian List.

The same applies to another person on the UKL: Dmitrij Bojko, son of Mikołaj, born 1883. The information provided by the Russian side that he was sentenced to 8 years imprisonment on 21 May 1941 in fact concerns another person: Dmitrij Bojko, born seven years later in 1890.

341

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Another such example from the Ukrainian Katyń List is the case of Franko Sliwa, son of Iwan, born 1890. According to the Russian side, he was not murdered in 1940, as he was sentenced to death and executed in 1937. An analysis of the information referred to by the Russian side explicitly shows that we are once again dealing with another person, since the “Franz” (not Franko) Sliwa executed in 1937 was born in 1888. The final piece of evidence pointing to the fact that we are dealing with an outright mistake is the information about the proper Franko Sliwa, son of Iwan, born 1890, included in item 1793 in attachment no. 3 of the Russian side.

The information explicitly states that he was held in Stanyslaviv prison from 28 March 1940 to 7 June 1940, whereupon he was transported to the prison in Kiev. The fact that Franko Sliwa was transported on 7 June 1940 from the prison in Stanyslaviv to the prison in Kiev is confirmed by the annotation in the files for case 159, in item 100 of list no. 3 of Polish citizens arrested in 1939-1940 by the NKVD in Stanyslaviv Oblast and transported to the prison in Kiev (f. 26-27, vol. 168 – see Attachment no. 2 attached to the present submission) and the inscription in item 61 of the list of those arrested and transported to Kiev prison, included on folio 267-269 in vol. 163 of the files for case 159 – see Attachment no. 3 attached to the present submission.

Moreover, according to the Russian side, the man arrested by the NKVD on 5 October 1939 in Ternopil Oblast – Jan Adamczuk, son of Jan, born 1901 (listed on the ULK as Adamczuk) – “made his way towards Odessa” on 25 March 1940. In reality, according to information from the Ukrainian Interior Ministry’s Information Centre, on 25 March 1940 the arrested Jan Adamczuk “went” to Odessa, wherein “went” signifies that the man was transported from the prison in Ternopil to the prison in Odessa – and not released from prison, as suggested by the Russian side. A similar annotation as in the case of Jan Adamczyk can be found alongside the personal data of many people on the list of 2,439 Polish citizens arrested in 1939-1940 in the Stanyslaviv region (attachment no. 3 of the Russian side) – an identical inscription on transport to the prison in Odessa appears, for example, in items 15, 19, 22, 48, 52, 76, 143 of the said attachment.

Another claim by the Russian side that does not concur with reality is that Władysław Czapliński, son of Kazimierz, born 1895, was not a victim of the Katyń Crime, as he was arrested in Kiev in 1937 and sentenced to death by the Military Court of the Supreme Court of the USSR on an unknown date. According to the response from the Ukrainian Interior Ministry’s Information Centre, which is part of the files for case 159 (the Russian side attaches just the question, leaving out the answer; answer enclosed herein) it transpires that the Centre is only in possession of information about Włodzimierz (not Władysław) Czapliński, son of Kazimierz, born on 1898 (and not in 1895) in the Courland Province – i.e. that the personal data concern an altogether different person than the one specified in the question. Moreover, according to the response concerning Władysław Czapliński, son of Kazimierz, born 1895 issued by the Chief Information Centre of the Interior Ministry of the Russian Federation, as disclosed in included in the files for case 159 (f. 23, vol. 175 – see Attachment no. 4 attached to the present submission), it transpires that the man arrested in 1937 was indeed named Czapliński, but his first name was Włodzimierz, not Władysław, and that Włodzimierz Czapliński was born in 1895 in the Courland Province; Władysław Czapliński, son of Kazimierz – the man listed on the ULK – was born in Kraków in 1895. An analysis of the data from the Ukrainian and Russian Information Centres has shown that both statements refer to the same person,

342

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

i.e. Włodzimierz Czapliński, son of Kazimierz, born 1898 or 1895 in the Courland Province, who was arrested on 16 December 1937 and sentenced to death on 15 January 1938 by the Soviet NKVD (the Russian acronym “WMN” signifies “maximum penalty”). The man listed on the UKL named Władysław Czapliński, son of Kazimierz, born 1895 in Kraków, was also a prisoner of the NKVD in 1940. This is proven by the information included in item 2114 in attachment no. 3 of the Russian side – it explicitly points to the fact that said Władysław Czapliński was first imprisoned in Stanyslaviv, wherefrom the was transported to the prison in Kiev on 28 July 1940. The fact that said Władysław Czapliński was transported from the prison in Stanyslaviv to the prison in Kiev on 28 July 1940 is also confirmed by the annotation included in the files for case 159, item 126 of list no. 3 of Polish citizens arrested in 1939-1940 by the NKVD in Stanyslaviv Oblast and transported to the prisons in Kiev (f. 26-27, vol. 168 – Attachment no. 2 attached to the present submission) and the inscription in item 76 of the list of those arrested and transported to Kiev prison, included on folios 267-269 in vol. 163 of case file 159 – see Attachment no. 3 attached to the present submission.

Another unsubstantiated claim by the Russian side is that documents other than the Ukrainian Katyń List provided from Ukraine are not significant for the investigation. This is yet another groundless statement which stems most probably from the fact that said documents have not been subject to an in-depth analysis. Indeed, it would suffice to browse through the questioned list of 2,439 Polish citizens arrested in the years 1939-1940 in Stanyslaviv Oblast (attachment no. 3 of the Russian side) to find out that they contain significant information about the persons listed on the so-called Ukrainian Katyń List, e.g. about the above-mentioned Franko Sliwa, son of Iwan (item 1793), the above-mentioned Władysław Czapliński, son of Kazimierz, born 1895 (item 2114), as well as about other people on the UKL – Kazimierz Abczyński – item 2, Józef Ahn – item 6, Tadeusz Karpiński – item 685, Anna Mucha – item 1374, Jan Ryś – item 1652, Franciszek Rogalski – item 1656).

The same is true about attachment no. 4, i.e. the list of 839 people arrested in 1939-1941 in the Rivne Oblast. It includes detailed information on the fate of selected persons from the so-called Ukrainian List, e.g. Józef Chytry (item 28), Bronisław Bober (item 50), Stanisław Liniewicz (item 136), Michał Pawluk (item 246), Karol Taube (item 272), Franciszek Paszkiel (item 788) and others.

Connections with the subject matter of the investigation are also visible in attachment no. 5 – the list of 428 inhabitants of Rivne Oblast of Polish nationality who were victims of repression in 1939-1941. The list includes the personal data of persons who are also present on the Ukrainian Katyń List: Włodzimierz Kaltenberg, Stanisław Wójcik, Władysław Dąbrowski, Jan Kupiński.

The questioned comprehensive expert opinion by court-appointed medical experts (attachment no. 6 of the Russian side) provides – contrary to what the Russian side maintains – information important for establishing the fate of Polish citizens whose names are on the so-called Ukrainian Katyń List, namely, finding their burial place. Indeed, the expert opinion irrefutably points to the fact that Polish-made objects were unearthed during the exhumation of the victims of Stalinist oppression in Bykivnia (outside Kiev). Since, as it transpires from separate documents – Polish citizens from the so-called Ukrainian Katyń List were murdered inter alia in the prison in Kiev, this gave reason to believe that they were interred in Bykivnia, as it was there that prisoners murdered in the Kiev prison were buried from 1937 onwards.

343

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

At the time the opinion of court-appointed medical experts was added to the evidence collected in the course of the investigation, the relation between Bykivnia and the murder of people who were on the so-called Ukrainian Katyń List had already been established. This is because many Polish-made objects were recovered from the site as early as during the first exhumation work in 1971. Key significance is held by the finding in one of the mass graves of a driver’s licence (permit for the operation of motor vehicles) belonging to the above-mentioned Franciszek Paszkiel, listed on the UKL under item 2243. In 1989, for the purposes of the investigation carried out by the Ukrainian prosecutors’ office with reference no. 50 – 0092 concerning the murder of persons whose bodies were buried in Bykivnia (“Bykivnia case”), this document was subject to an analysis by forensic experts specializing in document analysis. The experts succeeded in deciphering the document. It should be added that the above-mentioned decision and expert opinion were disclosed by IPN prosecutors in November 2006 in Kiev during their examination of the Bykivnia case files (ref. no. 50 – 0092; f.116-131 vol.9); they later received copies of the selected documents. Such documentation referring to the driver’s licence of Franciszek Paszkiel was not found in the copies of the 148 volumes of files in case No. 159 received from the Russian side.

Moreover, the investigation files No. 159 (f.129-143 vol.167) include an expert opinion in dentistry from the Sehn Institute of Forensic Research dated 18 February 1997 and issued for the purposes of case no. 50 – 0092 concerning Bykovnia. The opinion notes that the evidence in the form of dentures secured during the digs held in Bykivnia in 1971, 1987 and 1989 (bridges, crowns, dentures) could have been produced for representatives of the Polish middle class due to the dentistry techniques used, including the use of certain Polish dentistry patents. The opinion, which was included as evidence in case No. 159, together with the uncovering in Bykivnia of numerous Polish-made objects, leads to the warranted conclusion that murdered Polish citizens were buried in Bykivnia.

Another circumstance linking Bykivnia with case No. 159 was the inclusion in the case files of the letter from the Military Prosecutor’s Office for the Northern Region of Ukraine dated 29 July 2004. The letter contains more detailed information about archival, exploratory and research work carried out by Polish and Ukrainian experts in Bykivnia in 2001 (f. 12-13 v. 157 of case file No. 159) and their findings, together with copies of a dozen or so documents (f.1430 vol. 157 of files in case No. 159). It transpires from this information that one of the graves included fragments of Polish clothes, shoes, and personal belongings, including 141 knee-high Polish officers’ boots, fragments of Polish uniforms and civilian clothing, pieces of paper with Polish writing, Polish coins. The recovered items were sent to Poland for examination; the results of these examinations were unknown to the Ukrainian prosecutors’ office. Despite their knowledge of this, the prosecutors in charge of case No. 159 did not apply to the relevant Polish authorities for a full documentation of the work, its results, and the expert opinions received. In the course of their work in Bykivnia in 2001, Polish experts managed to locate and explore at the cemetery in Bykivnia a total of 70 mass graves that were recognized as Polish graves owing to the items found therein. These graves were uncovered to hold the remains of over 1,994 murdered Polish citizens; over 5,400 items of Polish origin were also found, including fragments of Polish uniforms, numerous uniform buttons with the eagle emblem, military boots, Polish coins, holy medals, crosses, and personal belongings with the names of Polish companies written in the Latin alphabet. When they explored the graves, the researchers found objects belonging to Polish citizens whose names are on the so-called Ukrainian

344

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Katyń List, including, inter alia, a military ID tag (“dog tag”) belonging to Józef Naglik (item 2033 on ULK), or a comb with the engraved names of 4 persons (F. Strzelecki – item 2847, L. Dworzak – item 858, S. Grankowski – item 780, B. Szczyradłowski – item 3293 on ULK, repsectively), a toothbrush with the engraved name of J. Łobaza (item 1716 on ULK) and a badge belonging to State Police officer Mikołaj Cholewa (item 3127 on ULK). These findings have remained outside the field of interest of the Russian prosecutor’s office. It did not undertake any evidence-related initiatives aimed at broadening its knowledge of the exploration of the Bykivnia mass graves conducted by Polish and Ukrainian specialists. Requesting new materials in this respect from the Polish Council for the Protection of Struggle and Martyrdom Sites would make it possible to confirm the thesis that Bykivnia is the burial site of persons listed on the so-called Ukrainian Katyń List. Taking into account the appearance of new circumstances, namely the discovery of objects that identified prisoners who were murdered in the Katyń Crime in Ukraine, these matters should be evaluated by a prosecutor in the context of the case No. 159 discontinued in 2004 and its continuation. Moreover, accounting for the appearance of new circumstances in the form of the discovery of items identifying prisoners murdered as part of the Katyń Crime in the territory of Ukraine, said issues should be subject to the assessment of a prosecutor in the context of re-launching and conducting further the case No. 159, which was discontinued in 2004.

An analysis of attachment no. 2 (a list of 122 inmates of prison no. 1 in Lvov) and the handwritten annotations therein leads to the conclusion that, with all probability, it constitutes a list of prisoners from that prison who were murdered during its evacuation (the date of 26 June 1941 is marked therein). This is also underscored by the information from the Index of Victims of Soviet Repression operated by the KARTA Centre in Warsaw, pertaining to one of the persons on the list: Wacław Piątkiewicz, son of Stanisław, born 1908, was imprisoned in the penitentiary in question and murdered therein on 26 June 1941. The fact that the Ukrainian prosecutor’s office provided this list, which is most probably unconnected with the subject matter of investigation No. 159 – in no way undermines the credibility of this document or the remaining documents provided by way of legal assistance. It should be emphasized that it was the obligation of the Russian prosecutor’s office – as the body responsible for conducting the investigation – to analyze and verify the extensive documentary evidence received through this channel. The copies of the 148 volumes of files in case No. 159 that have been received so far do not provide any traces of such activities.

The Court may not exercise jurisdiction over the interference with article 2 under material head because of the presumption of non-retroactivity of treaties. But, as has been held, this does not neutralize its jurisdiction over the ‘procedural obligation’ associated with such an interference. As a general rule, this procedural obligation will exist from the time of the interference with the right to life although it may continue in time until the date when the Convention enters into force and then afterwards. A distinction must be made between the existence of the obligation and the Court’s jurisdiction to adjudicate a violation of the obligation. In this case, when did the obligation begin? As far as the respondent State, Russia, is concerned, it began in 1943, when the Burdenko commission was sent to investigate. It certainly existed in 1945, when Russia insisted that the crime be prosecuted. The reason it continues to the present day is because of the many years of lies and concealment of the truth, followed by a period of only partial disclosure of the relevant evidence.

345

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Over a period of several years in the 1990s, Russia went through a profound political transformation. One of the important features was its admission, after five decades of abject denial, that the Soviet leadership was responsible for the mass executions of Polish nationals in 1940.

This was part of the reform process that led to Russia’s admission into the Council of Europe and its ratification of the European Convention on Human Rights. Is it plausible that Russia could have been admitted to the Council of Europe had it not acknowledged authorship of the Katyń Crime?

Establishment of the truth about the Katyń Crime has remained an important issue since that time, as the facts alleged in these proceedings demonstrate. The declaration in the Russian State Duma on 26 November 2010, a little more than two years ago today, attests to this.8 It notes that ‘[i]n the early 1990s’ – that is, at the time Russia was preparing its candidacy for the Council of Europe – ‘our country made great strides towards the establishment of the truth about the Katyń tragedy’, recognising it as ‘an arbitrary act by a totalitarian state’. The Duma confirmed that part of the record still remains concealed, and it affirmed the need ‘to continue studying the archives, verifying the lists of victims, restoring the good names of those who perished in Katyń and other places, and uncovering the circumstances of the tragedy’.

The nature of the interference – an international atrocity crime - provides another strong criterion to be weighed in the assessment of a genuine connection. The interference in Šilih v.

Slovenia was not in such a category, and it seems reasonable therefore that a closer temporal connection be retained. Virtually all national legal systems impose statutory limitations with respect to negligence claims, some of them quite strict. With the passage of time, they lose their salience.

This cannot be the case with war crimes, crimes against humanity and genocide. International law prohibits any form of statutory limitation.9 One important reason for this is the fact that States often conceal the truth and prevent it being uncovered, through amnesty and similar measures, or sheer denial and dishonesty, as in the present case.

It is unlikely that the Grand Chamber will ever get a better opportunity to explain the scope of the seemingly enigmatic words in paragraph 163 of the Šilih v. Slovenia judgment, where it says that ‘in certain circumstances, the connection could also be based on the need to ensure that the guarantees and the underlying values of the Convention are protected in a real and effective manner’.

Necessarily, this is a test that depends upon the circumstances of each individual case. Wisely, in Šilih v. Slovenia, the Court left itself a degree of flexibility and did not foreclose the possibility of addressing the procedural obligation under article 2 with respect to any particular interference by setting a precise date that might result in a formulaic response. The suggestion that 3 September 1953, the date of entry into force of the Convention, might fulfil a useful purpose here simply returns the Court to the straightjacket that was suggested by the respondent State in Šilih v. Slovenia. It replaces one inappropriate date – the entry into force for the respondent State – with another.

8 9

Janowiec and Others v. Russia, op.cit., § 71.

Rome Statute of the International Criminal Court, (2002) 2187 UNTS 90, art. 29.

346

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Poland suggests that the Court adopt a functional approach to this problem, one that resists an essentially technical or procedural solution and that takes into account the nature of the substantive infringement of article 2. There is nothing uncertain about such a standard; indeed, an emphasis on this factor will assist the Court in establishing legal certainty with respect to pre-ratification interferences with ‘one of the basic values of the democratic societies making up the Council of Europe’.10 Question No. 2 concerning the effectiveness of the Russian investigation the Polish Government regrets to reiterate that the Russian Katyń investigation has not been conducted effectively. In our written observations on this, we already pointed out several instances of this lack of effectiveness. Now we would like only to emphasize, as did one of the third parties, that there still are possibilities to investigate crimes committed in the distant past under previous regimes.

We would also like to draw the Grand Chamber’s attention to endeavours of the Polish Commission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation established in 1998. Prosecutors of the Commission conduct investigations into Communist, Nazi and other crimes against peace and humanity or war crimes, committed by Communist state officials, and by security bodies of the German Third Reich and the Union of Soviet Socialist Republics between 1 September 1939 and 31 July 1990.

Contrary to the statements’ of the Russian Federation public international law does not oblige domestic authorities to discontinue criminal proceedings due to the suspects’ death. The preamble to the law that regulates the prosecution of Communist and Nazi crimes by Polish authorities provides for, as one of the grounds for prosecution, the obligation of the Polish state to compensate all the injured parties whose injuries resulted from a state violating human rights. This obligation results from the conviction that no unlawful act committed by a state against citizens may be protected as secret, nor can it lapse. The Polish Institute of National Remembrance is empowered by law not only to prosecute those who are guilty of crimes, but also to provide a comprehensive explanation of the circumstances of the case, in particular to determine who the injured parties were. Consequently, the death of a suspect or a defendant is not an obstacle in the pursuit of this goal. Proceedings are discontinued only after a comprehensive explanation of all the circumstances.

The efforts of the Institute’s prosecutors have resulted in filing between 2000 and 2012 more than 173 bills of indictment against 189 persons for communists crimes committed in the years 1939-1953. In the result of the conducted proceedings 124 persons were convicted and 44 cases were discontinued due to the deaths of the accused. The Commission filled also 2 bills of indictment against 2 persons for committing Nazi crimes. One of the accused was sentenced in 2002 to 8 years of imprisonment, the second proceedings were discontinued before the court due to the accused’ death.

10

McCann and Others v. the United Kingdom, judgment of 27.09.1995, appl. no. 19009/04, Series A no. 324, § 147.

347

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Questions concerning Article 3 of the Convention In the opinion of the Government of Poland taking into account the way of behaviour of the Russian authorities as described in the Chamber’s judgment there can be no doubts that all the applicants were subject to a form of degrading treatment in breach of Article 3 of the Convention in connection with their attempts to obtain information about the fate of their relatives.

Answering in a most diligent way the Court’s question concerning Article 38 of the Convention, we would like here only to supplement our written observations.

Firstly, it must be noted that the Russian Federation’s authorities have, even during proceedings before the ECHR, presented contradictory information as to who issued the decision to classify the decision of the Chief Military Prosecutor’s Office dated 21 September 2004 to discontinue the case No. 159 (the “Katyń case”), as well as when said decision was issued.

It transpires from the position of the Russian Federation submitted in the Written Submission dated 19 March 2010 that on 22 December 2004, by a decision of the Inter-Departmental Commission on the Protection of State Secrets, 36 volumes of criminal case No. 159 were classified as “top secret” due to the fact that they include documents with information constituting a state secret. The ruling of 21 September 2004 to discontinue the criminal case was one of those documents and is contained in volume 183 of the criminal case file.

Meanwhile the Russian Federation’s Written Submission of 30 November 2012 contains information that the decision of 21 September 2004 was among the documents in volume no.

183 of the case file classified as “top secret” by the Chief Military Prosecutor’s Office after the discontinuation of the proceedings. Also pursuant to the ruling of the Moscow Municipal Court dated 2 November 2010 on case no. 30182cc/2-2010, the decision to classify all of the materials pertaining to case No. 159 was taken by the Chief Military Prosecutor’s Office, based on the conclusions made by a commission of specialists from the Federal Security Service of the Russian Federation. Later, the Chief Military Prosecutor’s Office submitted a motion to the Russian Inter-Departmental Commission on the Protection of State Secrets with a view to verifying the legitimacy of the classification decision. Pursuant to the Resolution of the Inter-Departmental Commission on the Protection of State Secrets dated 22 December 2004, the decision was made to declassify 147 of 183 volumes of case files due to the lack therein of information constituting a state secret.

Regardless of who decided to classify the decision to discontinue the case and when, the decision itself is incompatible with the requirements of Russian law.

First of all, the decision constitutes a violation of substantive law. Pursuant to Article 6 of the Federal Act on State Secrets, the recognition of information as a state secret and its classification as a state secret is lawful if and only if such information concerns a category of cases explicitly defined by law as a state secret. The list of information constituting a state secret is included in Article 5 of said act. Article 7, meanwhile, specifies the information that cannot be classified as a state secret.

348

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Pursuant to Article 5 of the Law, the following information constitutes a state secret: 1) information in the military field; 2) information in the field of economy, science and technology; 3) information in the field of foreign policy and economy; 4) information on intelligence, counter-intelligence, and operational/reconnaissance activities, as well as the fight against terrorism. This provision provides a detailed list of information that can be included in the individual categories. At the same time, Article 7 of the Act includes a list of information that cannot be deemed a state secret and cannot be classified. Pursuant to this provision, it is forbidden to classify as a state secret i.a. information on violations of human and civil rights and liberties, as well as information on any violation of law by public authorities and their officials.

Article 213 of the Code of Criminal Procedure, meanwhile, defines the formal requirements that a decision to terminate a criminal case must fulfil. The decision shall specify: the date and place of passing the resolution; the post, surname, and initials of the person who has passed the resolution; the circumstances which have served as a reason and the ground for the institution of the criminal case; the paragraph, section and article of the Criminal Code of the Russian Federation dealing with the crime constituting the premise to institute the criminal case; the results of the preliminary investigation with an indication of the data on the persons with respect to whom the criminal prosecution was conducted; the applied preventive measures; the paragraph, section and article of the Code on the ground of which the criminal case and/ or the criminal prosecution is terminated; the decision on cancelling the preventive measures and the arrest of property and of correspondence, the temporary dismissal from the post, the monitoring and recording of the discussions; the decision on material evidence; the procedure for filing an appeal against the resolution in question.

An analysis of the above provisions of the Act on State Secrets and the Criminal Procedure Code leads to the conclusion that the decision of 21 September 2004 to discontinue proceedings could not include information classified as a state secret. Even if it did include data on the persons with respect to whom the criminal prosecution was conducted, this could not constitute a premise to classify the decision as a document that includes a state secret. According to publically available information, high-ranking Soviet officials were identified as the suspects in the ruling to discontinue the case. Any information on such persons concerns the period up to the year 1970. Therefore, on the date of issuing the decision, the maximum 30-year classification period for such information, specified under Article 13 of said Act, had already elapsed.

Such an interpretation of the Classified Information Protection Act was reaffirmed in the latest ruling of the Constitutional Court of the Russian Federation dated 15 January 2013.

It may simultaneously be assumed that the information on the persons with respect to whom the criminal prosecution was conducted, may be protected under laws on information protection – seeing as they concern personal data – but not under laws on state secrets. In such situations, however, there exists the established practice of removing personal data from the published procedural or court documents. There was no reason not to proceed likewise in the situation in question. Moreover, not indicating the classification level on case-related materials does not automatically signify open access to such documents. Access to case files is regulated by the provisions of procedural law.

Whether or not a given piece of information may be covered by protection under Article 5 of the Act is subject to Article 7 of said Act. Pursuant to the positions and information presented

349

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

by the Russian authorities on various levels, the decision to discontinue the case contains information on high-ranking Soviet officials who were accused of issuing the order to execute Polish citizens, as well as evidence which served as the basis for the case to prove the respective persons guilty. Such information is included in the final and binding ruling of the Moscow Municipal Court dated 2 November 2010 on case no. 3-0182cc/2-2010, according to which during the proceedings on case No. 159 the actions of specified, high-ranking Soviet officials were considered as an abuse of power with severe consequence due to particularly aggravating circumstances, pursuant to Articles 193-197 item „b” of the Criminal Code of the Russian Soviet Federative Socialist Republic (1926). Such information is also included in para. 34 of the Memorandum of the Russian authorities recently provided to the Court.

In light of these claims, it should be recognized that, even if the decision of 21 September 2004 does include information constituting a state secret pursuant to Article 5 of the abovementioned Act, Article 7 of the same Act would prohibit its classification as secret due to the fact that – as admitted by the Russian authorities themselves – the ruling includes information on the violations of human and civil rights and liberties, as well as information on the violation of law by public authorities and their officials.

Secondly, the ruling in question is unlawful under Russian law as it constitutes a violation of formal law. Pursuant to Article 6 of the Act, one of the premises for the recognition of a piece of information as a state secret is the legitimacy of such a decision. The legitimacy of classifying a document as secret is governed by the purposefulness of classifying specific pieces of information. Upon taking such a decision, the authorities must take into account all of the potential consequences, while also bearing in mind the key interests of the state, society, and citizens. It transpires from the above provision that the decision to classify information should include the motives for issuing such a decision. However, it seems that the Chief Military Prosecutor’s Office of the Russian Federation did not take a special decision to classify as secret the materials of the proceedings, including the decision to discontinue the case. Due to the fact that the Russian authorities have not submitted any such decision to the Court, and have claimed in the course of domestic proceedings that such decisions do not exist, it should be assumed that the materials were classified as secret only by marking them with the relevant classification level, i.e. in violation of the established procedure.

Moreover, it should be noted that the classification of the file materials concerns events that took place 73 years ago and which by no means have any bearing on the present security of the Russian State. There is no justification under the Convention to place the alleged public interest to protect the circumstances and suspects of the crime perpetrated by a totalitarian regime above the continuing interest of the applicants to learn the fate of their closest relatives below.

350

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Pismo z 20 lipca 1953 r. Naczelnika I Specjalnego Oddziału Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Ukraińskiej SRR do Naczelnika I Specjalnego Oddziału Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ZSRR informujące o zwrocie dwunastu kopii „protokołów” (list dyspozycyjnych) zawierających informacje dotyczące zamordowania 3435 obywateli polskich na terytorium Ukrainy.

351

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Wykaz nr 3 obywateli polskich aresztowanych w latach 1939-1940 przez NKWD w obwodzie stanisławowskim i przewiezionych do więzień w Kijowie, str. 351-354.

352

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

353

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

354

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

355

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Wykaz osób aresztowanych za przestępstwa kontrrewolucyjne w latach 1939-1941 w obwodzie stanisławowskim and przewiezionych do dalszego zatrzymania w więzieniach Kijowa do dyspozycji NKWD Ukraińskiej SRR, str. 355-357.

356

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

357

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

358

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

Odpowiedź z 21 sierpnia 2004 r. Głównego Centrum Informacyjnego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych FR dotycząca Władysława Czaplińskiego s. Kazimierza ur. w 1895 r., str. 358-359.

359

Zbrodnia Katyńska przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka