To i owo o Unii Europejskiej

MINISTERSTWO SPRAW ZAGRANICZNYCH

JERZY ANDRZEJ WOJCIECHOWSKI

To i owo o Unii Europejskiej

MINISTERSTWO SPRAW ZAGRANICZNYCH

JERZY ANDRZEJ WOJCIECHOWSKI

To i owo o Unii Europejskiej

Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej Publikacja została przygotowana w ramach partnerstwa w zarządzaniu przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych we współpracy z Przedstawicielstwem Komisji Europejskiej oraz Biurem Informacyjnym Parlamentu Europejskiego w Polsce

Wyrażone w niniejszej publikacji opinie są poglądami jej Autora. Treści prezentowane w publikacji nie są tożsame z oficjalnym stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej oraz Biura Informacyjnego Parlamentu Europejskiego w Polsce

Projekt okładki: Zofia Gralak, uczennica Zespołu Szkół Plastycznych im. Tadeusza Makowskiego w Łodzi; praca wyróżniona w konkursie Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej na plakat pod hasłem „Traktat Rzymski jako ogniwo w procesie integracji europejskiej”, 2007

Zdjęcia w tekście: The Audiovisual Library of the European Commission; szczegółowy wykaz autorów ilustracji na stronie 152 Opracowanie redakcyjne, skład, łamanie i przygotowanie poligraficzne: Departament Informacji Europejskiej

Publikacja dystrybuowana nieodpłatnie

© Ministerstwo Spraw Zagranicznych Warszawa 2011 al. J. Ch. Szucha 23 00-580 Warszawa www.msz.gov.pl ISBN 978-83-62520-16-9

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

3

Drogi Czytelniku,

mógłbym tę pracę nazwać „przewodnikiem po zawiłych strukturach Unii

Europejskiej”. Mógłbym, lecz „To i owo o Unii Europejskiej” brzmi, jak sądzę, bardziej zachęcająco, zapowiadając książkę, która pomoże Ci, drogi Czytelniku, poznać i – głęboko w to wierzę – zaprzyjaźnić się z Unią Euro-

pejską. Ukażę Ci w niej nie tylko obecny stan integracji europejskiej, ale razem z Tobą zagłębię się w jej przeszłość, historyczne początki, przyjrzę się jej ewolucji oraz postaram się, byśmy wspólnie rozważyli wyzwania,

jakie czekają nas w przyszłości. „To i owo…” możesz potraktować jako

źródło wiedzy o Unii Europejskiej na pewnym, podstawowym poziomie.

Nie zastępuje ono podręczników, nie konkuruje ze szczegółowymi opracowaniami, wychodzę bowiem z założenia, że aby zrozumieć skomplikowaną strukturę Unii, trzeba najpierw spojrzeć na nią z sympatią, przychylnie, poznać jej dobre i gorsze chwile.

Po rozszerzeniu Unii Europejskiej o 12 nowych państw, a przecież wiadomo, że to jeszcze nie koniec jej budowy, obecne struktury, polityka oraz złożoność procesów decyzyjnych zmuszają do poszukiwania nowych rozwiązań instytucjonalnych. Powiększona i sprawiająca wrażenie nieco skostniałej, Unia Europejska niewątpliwie potrzebuje nowych impulsów i dobrze przemyślanych zmian. Czy można się ich doszukać w Traktacie z Lizbony?

Reformy, jakie wprowadził Traktat, mimo że nie spełniły wielu oczekiwań, są nie tylko ważne dla sprawnego działania Unii, lecz przekładają się bezpośrednio na jej rolę na arenie międzynarodowej. Wszak Unia to poważna i poważana organizacja międzynarodowa. A bez odważnych działań, obliczonych

4

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

przynajmniej na kilka dziesięcioleci, Unia nie scementuje swojej jedności, a cały projekt integracji europejskiej, najbardziej nowatorskie przedsięwzięcie na świecie, może stanąć pod znakiem zapytania.

Wierzę, wiem!, że tak nie będzie, lecz wymaga to wysiłku każdego z państw członkowskich i nas wszystkich – obywateli Unii.

„To i owo…” jest tak pomyślane, by mogło się stać inspiracją do twórczej dyskusji o przyszłości Unii, dlatego staram się w nim uchwycić skomplikowaną dynamikę przemian oraz specyfikę trudnej, wcale nieuproszczonej przez Traktat Lizboński konstrukcji Unii Europejskiej.

Adresując tę książkę do Ciebie, drogi Czytelniku, starałem się, byś mógł bez trudu zrozumieć, o co mi chodzi, dlatego zrobiłem wszystko, co w mojej mocy, by nie odstąpić od przystępnego, codziennego języka.

Wydaje mi się, że „To i owo…” może stanowić też dobrą podstawę do refleksji nad przyszłością Polski w Unii Europejskiej. Zwracam uwagę na rolę naszego kraju w strukturach europejskich, w ten sposób zachęcając, najlepiej jak potrafię, do zadawania pytań, do przemyśleń, do dyskusji…

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Akcesja Łatwiej może byłoby powiedzieć „przystąpienie”, a i język polski nie cierpiałby zanadto. Ale żargon europejski, tak bardzo lubiany przez europejskich biurokratów broni się przed jego „odeuropeizowaniem”. Ulegamy tej presji.

Ważne, że akcesja to zarówno i moment, i proces. Długotrwały, skomplikowany, wielopłaszczyznowy. Dokonuje się w prawie, gospodarce, życiu społecznym, politycznym, nie omija nawet kultury. Tak było z Polską i każdym innym państwem przystępującym do Unii. Spełnienie pewnych z góry określonych warunków jest konieczne i leży w interesie zarówno Unii, jak i nowo przystępującego państwa.

Nasza droga do Unii zaczęła się z chwilą, gdy naród dokonał wyboru, gdy Polacy odrzucili komunizm. Drogę tę znaczyły kolejne etapy: stowarzyszenie ze Wspólnotami Europejskimi na podstawie Układu Europejskiego z 16 grudnia 1991 roku, wniosek Polski o członkostwo w Unii z 8 kwietnia 1994 roku, negocjacje akcesyjne trwające cztery lata, rozpoczęte w marcu 1998 roku, podpisanie traktatu akcesyjnego 16 kwietnia 2003 roku, referendum 7 i 8 czerwca tego samego roku, w którym jasno i zdecydowanie opowiedzieliśmy się za przystąpieniem do Unii, i wreszcie sam moment przystąpienia – 1 maja 2004 roku.

Uroczysty, pamiętny, radosny.

Zaledwie kilka dat, a między nimi niesłychana, niewyobrażalnie wielka praca dostosowawcza całego społeczeństwa: transformacja gospodarki

E UROSŁÓWKA

5

na tory wolnorynkowe i tysiące zmienionych przepisów prawa, dostosowanych do wymogów prawa unijnego.

Tak wielkiego wysiłku organizacyjnego w Polsce nie było nigdy wcześniej. Podróż w nieznane, lecz z wymarzonym celem. Szalone lata pełne misji i pasji.

I sukces.

Akcesję do Unii Europejskiej można śmiało porównać z tak wielkimi wydarzeniami w naszej historii, jakimi były: przyjęcie chrześcijaństwa 3 kwietnia 966 roku, unie z Litwą w latach 1385 i 1569 czy Konstytucja 3 maja w 1791 roku. To wydarzenia zmieniające oblicze Polski.

Jesteśmy w Unii. Dla większości Polaków to sprawa oczywista i bezdyskusyjna.

I to jest największe zwycięstwo, a zarazem nagroda dla tych wszystkich, którzy w procesie akcesyjnym uczestniczyli bezpośrednio.

Absorpcja Przykład nowomowy europejskiej, ale o kapitalnym znaczeniu. Można by powiedzieć, że chodzi o wchłanianie czegoś, ale to jakoś kiepsko brzmi, zwłaszcza gdy mowa o finansach. Zagospodarowanie? A może po prostu wykorzystanie?

I rzeczywiście nie jest to sprawa prosta, bo wiąże się ona z umiejętnościami i możliwościami wydatkowania unijnych pieniędzy na ściśle określonych warunkach. Tego, jak to się będzie kształtować w budżecie Unii przewidzianym na lata 2007-2013, jeszcze nie jesteśmy pewni, ale prognozy są w miarę optymistyczne. Na razie, do

6

E UROSŁÓWKA

roku 2010, idzie nam nieźle. Okazuje się, że jesteśmy pojętnymi uczniami i wiemy, jak sobie radzić z wykorzystaniem pieniędzy płynących z Unii, i to dużych pieniędzy, blisko 70 mld euro.

Absolwent Z uznawanym powszechnie w Unii dyplomem stwierdzającym posiadanie określonych kwalifikacji zawodowych, z konieczną znajomością języka kraju, do którego zamierza wyjechać, może pracować i dalej się uczyć, by uzyskawszy MBA (Master of Business Administration), co wśród naszych młodych rodaków nie jest już rzadkością, ścigać się i wygrywać w wielkim międzynarodowym „wyścigu szczurów” – taki jest właśnie polski absolwent przeróżnych szkół i uczelni po wstąpieniu naszego kraju do Unii Europejskiej.

Mimo wieloletnich wysiłków, nie udało się ustalić jednakowych warunków kształcenia w obrębie poszczególnych zawodów w całej Unii.

Zastosowano skuteczniejszą metodę. By ułatwić ludziom wykształconym podejmowanie pracy za granicą, postanowiono uznawać zdobyte kwalifikacje zawodowe w innym państwie członkowskim za równoważne wykształceniu zdobytemu we własnym kraju.

W ten sposób pracownicy z innych krajów Unii, ale także osoby samozatrudniające się mogą świadczyć pracę w zawodzie wyuczonym na równi z obywatelami państw, w których chcą pracować.

Dyrektyw dotyczących uznawania kwalifikacji zawodowych i możliwości praco-

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

wania w państwach Unii jest sporo.

Wiele dotyczy tak zwanych zawodów regulowanych, takich m.in. jak architekt czy prawnik, dla których mogą obowiązywać bardziej rygorystyczne wymagania.

Zasada jednak jest ogólna i dotyczy całej sfery usług zdrowotnych, transportowych i wielu innych.

Dobrodziejstw wynikających z uznawania dyplomów doświadczają zarówno nasze pielęgniarki, rehabilitanci i lekarze uznawani za znakomitych specjalistów w krajach Unii, jak i młodzi polscy menedżerowie, ekonomiści i finansiści, absolwenci polskich i zagranicznych uczelni, którzy skutecznie odnajdują się w londyńskim City.

Biała Księga Najkrócej można o niej powiedzieć, że jest ważnej rangi dokumentem unijnym, który powstaje wtedy, gdy Unia musi się zmierzyć z jakimś poważnym problemem i zaproponować konkretne rozwiązania. Jedna z ważniejszych Białych Ksiąg dotyczyła problematyki energetycznej: efektywnego wykorzystania energii i bezpieczeństwa energetycznego.

Z polskiego punktu widzenia ogromne znaczenie miała, opracowana w 1995 roku, Biała Księga dotycząca przygotowania krajów Europy Środkowej i Wschodniej do integracji z rynkiem wewnętrznym Unii Europejskiej. W pewnym sensie zainspirowała ona opracowanie polskiej Białej Księgi o podobnej problematyce.

Odnosząc się do zagadnień ekonomicznych i prawnych, nasza Biała Księga, w kilkudziesięciu starannie opracowa-

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

nych tomach, odpowiadała na pytania dotyczące dostosowania gospodarki i prawa naszego kraju do wymagań Unii Europejskiej. W 1996 roku, gdy się ukazała, stanowiła drogowskaz postępowania we wszystkich sferach naszego życia w przededniu zbliżających się wówczas negocjacji akcesyjnych. Rozpoczęły się one wiosną 1998 roku.

Dziś na tamtą Białą Księgę patrzymy jak na dokument historyczny, który w dużej mierze przyczynił się do dobrego zaprogramowania procesów dostosowawczych w Polsce, w tym szczególnie harmonizacji naszego prawa z prawem unijnym.

Banan Owoc. Smaczny i pożywny, lubiany. Jego związek z Unią Europejską jest szczególny. Albowiem ma charakter prawny.

Otóż nie wystarczy, by rósł na bananowcu. Musi rosnąć wymiarowo, a jego krzywizna ma być zgodna z …unijną dyrektywą! Inaczej jego los jest marny; może wejść, co najwyżej, do tańszej drugiej ligi. Tylko banan „unijnie” zakrzywiony, pierwszoligowy może liczyć na dobrą cenę, odpowiedni transport i spotkanie z konsumentem.

E UROSŁÓWKA

7

Z podobną inwencją urzędnicy brukselscy potraktowali jabłka. Tylko te, które mają „dyrektywnie” ustaloną średnicę, mogą liczyć na przychylność Unii. Pozostałe niech zdobywają rynek lokalny.

Odkąd unijna marchewka przestała być warzywem, a stała się owocem, niewiele może nas zadziwić. Trzeba jednak przyznać, że normy wymiarowe jabłek i bananów mają pewien sens i zostały ustanowione w naszym, konsumentów, interesie. Za towar drugiego gatunku, wyraźnie określony, nie możemy płacić jak za najwyższą jakość.

Mały banan może być smaczniejszy od dużego, ale jest go mniej i kosztować musi mniej. Podobnie jak jabłko.

Ponadto określenie tych norm gwarantuje odpowiedni transport, to zaś wpływa na jakość i cenę.

Jabłonie i bananowce dostały bardzo konkretne unijne zadanie: rodzić wymiarowo, zgodnie z dyrektywą. I tak też się dzieje.

Na szczęście ostatnio pojawiło się nieco ożywczych zmian w radosnej twórczości unijnych urzędników. Nie trzeba już będzie prostować ogórków. Zakrzywiony i krótszy też będzie smaczny. I nie jest to wiadomość sezonu ogórkowego.

8

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Mity, legendy i cała prawda o Europie…

Co wiemy o Europie? Tej pięknej, mitycznej. Pewnie sporo z lekcji historii, z lektury mitów o greckich bogach i herosach, z audycji radiowych, z telewizji, w której na licznych kanałach jest coraz więcej programów historycznych, może z komputerowych gier, no i oczywiście z internetu.

A może jednak nie wiesz lub coś tam Ci się, drogi Czytelniku, kojarzy czy przypomina, i już masz na końcu języka, ale, jak to zwykle bywa, na końcu języka rzecz się kończy…

Godzi się zatem opowieść całą przypomnieć, ale że w naszych rozważaniach nie będzie to sprawa najważniejsza, raz o niej powiemy i wracać już więcej nie będziemy. Chyba że uznamy to za potrzebne.

Europa była matką Minosa, władcy Krety. Tam właśnie zaczęła się nasza historia. Można zatem powiedzieć, że dla wszystkich Europejczyków Europa była prababką. Piękna Europa padła ofiarą żądzy wszechwładnego Zeusa, który przybrawszy postać byka, porwał ją z wybrzeży Fenicji (dzisiaj to południe Libanu) i przeniósł na Kretę, wyspę należącą obecnie do Grecji. Ta wspaniała podróż, pełna filozoficznych odniesień i poetyckiej zadumy, a dla samej księżniczki zapewne pełna tragizmu, jest – w politycznej przenośni – początkiem związku cywilizacji wschodniej i egipskiej z nową, rodzącą się wówczas cywilizacją europejską, której księżniczka Europa dała legendarny początek.

Mityczna, a kto wie, może całkiem prawdziwa podróż, która nie przez wszystkich starożytnych uważana była za pełną uroku przygodę, to opis początku procesu głębokiego przenikania się kultur, wędrówki ludów i rodzenia się na naszym kontynencie nowego życia. Nie wszyscy jednak dzisiejsi obywatele Europy pamiętają o wspólnych korzeniach i łączącej nas europejskiej tożsamości.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

9

Jeżeli właśnie dziś, na początku i nowego stulecia, i nowego tysiąclecia, przywołując mitologię grecką, chcemy o tym pamiętać, to nie tylko w celu poszukiwania historycznej prawdy, lecz przede wszystkim, by poszukiwać tych wartości, które nas, mieszkańców starego kontynentu, łączą i nadają sens naszym działaniom służącym jeszcze pełniejszemu zjednoczeniu. To jest bowiem istota naszej współczesnej Europy. Sześćdziesiąt lat po narodzinach Wspólnot Europejskich (dzisiejszej Unii Europejskiej) nie wolno nam o tym zapomnieć.

Ustalamy niepodważalne fakty…

Nasza rozmowa o Unii nie jest rozmową o historii. Dlatego nie będziemy się dłużej zastanawiać nad losem, jaki zgotował wszechwładny, a bywało, że i okrutny Zeus pięknej Europie, choć jest coś kuszącego w tym, by poznać jej dzieje, a przede wszystkim zrozumieć, dlaczego Zeus tak ją potraktował: czy tylko z żądzy, czy może był w tym jakiś szczególny, jak na boga przystało, plan i zamysł. Bo chyba musiał być, skoro wszystko potoczyło się tak, jak się potoczyło i Europa dała początek naszej Europie…

Gdy dzisiaj mówimy o Europie, a tak nasz kontynent określany jest dopiero od VIII wieku naszej ery, rzadziej myślimy o jej wymiarze geograficznym, sprowadzającym ją jedynie do roli kontynentu. Granica między Europą i Azją zawsze była kwestią pewnej umowy i w różnych okresach inaczej ją przedstawiano. Gdy dzisiaj wyznaczamy ją na Uralu, to dzieje się tak dopiero od XVIII wieku i nadal wielu historyków oraz geografów podważa takie ustalenia, dowodząc innego jej przebiegu. Nie będziemy się spierać o granice, które przyjmujemy za większością map i dzieł naukowych, ale musimy pamiętać, że niekiedy może mieć to pewne znaczenie.

10

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Zastanawiamy się, czym jest Europa…

Europa to nie tylko lądy i morza, to przede wszystkim my, jej mieszkańcy, to tradycja, do której się odwołujemy, rozumiana jako budulec kultury, tej wspólnej, europejskiej. Europa jest tym, co dla nas wszystkich wspólne, co nas jednoczy, a równocześnie odróżnia od innych kultur na innych kontynentach. Przynajmniej niektórych. Europa to coś znacznie więcej niż tylko kontynent, to coś znacznie więcej niż geograficzne określenie pewnej części eurazjatyckiego lądu – to historia, filozofia, myśl. I duch.

I taka właśnie Europa będzie nas interesować. Nasza Europa i wspólna Europa. Unia Europejska. Taka, jaką od pewnego czasu staramy się budować. Bo ta wspólna Europa też już ma swoją tradycję, historię, może nie tak odległą, ale jednak coraz bardziej wspólną dla wielu europejskich narodów. I ta Europa zaczyna już jakoś wyglądać.

Budowanie jedności z układanki narodów i państw, jaką tworzy nasz kontynent, wymaga określonych i bardzo konkretnych działań, które przybierają wymierny kształt. Nie wystarczy powiedzieć: „niech się stanie jedność w Europie”. Bo tak naprawdę trudno jest określić, o jaką jedność chodzi i jak ma ona wyglądać w praktyce. W naszej wspólnej podróży po jednoczącej się Europie to właśnie będzie sprawą najważniejszą.

Europa ze szkła i betonu…

Nasza rozmowa będzie dotyczyć przede wszystkim tej na pozór mniej ciekawej Europy – Europy zinstytucjonalizowanej, zbiurokratyzowanej, Europy przepastnych korytarzy w wielkich gmaszyskach ze stali, szkła i betonu, z których każdy ma swoją nazwę.

Jeden z nich to słynny budynek Berlaymont, położony w centrum Brukseli, siedziba Komisji Europejskiej. Piękny, rozłożysty jak rozgwiazda albo gwiazda o trzech ramionach, prawie nowiuteńki, choć tak naprawdę wybudowano go ponad czterdzieści lat temu. Okazało się jednak, że nie spełnia on unijnych norm zawartości azbestu w elementach konstrukcji. Toteż rozebrano go „do szkieletu” i niemal od początku wybudowano. Teraz jest przykładem i pięknej architektury, i przestrogą dla tych, którzy w przyszłości chcieliby omijać takie czy inne unijne regulacje.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

11

Gdy patrzymy dzisiaj na nasz kontynent, tak jak na betonowe budynki unijnych instytucji, wydaje się, że wszystko zostało już zakończone i nic nas już nie czeka. Ale tak sądzić mogą tylko ci, którzy uważają, że wszystko dane jest raz na zawsze, że się nie zmienia, trwa w niezmiennym kształcie od zawsze, od początku do końca. A tak przecież nie jest.

Wszystko wokół nas się zmienia. Jedne zmiany widoczne są gołym okiem i zachodzą w krótkim czasie. By zauważyć inne, potrzeba pokoleń, czasem wielu. Tak zmieniał się i nadal będzie się zmieniać nasz kontynent, jego klimat, szata roślinna, nie wspominając o jego randze i znaczeniu pośród innych lądów.

12

EUROSŁÓWKA

Cło Przez tysiące lat historii stosunków między państwami, a niekiedy nawet i regionami niektórych państw, cła były środkiem ochrony własnego rynku, a zarazem metodą na zwiększenie dochodów skarbu własnego państwa.

Unia Europejska zrezygnowała z tego środka i ze wszystkich państw członkowskich uczyniła rynek wewnętrzny.

Cło zostało zachowane na zewnętrznych granicach Unii, czyli wszędzie tam, gdzie towary z państw nie będących członkami Unii mogą wjechać, przypłynąć, wylądować na terytorium Unii.

Jednolita taryfa celna i unijny Kodeks celny pozwalają wszystkim krajom członkowskim prowadzić spójną politykę celną.

Do przeszłości odchodzą czasy, kiedy nasi rodacy, stojąc w kolejkach na przejściach granicznych, drżeli ze strachu przed celnikami, dla których wwiezienie do kraju „ponadnormatywnej” ilości czekolady stanowiło poważne naruszenie porządku prawnego Polski.

Dochody z ceł, jakie przynosi handel z krajami spoza Unii, stanowią istotną część wpływów do unijnego budżetu.

Unia celna sprawia, że polscy, a zatem unijni producenci chronieni są przed napływem tanich, a przez to bardziej konkurencyjnych wyrobów z dalekich krajów. Jednak mimo wysokich ceł na niektóre wyroby spoza Unii, widać ich stale zwiększający się napływ do naszego kraju. Tanie wyroby tekstylne, i nie

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

tylko takie, z Chin sprzedawane są „pod marką” wielu znakomitych firm, naśladując je i obniżając przez to popyt na produkty markowe. Tracą na tym producenci krajowi, traci Unia.

Niewątpliwie walka o klienta, który ceni sobie produkty oryginalne, markowe i rodzime, przeważnie jednak droższe od importowanych z Dalekiego Wschodu, nie będzie łatwa. Klienci potrafią dbać o własną kieszeń!

Biorąc pod uwagę skalę tego importu do krajów Unii, jest to poważny problem ekonomiczny dla Polski. Zresztą nie tylko dla niej.

Cła przestały być zaporą w rozwoju gospodarczych stosunków między państwami Unii, a ich zniesienie, przyczyniając się do powstania unijnego rynku wewnętrznego, uczyniło z Europy kontynent ekonomicznie zespolony.

Euroentuzjasta To ten, kto wie, że we wspólnej Europie jest wiele miejsca, w sam raz dla niego.

Eurorealista To ten, kto wiedząc to, o czym wie euroentuzjasta, zakłada, że musi sobie to miejsce upatrzyć.

Eurosceptyk To ten, kto jest pewny, że euroentuzjastom i eurorealistom nie uda się tego miejsca znaleźć.

Eurokrata Bezduszny technokrata europejski, a szczególnie brukselski. Tak o nim my-

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

ślimy, gdy przypominamy sobie pomysły, jakie przychodziły mu do głowy i jakie niekiedy udało mu się wcielić w życie.

Któż, jeśli nie eurokrata, mógł wpaść na szalony pomysł, by kazać bananom zakrzywiać się zgodnie ze wskazaniami dyrektywy albo rosnąć jabłkom do określonej średnicy! Tylko on miewa takie europomysły. Bo któż inny jak nie ten z europejska się noszący, elegancki urzędnik, władający biegle kilkoma językami, wypełniający całym sobą unijne urzędy mógł wpaść na pomysł ograniczenia produkcji wina w Unii Europejskiej, argumentując to koniecznością zachowania przez nie dobrej jakości. Wszyscy wiemy, jak dużo, ba, mnóstwo wina spożywają Europejczycy i że najlepsze z nich to wina domowe, z małych winnic i przydomowych piwniczek. Zabronić ich produkcji może wyłącznie bezduszny eurokrata.

O eurokracie nie myślimy dobrze. Uważamy, że zawłaszcza nam wielką ideę europejską i wtłacza ją w ciasne ramy unijnych dyrektyw i rozporządzeń. On sam tak o sobie nie myśli.

Eurokrata tak jak my kocha Europę, ale widzi, że po to, by idea wspólnej Europy mogła się przenieść na grunt realny i dobrze funkcjonować, nie może się obejść bez wprowadzenia pewnych standardów, uregulowań, unormowań, krótko mówiąc – pewnej unifikacji. Tego wymaga rynek wewnętrzny. Jeżeli chcemy, by wszystko: towary, usługi, a przede wszystkim my, obywatele Unii, mogło swobodnie krążyć po Europie, pewne działania ujednolicające o charakterze technicznym i organizacyjnym są niezbędne.

EUROSŁÓWKA

13

Jeżeli zatem moglibyśmy prosić naszych eurokratów o cokolwiek, to o odrobinę rozsądku, by to, co piękne w Europie, to, co nasze i wspólne nie zagubiło się w gąszczu przepisów i euronowomowy.

Europol Globalny świat nie zna pojęcia przestępstw narodowych. Przestępstwa – zwłaszcza te najgroźniejsze, dotyczące terroryzmu, handlu ludźmi, kradzieży dzieł sztuki i samochodów, zabójstw, handlu narkotykami, fałszerstw i prania brudnych pieniędzy – mają bardziej globalny charakter niż wiele procesów społecznych i ekonomicznych.

Walka z nimi wymaga podejmowania działań wykraczających poza poszczególne państwa, wymaga ich globalizacji, a co najmniej integracji na poziomie Unii Europejskiej.

Europol jest właśnie taką próbą współdziałania państw w zwalczaniu tych przestępstw, które zagrażają funkcjonowaniu Unii. Nie jest to jednak biuro prowadzące działalność operacyjną. Ta należy do policji poszczególnych państw. Europol nie jest policją europejska, lecz biurem wymiany informacji o tych przestępstwach. Gromadzi te informacje centrala w Hadze i przy pomocy oficerów łącznikowych przekazuje komórkom krajowym Europolu.

Oficerowie łącznikowi nie ścigają przestępców, ale informacje, jakie przekazują do i z centrali umożliwiają sprawną i efektywną pracę policji narodowych, a także ich współdziałanie.

Z całą pewnością Europol stanie się w przyszłości, może nie aż tak bardzo

14

EUROSŁÓWKA

odległej, zaczynem policji europejskiej.

Inaczej przegramy walkę z międzynarodową przestępczością.

Fundusze unijne Zgromadzone na kilku funduszach pieniądze pokrywają około 35% wszystkich wydatków unijnych związanych z pomocą dla słabiej rozwiniętych gospodarczo regionów w poszczególnych krajach, z kształceniem i przekształceniem zawodowym przyczyniającym się do zwiększania szans na znalezienie i utrzymanie pracy, z ochroną środowiska i rozwojem transportu.

Cele każdego z tych funduszy ujęte są szeroko, ale precyzyjnie, tak by były one efektywnymi środkami pomocy dla państw członkowskich. Nie zmienia to faktu, że większość, bo około 45% unijnych wydatków przeznaczonych jest na rolnictwo, co budzi duże kontrowersje w unijnej rodzinie, bo nie dla wszystkich krajów Unii rolnictwo ma tak ogromne znaczenie jak na przykład dla Francji i Polski.

Pozostałe pieniądze finansują administrację unijną, ale to tylko około 5% całego budżetu UE, badania naukowe, kulturę i media, ochronę nas jako konsumentów i działania zewnętrzne Unii.

Problem z czterema funduszami strukturalnymi i z Funduszem Spójności oraz ze wszelkimi instrumentami finanso-

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

wego wspierania działalności gospodarczej i społecznej w wielu dziedzinach nie polega na braku pieniędzy, bo one są, lecz na możliwościach i umiejętnościach ich wykorzystania. Mówimy o zdolności do absorpcji tych pieniędzy, czyli o ich rzeczywistym wykorzystaniu przez państwa, z zachowaniem ustalonych procedur i w odpowiednim czasie.

Te procedury i czas to także współfinansowanie konkretnych przedsięwzięć przez budżet krajowy. Jego poziom – 15-50% (najczęściej 25%) – powoduje konieczność wygospodarowania przez państwo całkiem sporych pieniędzy, przygotowania znakomitych i bezdyskusyjnych projektów wraz z ich budżetem, pełną dokumentacją prawną, zwłaszcza gdy w grę wchodzi prawo do ziemi, i z harmonogramem finansowym.

Konieczna jest też kadra wysoko kwalifikowanych pracowników umiejących przygotować i realizować te projekty.

Unijne fundusze mogą być zatem wielką siłą napędową naszej gospodarki, o ile zrozumiemy i zaakceptujemy zasady, na jakich działają. Uczymy się tego w marszu, podobnie jak uczyli się inni i, jak dotychczas, całkiem nieźle nam to wychodzi. Już wkrótce będziemy się przyglądać rezultatom wykorzystania 70 mld euro przyznanych nam przez Unię na lata 2007-2013.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

15

Poszukiwania…

Nasi praprzodkowie stopniowo odkrywali Europę. Nie od razu ludy zamieszkujące nasz kontynent miały świadomość jego kształtu, wielkości, sąsiedztwa z innymi. To poznawanie rozłożone w czasie i trwające wiele tysięcy lat w dużym stopniu warunkowało wzajemne relacje między plemionami, później ludami, a wreszcie między narodami europejskimi. Wiele z tych ludów przybyło na nasz kontynent z odległej Azji, szukając tu miejsca do bezpiecznego życia, choć nie zawsze dane im było je znaleźć.

Legendarny Eneasz, jeden z niewielu uczestników wędrówek ludów znany nam z imienia, przebył szmat drogi z Troi na dzisiejszy Półwysep Apeniński, by tam, rozłożywszy się ze swoim ludem, dać początek jednej z największych cywilizacji europejskich i światowych – Imperium Rzymskiemu.

Nie będziemy tutaj wnikać, które z wątków „Eneidy” – poetyckiej opowieści o wędrówce Eneasza – mają swe potwierdzenie w źródłach historycznych, a które wyrażają nadzieje i oczekiwania Rzymian spisane wtedy, gdy byli już mocarstwem. Przyjmijmy, że tak właśnie było.

Eneasz, podobnie chyba jak i wodzowie innych ludów, odkrywał na swej drodze nowe krainy, ich piękno i dostatek. Budował tak swoje nadzieje i marzenia.

A przecież ani Eneasz, ani inni współcześni mu wodzowie – może też wcześniejsi i późniejsi – nie ogarniali całego naszego kontynentu i chyba nawet nie bardzo mieli świadomość, że poza ich własnym horyzontem może jeszcze coś istnieć. Dla Eneasza horyzontem Europy było jej południe, dla wodzów Wikingów – północ. Zanim oba zetknęły się ze sobą, upłynęło wieleset lat.

Ludy Europy, te ostałe i te, które przybywały i wypierały inne, spotykały się dość przypadkowo, nie zawsze mając świadomość swojego istnienia. Stawały sobie na drodze i walczyły o dostatnie i piękne krainy, które wcześniej poznali ich wodzowie, i o kawałek słońca, marząc, by grzało tylko ich.

Z czasem Europa zagęszczała się. Rzym kusił swoim bogactwem i wywoływał przeważnie agresywne uczucia w ludach otaczających to wielkie imperium.

Im bliżej naszych czasów, tym pełniejsza jest wiedza o najazdach, bitwach i wojnach toczonych między starożytnym Rzymem a ludami, które żyjąc na granicach państwa, zagrażały jego istnieniu, a także tymi, które Rzym chciał podbić i włączyć do swego terytorium.

16

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Imperium Rzymskie rozrastało się. Z biegiem stuleci podbijało i wchłaniało coraz więcej ludów europejskich. Wszystko to czyniło jednak w pewnych granicach – nie terytorialnych, a poznania, nawet Rzymianie nie znali bowiem całej Europy. Ich wiedza kończyła się na granicy między południem a północą kontynentu. Oczywiście taka granica mogła mieć tylko charakter umowny, niejako symboliczny.

Władza Rzymian nie sięgała ani ziem współczesnej Polski, ani Rosji, ani Skandynawii. Ziemie te, i wiele jeszcze innych, były poza zasięgiem rzymskich map. Oczywiście, do pewnego czasu, bo przecież szlak bursztynowy, przesuwając granice poznania świata, otwierał oczy Rzymian na nowe, odległe terytoria.

Pierwsze odkrycia…

Ludy europejskie zbliżały się do siebie i poznawały wolno, na ogół na wojennej ścieżce. Było to najczęstszą metodą zdobywania nowej wiedzy o naszym kontynencie i jego mieszkańcach. Gdy wreszcie przestał on już być tajemnicą, został opisany i „przeniesiony” na mapy. Z tego opisu można się było dowiedzieć, jak bardzo Europa zróżnicowana jest geograficznie – od surowych lodowców Skandynawii, poprzez piękne i zielone lasy dzisiejszych Niemiec, po spalone słońcem wyżyny Hiszpanii i Italii.

Europa rzeczywiście jest lądem pięknym i bogatym. Natura nie szczędziła jej swych darów: różnorodność gór, nizin, wyżyn, bogactwo jezior i lasów, wielkie, dostojnie płynące rzeki, morza i oblewające ją oceany – wszystko to nęciło wędrujące ludy i zachęcało do wyboru stałych siedzib. Tak jest po dzień dzisiejszy.

Nie mniejsze było zróżnicowanie ludnościowe: surowi Wikingowie na północy i roztańczeni potomkowie Rzymian na południu, między nimi dziesiątki, setki innych, różniących się od siebie językami, religiami i obyczajami ludów, a wśród nich i nasi praojcowie.

Wyraźne są próby, niekiedy skuteczne, czasem krótkotrwałe, zapanowania na drodze podbojów jednych ludów nad innymi. Prym wiedli Rzymianie. To oni przede wszystkim dążyli do panowania nad tym, co zdołali poznać. Podbój towarzyszył Rzymianom przez ich całą, liczącą ponad tysiąc lat historię.

Świat, jaki zjednoczyli, to przede wszystkim basen Morza Śródziemnego. Patrząc na ówczesne mapy, trzeba przyznać, że ich imperium przedstawiało się

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

17

imponująco – zarówno jeśli chodzi o terytorium, jak i umiejętność zapanowania nad wszystkimi ludami. Jak tego dokonali?

Z perspektywy dwóch tysięcy lat wiemy, że panowanie to, tak różnorodne w czasie, nie było trwałe. O utrzymanie władzy Rzymianie musieli bowiem toczyć kosztowne, wyniszczające skarb państwa wojny.

Byle podbić…

Rzymianie nie uczynili ze swego imperium spójnego i jednorodnego państwa.

Zresztą, być może, wcale tego nie chcieli. Wystarczyło podbić ludy i z tego czerpać polityczne i ekonomiczne korzyści, nie zaś zastanawiać się nad budowaniem jednolitego organizmu państwowego. Można powiedzieć, że cel swój osiągnęli. Gdy tak właśnie spojrzymy na osiągnięcia Rzymu, zobaczymy, że pod każdym względem są one znaczniejsze od podbojów władcy Macedonii, Aleksandra Wielkiego (panował w latach 336-323 p. n. e.), bardzo kruchych mimo swego imponującego zasięgu. Zresztą Aleksander w swym krótkim życiu nie zdążył nawet pomyśleć poważniej o Europie. Skupił się na ciekawszej wówczas Azji.

Ani Rzymowi, ani jego kontynuatorowi – Bizancjum – nie udało się zjednoczyć Europy w takim sensie, o jakim myślimy współcześnie. Europa dopiero się kształtowała. Metoda podboju nie okazała się skutecznym instrumentem budowania trwałych więzi między ludami europejskimi. Rodziła strach, wywoływała opór. Prowadziła do wojen.

Nie można osiągnąć prawdziwej i trwałej jedności naszego kontynentu, narzucając mu władzę jednego państwa.

Nawet wtedy, gdy ma ono wiele do zaoferowania.

Europa nie darzy hegemonów szczególnymi względami.

Boi się ich i burzy przeciwko nim.

Imperium Rzymskie upadło. Umowną datą ostatecznego schyłku cesarstwa zachodniego jest rok 476 naszej ery, choć z całą pewnością Rzymianie nie mieli świadomości ani swojego upadku, ani tej daty, tym bardziej że cesarstwo wschodnie ze stolicą w Bizancjum trwało jeszcze do roku 1453. Po Imperium Rzymskim pozostały ruiny wspaniałych budowli, ale i pamięć. I coś jeszcze, co jest naszą wspólną spuścizną – podstawowe instytucje prawne.

18

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Starożytni Grecy pozostawili nam w spadku myśl filozoficzną. Rzymianie – wiedzę o organizacji państwa. To oczywiście w dużym uproszczeniu i koniecznym skrócie, ale prawo niewątpliwie jest zdobyczą tamtego okresu, zdobyczą, z której korzystano na całym kontynencie, a która w późniejszych wiekach dotarła poza granice Imperium Rzymskiego.

Jest się czym chwalić…

Dziś wiele pojęć używanych nawet w potocznym języku, jak choćby „posiadanie”, „własność”, „dzierżawa”, „pożyczka”, „użyczenie”, jest dla nas na tyle oczywistych, iż nie zdajemy sobie sprawy, że mają one rodowód właśnie w prawie rzymskim. Tam zostały opisane i tam nadano im obecne znaczenie.

Być może ten właśnie aspekt integracji europejskiej ma dla nas większe znaczenie niż kwestie formalne, takie jak tworzenie wspólnych struktur czy organizacji.

Wspólne korzenie cywilizacyjne, których starogrecka filozofia i prawo rzymskie, w późniejszym czasie także i religia chrześcijańska, stanowią istotny i niepodważalny element, są źródłem myśli o rzeczywistej jedności naszego kontynentu.

Starożytnego Rzymu nie możemy winić za to, że nie zjednoczył Europy. Metoda okazała się krwawa, a przez to niewłaściwa. Innej chyba nie znano. Te i inne przyczyny kazały Rzymowi budować swoje imperium wokół Morza Śródziemnego, zwracając się ku Afryce i Azji Mniejszej, Europę traktując instrumentalnie, a nie docelowo.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Granica Kiedyś kojarzyła się nam najczęściej z długimi kolejkami do odprawy paszportowo-wizowej, z celnikami, których czujne i świdrujące oczy nieraz napawały przerażeniem, nawet gdy nie było ono uzasadnione, oraz z mnóstwem przygotowań i zabiegów, by móc ją przekroczyć.

Patrząc na mapę, jest to dość gruba linia, która oddziela to, co nasze, od tego, co ich. W rzeczywistości jest to płaszczyzna biegnąca od przestrzeni powietrznej w głąb ziemi, która wyznacza każdemu państwu jego terytorium.

Zawsze jednak granica dzieli. Cła i kontrole paszportowe ograniczają swobodę poruszania się ludzi, odgradzają ich od innego świata, kroją go na drobne kawałki. A równocześnie każdy wie, że warunkiem zbliżania się ludzi do siebie, pokonywania uprzedzeń i nawiązywania kontaktów handlowych i osobistych jest możliwość podróżowania.

Znoszenie kontroli na granicach jako bariery w tych kontaktach jest sprawą pierwszoplanową. Nie chodzi o likwidowanie państw, bo takich celów Unia przecież sobie nie stawia. Chodzi o to, by granica przybliżyła się do nas, by podróż z Łodzi do Hamburga była tak prosta jak z Wrocławia do Gdańska, byśmy o innych państwach Unii nie myśleli jak o odległych i niedostępnych krainach.

Już dzisiaj, gdy w jakimś mieście europejskim odbywają się atrakcyjne koncerty grup rockowych czy innych kapel muzycznych i rodzime stacje radiowe oferują nam bilety na nie, nie myślimy

EUROSŁÓWKA

19

o tym jak o wyjeździe do obcego kraju, lecz jak o wypadzie do Londynu czy Berlina, połączonym z udanymi zakupami.

Państwa unijne wiele lat temu, w Porozumieniach I i II z Schengen, postanowiły znieść kontrole na granicach wewnętrznych, czyli między sobą (stało się to w 1995 roku), tak byśmy mogli naprawdę poczuć się obywatelami jednej Unii.

Ale nie wszystko się udaje od razu i dlatego kilka państw jeszcze kontroluje ruch na swoich granicach. My także przez pewien czas po przystąpieniu do Unii musieliśmy się poddawać kontroli, przekraczając granice Polski. Tak było do 21 grudnia 2007 roku. Od tego dnia możemy podróżować po Unii jak po naszym własnym kraju, bez kontroli na granicach, bez paszportu. Dowód osobisty warto mieć zawsze przy sobie, szczególnie gdybyśmy chcieli zrobić zakupy w Londynie lub Dublinie. Wielka Brytania i Irlandia nie przystąpiły bowiem do Porozumień z Schengen i od wszystkich obywateli Unii nadal oczekują na granicy okazania choćby dowodu osobistego.

Kontrole i określone wymagania posiadania wiz i paszportów pozostaną na unijnych granicach zewnętrznych, czyli tam, gdzie osoby spoza Unii będą się chciały do niej dostać, by móc następnie podróżować bez przeszkód po całej Unii. Kontrole graniczne między państwami Unii będą mogły być przywrócone w sytuacjach wyjątkowych, takich jak np. zamachy terrorystyczne w którymś kraju unijnym czy epidemia pryszczycy. „EURO 2008”

20

EUROSŁÓWKA

w Austrii także było taką wyjątkową sytuacją dotyczącą wszystkich Europejczyków.

Harmonizacja Ileż to razy w nie tak bardzo odległej przeszłości zastanawialiśmy się, czy jeśli przywieziemy z zagranicy kuchenkę mikrofalową lub inny sprzęt gospodarstwa domowego, to będzie on użyteczny w naszej kuchni, czy wtyczka będzie pasować do gniazdka z prądem, czy zabawki, jakie kupiliśmy naszemu milusińskiemu na bazarze w Rzymie, będą tak samo bezpieczne jak te przywiezione z Austrii?

Harmonizacja norm, czyli ich wzajemne dopasowywanie, dostosowanie przepisów prawnych, zbliżenie tego, co dawniej było zupełnie rozbieżne, oddaliła od nas te pytania.

Rynek wewnętrzny Unii wymaga dostosowania tych przepisów prawa, które ściśle wiążą się z jego funkcjonowaniem. I tylko tych. Normy moralne, organizujące nasze życie i wewnętrzny ustrój państwa, przepisy prawa karnego czy administracyjnego nie muszą być harmonizowane, ale i tu obowiązują pewne standardy wypracowane przez Europę.

Szeroko ujmując tę sprawę, trzeba powiedzieć, że nie tylko prawo, lecz i nasze gospodarki muszą być ze sobą zharmonizowane, muszą mieć charakter rynkowy, by Unia mogła być rzeczywistym wewnętrznym rynkiem dla wszystkich ludzi, usług i towarów, swobodnie na nim się poruszających i konkurujących na równych zasadach. Harmonizacja pewnych

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

zachowań, rozwiązań prawnych, zwłaszcza w sprawach gospodarczych, wprowadzanie zbliżonych norm technicznych są konieczne.

Każde nowo wstępujące do Unii państwo musi się na to spotkanie przygotować.

Dołączenie do rozpędzonej, ciągle tworzącej nowe regulacje prawne Unii nie może powodować żadnych zagrożeń i spowolnień – ani dla Unii, ani dla niego samego.

Harmonizacja prawa krajowego z prawem unijnym, jako działanie konieczne, ma temu zapobiec. Zresztą trudno sobie wyobrazić, by do Unii dołączyło państwo o całkowicie odmiennych koncepcjach politycznych, gospodarczych, o nieznanych nam rozwiązaniach prawnych, organizacyjnych, a przy tym posługujące się innymi normami technicznymi. Wtedy dopiero musielibyśmy się nagłowić, co też od nich można by kupić, by samemu sobie w kuchni rewolucji nie zrobić.

Integracja Wszyscy się dzisiaj integrujemy. Państwa, ludzie. Integrujemy się w szkołach z młodzieżą niepełnosprawną, integrują się mieszkańcy osiedli, by móc żyć we względnym spokoju. To słowo – początkowo opisujące zjawiska ekonomiczne we współczesnym świecie – zrobiło furorę w polityce, naukach społecznych, w życiu codziennym.

Często jest nadużywane, ale równie często jest nie do zastąpienia. Dodawanie, łączenie, zespalanie – tyle ono znaczy. Integracja we wszystkim jest procesem. Zawsze się dopiero staje, nigdy się nie kończy, wiecznie trwa.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

EUROSŁÓWKA

21

Integracja europejska to także proces ciągłego stawania się Europy. Nigdy się nie zakończy, choćby obwieszczono osiągnięcie jej celów. Europa jest „skazana” na integrację, tak jak „skazany” będzie na nią cały świat.

jednoznacznie przekonywujących dowodów na którąś z hipotez. Nie inaczej jest z pytaniem, czy jajko może być mądrzejsze od kury. Racje są wyraźnie podzielone i za każdą przemawiają równie mocne argumenty.

Mówi się, że integracja jest w pewnym sensie ucieczką przed globalizacją, ale równie dobrze można powiedzieć, że jest jej elementem. Nie da się przed nią uciec, tak jak nie można uciec przed historią. Integracja jest częścią najnowszej historii świata.

Gdybyśmy odmówili tego prawa jajku, odmówilibyśmy prawa do rozwoju, błądzenia, poszukiwania; gdybyśmy odmówili racji kurze, opowiedzielibyśmy się przeciw doświadczeniu popartemu praktyką. Przyznać, że jajko i kura są równie mądre – lub raczej że może tak być – to trochę jak z chowaniem głowy w piasek, a przecież nie o strusia tu chodzi.

Europejska integracja gospodarcza i polityczna ma zupełnie wyjątkowy, przynajmniej jak dotychczas, charakter. Jest pionierska na świecie. Najbardziej zaawansowana i wszechstronna. Nie jest li tylko strefą wolnego handlu, jak inne porozumienia między państwami w innych regionach świata (np. NAFTA w Ameryce).

Jest swobodą dla ludzi i ich rozwoju, i dla ich towarów. Jest powstającą wolnością życia bez granic, obejmującą cały kontynent. Jest procesem, który rozpoczął się i nie można go już zatrzymać. Zresztą mało kto tak naprawdę tego chce.

Taka jest siła europejskiej integracji i dobrze by się stało, by tę jej siłę przełożyć na integrację w naszych szkołach, osiedlach, w społeczeństwie.

Jajko Spór o to, co było pierwsze: jajko czy kura, pozostaje nierozwiązany. Brak jest

Młodzi muszą mieć prawo do wyrażania swoich opinii, przedstawiania swoich racji, nawet jeśli ich nie mają. Nowi stażem członkowie Unii też muszą mieć możliwość popełniania błędów, przedstawiania swojego stanowiska, nawet jeśli burzy ono zastane układy. Taka jest miara postępu. Starsi, powołując się na swoje doświadczenie i wiedzę, nie mogą krępować innym wyrażania swojego zdania. Błędy młodości muszą być wkalkulowane w cenę rozwoju.

Sam fakt, że inni wcześniej ustalili reguły głosowania w instytucjach Unii, nie może być przeszkodą do zgłoszenia nowych propozycji. Mądrość jajka powinna polegać na tym, lecz, jak się okazuje, przychodzi ona z wiekiem kury, że dla własnych poglądów, by mogły one przeważyć, trzeba szukać poparcia u wielu kur, i to nie w ostatniej chwili.

22

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Wiecznie ku jedności…

Późniejsze wieki także pełne są dążeń zjednoczeniowych. Widać w nich jednak brak szerszej perspektywy filozoficznej i niemożność odejścia od schematów wieków poprzednich. Nie oparł się im Karol Wielki, który na przełomie VIII i IX wieku naszej ery zjednoczył pod swoim berłem znaczną część naszego kontynentu. I tę zjednoczoną część naszego kontynentu zaczęto określać jako Europę.

Jego dzieło zjednoczeniowe prowadzone było, w odróżnieniu od starań rzymskich, także w kierunku północnym, obejmując swym zasięgiem zarówno ziemie niemieckie, jak i pewną część ziem zamieszkiwanych przez Słowian. Ale i jego europejskie jednoczenie nie było niczym innym, jak właśnie podbojem tych ziem, co wcześniej czy później musiało rodzić opór, który pojawił się po śmierci władcy.

Wielka monarchia rozpadła się, ale pozostawiła po sobie historyczny ślad.

Organizacja państwa i ustrój władzy państwowej, relacje między władzą centralną i terytorialną, kształtowanie się feudalnego porządku prawnego, który przetrwał – oczywiście w stale doskonalącej się formie – aż do swego upadku na przełomie XVIII i XIX wieku, to tylko niektóre, choć najbardziej chyba znaczące i, jak się okazało, trwałe osiągnięcia tamtego okresu, które – przenoszone następnie do państw powstałych na gruzach monarchii Karola – okazały się w Europie zjawiskiem w pewien sposób spajającym nasz kontynent.

Zjednoczenie pod berłem Karola Wielkiego nie mogło się udać, gdyż jego podstawą był podbój i panowanie siłą. Między podbitymi ludami nie wytworzyły się jakiekolwiek istotne i mocne więzi, prawdopodobnie ludy niewiele też o sobie wiedziały. Mechanizm działań podobny był do rzymskiego, stąd ulotność całej imperialnej konstrukcji.

Po upływie dwóch stuleci bliższy już naszym czasom i naszemu państwu cesarz niemiecki Otton III podjął podobne starania. Ale zrobił to inaczej, wyciągnąwszy wnioski z historii.

Trudno dzisiaj odtworzyć sposób myślenia cesarza, lecz, biorąc pod uwagę to, co osiągnął i ku czemu zmierzał, można powiedzieć, iż odrzucił drogę podboju.

Patrząc wstecz, zapewne w przemocy dostrzegł jedno ze źródeł niepowodzeń

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

23

zjednoczeniowych dążeń. Wybrał drogę pokojową. Ale do tego potrzebna była idea, której zabrakło Aleksandrowi Macedońskiemu, władcom i wodzom rzymskim czy Karolowi Wielkiemu. Dla Ottona III miała się nią stać odbudowa Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, oczywiście z uwzględnieniem realiów ówczesnej Europy, która nie ograniczała się już tylko do południowych rubieży, lecz rozpościerała się aż po północny horyzont.

Otton III brał pod uwagę wszystkie kierunki geograficzne. Toteż w sposób naturalny jego idea objęła także Słowiańszczyznę, więc i ziemie Mieszkowe i Chrobrowe. Słowem: Polskę.

Co do Polski – oczywiście podówczas nazwa ta jeszcze nie istniała i używamy jej tu, wybiegając nieco w przyszłość – trzeba powiedzieć, że zgoda Bolesława Chrobrego na włączenie jego państwa do tak pojętej idei europejskiej była aktem nie lada odwagi. Musiał mieć bowiem w pamięci opowieści o zmaganiach wojów swego ojca, Mieszka I, z napadającymi na jego ziemie margrabiami niemieckimi. Wiedział, że przyjęcie chrześcijaństwa, włączającego państwo Mieszkowe do polityki europejskiej, dokonało się za pośrednictwem Czechów właśnie po to, by nie wzbudzać u Niemców cienia nadziei na podporządkowanie sobie Polski. A teraz taka decyzja, o skutkach dla młodego państwa brzemiennych! Oczywiście gdyby plany Ottona się powiodły. Jak przekonał Bolesław swoje otoczenie do jej podjęcia? Bo przekonał. Perswazją?

Argumentami? Może siłą? Wszak naturę miał krewką, a charakter silny i stanowczy. Sprzeciw nie był więc chyba tym, co lubił najbardziej...

Prapolacy o integracji

Polska Chrobrego nie była jeszcze ukształtowanym, silnym państwem, zdolnym do odgrywania w Europie w pełni samodzielnej roli. To było państwo, które dopiero się narodziło.

Bolesław wiedział, że do zagwarantowania Polsce bezpieczeństwa i włączenia jej w rozwój całego kontynentu pokojowe związanie się z silniejszym podmiotem może być bardzo korzystne. I zapewne ta właśnie myśl, chłodna kalkulacja, przeważyła nad wszelkimi obawami.

Idea Ottona III była bardzo szczytna, lecz i nowoczesna, ponieważ zakładała partnerstwo oraz współdziałanie wszystkich zjednoczonych państw: od Italii, poprzez Niemcy, Francję, aż po znaczną część ziem słowiańskich. Zgoda Polski

24

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

była jednoznaczna; wyrastała ponad historyczne zaszłości, których między Polską i Niemcami nagromadziło się już wtedy sporo.

Tzw. zjazd gnieźnieński, w roku tysięcznym, u grobu św. Wojciecha, nie tylko miał te animozje usunąć, lecz przede wszystkim dać początek nowej Europie. Tak się jednak nie stało.

Wielka idea nie przetrwała swego twórcy. Otton III zmarł w bardzo młodym wieku, pozostawiając po sobie niezrealizowane marzenia. Jego następcy odeszli od tak pojętej myśli zjednoczeniowej i powrócili do wcześniejszych schematów i praktyk.

Odwrót na nieupatrzone z góry pozycje…

Kolejne wieki przyniosły Europie zupełny rozgardiasz polityczny, a w pewnym sensie także moralny. Nasz kontynent pogrążył się w sporze między cesarstwem i papiestwem, a jego przedmiotem była władza nad duszami i narodami.

Mimo iż papiestwo i cesarstwo miały te same chrześcijańskie korzenie, walka między nimi była zajadła i trwała przez wiele stuleci. Państwa europejskie, które powoli nabierały wyraźnych kształtów i zaczęły się zamykać w granicach zbliżonych do granic współczesnych, zmuszone były opowiedzieć się w tym sporze po jednej albo drugiej stronie.

Polska przez wieki konsekwentnie wybierała poparcie papiestwa. Trudno dziś jednoznacznie powiedzieć, czy wynikało to z jakiejś wielkiej do niego miłości, czy był to wybór oparty na kalkulacji politycznej. Zawsze wybieraliśmy papiestwo, bo tak naprawdę nigdy nam nie zagrażało. Wręcz odwrotnie – sprzyjało naszym dążeniom do wzmocnienia naszej wspólnoty przez nadanie mu statusu królestwa, co w tamtych czasach odgrywało ważną rolę polityczną. Ze strony cesarstwa na nic podobnego nie mogliśmy liczyć. Niemal przez całe średniowiecze Niemcy były dla nas realnym zagrożeniem i dlatego w naturalny sposób nasz wzrok kierował się w stronę Rzymu.

Inne państwa także dokonywały wyborów. AIe w pewnym momencie, po wielu wiekach sporów, wszyscy zaczynali mieć tego dosyć. Wzmacniające się państwa nie chciały podlegać ani cesarskiej, ani papieskiej władzy, bez względu na korzyści polityczne.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

25

Cesarsko-papieski spór o dominację w Europie na dłuższą metę okazał się nie do zniesienia dla coraz bardziej samodzielnych państw europejskich. To właśnie wtedy, pod koniec wieków średnich i na początku nowożytnych, zrodziła się koncepcja suwerenności państwowej.

Suwerenność w natarciu…

To zagadnienie, do którego niejednokrotnie będziemy wracać w naszych rozważaniach, ponieważ zrozumienie istoty suwerenności jest ważne dla zrozumienia wzajemnych relacji między państwami europejskimi we współczesnych procesach integracyjnych.

Suwerenność to, mówiąc najkrócej i mocno upraszczając, pełnia władzy państwa nad swoim terytorium i nad zamieszkującą je ludnością. Nikt i nic, poza państwem (jego instytucjami i odpowiednimi władzami), nie mogło rządzić na tym terytorium. Żaden obcy cesarz, mimo że w hierarchii feudalnej jego pozycja była wyższa od księcia czy króla, ani papież. Król lub książę był suwerenem i wyrażał suwerenną wolę państwa, był władzą najwyższą w swoim państwie i nikt nie mógł sprawować nad nim władzy.

Suwerenność murem odgradzała państwo od jakichkolwiek prawnych i politycznych zapędów ze strony innych ośrodków (papiestwa, cesarstwa). Ale też tak pojmowana suwerenność była zaporą na drodze zjednoczeniowych prądów w Europie.

Skoro zatem trudno było podejmować wysiłki integracyjne – poczynając od późnych wieków średnich, można zapytać, czy myśl integracyjna, myśl o zjednoczonym kontynencie, całkowicie wówczas zanikła? Chyba nie.

26

EUROSŁÓWKA

Janina Od czasu do czasu o niej słyszymy. Wiele lat temu w tym pełnym uroku greckim mieście zawarto (kolejny) unijny kompromis w sprawach głosowania w Radzie Unii Europejskiej.

Gdyby się okazało, że jakieś kraje przeciwne są podjęciu ważnej dla ich interesów decyzji, ale naprawdę ważnej, wręcz dotyczącej spraw fundamentalnych, a równocześnie nie mogłyby uzyskać wystarczającego poparcia, by zebrać głosy innych i mieć ich wystarczająco tyle, by podjęcie tej decyzji wiążąco zablokować, to będą one mogły „odwlekać” ją rozsądnie długo, tak by można było szukać rozwiązań kompromisowych.

Jak rozsądnie długo, tego nie wie nikt.

Politycy unijni mówią o trzech miesiącach, my twierdzimy, że w dżentelmeńskiej umowie, podczas „szczytu brukselskiego” (posiedzenie Rady Europejskiej, czyli przywódców państw) w czerwcu 2007 roku, zagwarantowano nam możliwość kilkukrotnego przekładania podjęcia decyzji. Byłaby to tzw. wzmocniona Janina. Tyle Janina o sobie samej. Tyle politycy o Janinie.

Na razie nikt też nie wie, co całą tę skomplikowaną sprawę dodatkowo komplikuje, czy w świetle ustaleń szczytu to, co ustalono swego czasu w Janinie, ma większą moc prawną od sformułowań regulaminu Rady Unii Europejskiej, który zezwala jej głosować nawet w objętych embargiem sprawach zawsze wtedy, gdy zażąda tego jakieś państwo. To oczywiście osłabiłoby „hamujące” ostrze Janiny.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Te dość trudne do zrozumienia zasady głosowań, które miały zniknąć po wejściu w życie nowego Traktatu z Lizbony, wróciły jak bumerang, w dodatku niechciany i niezaplanowany, za sprawą Polski. Potraktowała ona rozwiązania janińskie jako rzeczywisty kompromis, gdy inne nasze propozycje na głosowanie w Radzie Unii Europejskiej nie zyskały uznania.

W ten sposób przebudzona ze snu Janina będzie nam nadal towarzyszyć. Tak zadecydował Traktat Lizboński (2007).

Szczególnego znaczenia Janina nabierze już w latach 2014-2017, gdy w praktyce będzie można skorzystać z jej dobrodziejstw. Zacieramy już ręce, bo to oznacza utrzymanie jeszcze przez kilka lat korzystnych dla Polski tzw. nicejskich zasad głosowania, dających nam siłę (w głosach – 27) niemal równą wielkim państwom Unii.

Po roku 2017 odwołanie się do formuły z Janiny będzie nadal możliwe, przy czym królować będzie niepodzielnie system wiążący liczbę głosów przysługujących państwom z liczbą ludności. My na tym stracimy (liczebnie jest nas mniej niż Niemców, Francuzów czy Brytyjczyków), lecz Unia (zdecydowana większość państw członkowskich) opowiedziała się za takim właśnie rozwiązaniem i ono po wejściu w życie Traktatu Lizbońskiego, co nastąpiło 1 grudnia 2009 roku, będzie obowiązywać.

Kultura Codzienna, objawiająca się w obyczajach i zachowaniu, i ta przez duże K.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Obie się przenikają i w obu dostrzegamy wiele podobieństw między mieszkańcami Europy, choć nie zawsze takich, jakich najbardziej oczekiwalibyśmy. Polscy kibice (raczej wandalo-kibice) w swym zachowaniu na stadionach piłkarskich dołączyli do Brytyjczyków, którzy już wielokroć pokazali, jak Europejczycy nie powinni się zachowywać. Małe to pocieszenie, że we wstydzie nie jesteśmy sami. Nie o takiej wspólnocie kulturowej chcemy pamiętać.

Tym, co nas łączy, jest przede wszystkim kultura przez duże K, a pozwalając nam czerpać ze swojego dziedzictwa, czyni nas jego spadkobiercami. To właśnie dzięki niej, bardziej niż dzięki zamieszkiwaniu tego samego kontynentu, jesteśmy Europejczykami.

Sięgamy do myśli starożytnych filozofów greckich, korzystamy z rozwiązań prawnych, których twórcami byli antyczni Rzymianie, zachwycamy się malarstwem Rubensa, Goi, poruszają nas rzeźby Michała Anioła i Rodina, wstrząsa nami twórczość Dalego i Picassa, frapuje architektura Gaudiego, teatr Szekspirowski wydaje się niedościgniony, a muzyka Beethovena, Lista czy Chopina ponadczasowa. Czujemy z tysiącami twórców wielkiej sztuki europejskiej naturalną więź, dzięki której odnajdujemy naszą tożsamość kulturową, inną od reszty świata. Nie lepszą, nie gorszą, lecz po prostu inną.

W tym, co wspólne i europejskie, odróżniamy to, co nasze, narodowe, niepowtarzalne i własne. Słusznie jesteśmy z tego dumni, bo nasza kultura i jej twórcy to także część dziedzictwa kul-

EUROSŁÓWKA

27

turowego Europy. Trudno byłoby się spierać, w jakim stopniu muzyka Chopina należy do Polaków, a w jakim do Europy i świata, tak jak trudno byłoby powiedzieć, z jakich prądów w malarstwie czerpaliśmy my, a jakie zaczerpnęli od nas inni. To, co w kulturze uważamy za nasze, pozwala wyodrębnić nas od nich i zachować nam swoją historycznie uzasadnioną tożsamość, inność, pozwala na chwile dumy, że jesteśmy Polakami. Prawa do podobnej dumy nie odmawiamy innym.

Tolerancja i szacunek dla odmiennych wartości, akceptacja innych postaw i sposobu myślenia, zrozumienie dla różnego od naszego dorobku historycznego – to bodajże największa zdobycz kultury europejskiej, rozlewającej się powoli na cały świat. Bardzo powoli.

Czasem chciałoby się przyspieszyć ten proces chociażby u nas samych, w Europie, ale kultury nie można poganiać.

Unia Europejska poszukuje tego, co wspólne i co łączy wszystkich Europejczyków, naszej europejskiej tożsamości, by nie zaniknęła w zderzeniu z globalizującą się kulturą i jej zunifikowaniem.

Równocześnie utrwala to, co w każdej narodowej kulturze jest różnorodne i odmienne. Unia szanuje wszystkie kultury narodów ją tworzących i sprzyja ich rozwojowi, także w wymiarze finansowym. Na przykład Irlandczycy dzięki temu wsparciu uratowali od zapomnienia swój język narodowy i przywrócili mu jego miejsce wśród innych języków (urzędowych) Unii, Włosi dzięki unijnym pieniądzom ratują zabytki kultury światowej, a Grecy przywracają nam swoją antyczność.

28

EUROSŁÓWKA

Umiejętność czerpania ze wspólnego skarbca kultury jest dzisiaj tak samo wielką sztuką jak umiejętność zdobywania funduszy na jej rozwój ze wspólnej unijnej kasy.

Kobieta Niezwykle skomplikowana istota, gdy spojrzeć na nią męskimi oczami. Zmienna, a zarazem jak skała, jest oparciem dla rodziny i społeczeństwa. Na jej zmienność jako cechę charakteru słusznie, bądź nie, wskazuje wielu mężczyzn. To pewnie jeden z wielu utrwalonych stereotypów.

Na stałość w dążeniu do zaspokajania społecznych, ekonomicznych i politycznych aspiracji wskazuje Unia Europejska, która respektując te aspiracje, daje im wyraz w licznych swych dokumentach. Ma w nich kobieta zapewnioną pełną równość z mężczyznami zarówno w stosunkach pracowniczych i, co zrozumiałe, płacowych, jak i w życiu politycznym.

Tu już nie chodzi tylko o prawa wyborcze, bo te w większości krajów europejskich kobiety wywalczyły sobie na początku XX stulecia. Chodzi o najtrudniejszą z równości, gdy kobiecie za tę samą pracę trzeba zapłacić tak samo jak mężczyźnie. Mimo wielu dziesiątek lat walki o realizację tego postulatu, kobiety w Europie podkreślają, że nie został on w pełni wcielony w życie. Często spotyka się sytuacje, w których kobiety są szykanowane przez pracodawców i o swoje słuszne prawa ciągle jeszcze muszą walczyć przed sądami.

Sprawom pracowniczym Unia poświęca szczególnie dużo miejsca w od-

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

niesieniu do kobiet, równocześnie nie starając się regulować w sposób szczegółowy takich zagadnień jak choćby parytety wyborcze – liczbowe lub procentowe – udziału kobiet w życiu politycznym poszczególnych państw Unii Europejskiej. Zostawia to im samym. Ostatnimi czasy o parytecie w wyborach do ciał przedstawicielskich głośno się stało także u nas, a to za sprawą np. Kongresu Kobiet, który właściwym proporcjom udziału kobiet i mężczyzn w życiu publicznym, a zwłaszcza na listach wyborczych, poświęcił wiele miejsca. Nasze panie mają wielu zwolenników wśród panów, ale i przeciwniczek wprowadzania arytmetyki do życia publicznego wśród samych pań. Sprawa nie jest wcale taka prosta, jak mogłoby się to na pierwszy rzut oka wydawać. Panowie poparcie deklarują, lecz do pracy legislacyjnej wcale się nie spieszą. Wielu chciałoby tę sprawę pozostawić wyborcom, ale panie słusznie podkreślają, że wyborca, by wybrać, musi ten wybór mieć. Zdecydowanie większy udział pań w życiu publicznym Polski powinien być normą.

Na sprawy te nie narzekają Skandynawki, które bardzo aktywnie uczestniczą w życiu politycznym swoich krajów, dużo mniejszy zauważalnie jest udział kobiet w życiu politycznym państw, które niedawno wstąpiły do Unii Europejskiej.

Polska jest tego przykładem.

Mimo wszystko trudno równocześnie nie zauważyć, jak bardzo rośnie aktywność kobiet w życiu gospodarczym i społecznym naszego kraju. Coraz więcej i coraz chętniej biorą one udział w sprawowaniu funkcji publicznych

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

na szczeblach lokalnych, najbliższych i najważniejszych dla każdego z nas.

Aktywność i sukcesy pań w życiu gospodarczym są dostrzegane gołym okiem. I choć nie mamy wątpliwości, iż to właśnie one w zdecydowanej większości rodzin europejskich odgrywają główną rolę, to trudno byłoby powiedzieć, że równie efektywnie wypełniają tę funkcję w polityce. A szkoda, bo, jak powszechna opinia powiada, byłoby wtedy skuteczniej, sukcesów byłoby więcej, a i kultura miałaby do polityki szerszy dostęp.

Lokomotywa To bardzo popularne i często spotykane określenie państwa szczególnie ważnego w Unii Europejskiej. Właściwie o dwóch krajach można śmiało powiedzieć, że są lokomotywami integracji europejskiej: o Francji i o Niemczech.

Lokomotywa ciągnie za sobą innych i taką rolę oba te państwa w Unii Europejskiej odgrywają pod każdym względem: ekonomicznym i politycznym.

To one we wczesnych latach 50.

XX wieku dały impuls ekonomicznemu, a później także politycznemu scalaniu naszego kontynentu. W czasie drugiej wojny światowej stały po dwóch stronach wojennej barykady. Po wojnie przełamały wzajemne uprzedzenia, by ostatecznie w 1963 roku w Traktacie Elizejskim dać wyraz woli pojednania i budowania w Europie wspólnej przyszłości.

Są to także lokomotywy gospodarcze.

Sprawia to ich potencjał ekonomiczny, stały rozwój i osiągnięcia tych dwóch krajów we wszystkich sferach życia spo-

EUROSŁÓWKA

29

łecznego. Niewątpliwie bardziej rozwiniętym krajem i gospodarczo przodującym są Niemcy, widać to choćby po ich największym spośród wszystkich krajów Unii wkładzie do wspólnego budżetu.

Kryzys gospodarczy, jaki dotknął świat po roku 2008, wcale nie umniejszył przywódczej roli tych krajów. Obydwa czynią bardzo dużo, by skutecznie i jak najszybciej pokonywać jego skutki.

Trudno się dziwić, że zarówno Niemcy, jak i Francuzi – świadomi roli, jaką odgrywają w Europie i impulsów, jakie w kierunku jej rozwoju wysyłają – oczekiwały, że Unia Europejska doceniając tę rolę, przyzna im palmę pierwszeństwa, co powinno mieć, w opinii zarówno Niemców, jak i Francuzów, bardzo konkretny wymiar, na przykład w wadze i sile ich głosów na forum organów decyzyjnych Unii.

Wprawdzie pozostałe kraje Unii Europejskiej uznają przywódczą rolę Niemców i Francuzów, ale żadne z państw członkowskich nie ma zamiaru rezygnować z obrony swoich interesów narodowych na forum instytucji unijnych.

Czas, zwłaszcza po odrzuceniu przez Francję projektu europejskiej konstytucji, przyniósł pewną ospałość obu lokomotyw. Zachowywały się trochę tak, jakby wprost przeniesiono je z wiersza Tuwima. Ale ostatnie lata ponownie (prezydencja niemiecka 2007, po niej portugalska 2007, słoweńska 2008 i wreszcie francuska 2008) je rozpędziły.

Miejmy nadzieję, że ciągnąc za sobą pozostałe państwa członkowskie, nie wyhamują – ani gospodarczo, ani politycznie.

30

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Bardziej litera niż duch…

Uczonych traktatów z XIV, XV i kolejnych wieków, mówiących o Europie jako wspólnym dziedzictwie wszystkich ludów i narodów, można wskazać wiele, a były one częstokroć bardzo proeuropejskie, konkretne, konstruktywne. Proponowano w nich zarówno wspólny parlament, jak i wspólne rady królów, rządy, a przez to i wspólne decyzje. Myśl teoretyczna, odnosząca się do wspólnej Europy, znacznie wyprzedzała zdobycze ustrojowe i prawne poszczególnych państw tamtego okresu. Cóż, taka jest rola uczonych.

Parlamenty narodowe i nowoczesne rządy były dopiero w zalążku. Prawdę powiedziawszy, w wielu miejscach trudno było nawet o nich pomyśleć. Władza angielskiego parlamentu i polskiego sejmu to, jak na tamte czasy, wyjątek. O równości praw między stanami i warstwami w poszczególnych państwach trudno było nawet wtedy mówić.

Ze zrozumiałych względów, zanim w wieku XV pojawił się druk, zasięg literatury politycznej był bardzo ograniczony. Jednak z upływem każdego stulecia było troszkę lepiej. A myśl o zjednoczonej Europie była stale żywa; co więcej, literatura tamtych czasów zmusza nas do pokornej refleksji nad tym, co i jak robimy współcześnie.

Nie we wszystkim możemy sobie przypisać rolę pionierów. Obecne instytucje zjednoczonej Europy (właściwiej będzie mówić o jednoczącej się Europie, jako że nie jest to proces zakończony) nie zostały, w sensie koncepcji, wymyślone w XX czy XXI stuleciu, jak choćby Parlament Europejski czy Rada Europejska. Ciała te, ich cele i funkcjonowanie przewidziano dla Europy już w wiekach XV i XVI. Niewątpliwą zasługą naszych ojców jest to, że owe instytucje mogły zaistnieć, podczas gdy kilka wieków temu Europa nie była jeszcze zdolna do ich powołania. Doktryna suwerenności – tak jak określano i realizowano ją w wiekach minionych – z jednej strony kłóciła się, przynajmniej w pewnym zakresie, z koncepcją integracji naszego kontynentu, z drugiej zaś przyczyniła się do ugruntowania państwowości i wzmocnienia władzy państwowej w Europie. Po dzień dzisiejszy wywiera

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

31

ona bardzo duży wpływ na świadomość narodów europejskich i kształtuje wiele ich politycznych zachowań.

Po wojnie trzydziestoletniej, której koniec przypada na rok 1648, w Europie nie było woli jednoczenia. Często rozbita na małe państewka (tu przykładem mogą być Niemcy), zapatrzona w swą suwerenność, skłócona religijnie i politycznie pogrążała się w waśniach i egoizmie.

Dopiero w wiekach późniejszych, XVIII i XIX, widać, że państwa próbują przełamywać panującą wrogość. Tworzą się koalicje i ligi, choć źródłem ich powstawania była, niestety, zawsze wrogość wobec innych państw, koalicji, lig itp.

Próba siły…

Powrót do myśli integracyjnej tak naprawdę widoczny jest dopiero w XIX wieku. Niestety, powtarzano błędny schemat czasów minionych, co widać chociażby w Hiszpanii w działaniach Napoleona Bonapartego, który siłą próbował zaszczepić Europejczykom idee równości i braterstwa. Budziło to sprzeciw i opór. Hiszpanie, niezależnie od stanu czy warstwy społecznej, zjednoczyli się do walki przeciw Francuzom, których idee były przecież słuszne, ale wprowadzane przemocą. Nie chciała ich też Europa – może z wyjątkiem Polaków, którzy pozbawieni własnej państwowości lgnęli do cesarza Francuzów nie tyle z miłości do jego ideałów, co w nadziei na odbudowę państwa polskiego.

Napoleon poniósł klęskę taką jak wszyscy, którzy jednoczenie kontynentu utożsamiali z jego podbojem, panowaniem lub dominowaniem jednego państwa nad innymi. Wiek XIX przyniósł naszemu kontynentowi idee pangermańską i pansłowiańską. Każda z nich odnosiła się jednak do wybranej grupy państw. W sposobie realizacji obie koncepcje w istocie niewiele różniły się od panowania i dominacji, zatem nie były ani szczególnie popularne, ani nie budziły na kontynencie jakiegoś szczególnego zainteresowania. Jakże my, Polacy, mieliśmy zachwycić się pansłowiańską wizją Europy, której realizatorem miał być rosyjski car? Jakże nam, Słowianom, w warunkach zniewolenia, ucisku, obcości językowej i kulturowej pokochać pangermańską przyszłość? Cóż, trudno jednak byłoby powiedzieć, iż w XX wieku obie idee zostały zapomniane.

32

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Początki współczesnej integracji w Europie…

Wiek XIX i początek wieku XX przyniosły, przeciwstawne do idei integracji europejskiej, zjawiska, które na przełomie stuleci zdominowały świat. Państwa powodowane interesami politycznymi i nienawiścią łączyły się w bloki militarno-polityczne, by się wzajemnie zwalczać, a pierwsza wojna światowa była tego pierwszym i – niestety – nie ostatnim aktem. Obok swego tragizmu, znaczonego śmiercią i kalectwem milionów ofiar, miała jednak ten pozytywny skutek, że wielu wybitnych polityków podjęło intensywne działania zmierzające do uczynienia Europy i świata bezpieczniejszymi.

Próby wypchnięcia wojny poza płaszczyznę wszelkich działań międzynarodowych oraz pokojowego ułożenia stosunków między państwami, na zasadach prawa międzynarodowego, to w ówczesnej Europie pierwsze kroki na drodze budowania stosunków między państwami opartych na wzajemnym poszanowaniu ich suwerennego bytu. Historia pokazała jednak, jak złudne wobec narastających konfliktów, nie do końca rozwiązanych spraw oraz jednoznacznie wrogich zamiarów niektórych państw, przede wszystkim zaś III Rzeszy, były to nadzieje.

Druga wojna światowa to dla Europy polityczne i moralne dno. Pięćdziesiąt pięć milionów ofiar, które pochłonęła, po dziś dzień kładzie się cieniem na stosunkach między niektórymi państwami i narodami europejskimi. Sytuacja Europy okazała się tak katastrofalna i tak niewyobrażalnie beznadziejna, że nie było już innego wyjścia – co na szczęście zrozumieli i wybitni mężowie stanu, i większość narodów europejskich – jak tylko zdecydowanie i konsekwentnie odbić się od tego dna.

Paradoksalnie właśnie wtedy, tuż po wojnie, na zgliszczach Europy, zrodziła się racjonalna, konkretna koncepcja budowy europejskiej jedności, postrzegana jako konieczność wyjścia z wielowiekowej niemożności pokojowego ułożenia stosunków między państwami, który to stan przez stulecia prowadził nas drogami wojen i zniszczeń aż po hekatombę drugiej wojny światowej.

Podziw musi budzić fakt, że w tak trudnej sytuacji, gdy wydawało się, iż zabliźnianie ran zajmie wiele dekad, kilku wybitnych mężów stanu z różnych państw wzniosło się ponad podziały i nienawiść i postanowiło przedłożyć Europejczykom twórczą, przyszłościową myśl o jedności, nawiązującą do wielowiekowych marzeń o zjednoczonym kontynencie, a równocześnie na tyle

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

33

nowatorską i nowoczesną, by zyskać aprobatę i zaangażować do jej realizacji wiele narodów i państw. Różnych narodów i różnych państw. W myśli tej jest polityka, ale przede wszystkim gospodarka, od której wszystko się zaczyna.

Jest też kultura i ludzie, bez których integracja nie może się dokonać. Są państwa, jako najważniejszy element procesów integracyjnych, ale i społeczeństwa, regiony, organizacje, które procesom integracyjnym nadają właściwy sens i wymiar. Właśnie dlatego z szacunkiem odnosimy się do tych, którzy intelektualnie porwali Europejczyków, motywując do konkretnych działań.

Tym niewielu zawdzięczamy wiele…

To tym właśnie wybitnym mężom stanu nadaliśmy szczytne miano ojców Europy, Ojców Założycieli, pamiętając wszak, że o zjednoczenie państw i narodów europejskich piórem, a niekiedy mieczem walczyły też przeszłe pokolenia. Wśród wielkich nazwisk Europy czasów powojennych są Włosi, Niemcy, Francuzi, Belgowie. Nie ma Polaków, mimo że ich głosu nie brakowało w żadnej ważnej dla świata i Europy sprawie. Ojczyzna nasza znalazła się w nowym ładzie europejskim po tej stronie żelaznej kurtyny, dla której świat kończył się na Łabie. Głos wielkich autorytetów narodowych przypominających nam o wspólnych korzeniach słabo docierał nawet do nas samych. Leżąc w samym sercu Europy, byliśmy tak naprawdę na jej uboczu.

Kolejny paradoks naszej historii. I tu konieczna jest krótka refleksja o naszym powrocie do centrum Europy po czterdziestu pięciu latach nieobecności (1945-1989). Wiem, jak czasem wiele niechęci wzbudza mówienie o powrocie Polski do Europy. Nie musimy wracać, bo jesteśmy w niej zawsze!

Tak brzmi kategoryczna i jednoznaczna odpowiedź w sensie geograficznym.

34

EUROSŁÓWKA

Lobbing O własne interesy każdy powinien dbać najlepiej, jak tylko potrafi. To nie wstyd bronić swego i przekonywać do swoich racji. Wstydem we współczesnym świecie jest się tego wstydzić. Jeśli taką reprezentację własnych spraw powierzamy wyspecjalizowanej firmie bądź osobie, która chodząc od drzwi do drzwi, przekonuje tych, których przekonać powinna do naszych poglądów, zabiega o to, by nowe i stare ustawy uwzględniały nasze zdanie, a rządzący nawet na chwilę nie zapominali o nas i naszych sprawach, i gdy to wszystko czynimy nie tylko zgodnie z prawem, ale i etycznie, oznacza to, że lobbing nie jest nam obcy i w swoich działaniach upodobniliśmy się do wielu demokratycznych państw na świecie, w których instytucja lobbingu jest znana i szanowana. A jeśli nie, to czy znamy cenę strat?

Lobby to kuluary Sejmu, Parlamentu Europejskiego, Kongresu USA, zacisze gabinetów polityków, słowem – miejsce, gdzie tak naprawdę dzieje się polityka. Nigdzie tam nie może zabraknąć lobbystów. Inaczej wiele ważnych racji może umknąć uwadze polityków. Ta nieuwaga może się okazać bardzo kosztowna dla przedsiębiorców, ich stowarzyszeń, branż, dla całych gałęzi gospodarki. Lobbyści nie mogą do tego dopuścić. Ani do tego, by w walce na argumenty politycy w Brukseli zapomnieli o ważnych interesach poszczególnych krajów członkowskich, by pomylili je z interesami konkurencji. Bo każdy kraj ma swoje interesy.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

A co się stanie, jeśli jakieś państwo członkowskie jest tak przekonane o wadze swoich argumentów prezentowanych na forach unijnych instytucji i o sile własnego przekonywania, że odrzuci kuluarową pomoc lobbystów, uznając ją za zbyt drogą i niepotrzebną?

Lobbing to siła, uznana tradycja i skuteczność. Nie wolno odrzucać lobbingu tylko dlatego, że się nam źle kojarzy.

Marchewka Odkąd odpowiednio długie i stosownie zakrzywione banany otrzymały unijne pozwolenie, by rosnąć i dojrzewać, a jabłkom wyznaczono w dyrektywach odpowiednią średnicę, by mogły nam smakować, wydawało się, że Unia nie zdoła nas niczym równie pomysłowym zaskoczyć i rozbawić.

A jednak! Marchewkę uznano za owoc!

Wieki całe była warzywem i wszyscy, zwłaszcza pietruszka, zdawali się być z tego zadowoleni, aż do czasu, gdy urzędniczy pomysł zmienił jej status na owocowy. Jej życie zmieniło się od tej pory tak radykalnie, że pozwoliła robić z siebie dżem. Pietruszka jeszcze dzielnie się broni. Do czasu.

Na obronę brukselskich urzędników można powiedzieć tyle, że tak naprawdę było nieco inaczej. Dżem z marchewki produkowali Portugalczycy, i to od dawna. Bardzo smaczny.

A swoją drogą angielskie ciasto marchewkowe nie budzi aż tylu emocji.

Gdy Portugalia wstąpiła do Wspólnot w 1986 roku, od dawna było ustalone, że z unijnej kasy może być dotowany

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

tylko cukier używany do produkcji dżemów owocowych. O warzywach nie było mowy. Nikt nie chciał dokonywać zmian we wspólnotowych przepisach, by nie otwierać starożytnej puszki Pandory.

Same kłopoty. Trzeba było się zgodzić na zakwalifikowanie dżemu z marchewki jako owocowego, tak by cukier użyty do jego wyprodukowania mógł zostać objęty wspólnotowymi dopłatami.

Tym samym dżem z marchewki stał się dżemem owocowym – w rozumieniu prawa Unii Europejskiej. Marchewka jednak nie przestała być warzywem, o czym wiedzą nawet przedszkolaki.

A swoją drogą, jak to jest z pomidorem?

Neutralność Ta sztuka w polityce światowej udaje sie nielicznym państwom. Prawdę mówiąc, tylko jednemu, może dwóm. Ale za to są to państwa europejskie, Szwajcaria i Austria.

EUROSŁÓWKA

35

klauzulę wieczystej neutralności Austrii, włączoną także do jej konstytucji.

Na obu krajach ciążą w związku z tym liczne obowiązki, w szczególności niemieszania się w jakiekolwiek wojny, ale także nieprzystępowania do jakichkolwiek sojuszów militarnych.

Szwajcarzy rzecz pojmują bardzo restrykcyjnie. Neutralność zachowali w czasie obu wojen światowych, dzisiaj nie tylko nie uczestniczą w żadnych sojuszach politycznych i wojskowych, ale nie są również członkami organizacji gospodarczo-politycznych, takich jak Unia Europejska, która ani nie jest neutralna, ani nie prowadzi polityki neutralności, mimo że nie jest stroną żadnych paktów wojskowych. Są natomiast stronami paktu NATO jej niemal wszystkie państwa członkowskie. I to Szwajcarom wystarczy, by nie przystępować do Unii. Ostatnie lata przyniosły jednak i w Bernie dyskusję, czy nie jest to zbyt restrykcyjne pojmowanie neutralności i czy przystąpienie do Unii nie byłoby dla Szwajcarów korzystne.

Na razie to ledwie początek dyskusji.

Szwajcaria nie jest nawet członkiem ONZ.

Po to, żeby być państwem trwale neutralnym, trzeba nie tylko prowadzić politykę neutralności, czyli nieangażowania się w jakiekolwiek konflikty między państwami, bo taką politykę prowadzi wiele państw, w tym bliska nam Szwecja, ale także trzeba, by neutralność została przez świat uznana.

Szwajcarzy mają ją zagwarantowaną, począwszy od Kongresu Wiedeńskiego w 1815 roku, chociaż wcześniej też była ona respektowana.

Austriakom członkostwo w Unii w ich neutralności nie przeszkadza, wprost przeciwnie, a i na forum ONZ są bardzo aktywni. Późniejszy prezydent Austrii, Kurt Waldheim, był przez trzy kadencje sekretarzem generalnym ONZ.

Austriacka neutralność jest młodsza i prawnie wywodzi się z Traktatu Państwowego z 1955 roku, który jest umową międzynarodową zawierającą

Neutralność, jasno określona przez prawo międzynarodowe, niejedno zatem ma oblicze, ale zawsze jest ono pokojowe.

36

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Chrześcijańska i europejska…

Przyjęcie w 966 roku przez Polskę chrztu w obrządku łaciskim wprowadziło ją do Europy we wszystkich wymiarach i było dla nas, także żyjących dzisiaj, najdonioślejszą decyzją o znaczeniu politycznym, społecznym, kulturowym, gospodarczym i każdym innym.

Europa, oprócz wymiaru kulturowego, cywilizacyjnego, geograficznego (pewnie można by też mówić o wymiarze gospodarczym i społecznym, różniącym nasz kontynent od innych lądów), ma także wymiar polityczny: to państwa łączące się w sojusze, to narody odkrywające i kształtujące swoją tożsamość, to budowanie silnych związków między nimi, to wreszcie jednoczenie się Europy w obliczu wyzwań, jakie niesie nowe tysiąclecie.

Polski w tym wymiarze Europy nie było ani w wieku XIX, ani przez długi okres wieku XX. Celem naszych rozważań nie jest jednak wskazywanie wszystkich przyczyn tego stanu czy szukanie winnych. Wystarczy chociażby wymienić rozbiory i politykę zaborców, ład jałtański (a może raczej nieład) czy też, delikatnie rzecz ujmując, błędne doktryny ekonomiczne i społeczne.

Tak naprawdę – a jest to dla nas prawda bolesna – Polski jako pełnoprawnego uczestnika polityki europejskiej, jako podmiotu, a nie przedmiotu tej polityki, i jako beneficjenta jej ustaleń nie było już w wieku XVIII, przez cały wiek XIX, aż po kres zaborów w roku 1918. Po krótkim okresie upodmioto-

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

37

wienia między wojnami światowymi, od 1945 aż do 1989 roku znowu straciliśmy na znaczeniu na politycznej mapie Europy. A ten ostatni okres był dla niej szczególnie ważny.

Szacowanie strat…

Gospodarcze i wszelkie inne skutki oderwania Polski w tym właśnie okresie od Europy Zachodniej, z którą byliśmy związani wielowiekowymi więzami, będą nam towarzyszyć jeszcze bardzo długo. To nie tylko utrata korzyści płynących z amerykańskiego planu Marshalla (Europa pokonała dzięki niemu powojenną zapaść gospodarczą i rozpoczęła swój dynamiczny, oparty na zdrowych podstawach rynkowych rozwój), ale także przeniesienie na nasz grunt wcześniej nieznanych nam, niekiedy wręcz obcych sposobów myślenia czy wzorców zachowań.

Te lata odgrodziły nas także od Europy, która jednoczyła się, budując właściwe instytucje, zmieniając i przystosowując do tych procesów gospodarkę, prawo, kulturę. Nadrobienie przez Polskę zaległości w wielu dziedzinach, by dołączyć do tego szybko mknącego pociągu – bo przecież integracja europejska nie zwolniła tempa w oczekiwaniu na nasz kraj – było i jest nie lada wyczynem. To że w określonych sferach tego dokonaliśmy, świadczy o naszej determinacji, o woli powrotu do politycznego wymiaru Europy i nadrobienia straconego czasu.

Wielowymiarowość Europy ma ogromne znaczenie dla zrozumienia współczesnych procesów integracyjnych zachodzących na wielu płaszczyznach równocześnie. Żadnej nie można rozpatrywać w oderwaniu od pozostałych.

To nie tylko kwestia oszacowania, do którego z tych wymiarów powróciliśmy, a którego nigdy nie opuszczaliśmy. Te sprawy mogą być ważne dla nas.

Dla Europy jako całości jej wielowymiarowość jest ważna o tyle, o ile pozwala określić tempo procesów integracyjnych bez naruszania całej spójnej europejskiej konstrukcji.

Nasi ojcowie chrzestni…

Tak pojmowali Europę jej Ojcowie Założyciele: Robert Schuman – premier Francji, inicjator pojednania francusko-niemieckiego, współautor pierwszego w pełni zrealizowanego planu zjednoczenia Europy, Jean Monnet – współtwórca tego planu, Konrad Adenauer – kanclerz Niemiec, orędownik jed-

38

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

ności europejskiej budowanej na wspólnych, chrześcijańskich wartościach, Alcide de Gasperi – zwolennik zacieśniania europejskiej współpracy gospodarczej i obronnej, Paul-Henri Spaak – współtwórca Beneluksu, tj. unii gospodarczej Belgii, Holandii i Luksemburga, oraz NATO. Nie oni jedni tak ją widzieli, choć to właśnie ich nazwiska przeszły do historii współczesnych twórców integracji europejskiej w jej nowoczesnym i zrealizowanym pojęciu.

Nauka nie idzie w las…

Jakich błędów popełnionych przez naszych przodków udało nam się uniknąć? Jaką Europę budujemy: czy odpowiadającą bardziej wyobrażeniom Roberta Schumana lub Winstona Churchilla, czy Charles’a de Gaulle’a? Czy to, co już osiągnęliśmy, odpowiada naszym europejskim aspiracjom, czy realizuje marzenia? To nie są pytania retoryczne. Za każdym z nich kryją się konkretne przedsięwzięcia oraz ekonomiczne i prawne rozwiązania. Czasami kosztowne i nie zawsze udane.

Początki procesu integracyjnego były obiecujące i napawały nadzieją. Stal i węgiel – od tego wszystko się zaczęło. Można powiedzieć, że integracja Europy stoi na węglu i stali. Dzisiaj może się to wydawać dziwne, lecz sześćdziesiąt lat temu znaczenie węgla w gospodarkach państw europejskich było inne, a i miejsce stali, zdaje się, wyższe. Dobrym posunięciem był wówczas właściwy porządek integracji – od ekonomii do polityki. Nie odwrotnie. Najpierw ludzie, potem gospodarki, w końcu państwa.

Liczą się konkrety…

Procesy integracyjne zachodniej części Europy realizowano planowo i logicznie, starając się ominąć te wszystkie rafy, na które natrafiały próby zjednoczeniowe na kontynencie w przeszłości.

Pierwszym konkretnym przejawem tych działań była Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS), powstała w kwietniu 1951 roku z woli sześciu państw (Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy, Włochy), które zaledwie kilka lat wcześniej toczyły ze sobą śmiertelny bój. Wspólnota działalność rozpoczęła w lipcu 1952 roku. Zgodnie z ustaleniami Traktatu Paryskiego, który powołał ją do życia, istniała pięćdziesiąt lat. W lipcu 2002 roku jej zadania przejęła Wspólnota Europejska (pierwotnie, tj. od 1957 r., kiedy zostały podpisane Traktaty Rzymskie, Europejska Wspólnota Gospodarcza),

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

39

a obecnie, gdy i Wspólnoty Europejskiej też już nie ma (wynik wejścia w życie Traktatu Lizbońskiego), zadania te kontynuuje Unia Europejska.

Zamysł integracyjny, jeśli spojrzymy na niego z perspektywy kilkudziesięciu lat, wydaje się, jak wspominaliśmy, czytelny: od gospodarki po politykę. Celem jest pełne zjednoczenie Europy. Etapy mogą być różne. Ważne, by była w tym wszystkim logika. Jeśli dalej iść tym tokiem myślenia, to Wspólnoty Europejskie były etapem gospodarczym, Unia Europejska zaś etapem politycznym.

Kartki z kalendarza…

W każdym etapie można wyróżnić poszczególne fazy lub okresy, co ułatwia i porządkuje budowę kalendarza integracji, nie naruszając wszak samej filozofii integracyjnej.

Pierwszą fazą w budowaniu współpracy gospodarczej miało być powołanie EWWiS. Twórców tej organizacji cechował jednak pośpiech. Za jednym pociągnięciem pióra chcieli osiągnąć więcej, niż pozwalał na to czas. Nadali EWWiS uprawnienia ponadnarodowe. Oznaczało to przyznanie instytucjom tej organizacji uprawnień do podejmowania decyzji skierowanych wprost do przedsiębiorstw, a nawet państw. Decyzje te miały dla adresatów moc wiążącą; musieli je wdrożyć. Było to rozwiązanie nowatorskie w stosunkach między państwami.

Powiodło się, bo jego zastosowanie było wynikiem w pełni świadomej i obliczonej na przyszłość decyzji europejskiej „szóstki”. Ponadto dotyczyło ważnej, choć wąskiej grupy zagadnień związanych ze współpracą państw członkowskich w górnictwie i hutnictwie.

Sukces gospodarczy i polityczny EWWiS zachęcił sześć państw będących członkami tej organizacji

40

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

do podjęcia dalszych działań organizacyjnych. Zamierzenie było śmiałe i nie bez szans powodzenia. Chodziło o objęcie integracją całości gospodarki z tak wrażliwymi dla państw dziedzinami, jak rolnictwo i rybołówstwo.

25 marca 1957 roku w Rzymie podpisano dwa traktaty (umowy międzynarodowe), powołujące do życia dwie nowe organizacje międzynarodowe.

Pierwsza z nich to Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG), znana do niedawna jako Wspólnota Europejska (WE). Jej celem, osiąganym nie bez przeszkód, było utworzenie w Europie jednego rynku wewnętrznego dla towarów, kapitału, usług i pracy. Wszystko po to, by w przyszłości Europa stała się kontynentem zasobnym i bezpiecznym. To zasadniczy cel działań integracyjnych. Na podstawie drugiego traktatu powstała Europejska Wspólnota Energii Atomowej (Euratom), organizacja współpracy państw w przemyśle nuklearnym. Obie organizacje rozpoczęły pracę w 1958 roku, ale – no właśnie – nie wyposażono ich w uprawnienia ponadnarodowe.

Dlaczego tak się stało? Czy były to pierwsze oznaki porażki europejskiego projektu zjednoczeniowego? A może takie rozwiązanie podyktował realizm, który wziął górę nad przedwczesnymi marzeniami? Chyba to drugie. Nawet na pewno. To, co udało się w sprawie węgla i stali, wcale nie musiało się udać w odniesieniu do całej gospodarki, tym bardziej że z biegiem lat Wspólnota obejmowała nowe dziedziny, niemal równie wrażliwe jak rolnictwo czy hutnictwo, jak na przykład ochrona środowiska, kultura, sprawy zewnętrzne.

Mechanizm ponadnarodowego podejmowania decyzji nie mógł funkcjonować we Wspólnocie Europejskiej ani wtedy, ani potem. Rozwiązania zastosowane w EWWiS, a przeniesione do EWG raczej by popsuły niż rozwinęły współpracę europejską. Europa nie dojrzała jeszcze do ponadnarodowości i jednomyślności. We Wspólnocie, podobnie jak w Euratomie, nacisk położono na współpracę i porozumienie między państwami w prawnie ustalony sposób, nie zaś na decydowanie przez wspólnotowe organy ponad nimi. Najnowszy z traktatów reformujących – Traktat Lizboński z 13 grudnia 2007 roku – położył kres WE (Euratom nadal istnieje), lecz utrzymał zasady, jakie legły u jej podstaw, odnosząc je do funkcjonowania Unii Europejskiej.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Niepodległość Utracona, odzyskana, zawsze w cenie.

W dyskusjach naukowych wiecznie w cieniu suwerenności, mimo że oba te terminy są w zasadzie synonimami.

Dzieląc włos na czworo, można by się dopatrzeć pewnych różnic, niemniej nie są one istotne.

Sprawą pierwszorzędnej wagi jest zrozumienie, że Polska wstępując do Unii Europejskiej, nie straciła niepodległości i nie przestała być w części lub całości państwem suwerennym, czyli, inaczej mówiąc, samodzielnym. Przed przystąpieniem do UE takich głosów ostrzegających Polaków przed utratą suwerenności, którą z takim trudem, po wielu latach, odzyskaliśmy, nie brakowało.

Słowem: katastrofa, jakiej w innych krajach „starej” Unii nikt nie przeżył, wstępujące z nami państwa o niej nic nie mówiły, a tylko nam miała się ona przydarzyć. Nawet maleńki Luksemburg z niedowierzaniem przysłuchiwał się argumentom niektórych polskich polityków, a i na Malcie nie chciano nawet słuchać o naszych „strachach”. Dzisiaj spokojniej i z dystansem odnosimy się do kasandrycznych przepowiedni, bo codzienność przynosi prawdziwe odpowiedzi.

Nasza samodzielność i polityka w stosunku do Ameryki, traktująca ją jako naszego bardzo ważnego sojusznika politycznego i militarnego, jednoznacznie potwierdza, że Unia nie zabiera nam suwerenności, czyli zdolności do samodzielnego istnienia w stosunkach międzynarodowych. Podobnie rzecz się ma, gdy chodzi o Rosję. Mamy

EUROSŁÓWKA

41

własny sposób jej postrzegania, co więcej, okazuje się, że wiele państw Unii zaczyna podzielać nasz punkt widzenia. Rosja to partner atrakcyjny i bardzo pożądany, lecz powinna respektować reguły gry obowiązujące w stosunkach międzynarodowych. Dajemy temu wyraz w stosunkach z nią.

Każde państwo Unii ma swoją politykę zagraniczną, bo ma własne interesy i chce czerpać z nich korzyści. Unia nie jest superpaństwem zastępującym państwa członkowskie. Jest ich związkiem i działa w takim zakresie, na jaki się one godzą. Nawet Traktat Lizboński (2007), wprowadzając instytucjonalne mechanizmy zacieśniania Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, czyni to między państwami, a nie ponad nimi.

Także w sprawach wewnętrznych nie zawsze nasz sposób ich rozwiązywania zyskuje powszechną aprobatę, niemniej tam, gdzie nie sięgają kompetencje Unii, tam decyzje należą do nas. Unia ma zaś tyle kompetencji i w takich sprawach, ile jej przyznają wspólnie państwa członkowskie. Takie sprawy, jak np. polityka handlowa w stosunku do innych państw spoza Unii, należą do Unii. Na to się wszyscy godzą, ponieważ zbudowanie w Unii rynku wewnętrznego dla ludzi, towarów, pieniędzy i usług tego właśnie wymaga.

Nie ma natomiast takiej potrzeby w wielu innych sprawach, jak np. ustrój państwa, kompetencje i ich podział między różnymi organami lokalnymi i centralnymi czy wreszcie organizacja i funkcjonowanie służby zdrowia i pomocy społecznej.

42

EUROSŁÓWKA

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Odnieść można nawet wrażenie, że po wstąpieniu do Unii nasza suwerenność, rozumiana jako uczestniczenie w polityce międzynarodowej i wpływanie na nią, została wzmocniona. Powoli zaczynamy być liczącym się partnerem tej polityki. Powoli, ale to ruch w dobrą stronę. Świadczy o tym, że członkostwo w Unii służy naszej niepodległości.

wolnego kraju Unii. Taki przywilej od losu, ale jak bardzo zasłużony!

Obywatel Unii Europejskiej

Możemy także składać petycje do Parlamentu Europejskiego i skargi do rzecznika praw obywatelskich, powoływanego przez tenże Parlament.

To Ty. Ja. Nasze rodziny i znajomi.

Wszyscy jesteśmy obywatelami naszego kraju i równocześnie obywatelami Unii Europejskiej. Długo na to czekaliśmy, ale wreszcie się udało! Co nam to daje? Poczucie przynależności do wielkiej rodziny, z którą zawsze się identyfikowaliśmy, a od której zostaliśmy na długi czas odłączeni. To jest chyba najważniejsze.

Obywatelstwo Unii ma też swój bardzo praktyczny wymiar, dostrzegalny wtedy, gdy w dalekich podróżach znajdziemy się w kraju, z którym Polska nie utrzymuje stosunków dyplomatycznych i konsularnych. Brak polskiej ambasady czy konsulatu nie stanowi przeszkody, by uzyskać tam pomoc. Wystarczy się zwrócić do placówki innego państwa unijnego i taką pomoc otrzymamy. A że jest w Unii 27 państw, zawsze trafimy na jakąś unijną ambasadę. Paszport w kolorze burgundzkiego wina jest znakiem rozpoznawczym naszego obywatelstwa unijnego.

Tego obywatelstwa nie trzeba nabywać ani zdobywać. Nie trzeba się o nie starać.

Ma je każdy, kto jest obywatelem do-

Jako obywatele Unii mamy też i inne uprawnienia. Możemy, mieszkając w innym niż Polska kraju Unii, brać w nim udział w wyborach do Parlamentu Europejskiego oraz do samorządu lokalnego. Tylko parlamenty narodowe jeszcze się nie pozwalają wybierać cudzoziemcom.

Na razie w całej tej konstrukcji prawnej obywatelstwa europejskiego jest łyżka dziegciu, czyli niemożność pracy w dowolnie wybranym państwie unijnym.

Czekamy na ostatnie już otwarcia rynków w Unii dla Polaków, co nastąpi niebawem, i wtedy będziemy mogli z dumą i bez jakichkolwiek zastrzeżeń powiedzieć o sobie: my, Polacy, obywatele Unii Europejskiej.

Oscypek Swoisty król pośród polskich serów.

Choćby dlatego, że z wysokich Tatr, a przy tym bardzo popularny, nie tylko w tamtym rejonie. Ale z królem kłopoty były od zawsze. Mówiono o nim różne dziwne rzeczy – a to że nie lubi higieny, a to że nie poddaje się wymogom sanitarnym w procesie produkcji, że jest wątpliwej jakości. Ale żaden zamach na oscypka się nie udał i król jest wciąż w cenie.

Zrobiło się o nim głośno, gdy przystąpiliśmy do Unii. Królowi zagrożono, że

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

jeśli nie podda się wymogom higienicznym Unii, czyli nie będzie produkowany w unijnym standardzie, to nie będzie mógł podbić Europy, a o jego panowaniu nie dowie się nikt poza lokalnym rynkiem zakopiańskim. Król ustąpił.

Wszak pokusa okazała się warta zachodu.

Nawet przyjął na siebie królewskie ciosy oscypka słowackiego i w zażartym boju go wyeliminował, przynajmniej pod nazwą oscypka, z rynku unijnego.

Polski oscypek awansował do wąskiego, ale bardzo elitarnego grona unijnych produktów regionalnych i pod tym szyldem, spełniając unijne wymagania dotyczące zachowania odpowiednich warunków higienicznych przy produkcji i wykazując się stosownymi certyfikatami, jakie muszą mieć wyrabiający go bacowie, może wyruszyć na podbój Europy.

Jeszcze tylko trzeba przekonać konsumentów, że to on jest najlepszym na świecie i czystym oscypkiem, ale w tym pomoże królowi jego rodzimy region.

Odmienność Jesteśmy różni. Ludzie i państwa. Dzięki temu Unia jest różnorodna. Nasz kontynent jest tyglem kultur i narodowości.

Językową wieżą Babel. Tak było zawsze. To nauczyło Europę współistnienia ze sobą wszelkich niemożliwości i otworzyło ją na siebie i innych.

Tolerancja i akceptacja tego, co odmienne, jest naszą zdobyczą i – w pewnym sensie – dumą. Ona właśnie pozwala porozumiewać się Europejczykom między sobą i z innymi cywilizacjami, kulturami.

EUROSŁÓWKA

43

Europa akceptuje odmienność naszych narodowych upodobań, podejścia do życia, zwyczajów i obyczajów. Europa bez granic nie może być inna. Dla wszystkich znajduje miejsce u siebie, szanuje odmienność każdego z nas.

Wszelkie przejawy nietolerancji, rasizmu, dyskryminacji ze względu na płeć czy preferencje seksualne zdumiewają Europę i ją oburzają.

Wszystkie narody i państwa mają prawo zachować i wzmacniać swoją tożsamość kulturową i językową. Każdy człowiek ma prawo żyć zgodnie z wyznawanymi przez siebie wartościami.

Każdy ma prawo do własnej wiary.

To nie tylko zapisy traktatowe, to cała filozofia Unii.

Okres przejściowy Nie wszystko udaje się osiągnąć od razu, tak jak byśmy sobie tego życzyli. Nie od razu można mieć wszystko, podobnie jak nie zawsze od razu wszystko można wszystkim dać. Czasem trzeba poczekać. Ten trudny okres oczekiwania na to „wszystko” Unia nazywa okresem przejściowym.

Sam w sobie okres przejściowy nie musi być zły. Daje czas na zachowanie własnych rozwiązań, aż do oswojenia się z unijnymi. Pozwala ochronić coś, co, naszym zdaniem, warte jest tego. Niepokój budzi zwykle długość takiego okresu przejściowego, który zawsze stanowi odstępstwo od powszechnie obowiązujących rozwiązań prawnych Unii.

Dwunastoletni okres przejściowy na zakup nieruchomości rolnych i leśnych w naszym kraju przez cudzoziemców

44

EUROSŁÓWKA

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

i stosowanie wobec nich dotychczas obowiązujących rozwiązań prawnych podyktowane były obawami o nadmierny i niekontrolowany wykup ziemi, zwłaszcza przez nierolników. Podobne obawy towarzyszyły Hiszpanom i Portugalczykom, gdy przystępowali do Wspólnot. Ani tam, ani u nas te obawy się nie potwierdziły.

pracy. Wprawdzie nie wszystkie państwa je wykorzystały (Wielka Brytania, Irlandia i Szwecja), wiele innych otwierało się stopniowo i dość szybko, lecz jeszcze chwilę musimy poczekać (do końca kwietnia 2011 roku) na pełne otwarcie rynków niemieckiego i austriackiego, a one są dla nas szczególnie atrakcyjne.

Okres przejściowy objął także niektóre polskie leki, które otrzymały dodatkowy czas na ich ponowną, zgodną z prawem Unii, rejestrację. Po upływie tego terminu nasi pacjenci mogą być rozczarowani brakiem na rynku tańszych odpowiedników leków zagranicznych. Oczywiście tylko wtedy, gdybyśmy zapomnieli o upływie czasu.

Okresy przejściowe stanowią wyłom w zasadach, na jakich się opiera Unia.

Swobody unijne: przepływu osób, kapitału, towarów i usług napotykają na sztuczne zapory, jakie my sami, państwa członkowskie, sobie stawiamy. To jest ich słaba strona. Mocniejsza strona to ta, że dają czas, by nadrobić dystans dzielący nas w kilku sprawach od Unii.

Wszystko się zatem bilansuje. Czy aby na pewno?

Najdotkliwiej odczuwamy okresy przejściowe ustanowione w dostępie naszych obywateli do unijnych rynków

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

45

Bilans i spojrzenie w przyszłość…

W Traktacie Paryskim (Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, podpisany w kwietniu 1951 roku, wszedł w życie w lipcu następnego roku) i w obu Traktatach Rzymskich (Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, podpisany w marcu 1957 roku, podobnie jak Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej – Euratom; oba weszły w życie w styczniu 1958 roku) wyraźnie starły się ze sobą dwie wizje zjednoczonej Europy. Pierwsza, mająca w powojennej Europie wiele entuzjastycznego wsparcia i nadziei na budowę nowego kontynentu, widziała Europę silną, ponadnarodową, federalną lub z ustrojem na wzór ustroju Stanów Zjednoczonych. Stany Zjednoczone Europy. Taka Europa byłaby gwarancją pokoju i bezpieczeństwa na świecie. Tak wyobrażał sobie nasz kontynent na przykład Winston Churchill. Nasz kontynent, owładnięty ideą paneuropejską, zachwycił się taką koncepcją i dążył do jej realizacji. Stąd też w EWWiS ponadnarodowość.

Druga wizja Europy to Europa Ojczyzn (jej autorstwo przypisuje się de Gaulle’owi), Europa suwerennych, niepodległych państw, ściśle współpracujących we wszystkich dziedzinach i realizujących wspólne cele. W tej Europie najważniejszymi uczestnikami życia międzynarodowego nadal pozostawałyby państwa, a nie inne, stworzone przez nie struktury.

To oczywiście znów spore uproszczenie, myślę jednak, że oddające istotę owych koncepcji. Każda wymaga innych rozwiązań prawnych – władza pozostaje albo przy organach międzyrządowych, albo przechodzi na instytucje ponadnarodowe.

W EWWiS istotne uprawnienia decyzyjne oddano Wysokiej Władzy (czyli poprzedniczce obecnej Komisji Europejskiej). Już sama nazwa wiele mówi.

Ale ta sama Komisja we Wspólnocie Europejskiej była przede wszystkim organem wykonawczym. Większe i decydujące uprawnienia pozostawiono Specjalnej Radzie Ministrów – organowi międzyrządowemu. Utrzymano zatem decydujące znaczenie państwa w strukturze tej organizacji.

Europejska Wspólnota Węgla i Stali już nie istnieje. Powołano ją na pięćdziesiąt lat i w lipcu 2002 roku jej zadania przejęła Wspólnota Europejska (dawna EWG), której czas także dobiegł końca. Wszystko jest już Unią Europejską. Z wyjątkiem Euratomu, który nadal funkcjonuje jako odrębna organizacja międzynarodowa.

46

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Obie wizje przyszłości Europy stale się ze sobą ścierają. To, która z nich zwycięży, nie jest chyba przesądzone. Na razie wyraźnie widać ofensywę federalistów. Jej widocznym przejawem jest Traktat Lizboński, którego celem jest wzmocnienie instytucjonalne Unii Europejskiej.

Rozszerzajmy się…

Ojcowie Założyciele doskonale wiedzieli, że Wspólnoty Europejskie, początkowo obejmujące sześć państw, rozrosną się, a współpraca między państwami członkowskimi będzie się pogłębiać i obejmować coraz to nowe obszary. Integracja gospodarek to etap. Celem jest polityka. Wspólna, przynajmniej w dużej liczbie dziedzin.

Nie od razu wszystko przychodziło łatwo. Nie udało się, na początku, projektem zjednoczeniowym zainteresować Brytyjczyków. Zbyt zajęci byli flirtem z Ameryką, by odkryć w sobie głębokie pobratymstwo z obszarami po drugiej stronie kanału. Gdy w latach sześćdziesiątych zrozumieli, jak ważna i korzystna może być ściślejsza współpraca z państwami starego kontynentu, to raptem Francja stała się oponentem przyjęcia ich do Wspólnot.

Stąd Brytyjczycy, „koń trojański Ameryki” – jak to ujmował generał Charles de Gaulle – przez wiele lat bezskutecznie starali się o swoje miejsce w Europie.

Aż do 1973 roku, który dla Wspólnot Europejskich obfitował w istotne wydarzenia.

Przybywa nas…

Nie ulega wątpliwości, że rok 1973 był też ważny i dla Irlandii, i Wielkiej Brytanii, która stała się partnerem Europy i częścią tego, co wspólne.

Dla Irlandczyków był to zaś rok – śmiało można tak powiedzieć – ponownych narodzin. To prastare europejskie państwo przez wiele stuleci politycznie i gospodarczo zdominowane było przez Wielką Brytanię. Stosunki między obu narodami zawsze były zbrojne. Wojny i powstania Irlandczyków przeciw brytyjskiej niewoli, krwawo przez Brytyjczyków tłumione, wypełniły całe wieki. Niepodległa od 1921 roku Irlandia wiodła skromną egzystencję w cieniu swego najbliższego sąsiada. Wyszła z niego w 1973 roku i jako partner stanęła u boku innych narodów Europy. Na równi z innymi, na równi z Brytyjczykami.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

47

Irlandia miała jasno określony cel gospodarczy i polityczny. Nie chciała stać się potęgą – chciała się rozwijać i odnieść widoczne oraz jednoznaczne korzyści z aliansu z innymi państwami członkowskimi Wspólnot. Nie oznacza to jednak, że omijają ich gospodarcze i finansowe zawirowania świata. Cóż, ale to dotyczy świata i Europy. Raz jest gorzej, raz lepiej, a czasem bardzo dobrze.

Czy ojcowie Europy myśleli o takiej Unii, jaka jest dzisiaj? Czy marzyli o Europie „bez granic” od Atlantyku po Ural? Marzyli, lecz po cichu. Tamte czasy nie sprzyjały głośnym marzeniom, ale takim w głębi serca tak.

Same sukcesy byłyby przekleństwem…

Po pierwszym, udanym, rozszerzeniu – w którym do Wspólnot obok Wielkiej Brytanii i Irlandii dołączyła też Dania, przyszło drugie. Aby być w pełni sprawiedliwym, trzeba też wspomnieć o porażkach tego rozszerzenia, i to całkiem niemałych.

W 1972 roku Norwegia po raz pierwszy powiedziała Wspólnotom – nie. Dlaczego? Tony papieru poświęcono odpowiedzi na to pytanie. Może Norwegowie uwierzyli w potęgę ropy naftowej, którą odkryli na dnie Morza Północnego. A może chcieli być nadal w pełni samodzielni? Choć zasoby ropy, kiedyś się skończą, a samodzielność we współczesnym świecie to iluzja.

Tyle o pierwszym podejściu. Drugie podejście Norwegów też było nieudane.

Do trzech razy sztuka?

Na szczęście nie zabrakło drobnych wpadek…

Drugie rozszerzenie objęło Grecję, w roku 1981.

Kraj wychodził z politycznej zapaści, przełamywał konsekwencje kilkuletniej (1967–1974) dyktatury wojskowej i wracał do demokracji. Trzeba było Grekom pomóc, pozytywne przemiany uczynić nieodwracalnymi, mówiąc krótko – zwrócić Grecję Europie. I to się udało.

Grecja, do której pomoc unijna płynęła obficie, bardzo się rozwinęła, postęp osiągnięto w wielu dziedzinach życia, aczkolwiek kryzys finansowy końca pierwszej dekady obecnego wieku bardzo ją dotknął. Niestety, również i z jej winy.

48

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Ujarzmiliśmy korridę…

Kolejne rozszerzenie było już większym i jednoznacznym sukcesem. Jego motywy były podobne – polityczne. Ale nie tylko. W 1986 roku do Wspólnot przystąpiły Hiszpania i Portugalia. Oba państwa były właśnie po poważnych politycznych perturbacjach. Oba wyzwoliły się z oków dyktatur wojskowych: Hiszpania wraz ze śmiercią generała Franco w listopadzie 1975 roku, Portugalia w kwietniu 1974 wraz z tzw. rewolucją goździków.

Portugalii próbowano narzucić rządy komunistyczne; była już od nich o krok.

Umiar i rozsądek wzięły jednak górę. Marzyła im się Europa, a ta nie wspiera dyktatur.

Hiszpania zmierzyła się z próbą powrotu rządów wojskowych, zwolenników poprzedniego reżimu, w 1981 roku. Ale król Juan Carlos I swoją odwagą i stanowczością, które zaimponowały całemu światu, zawrócił wojskowych do koszar i uratował demokrację, a dla jednoczącej się Europy Hiszpanię.

Przyjęcie tych państw było wyrazem zaufania Wspólnot Europejskich do trwałości przemian politycznych, jakie się w nich dokonały, a jednocześnie wynikało z woli takiego umocnienia obu krajów, by stały się też one rozwijającymi się partnerami gospodarczymi.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Praca Czy lubimy pracować? Bez dwóch zdań. Bez pracy nie ma kołaczy – powiada ludowe porzekadło i traktujemy je całkiem poważnie. Lubimy też, gdy za naszą pracę jesteśmy dobrze wynagradzani i doceniani. Może właśnie to jest jedna z przyczyn, że pracy nie szukamy już tylko blisko domu, ale gotowi jesteśmy na dłuższe z nim rozstanie.

Przypatrujemy się, jak pracują inni. Porównujemy się z nimi. Dłużej od nas, w tygodniu, pracują Brytyjczycy, blisko czterdzieści dwie godziny. I wydajniej.

Za długo? Chyba nie aż tak, skoro chętnie do nich jeździmy do pracy. Budowlanka i remonty to nasze mocne strony w Wielkiej Brytanii, ale jest tam również sporo pielęgniarek, rehabilitantów, trochę lekarzy. W sumie grubo ponad milion, a może i więcej rodaków.

Wielu z nich zaczyna nieco narzekać na tamtejsze warunki pracy, a zwłaszcza na płace. Dotyczy to jednak tych pracowników, którzy mają mniejsze kwalifikacje zawodowe, a nieznajomość angielskiego utrudnia podjęcie lepiej płatnego i legalnego zatrudnienia.

Praca na czarno to trzy funty za godzinę, legalna pięć i więcej. Tygodniowo to spora różnica.

W Belgii pracuje się krócej (oczywiście chodzi o pewną średnią statystyczną).

Tam cenią nas jako znakomicie pracujących, dobrze zorganizowanych budowlańców. Chętnie powierzają nam remonty swoich domów i mieszkań i gotowi są poczekać na naszą ekipę.

Dobrą renomę na tamtejszym rynku

EUROSŁÓWKA

49

pracy mają także opiekunki do dzieci i chorych.

Coraz życzliwiej patrzą na naszych pracowników i usługodawców Francuzi.

Bali się, nie na żarty, „polskiego hydraulika”, że zajmie ich miejsca pracy, że będzie tańszy i lepszy. Emocje ustępują powoli zdrowemu rozsądkowi, kampania promująca polskich usługodawców, także hydraulików, nie pozostawiła Francuzów obojętnymi. Otworzyli dla nas swój rynek pracy już w lipcu 2008 roku.

Jeszcze w pełni na nas się nie otworzyli Niemcy i Austriacy. Mają czas do ostatniego dnia kwietnia 2011 roku.

Okres, jaki przepracujemy za granicą, może być włączony do przyszłej emerytury, jaką dostawać będziemy w Polsce.

Wysokość tej części emerytury ustala państwo, w którym pracujemy, zgodnie z własnymi możliwościami gospodarczymi. Dla wielu Polaków dzisiejsza legalna praca na obczyźnie może oznaczać godziwe warunki egzystencji na starsze lata życia. Co najmniej dwa miliony pracujących obecnie poza krajem rodaków tak właśnie myśli. Gdy otworzą się na nas Niemcy, marzeń przybędzie.

Rodzina Zawsze na pierwszym miejscu w hierarchii spraw najważniejszych. Przed pracą i karierą zawodową. Niezmiennie, od zawsze. Faworyzowana przez państwa członkowskie Unii w stosunku do innych ważnych celów społecznych i otaczana szczególną opieką finansową i podatkową – na miarę możliwości każdego z krajów unijnych. Dlaczego spo-

50

EUROSŁÓWKA

tyka ją taka atencja? Bo jest fundamentem społeczeństwa, jego ładu, rozwoju, trwania w przeszłości i przyszłości.

W rodzinie rodzi się naród, jego wiara i państwo, powstaje jego historia.

Tak traktujemy rodzinę my, Europejczycy, i pod tym względem nie różnimy się od innych narodów na innych kontynentach.

Szczególną wagę nadało jej chrześcijaństwo. Dla niemal wszystkich rodzin w Europie, na przestrzeni wieków, wzorem była Święta Rodzina. Uwieczniono ją na wspaniałych obrazach, w literaturze, poezji, we wspaniałych budowlach.

We współczesnej, mocno zlaicyzowanej Europie nie ma silniejszych i trwalszych więzi niż rodzinne. Rodzina nadal jest fundamentem, opoką, na której buduje się całe nasze życie.

Unia Europejska tak właśnie pojmuje rodzinę i daje temu wyraz w wielu swoich najważniejszych dokumentach, a opiekę nad nią, mniej lub bardziej odczuwalną, sprawują poszczególne państwa.

Siedziby Jak trudno jest utrzymać kilka rezydencji, wiedzą ci, którzy je mają, ale jak trudno jest finansować wiele siedzib unijnych instytucji, wiedzą wszyscy obywatele Unii Europejskiej płacący podatki. Wiedzą o tym także posłowie do Parlamentu Europejskiego, który gdzie indziej obraduje – w Strasburgu, a gdzie indziej pracują jego komisje – w Brukseli, a jeszcze gdzie indziej ma siedzibę jego Sekretariat Generalny – w Luksemburgu.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Ile czasu spędzają posłowie w rozjazdach między Brukselą a Strasburgiem, trudno obliczyć, ale ile to nas kosztuje, znacznie łatwiej: koszt biletu lotniczego, pomnożony przez liczbę sesji parlamentarnych w roku, następnie pomnożony przez 750, czyli liczbę posłów, plus hotele i całe wyliczenie gotowe.

Przypuśćmy, że Parlament nie obradowałby w Strasburgu, lecz w Brukseli.

Koszty byłyby mniejsze, to oczywiste.

Ale niesnaski w Unii z tego powodu i niezadowolenie polityczne byłyby nieporównanie większe niż tych trochę euro więcej wydanych na administrację Unii, która zjada około 5% unijnego budżetu.

To dużo, ale mniej, niż mogłoby się wydawać.

Dlatego właśnie unijne instytucje rozmieszczone zostały tak, by nie tylko Bruksela była stolicą Europy. Inni też coś mają z tej europejskości i wszyscy są zadowoleni.

Trybunał Sprawiedliwości UE mieści się w Luksemburgu, Europejski Bank Centralny we Frankfurcie nad Menem, a Europejski Bank Inwestycyjny w Londynie.

W Hadze ma swoją siedzibę Europejskie Biuro Policji – Europol. Bruksela jest siedzibą Rady Unii Europejskiej i miejscem obrad Rady Europejskiej, tu mieści się Komisja Europejska i jej wszystkie dyrekcje generalne.

Ciekawe, jaka ważna instytucja Unii mogłaby mieć w przyszłości siedzibę w Polsce – może taka, którą należałoby najpierw powołać? „Instytut wewnątrzunijnej solidarności i lojalności partnerów”?

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Stereotypy „Spotyka się trzech pilotów: Rosjanin, Niemiec i Polak…” Nie trzeba kończyć dowcipu, by wiedzieć, który z nich jest najsprytniejszy, który pompatyczny, a który ociężały. Ale ten sam dowcip opowiedziany przez Niemca zupełnie inaczej ustawi hierarchię cech narodowych. Myślimy o sobie sztampowo, a w dowcipach, opowiadanych najchętniej o sąsiadach, dajemy temu upust.

Niemcy są… No właśnie, jacy są Niemcy?

Czy wszyscy Niemcy są uporządkowani, mało dowcipni? Nie ma „wszystkich Niemców”, tak jak nie ma „wszystkich Polaków”. Nie ma też jednego typu Francuza, tak samo jak bardzo różnią się od siebie Anglicy.

Siła stereotypu jest jednak przemożna.

Ale też trudno całkowicie stereotypowe myślenie o kimś lub o czymś potępiać.

Ono porządkuje nasz własny świat i pozwala się w nim poruszać. Bez takiej uporządkowanej wiedzy o innych ludziach, nawet gdy jest ona kąśliwa, nie umielibyśmy poradzić sobie w kontaktach z ludźmi. Nie wiedzielibyśmy, nawet w dużym tylko przybliżeniu, czego możemy się po nich spodziewać. Musimy ich klasyfikować, także przy użyciu stereotypu, choćby po to, by miło się rozczarować, rozmawiając z nimi, albo się utwierdzić w przekonaniu, że jest tak, jak sobie wyobrażaliśmy.

Inni także myślą o nas stereotypowo.

Nie zawsze jest to pozytywny stereotyp.

Jeśli w kontakcie z nami przekonają się, że tak nie jest, mówią, że Polacy są, jacy są, ale są i dobre wyjątki, które właśnie spotkali. Jeśli będzie tych wyjątków więcej,

EUROSŁÓWKA

51

stereotyp ma szansę trochę się zmienić, ale samo mówienie, że powinien zniknąć, nie wystarcza.

O Niemcach opowiadamy te same dowcipy, które opowiadaliśmy dawniej, ale chętnie jeździmy do nich i robimy z nimi interesy, bo to przecież bardzo mili, uprzejmi i życzliwi ludzie. I rzeczywiście dobrze zorganizowani, oczywiście nie wszyscy.

Niemcy nie zmienili zdania o „wszystkich” Polakach, tylko o niektórych.

Ważne, żeby tych „niektórych” było coraz więcej. Stereotyp nie zginie, ale może rzeczywiście choć trochę się zmieni.

Swobody rynku wewnętrznego Podróże bez opamiętania (jedynie zawartość portfela może nas nieco powstrzymać!) i bez paszportu, jak po swoim kraju, podejmowanie pracy tam, gdzie wydaje się ona najbardziej dla nas korzystna, możliwość kupienia domu gdziekolwiek stać nas na to, zakładanie przedsiębiorstw, jeśli tylko uznamy, że w jakimś kraju Unii jest to opłacalne, a także wykonywanie drobnych usług, jeśli tylko znajdziemy klienta w dowolnym państwie członkowskim Unii – to są unijne swobody, to jest właśnie Unia Europejska.

Kontynent (coraz większa jego część) bez granic między państwami, otwarty dla nas, naszych potrzeb i marzeń, jak również dla towarów przez nas wyprodukowanych, jeśli uczyniliśmy to zgodnie z prawem naszego kraju i towar ten jest u nas sprzedawany. Tym jest wewnętrzny rynek Unii.

52

EUROSŁÓWKA

Obojętnie, czy nazwiemy go wspólnym, jednolitym czy wewnętrznym – on jest otwarty bezgranicznie, a jeśli mogą się pojawić jakieś chwilowe ograniczenia, to równe dla wszystkich, bez dyskryminacji.

Ten rynek zna tylko granice zewnętrzne, by nie dopuścić nań towarów i ludzi, których nie chcemy na nim spotkać.

Wewnątrz wspólnego rynku nie ma żadnych ograniczeń dla ludzi, towarów, usług i pieniędzy. Jest natomiast wielka przestrzeń wolności, ograniczona niekiedy warunkami okresów przejściowych, które nie wszystkim od razu pozwalają wszędzie pracować, wykonywać usługi czy prowadzić własną działalność gospodarczą. Okresy przejściowe mają, na szczęście, to do siebie, że przechodzą. Mijają po kilku latach, nie później.

A potem nic nie jest w stanie powstrzymać nas, naszych pomysłów i naszych pieniędzy. Unia, o jakiej marzyły pokolenia Europejczyków!

Sami swoi Odkąd przystąpiliśmy do NATO i Unii Europejskiej, znaleźliśmy się wśród swoich. Łączy nas z nimi i przeszłość, nie zawsze zresztą sielankowa, i przyszłość, którą dopiero budujemy. Wiele mamy wspólnych tradycji, wszak jeste-

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

śmy Europą łacińską, a i obyczaje nas nie podzieliły. Wprawdzie możemy mieć „im” czasem za złe, że nie całują dam w rękę, ale też coraz więcej młodych Polaków tego nie robi. Musimy chyba to uznać za wzrost rzeczywistego znaczenia i partnerstwa kobiet w polskim życiu społecznym.

Od „swoich” oczekujemy więcej wyrozumiałości dla naszego, czasem nieudolnego prezentowania racji politycznych. Jesteśmy młodym państwem, gdy chodzi o staż w Unii i NATO, musimy mieć zatem większy margines błędu.

Chcielibyśmy, aby i ci „swoi” nas także uważali za „swoich”, by nie krytykowali nas za każdą pomyłkę i wybaczali więcej, niż wybacza się obcym. Nie zawsze jednak naszym zachowaniem im to ułatwiamy.

Wiemy, że pracujemy za granicą nie gorzej od nich, wtapiamy się w ich krajobraz, w ich przyzwyczajenia, w ich stosunek do życia, zachowując to, co mamy swojego i niepowtarzalnego: naszą indywidualność. Mamy nadzieję, że nas takimi zaakceptują i polubią. My lubimy ich coraz bardziej.

Wiadomo, że wśród „samych swoich” także są niesnaski, że jednych lubi się bardziej, innych mniej. Jak to w rodzinie. Nam chodzi jednak o coś więcej, żeby „swoi” stali się „naszymi”.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

53

Połączyliśmy Północ z Południem…

Następne rozszerzenie objęło północ Europy – Szwecję i Finlandię – i położoną „w środku” Austrię. Nie było to trudne. Wszystkie te kraje dobrze przygotowały się do członkostwa we Wspólnotach, choć z różnymi zastrzeżeniami.

Szwedzi do idei europejskiej nastawieni byli na ogół nieufnie, jednak bilans spodziewanych korzyści był kuszący. Zwolennicy obecności Szwecji w Unii nie bez trudu zdołali o tym sceptyków przekonać – do ostatnich chwil poprzedzających referendum było to niepewne. Ale Szwecja przystąpiła do Unii.

Finowie odważniej patrzyli w przyszłość. Bez problemów powiedzieli tak.

Austriacy bali się utraty swojej neutralności, z której są dumni od chwili jej międzynarodowego uznania w 1955 roku. Wierzyli, i wierzą, że ich obroni.

(Tak jak od roku 1815 broni Szwajcarów). Obawiali się także siły gospodarczej i politycznej Niemiec. Nie oni jedni.

Doprowadziliśmy do spotkania Wschodu z Zachodem…

Jednoczenie Europy postępowało. W latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku stało się wreszcie to, co zapowiadały wróżby (którym mało kto wierzył), to, o czym po cichu marzyli politycy i mężowie stanu, których nazwisk do niedawna nie znaliśmy. Zachód spotkał się ze Wschodem.

Wszystko zaczęło się tu, nad Wisłą, nieopodal jej ujścia, w 1980 roku, gdy ani płoty, ani strach nie zdołały powstrzymać i zagłuszyć narodu domagającego się dla siebie wolności i godności. Nawet groźny grudzień roku następnego nie mógł zatrzymać koła historii. Wszystko toczyło się teraz szybko.

Niedawno obchodziliśmy, a z nami cała Europa, 30-lecie tamtych wydarzeń.

W 1989 roku najpierw Polska, a wkrótce potem pozostałe kraje bloku sowieckiego dokonały zmiany systemu politycznego i ekonomicznego.

W czerwcowych (1989) wyborach do Sejmu – częściowo w owym roku wolnych, a w wyborach do Senatu całkowicie wolnych – powiedzieliśmy, bez żadnych niedopowiedzeń, gdzie jest nasze miejsce. Rozstaliśmy się ze Wschodem i powróciliśmy na Zachód. Ten polityczny.

Takiego samego wyboru dokonali jesienią podczas aksamitnej rewolucji Czesi i Słowacy, a także Niemcy – ci ze wschodu, obalając mur w Berlinie, dzielący Europę na dwa wrogie sobie światy.

54

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Przyłączenie byłej Niemieckiej Republiki Demokratycznej (NRD) nie było rozszerzeniem Wspólnot Europejskich. Z NRD nie podpisano traktatu akcesyjnego. Trzeciego października 1990 roku NRD stała się integralną częścią Republiki Federalnej Niemiec (RFN). Nastąpiło zatem rozszerzenie Niemiec, bez rozszerzenia Wspólnot. Wobec NRD zdecydowano się zastosować uproszczone procedury przystosowawcze zamiast formalnego przystąpienia, które zwykle obejmuje negocjacje, kolejne oceny przygotowań, traktaty, ratyfikacje itp. W ten sposób upieczono dwie pieczenie przy jednym ogniu: NRD i RFN o nic nie musiały się formalnie starać, zjednoczenie Niemiec zostało w pełni uznane, a Wspólnota nie musiała finansować wieloletniego dostosowywania prawa i gospodarki NRD do swoich wymogów. Ten ciężar wzięły na siebie Niemcy. Proces transformacji gospodarki Niemiec Wschodnich do poziomu unijnego i zachodnioniemieckiego okazał się w praktyce dłuższy niż pierwotnie zakładano i niebywale kosztowny. 100 miliardów euro rocznie.

W 1989 roku swój marsz ku jednoczącej się Europie rozpoczęła Polska i kilka innych państw. Takiego wyboru dokonano w całej „sowieckiej” Europie.

Po rozpadzie Związku Radzieckiego w 1991 roku do tego marszu, który wyraźnie nabierał tempa, dołączyły Litwa, Łotwa i Estonia. Kolejka do Unii wydłużała się…

Strzał w dziesiątkę…

Rozszerzenie Unii w 2004 roku zarówno dla niej samej, jak i dla państw nowo przyjmowanych było najtrudniejszym sprawdzianem politycznym i organizacyjnym, nie mówiąc już o prawnym aspekcie przedsięwzięcia. Do Unii przyjęto aż 10 nowych państw. Obok Polski były to Czechy, Słowacja, Węgry, Słowenia, Litwa, Estonia, Łotwa oraz dwa państwa nienależące przedtem do bloku sowieckiego – Cypr i Malta. Trudność kryła się nie tyle w liczbie przyjętych państw, ile w stopniu ich przygotowania do spotkania na unijnym rynku wewnętrznym. W poprzednich rozszerzeniach Unia przyjmowała kraje o różnej zasobności ekonomicznej, ale one wszystkie dobrze poruszały się w gospodarce rynkowej. W 2004 roku przyjęła zaś państwa, z których wiele niemal chwilę wcześniej tę gospodarkę zbudowało. Jej wprowadzanie, jak również wieloletnie prawno-ekonomiczne przygotowania do członkostwa w Unii były dla większości tych krajów poważnym obciążeniem gospodarczym, finansowym i społecznym, dla samej zaś Unii – ryzykiem porażki rozszerzeniowego eksperymentu, a także utraty włożonych weń pieniędzy. Jeśli

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

55

w końcu wszystko się udało, to sukces jest wspólny. W 2007 roku do Unii dołączyły Bułgaria i Rumunia.

Rozwój przez pogłębianie…

Unia rozwija się stale i na wielu płaszczyznach. Musimy pamiętać, że ten proces trwać będzie zawsze. Zmiany dotyczyć będą zarówno rozszerzania Unii, jak i wzajemnych relacji między państwami, a także realizacji za każdym razem nowej unijnej polityki oraz struktury instytucjonalnej. Słowem – wszystkiego. Traktat Lizboński jest tego dobitnym potwierdzeniem.

Terytorialne rozszerzenie i powiększenie o nowe państwa to jeden ze sposobów, by poczuć wspólną siłę. Czym innym jest poszerzanie liczby dziedzin objętych wspólnym działaniem oraz pogłębianie współpracy w tych, które już są wspólne, ale wciąż jest w nich jeszcze wiele miejsca do zagospodarowania. Unia nie rezygnuje z żadnej z tych dróg rozwoju, choć widać, że wybór którejś z nich jako przewodniej uszczupla znaczenie innych. Przynajmniej na krótką metę.

Dążenie do zacieśniania współpracy między niektórymi państwami w wybranych dziedzinach lub ich segmentach jest kluczem do zrozumienia integracji w Europie, a zarazem przestrogą przed pośpiechem, który w efekcie może Europę ponownie zdezintegrować.

Ostatnie lata, poprzedzające największe z dotychczasowych rozszerzeń Unii, szczególnie obfitowały w najprzeróżniejsze pomysły dotyczące pogłębienia integracji w pewnych tylko obszarach współpracy w wąskim gronie państw zamożniejszych i gospodarczo do tego przygotowanych. Zawsze chodziło o, niestety, państwa starej Unii.

„Europa dwóch prędkości”, „twarde jądro Europy”, „Europa kręgów koncentrycznych” czy „wzmocniona współpraca” – to niektóre z określeń używanych do opisania nowych zjawisk integracyjnych, które – wychodząc naprzeciw oczekiwaniom niektórych państw – burzą całą ideę jedności europejskiej i stwarzają nowe linie podziałów między państwami Unii. U podstaw tych propozycji leżą obawy związane z tempem nadrabiania przez nowo przyjęte do Unii państwa dystansu dzielącego je od liderów w rozwoju gospodarczym oraz z terminami podjęcia przez nie bardziej zaawansowanej współpracy we wszystkich dziedzinach. Traktat z Lizbony nie podziela tych obaw

56

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

i wychodzi naprzeciw tym państwom, które w pewnych dziedzinach chciałyby wzmocnić współpracę między sobą. Dołączenie do niej innych państw jest możliwe, ale są też warunki i procedury takiego dostępu.

Można te obawy zrozumieć. Wszak Unia nie może przestać się rozwijać, czekając na słabszych. Z drugiej strony trzeba pamiętać, że polityczna i społeczna jedność kontynentu jest dobrem nadrzędnym, jest celem i istotą integracji.

Państwa Europy miały świadomość dystansu dzielących je od „dziesiątki”, a chwilę potem „dwunastki”. Zatem bardziej lub mniej głośne próby tworzenia koncepcji zastępczych mogą czasami utrudniać procesy integracyjne.

Myślę, że na dłuższą metę w pokonywaniu różnic w poziomie rozwoju bardziej skuteczne jest udzielanie tym krajom wszechstronnej pomocy gospodarczej i finansowej. Jest to oczywiście kosztowne i wcale nie takie proste, ale tylko takie długofalowe działania, nieobarczone chęcią błyskotliwych i doraźnych sukcesów, zapewnią naszemu kontynentowi harmonijny rozwój i uchronią go przed kolejnymi podziałami.

Przykładem takiego właśnie pojmowania integracji może być układ z Schengen (1985), który uregulował swobodny przepływ osób – fundamentalną dla integracji Europy kwestię. Zniesiono kontrolę „we wewnętrzu” Unii, między poszczególnymi krajami, pozostawiając ją na zewnętrznych granicach wspólnoty. Wjechawszy do strefy Schengen, podróżujemy po niej tak, jak w suwerennym państwie. Układ ten zaczął obowiązywać dopiero po dziesięciu latach, w roku 1995, gdy podpisano odpowiednie porozumienie (umowę) o charakterze wykonawczym.

Niestety, i tu nie wszystko przebiegało bez przeszkód. Strefa Schengen nie objęła swym zasięgiem Wielkiej Brytanii i Irlandii, które postanowiły pozostać poza jej systemem, a Polska i inne nowo przyjęte do Unii państwa skorzystały z jej dobrodziejstw dopiero od 21 grudnia 2007 roku. Wtedy też, gdy zniknęły wszelkie kontrole na granicy niemieckiej (z różnych względów jest to dla nas granica ważna, pełna symboli i historycznych odniesień), w pełni poczuliśmy się obywatelami Unii, korzystającymi z dobrodziejstw jednej z najważniejszych unijnych wolności – nieskrępowanego poruszania się po zjednoczonej Europie.

Jeszcze pełniejszą piersią odetchniemy, gdy bez żadnych przeszkód, po przekroczeniu granicy niemieckiej – i każdej innej granicy w Unii – będziemy

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

57

mogli tam pracować jak inni obywatele państw starej Europy. I wówczas to poczujemy kolejny smak naszego członkostwa.

Likwidacja granicy (ściślej: zniesienie kontroli granicznej) i otwarcie europejskiego rynku pracy dla wszystkich obywateli Unii, jakimi i my jesteśmy, same w sobie nie zniwelują różnic między państwami członkowskimi, ale być może będą kolejną przesłanką do ograniczania i ich liczby, i zakresu.

Nam, obywatelom „młodej” Unii, trudno chyba podzielić przekonanie, że wzmocniona współpraca w wybranych dziedzinach między wybranymi państwami to najlepsze z rozwiązań budowania jedności europejskiej…

58

EUROSŁÓWKA

Smaki Europy Smakiem Europy jest hiszpańska paella z owoców morza i włoskie spaghetti carbonara albo pasta con pomodoro.

Sznycel wiedeński, polski schabowy z kapustą i ziemniakami też smakują Europą. Nasz kontynent karmi się różnorodnością i tym karmi swoich mieszkańców.

Każdy naród, każdy region wnosi do Europy własne smaki. Europa to szanuje.

Mało tego, ta różnorodność jest właśnie Europą, jest duchem naszego kontynentu.

Europa uczyła się swoich smaków przez tysiąclecia. Nie wszystkim przypadały one jednakowo do gustu. Na żadnym innym kontynencie nie próbowano narzucić jednego smaku tak krwawo, jak czynili to Europejczycy. Wojny położyły się cieniem na smaku Europy. Ten cień także jest jej smakiem.

Dzisiaj, gdy budujemy jedność kontynentu, nie próbujemy unifikować smaków i tworzyć jakiegoś jednolitego „eurosmaku”. Z pewnością byłby… niesmaczny.

Co więcej, nasza Europa stale się wzbogaca o nowe smaki. Przywożą je ze sobą Afrykanie, Hindusi, Arabowie. Nie byłoby Europy bez tych smaków. One są coraz mocniejsze, coraz ich więcej i coraz intensywniej ich zapach rozchodzi się po wszystkich zakątkach kontynentu.

Do nas dochodzi z opóźnieniem, jak wiele rzeczy. Ale jest.

Trudno jest nam wyobrazić sobie Europę bez tej ogromnej różnorodności smaków, one są już naszymi smakami.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Europa jako kontynent także ma swój smak, przez nas samych mniej zauważalny, bo codzienny, lecz przybysze z innych lądów zauważają go natychmiast. Dla tego smaku wielu przybywa do nas i pozostaje wśród nas. Smak dobrobytu.

„Superpaństwo” Wystarczy przyjrzeć się polityce zagranicznej poszczególnych państw Unii, jak również unijnej polityce zagranicznej, a właściwie próbom jej tworzenia wobec innych państw, by wyzbyć się błędnego przekonania o Unii jako o ponadnarodowej strukturze.

Widać to znakomicie na przykładzie stosunku państw Unii do wojny w Iraku.

Różnice w Unii nieraz prowadziły do mniejszych lub poważniejszych nieporozumień.

Unia jest tym, czym chcą, aby była jej państwa członkowskie. Niczym ponadto.

Zakres współpracy między państwami ustalają one same. Także one, a nie Unia, decydują, na ile Unia istnieć będzie jako partner polityki międzynarodowej, a na ile pozostaną nimi kraje członkowskie.

Unia nie jest superpaństwem, które rozrasta się poza wolą swoich członków.

Dzisiejsza Unia to ciągle Europa ojczyzn, Europa tworzących ją państw.

Traktat Lizboński (2007) chce zbudować dobre podstawy pod silną i jednorodną, a co najmniej jednogłośną w polityce zagranicznej Unię. Taka jest potrzeba czasów. Ze słabą Unią żadne z mocarstw światowych nie będzie się

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

liczyć. Z pojedynczymi państwami nikt nie będzie chciał nawet rozmawiać. Potrzeba wzmocnienia Unii w polityce światowej jest oczywista. Nadal jednak będzie to koordynacja i uzgadnianie wspólnego stanowiska w jakiejś konkretnej sprawie.

Ale Unia nie jest superpaństwem nawet w stosunkach wewnętrznych. Jej kompetencje rozciągają się zaledwie na kilka tylko dziedzin: podlega jej na przykład polityka handlowa, wspólna dla Unii, ale już nie wymiar sprawiedliwości i sprawy wewnętrzne. Nawet w tych dziedzinach, które w większym lub mniejszym stopniu mieszczą się w kompetencjach organów Unii, duży zakres swobody pozostawiony jest państwom zgodnie z zasadą subsydiarności – rozwiązywania przez Unię tylko tych spraw, których nie można załatwić na niższym, bliższym obywatelowi szczeblu. Żywe są pomysły na Europę jako federacyjne państwo europejskie, lecz odlegle.

Podobnie jak odlegle, ale i niemłode są koncepcje budowy Europy na wzór Stanów Zjednoczonych. W każdej z tych koncepcji gaśnie rola państwa narodowego. Staje się ono częścią składową wielkiego nowego państwa europejskiego.

Na realizację tych koncepcji jeszcze za wcześnie. Nie zyskały one aprobaty społeczeństw europejskich ceniących sobie przynależność do konkretnych państw.

Przyszłość może być inna, ale przyszłość oddalona w czasie. Wyznaczą ją samodzielne i suwerenne państwa członkowskie Unii.

E UROSŁÓWKA

59

Święci patroni…

Trudno nie wspomnieć, że mocno zlaicyzowana na co dzień Unia, czyli strzegąca swej niezależności i autonomii, tzn. rozdzielności od religii i Kościołów, ma swoich świętych patronów.

Wszak budujemy jedność Europy, poszukując tych wartości, które nas łączą, a chrześcijaństwo leży u ich podstaw.

Głównym naszym patronem od 1964 roku jest św. Benedykt z Nursji (ok. 480-547). Od roku 1980 współpatronami są św. Cyryl (ok. 827– ok. 869) i św.

Metody (820-885). Znowu Wschód połączył się z Zachodem. Otaczają nas swą opieką wszyscy święci, bo przecież Unia Europejska rozpoczęła swoją działalność 1 listopada. Jednak szczególną moc roztaczają nad Europą św. Brygida Szwedzka (1303-1373), św.

Katarzyna ze Sieny (1347-1380) oraz św. Edyta Stein (siostra Benedykta od Krzyża; 1891-1942).

Tożsamość Każdy z nas jest inny. Różnią się od siebie narody, społeczeństwa, regiony. Ta odmienność może być powodem naszego zadowolenia, a nawet dumy, czasem kompleksów czy rozczarowań.

Zawsze jednak chcemy, by ci inni szanowali nas i uznawali naszą odmienność. Obojętne, czego ona dotyczy.

Chcemy, by była ona składnikiem tego, co wspólne i nasze.

Nasza tożsamość, różnorodność, nasza inność rozlewa się na naszą wspólną, europejską kulturę, na podobieństwa i różnice w językach, na odmienności i podobieństwa tradycji, obyczajów.

60

E UROSŁÓWKA

Chcemy, by we wspólnej Europie dla każdego z nas, dla naszych małych i dużych społeczeństw i społeczności było miejsce i byśmy wszyscy odnosili się do siebie z szacunkiem i przyjaźnią, aby nikt nikogo do niczego nie zmuszał, od niczego nie odwodził i nie wyśmiewał, nie szykanował, ponieważ ze swojej odmienności, swojego dziedzictwa kulturowego, języka, wiary jesteśmy dumni. My – to znaczy każdy człowiek, każdy naród.

Innym też prawa do tej dumy nie chcemy odmawiać. Ani narodom, ani poszczególnym jednostkom.

Unia respektuje i umacnia taki właśnie punkt widzenia i czyni go standardem swego postępowania. Narody europejskie nie muszą zatem walczyć o swoją tożsamość. Muszą ją tylko umacniać, tak byśmy wszyscy mogli być zjednoczeni w różnorodności.

Trudniejsza jest walka całej Europy o jej tożsamość w świecie globalizujacym się gospodarczo, politycznie, ale i kulturowo. Chcielibyśmy zachować naszą europejską odrębność. Bo ona jest. Mamy, jako kontynent wyodrębniony od Azji, mimo geograficznych związków – swoje własne doświadczenia, myśli, idee, swój wielki dorobek cywilizacyjny, kul-

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

turowy, religijny, który w większym lub mniejszym stopniu rozprzestrzenił się po całym świecie i mamy nadzieję czerpać z niego przez następne wieki.

Wiemy, że globalny świat zmienia wszystko wokół nas i nas samych także, ale nie chcemy ulec i zostać pokonani przez amerykanizującą się kulturę. Nie dlatego, że jest gorsza, bo nie jest, ale jest już nieco inna od naszej, choć z tego samego pnia, i nie jest nasza. Inaczej odbieramy świat niż Amerykanie, a chcąc utrzymać z nimi dobre i partnerskie związki, musimy zadbać o siebie samych. To jest bardzo amerykański sposób patrzenia na świat.

Unia Europejska musi też odnaleźć swoją tożsamość w nowym świecie, swoje nowe miejsce w nim. Inne niż miała je kilkaset lat temu, bo tamtego świata już nie ma i tamtej Europy także.

Miejsce wśród równych. To też nie jest proste zadanie.

Pomoc słabszym, na przykład Afryce, może skonsolidować nas wokół idei jedności europejskiej. Potrzebny jest nam taki bodziec. W zderzeniu z innymi łatwiej zrozumiemy, czym się od nich różnimy, będąc przecież takimi samymi ludźmi.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

61

Sukcesy w sam raz…

Integracja europejska i jej postępy dokonują się także na płaszczyźnie instytucjonalnej. Wspólne struktury, krytykowane często jako wyraz biurokratycznego podejścia do integracji, są jednakże niezbędnym elementem, by nadać jej trwały charakter i prawdziwą moc realizacyjną. W Unii poświęcono tym sprawom wiele uwagi. W sposób widoczny rozwój instytucjonalny utożsamiany jest z rozwojem współpracy między państwami i postępem procesu zjednoczeniowego. Czy tak właśnie jest? Opinie są różne.

Na początku była EWWiS. Jak pamiętamy, została ona ustanowiona przez podpisanie w 1951 r. Traktatu Paryskiego. Jako organizacja międzynarodowa EWWiS miała własne instytucje. Gdy w 1957 roku podpisywano Traktaty Rzymskie powołujące do życia Euratom i EWG, uczyniono podobnie. Te trzy organizacje postanowiono zbliżyć do siebie na tyle, na ile było to wtedy możliwe, łącząc zaś ich organy – choć nie od razu wszystkie – nadano im jednolitą strukturę.

Na początku, w konwencji o niektórych wspólnych instytucjach Wspólnot Europejskich (1957), ustanowiono wspólne Europejskie Zgromadzenie Parlamentarne. Zgromadzenie to istniało od początku funkcjonowania EWWiS. Teraz stawało się organem trzech różnych organizacji. Podobnie uczyniono z Trybunałem Sprawiedliwości.

Obie instytucje od 1958 roku miały być organami EWWiS, EWG i Euratomu.

Ciekawa, choć jednocześnie skomplikowana konstrukcja, zważywszy, że w każdej z tych organizacji kompetencje poszczególnych instytucji były różne.

Nie inaczej było z Radą i Komisją, które „uwspólnotowiono” w Traktacie o Fuzji Organów z 1965 roku. Poczynając od 1 lipca 1967 roku, instytucje te zaczęły więc obsługiwać trzy Wspólnoty jednocześnie.

W tym miejscu należy się Czytelnikowi krótkie wyjaśnienie terminologiczne

Rada i Komisja to nazwy traktatowe. Rada Unii Europejskiej to nazwa, którą Rada nadała sobie sama, gdy powstała Unia Europejska (listopad 1993). Nazwa ta jest obowiązująca, choć w zgodzie z traktatami wystarczy mówić: Rada.

W przeszłości mówiono i pisano o niej także Rada Ministrów. Była to jednak nazwa bardziej publicystyczna niż urzędowa.

62

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Również Komisja w listopadzie 1993 roku sama nazwała się Komisją Europejską, jak też zostało, choć traktaty nazywają ją po prostu Komisją. W Traktacie o Fuzji Organów Europejskiemu Zgromadzeniu Parlamentarnemu zmieniono nazwę na obecnie używaną i obowiązującą: Parlament Europejski. Szczęśliwie pozostałe organy wspólnotowe po powstaniu Unii Europejskiej nie musiały szukać nazw bardziej odpowiadających ich nowym zadaniom. Traktat z Lizbony nie wprowadził istotnych zmian w nazwach tych organów.

Instytucji unijnych nigdy nie za wiele…

Tak właśnie powstała jedna z bardziej złożonych struktur organizacyjnych.

Trudna dla prawników, jeszcze trudniejsza dla nas wszystkich, ale jednocześnie sprawnie funkcjonująca na co dzień. Pierwszy krok ku pełnemu połączeniu wspólnot, co niemal ostatecznie ziściło sie w Traktacie Lizbońskim. Jakby lekko na uboczu pozostał Euratom.

Inne instytucje, które już działały lub które powołano później, także uczyniono instytucjami wspólnymi: Trybunał Obrachunkowy, Sąd Pierwszej Instancji (dzisiaj po prostu Sąd), Komitet Ekonomiczno-Społeczny, wreszcie Komitet Regionów.

Trzeba pamiętać, że w każdej z tych organizacji kompetencje poszczególnych organów przedstawiały się inaczej: w EWWiS Komisja (przedtem Wysoka Władza) była organem ponadnarodowym o uprawnieniach władczych, silnych w stosunku do państw członkowskich, podczas gdy w EWG i Euratomie organem wykonawczym.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

63

Organem decydującym we Wspólnocie Europejskiej (WE) była Rada, której znaczenie w EWWiS było mniejsze. I tak było przez blisko pół wieku.

W roku 2002 EWWiS zakończył swą działalność. Do historii odeszła Wspólnota Europejska (dawna EWG), Traktat Lizboński pozostawił tylko Unię Europejską, która jako jednorodna organizacja międzynarodowa zajmuje się i gospodarką, i polityką.

Polityka – w sposób jak najbardziej naturalny i dla postępu procesu zjednoczeniowego konieczny – pojawiła się we Wspólnocie już w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku, lecz dopiero od lat siedemdziesiątych stopniowo przydawano jej charakteru uporządkowanego, zinstytucjonalizowanego. Najpierw pod postacią Konferencji Szefów Państw i Rządów (1969), wkrótce potem (1974) przemianowanej na Radę Europejską.

Sytuacja na świecie wymuszała uzgodnienie działań i ściślejszą współpracę.

Stąd pojawienie się struktury – owocu kolejnych dyskusji i ustaleń, która miała koordynować politykę zagraniczną państw członkowskich. W 1971 roku powstała więc Europejska Współpraca Polityczna (EWP). Na razie tylko tyle.

To był początek.

Wspólnota coraz bardziej widoczna była na świecie: jako obserwator w ONZ (od 1974 roku) czy uczestnik Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE) w 1975 roku. Powstawały także inne instytucje rozpoczynające współpracę w innych obszarach, jak chociażby grupa TREVI, mająca koordynować zwalczanie terroryzmu, który już wtedy, w 1975 roku, był problemem. W 1978 roku powstał Europejski System Walutowy, wprowadzający Europejską Jednostkę Walutową – ecu (European Currency Unit), poprzedniczkę euro.

Każdy taki krok to nowe struktury, bądź ich zapowiedź. Biurokracja. Nie da się inaczej, choć duch współpracy cierpiał. Finanse też.

W roku 1986 rozpoczął się kolejny ważny etap zjednoczeniowy. Jednolity Akt Europejski. To były podwaliny pod Unię Europejską. Jej fundament.

Impuls do przyszłości.

Wspólnota nabierała tempa i kształtu. Zmieniono procedury decyzyjne, wzmocniono współpracę polityczną, zapowiedziano powstanie rynku wewnętrznego oraz zbudowanie Unii Gospodarczej i Walutowej jako niezbędnych elementów nowej struktury. Wszystko po to, by zacieśnić współpracę

64

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

państw europejskich. Kierunek zmian okazał się słuszny, a decyzje trafne, co pokazały już wkrótce wydarzenia w Europie Środkowej i Wschodniej.

Wspólnoty Europejskie coraz intensywniej przygotowywały się na nowe (zupełnie) czasy. Jesień ludów (1989) w Europie zapowiadała nadejście innej radosnej pory. Także dla integracji – tej szerokiej, pełnej, prawdziwej.

Wspólnoty przywitały ją tak, jak potrafiły.

Gdy 7 lutego 1992 roku w Maastricht podpisano Traktat o Unii Europejskiej, był środek zimy. Ale w powietrzu wyraźnie pachniało wiosną.

Nie obyło się oczywiście bez krytyki. Słusznej zresztą. Że traktat trudny, nieczytelny, daleki od ludzi, że za mało w nim ducha, a za dużo spraw technicznych, że… Cóż, długo można by tak jeszcze wymieniać. Jakości traktatu nie poprawiły ani zmiany dokonane w Traktacie Amsterdamskim (1997), ani w Nicejskim (2001), a nawet Traktat Lizboński (2007), jako reformujący Unię, nie dokonał wielkiej rewolucji. Ale Unia jest i funkcjonuje. A o to chodziło.

Pierwszy dzień listopada nie wydaje się być najlepszą datą, by coś zaczynać.

Wszystkich Świętych. Dzień szczególny. Taki był też w roku 1993, gdy Unia Europejska stała się rzeczywistością. Może ten właśnie dzień był dla niej najbardziej radosny i pamiętny? Jakikolwiek był, nie należał do najłatwiejszych.

Rozpoczęła bowiem swoją działalność struktura, której elementy od początku trzeba było wszystkim tłumaczyć i objaśniać. A nie jest to wcale takie proste.

Czym tak naprawdę była tamta Unia, czyli ta zaledwie sprzed kilkunastu miesiecy? Jak ją należało określić, jak zdefiniować, by uczniom i studentom, a także ich profesorom, ułatwić zadanie na egzaminie? Bo czyż nie o to właśnie chodziło?

O definicję jeszcze do niedawna było trudno. Zwłaszcza krótką. Unia nie była organizacją międzynarodową, stąd tak trudno było ją zaszeregować. W Traktacie z Maastricht nie było żadnej pomyłki. Nie chciano, by Unia była kolejną organizacją ze wszystkimi koniecznymi atrybutami, takimi jak własne organy, struktura.

A jednak nie udało się do końca tego uniknąć. Czytając traktat, trudno było się oprzeć wrażeniu, że jakaś struktura, i to dość wyrazista, została utworzona.

Ale własnych organów nie powołano. Tak chcieli jej twórcy.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

65

Zmiany, i to dość zasadnicze, zaszły po wejściu w życie Traktatu Lizbońskiego, co nastąpiło 1 grudnia 2009 roku. O definicję jest łatwiej, a i struktura stała się bardziej czytelna, w co trzeba głęboko wierzyć. Przede wszystkim Unia została określona jako organizacja międzynarodowa, której państwa członkowskie nadały osobowość prawną. Unia może zatem brać pełnoprawnie udział w życiu międzynarodowym w zakresie swoich szerokich kompetencji.

Fundamenty i filary współpracy…

Współpraca gospodarcza nadal pozostaje fundamentem Unii, filarem europejskiej konstrukcji zjednoczeniowej. Do gospodarki musiała dołączyć polityka. To, co rozpoczęło się w latach siedemdziesiątych i nabrało rozpędu w następnej dekadzie, w sposób jak najbardziej naturalny stało się trwałym elementem więzów łączących państwa członkowskie. Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa, umacnianie pokoju na świecie, dbałość o bezpieczeństwo państw członkowskich, współpraca z NATO wymagały działań spójnych, prawnie uporządkowanych i umiejętnie koordynowanych.

W prowadzeniu różnych polityk wspólnotowych (na przykład polityki handlowej, konkurencji, w zakresie ochrony środowiska, energetycznej, rolnej) Unia wykorzystuje szeroki zakres uprawnień nadanych jej przez Traktat z Maastricht (po reformie lizbońskiej). Stanowienie prawa jest jednym z nich.

W sprawach polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Unia sięga także po inne środki, bardziej tradycyjne i znane praktyce międzynarodowej: wypracowywanie wspólnych stanowisk oraz podejmowanie uzgodnionych i skoordynowanych działań na arenie światowej. Są to instrumenty znacznie słabsze od dostępnych w sprawach gospodarczych, wymagające stałego porozumiewania i „dogadywania” się państw członkowskich, lecz skuteczne.

Państwo ma w tym procesie szczególne znaczenie. Rola organów Unii jest drugoplanowa.

Unia to także współpraca policji i organów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Na początku było to współdziałanie w sprawach wewnętrznych i w wymiarze sprawiedliwości. Traktat Amsterdamski zmienił to nieco, zwiększając zakres kompetencji Wspólnoty Europejskiej.

66

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Walka z międzynarodową przestępczością, terroryzmem, handlem narkotykami, oszustwami i przestępstwami gospodarczymi na wielką skalę to główne cele tej współpracy. Unia to wolny rynek i konkurencja. Na tym jest zbudowana, a przestępstwa te uderzają w jej podstawy. Muszą być zwalczane, by cała konstrukcja była stabilna. To także współpraca między systemami sądowniczymi państw członkowskich w sprawach cywilnych i karnych, a także wzajemne uznawanie wyroków sądowych.

Zwalczaniu przestępczości i współpracy policji służy Biuro Policji Europejskiej (Europol). Trzeba podkreślić, że nie jest to policja europejska, a jedynie biuro, które organizuje współpracę między tymi formacjami (policją) w poszczególnych krajach Unii. Bo tego rodzaju przestępstwa nie mają granic i muszą być zwalczane tak, jakby granic rzeczywiście nie było.

Europol to pierwszy krok w tym kierunku. Kolejny, zapisany w Lizbonie, to Eurojust, który ma wspierać i koordynować współpracę między krajowymi organami śledczymi i ścigającymi poważną przestępczość. Oczywiście z pomocą Europolu.

E UROSŁÓWKA

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Zapach Europy Czym pachnie Europa? Konwaliami?

Goździkami? Angielskim ogrodem w końcu lata? Tulipanami z Holandii?

Pusztą? Czy pachnie inaczej niż Afryka?

O tak, zdecydowanie inaczej. Pachniemy dobrobytem. Asfaltem, betonem, benzyną, szkłem, ale nie korzeniami i wonnymi przyprawami, nie ziemią wypaloną przez słońce i nie ubogimi slumsami, nędzą.

Wystarczy wylądować na jakimkolwiek lotnisku europejskim, po powrocie z Azji, Afryki czy Ameryki Południowej, by szybko poczuć, że wróciliśmy do siebie.

Europa pachnie nie tylko nowoczesnością. Pachnie różnorodnie. Każdy jej zakątek inaczej.

My, każdy z nas, też pachniemy. Jedni czystością, inni swojsko. Jedni nowocześnie, inni bardziej tradycyjnie.

Na wszystkie zapachy jest miejsce, co nie znaczy, że wszystkie jednakowo cenimy. Wiele zapachów Europa importuje z innych kontynentów. Powiadają, że nie zawsze potrzebnie, że mamy swoje, równie dobre, a nawet lepsze. Ale import pobudza nas samych do poszukiwań, pozwala łatwiej odróżnić, co nasze, co dobre, a czego robić nie warto.

Dużo zapachów Europa eksportuje.

Tamci mogą myśleć podobnie, że nie wszystko, co z Europy, jest jednakowo dobre. Coraz częściej tak myślą o naszych zapachach. To nas zmusza do poszukiwania coraz to nowych zapachów europejskich i sposobów zachwycenia nimi innych. Nasz zapach nieco się na świecie przeżył, niektórzy poczuli

67

nawet smród. To przykre, ale takie są ich odczucia. Będzie, o ile nad tym szczerze popracujemy, czas powrotu do europejskiego „Chanel nr 5”. Być może, trzeba będzie ten zapach wzbogać o nutę azjatycką, afrykańską. Europa, chociaż nie wszyscy to zauważamy, już wzbogaciła swój zapach o te właśnie nuty, tak jak wzbogaciła swój smak.

Europejczycy się zmieniają.

Europa pachnie inaczej nie tylko dla przybyszów z innych kontynentów. Europejczycy także uczą się rozpoznawania jej różnorodnych zapachów. To „obwąchiwanie się” jest wstępem do tolerancji i akceptacji, i dlatego trzeba je cierpliwie znosić, nawet jeśli trwać będzie długo. A będzie. Nie da się nadrobić stuleci w krótkim czasie.

Czym pachną Francuzi? Anglicy? Każdy z nas rozpozna w nich inny zapach.

Ważne, by każdemu wydał się sympatyczny.

Ziemia Na naszą planetę patrzymy ze zrozumiałym zaciekawieniem i równym mu zatroskaniem. Wiemy już prawie na pewno, że we wszechświecie nie jesteśmy sami. Są tam też inni. Jak jest ich wielu, gdzie są, tego jeszcze nie wiemy, ale z pewnością najbliższe dziesięciolecia przyniosą jakieś informacje na ten temat.

Reszta może być kwestią stuleci, jeśli nie dłużej.

Pozornie to nie nasz problem. Niech martwią się tym lub cieszą następne pokolenia, i to dość odlegle. Tyle że wiedza o „innych”, choćby taka, że są, zmieni nas. Przyszłe pokolenia inaczej będą

68

E UROSŁÓWKA

patrzeć na globalny świat. Nas nieco przeraża, dla nich może być nadzieją.

Integracja w Europie to dzisiaj obrona przed nadmiarem globalizacji, lecz jutro może być koniecznym wstępem do niej.

Niewątpliwie ona nadejdzie.

Na progu XXI wieku nie jesteśmy jeszcze gotowi, by poznać tych „innych”.

To nie tylko sprawa techniki, nauki, bo wiadomo, że w zetknięciu z nimi możemy się okazać dość nieskomplikowani.

Nie jesteśmy gotowi na spotkanie z nimi mentalnie. Nie wolno oczywiście mylić spotkań hollywoodzkich z tymi, które mogą nas w rzeczywistości czekać, bo „ET” może się okazać kimś zupełnie innym. Na szczęście jest to problem tych z przyszłości, więc im go powierzmy.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

jest akceptacja. Wielkoduszność. Przyjaźń.

Kiedyś, gdy w Unii przekroczymy granicę narodów, przyjdzie czas na akceptację i afirmację różnorodności narodowej.

Na razie wystarczyłaby akceptacja różnorodności wokół nas, na najbliższym nam podwórku. Może wtedy niepotrzebne będą dramatyczne akcje w obronie otaczającej nas przyrody i zwierząt i równie dramatyczne kontrakcje, bo możliwe będzie zrozumienie wzajemnych racji i osiągnięcie kompromisu, który zazwyczaj jest na wyciągnięcie ręki. Może nie trzeba będzie organizować parad miłości, bo będziemy rozumieć, że miłość należy się nam wszystkim i że ma różne oblicza.

Poznajmy najpierw „innych”, którzy są wokół nas. To wystarczająca lekcja na najbliższe czasy. Nauczmy się akceptować odmienność kultur, zachowań, obyczajów. Niech nie przerażają nas inne tradycje. Kolor skóry, inna religia, inne preferencje seksualne niech nie wzbudzają naszej negacji.

Europa ma szansę udzielić nam takiej lekcji. My zaś mamy szansę udzielić jej innym kontynentom. Spokojnie, bez narzucania im czegokolwiek. Zdążymy przed spotkaniem z „innymi”. Musimy tylko chcieć.

Nauczyć się szanować innego człowieka w całej jego odmienności – to jest dla nas wszystkich i, co najważniejsze, dla każdego z nas wielkie wyzwanie na najbliższe stulecia. Jeśli się uda wcześniej, nasz zysk. W Europie, w Unii mamy wszelkie dane ku temu, by się uczyć tego skutecznie i szybko. Unia powstała właśnie po to, między innymi, byśmy mogli się uczyć siebie i przełamywania wrogości wobec tego, co inne i nieznane.

Każdy ma jakieś zasady i nimi się kieruje w życiu. Ma je też Unia Europejska i na nich opiera swoje funkcjonowanie.

Niektóre z nich zostały szeroko opisane, bo wywodzą się z prawa unijnego i porządkują je. Inne wywodzą się z praktyki i choć są najważniejsze, nie uzyskały miana zasad prawnych.

Tolerancja to za mało, choć niektórym się wydaje, że tolerując odmienność, są i tak wystarczająco szczodrzy. Potrzebna

Jeśli ktoś się obawia o nadmiar regulacyjnych funkcji Unii, że za dużo jest w niej prawa i unijnych decyzji, to od-

Zasady

Wszystkie są jednakowo ważne i trudno sobie wyobrazić Unię bez którejś z nich.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

powiedzią na to jest subsydiarność, czyli pomocniczość. To ona ma być barierą przeciwko nadmiernej „produkcji” unijnego prawa, zwłaszcza jeśli sprawy można załatwić na niższym, lokalnym szczeblu, bliskim obywatelowi. Może to być gmina, powiat, województwo.

Oczywiście w kwestiach, w których państwa przyznały Unii wyłączność kompetencji, jak chociażby w polityce handlowej, ma ona pierwszeństwo przed innymi. Środki, jakie podejmuje Unia, by osiągnąć zamierzony cel, muszą być właściwe, konieczne i wystarczające. Tyle, ile trzeba i nic ponadto. To jest właśnie proporcjonalność.

Gdy decyzja unijna (czyli wspólna decyzja państw) zapadnie, należy ją w dobrej wierze realizować. Nikt nie może czynić niczego, co nie pozwoliłoby Unii, czyli nam wszystkim, skutecznie osiągnąć celu. To lojalność (inaczej solidarność).

Wszystko w Unii musi być realizowane bez jakiejkolwiek dyskryminacji w stosunku do kogokolwiek. Obojętne, czy chodzi o państwa, przedsiębiorstwa, obywateli. Jeśli muszą być jakieś ograni-

E UROSŁÓWKA

69

czenia, a bywa, że są one dopuszczalne, to równe dla wszystkich. Także dla swoich. To niedyskryminacja.

Zasadą, niepisaną, lecz oddającą istotę funkcjonowania Unii jako związku wielu partnerskich państw, jest kompromis.

Dzięki niemu możliwe jest istnienie Unii i osiąganie przez nią wszystkich celów, powoli, lecz skutecznie. Niezrozumienie, jak ważne jest dążenie do osiągania kompromisów we wszystkich – wielkich i małych sprawach, zawsze prowadzi do paraliżu Unii.

Jak dotychczas ta „zasada zasad”, dzięki której można przestrzegać innych, nadaje ton pracom Unii, przez co przyszłość Unii nie jest tak szara, jak chcieliby ją widzieć jej przeciwnicy.

A kompromisu można się nauczyć…

Czy to już wszystkie unijne zasady?

A gdzie kurtuazja wobec kobiet, szacunek dla starszych, opieka nad słabszymi, gdzie dziesiątki ważnych zasad w życiu ludzi, narodów, społeczeństw, czyżby ich nie było? Ależ są! Wystarczy dochować im wierności na co dzień i nie kłócić się o ich zapisanie wśród zasad unijnego prawa. Nie ma takiej potrzeby.

70

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Racje, poglądy, różnice, słowem – tygiel…

O tym, że współcześni ojcowie integracji – politycy, przywódcy państw i rządów – działają racjonalnie i z pełnym rozeznaniem potrzeb oraz możliwości, świadczy chociażby sprawa podmiotowości Unii. Podmiotowość w prawie międzynarodowym to, inaczej mówiąc, możliwość uczestnictwa w życiu społeczności międzynarodowej na takich samych prawach jak państwa.

Państwa są najważniejszymi pierwotnymi podmiotami prawa międzynarodowego. Od nich, z ich woli, bierze się podmiotowość innych, to one decydują, kogo za taki podmiot uznać, komu tę podmiotowość przyznać. Może to być na przykład organizacja międzynarodowa.

Nadanie Unii podmiotowości w prawie międzynarodowym, co przewidział i dokonał Traktat Lizboński (2007), zmieniło obraz współpracy między państwami. Unia stanie się bardziej jednorodna i w sprawach polityki międzynarodowej będzie przemawiać jednym głosem. A to właśnie nie było, przynajmniej dotychczas, możliwe. Państwa unijne wciąż jeszcze dzieli wiele spraw. Dzielą je też konkretne interesy, jakie prowadzą w różnych częściach naszego globu. To nie zmieniło się automatycznie od 1 grudnia 2009 roku, gdy Traktat Lizboński zaczął obowiązywać. Niewątpliwie jednak silniejsza koordynacja polityk zagranicznych państw członkowskich pozwoli na budowę wspólnej, unijnej polityki zagranicznej w nieodległej przyszłości. Jej zręby organizacyjne w postaci Służby Działań Zewnętrzych już powstają.

Oczywiście kwestie różniące państwa Unii zawsze będą, niekiedy pojawiają się niespodziewanie. Wystarczy wspomnieć stosunek do wojny w Iraku (2003), by zrozumieć, jak różne może być podejście poszczególnych państw do polityki międzynarodowej, jak różne są oczekiwania i powody, dla których państwa decydują się na określone działania.

Politycy mieli świadomość wielu poważnych ograniczeń, jakie nakłada na Unię brak podmiotowości, dlatego już w specjalnej deklaracji dołączonej do Traktatu z Maastricht (1992) zapowiedzieli zmiany.

Zrealizował je dopiero Traktat Lizboński, który nadał Unii podmiotowość międzynarodową, zachowując jednak specyfikę współpracy międzynarodowej.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

71

Jedność, która powolutku nadchodzi…

Jakie to będą czasy, na które Unia tak starannie chce się przygotować, reformując się w Lizbonie? Na pewno wymagające od Unii większej spójności działań politycznych i gospodarczych w skali globu. Unia może być potężnym partnerem dla reszty świata, jeśli sama się takim partnerem uczyni. Jej kształt prawny i organizacyjny będzie mieć na to wpływ, choć zapewne nie zadecyduje o ostatecznym sukcesie.

Sukces Unii leży w gospodarce, a ostatnie lata nie napawają optymizmem.

Europa ma zadyszkę. Przyspieszyły Chiny, przyspieszyły azjatyckie tygrysy.

Kryzys finansowy, jaki ujawnił się w 2008 roku, wydaje się być trochę ujarzmiony, lecz czy ostatecznie pokonany?

Europa początku XXI wieku nie jest Europą wieku XVI, kiedy cały świat (a była nim wtedy przede wszystkim sama Europa!) uczył się od niej. Europa nie jest dzisiaj centrum świata. Jeśli chce odzyskać chociaż część utraconego blasku, musi na to ciężko pracować. Nie wspomoże jej na przykład nowy plan Marshalla. Przeciwnie – to ona sama musi stworzyć taki plan dla Afryki. I nie tylko dla niej. Wrogowie z laskami dynamitu w rękach zrobią wszystko, by ją zdeprecjonować, upokorzyć. Przed Europą czasy niełatwe. I na nie potrzebna jest europejska jedność, zdecydowana, trwała.

Czym zatem jest obecna Unia Europejska?

Unia to my, jej obywatele, a także towary, usługi i nasze pieniądze, to swoboda w ich przemieszczaniu się – bez przeszkód, szykan i bez kontroli granicznych. Tym jest Unia.

Tylko tyle i aż tyle wystarczy, by ją – w potocznym rozumieniu – zdefiniować.

Mechanizm naoliwiony…

Skoro zatem w sposób nie bardzo formalny zdefiniowaliśmy Unii, cytując przepisy Traktatu Lizbońskiego – bo tak naprawdę nie jest to nam potrzebne,

by Unię zrozumieć – możemy się przyjrzeć nieco bliżej, jak cały ten mechanizm działa. Struktura Unii Europejskiej z całą pewnością nie jest prosta; by ją poznać, trzeba przeczytać kilka aktów prawnych: Traktat z Maastricht w jego wersji (skonsolidowanej) lizbońskiej i Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dawny Traktat ustanawiający WE).

72

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Dla Traktatu z Maastricht to nie pierwsza zmiana, był on bowiem wielokrotnie nowelizowany. Ostatnia zmiana, obowiązująca dzisiaj, nastąpiła w Traktacie Lizbońskim. Podobne losy podzielił Traktat o funkcjonowaniu Unii (dawniej był to Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską, a jeszcze dawniej Traktat ustanawiający EWG), którego liczbę nowelizacji trudno wymienić. Zmiany wprowadzone przez Traktat Lizboński weszły w życie 1 grudnia 2009 roku.

Traktat o Unii Europejskiej i Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej to akty prawne o podstawowym znaczeniu. Oprócz nich obowiązują jeszcze liczne protokoły, regulaminy, deklaracje, które zostawimy w tle. Ich poznanie to sztuka sama w sobie. My zaś skoncentrujemy się na sprawach najważniejszych.

Rada Europejska…

Współpraca gospodarcza między państwami dzisiejszej Unii od samego początku rozwijała się na tyle pomyślnie, że logiczne stawało się, iż musi ona przybrać jeszcze inny charakter. Tak jak było to w zamyśle Ojców Założycieli.

Sytuacja na świecie wymagała od Wspólnoty bardziej stanowczego i jednorodnego głosu w wielu sprawach. A świat przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ubiegłego wieku, podobnie jak i następnych przełomów, był niespokojny. Ledwie zakończył się kryzys wokół Kanału Sueskiego, którego upaństwowienie w 1956 roku przez Egipt (wtedy pod nazwą Zjednoczona Republika Arabska) stało się przyczyną poważnego konfliktu zbrojnego z udziałem Francji i Wielkiej Brytanii, mogącego w tamtym rejonie doprowadzić do skutków zgoła nieobliczalnych, a już światem wstrząsnęły dwa kolejne, o wiele groźniejsze konflikty.

Budowa muru berlińskiego (1961) zaszokowała całą społeczność międzynarodową.

W następnym roku nad wszystkimi zawisło widmo wojny, gdy Związek Radziecki postanowił wspomóc nowe władze kubańskie (Fidela Castro) i zainstalować na Kubie swoje atomowe rakiety. U wrót Ameryki. Na szczęście zwyciężyły strach i realizm.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

73

Wydarzenia. Świat. Polityka…

W tym samym roku Francja, członek EWG, toczyła krwawy bój o utrzymanie swej kolonialnej władzy w Algierii. Bój przegrany. W 1967 roku junta pułkowników obaliła rządy demokratyczne w Grecji, a Bliskim Wschodem wstrząsnęła wojna, która tak naprawdę trwa do dziś: odwieczny konflikt Żydów z Arabami o ziemię, prawo do własnego państwa i istnienia. Wojna sześciodniowa – w której Izrael, sprowokowany buńczucznymi wypowiedziami między innymi egipskiego prezydenta Gamala Abdel Nasera, uprzedził arabski atak, skutecznie rozbijając zagrożenie – podzieliła świat, jak rzadko które wydarzenie. Podziały i niespójność widoczne podczas wojny i w całym konflikcie na Bliskim Wschodzie widać było także wśród państw Wspólnoty.

A wtedy było ich tylko sześć.

Te i wiele jeszcze innych wydarzeń polityki światowej kazało przywódcom Wspólnoty poważnie myśleć o wzmocnieniu współpracy politycznej, również w wymiarze międzynarodowym. Poczynając od 1969 roku, przywódcy europejskiej „szóstki” spotykali się, by nie tylko rozmawiać, ale ustalać stanowisko wobec istotnych dla EWG spraw. Można zatem powiedzieć, że powstanie konferencji szefów państw i rządów było skutkiem wewnątrzwspólnotowej ewolucji i konieczności rozszerzenia współpracy państw o te problemy, których nie ujęto w traktatach założycielskich. Przede wszystkim chodziło o ujednolicenie stanowisk państw w ważnych sprawach politycznych.

W 1974 roku konferencja ta przybrała nazwę Rady Europejskiej, pod którą występuje do dzisiaj. W tym miejscu ponownie musimy uczynić niewielką, acz ważną dygresję terminologiczną, odróżniającą Radę Europejską od Rady Europy. Rada Europejska to instytucja Unii Europejskiej, z nią związana i realizująca jej cele. Rada Europy to organizacja międzynarodowa o odrębnych celach, swojej własnej strukturze, żyjąca zupełnie innymi sprawami. W Radzie Europy jesteśmy od roku 1991, odkąd Europa uznała, że Polska jest państwem w pełni demokratycznym.

Rada Europy od chwili swego powstania w 1949 roku była postrzegana jako zapowiedź nadchodzącej integracji naszego kontynentu, ograniczonej wprawdzie początkowo do niewielu państw, lecz nieuchronnej i stale rozszerzającej się. Dołączenie do niej na początku lat dziewięćdziesiątych państw, które wyzwoliły się spod komunistycznego reżimu, było znakiem wielkiej

74

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

zmiany, jaka dokonywała się w Europie, i rozpoczynało nowy, dynamiczny okres rozwoju idei zjednoczenia Europy.

Tak więc nie tylko Unia, lecz także Rada Europy ma swój wkład w integrację europejską, choć na innych polach działalności. Kultura, prawo, sprawy humanitarne – to jej aktywność.

Rada Europejska w ostrym natarciu…

„Uroczysta” Rada Europejska to nie tylko uroczyste posiedzenia. Tych jest niewiele. Rada to instytucja podejmująca najważniejsze decyzje polityczne o strategicznym znaczeniu dla Unii, a przez to dla całej Europy. Sytuacja ekonomiczna i monetarna, zwalczanie bezrobocia i polityka zatrudnienia, bezpieczeństwo energetyczne, konkurencja i stosunki gospodarcze z innymi państwami, nowi członkowie i stowarzyszenie z innymi krajami, polityka i rozwój regionów, wkład do budżetu unijnego poszczególnych państw czy ustosunkowanie się do bieżących wydarzeń zachodzących na międzynarodowej arenie to niektóre spośród licznych tematów obrad Rady.

Nie zawsze udawało się Radzie uzyskać zgodę wszystkich państw w sprawie konkretnych decyzji. Wkład do unijnego budżetu może być tu dobrym przykładem. Prym w targowaniu się co do wielkości własnego wkładu wiodła niemal od zawsze Wielka Brytania. I niemal od zawsze udawało jej się postawić na swoim. W sprawie obniżenia własnej składki uzyskała zgodę pozostałych państw, co graniczyło z cudem. Jest to jednak cud zmaterializowany i dość kosztowny. Także dla nas, ponieważ solidarnie z innymi pokrywamy ten brytyjski rabat. Mimo to nikt nie kwestionuje tych i innych ustaleń Rady Europejskiej. Jej decyzje są jak najwyższe prawo. Na szczęście my też już uczestniczymy w ich podejmowaniu. Stosunkowo najmniej kontrowersji budziło rozszerzanie Unii. Rada była otwarta na przyjmowanie nowych państw, co wcale nie oznaczało, że nie stawiano kandydatom twardych warunków.

W 1993 roku na posiedzeniu Rady Europejskiej w Kopenhadze ustalono warunki naszego członkostwa w Unii. Ich spełnienie zajęło nam z górą 10 lat.

Jeśli 1 maja 2004 roku mogliśmy przystąpić do Unii, to dlatego, że okazaliśmy się państwem demokratycznym, z funkcjonującą gospodarką rynkową, zdolną sprostać warunkom konkurencji UE, nasze zaś prawo uznano za dostosowane do prawa Unii Europejskiej. Krótko mówiąc, wypełniliśmy warunki postawione kandydatom w Kopenhadze.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

75

Lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte wypełniły prace Rady Europejskiej setkami szczegółów. Sprawy bieżące mieszały się z dalekosiężnymi. Ważne z drugoplanowymi. Taki był tamten świat. Pełen niepokoju, a zarazem pragnący rozwoju. Jedne kryzysy ustępowały miejsca innym, napięcia zamieniały się w konflikty, a zimna wojna stale zmieniała swoje oblicze. Rada Europejska musiała na to wszystko reagować w taki sposób, jaki mogły zaakceptować wszystkie państwa członkowskie. Lata osiemdziesiąte pozwoliły Radzie skupić uwagę na sprawach przyszłości Wspólnot, wielką i największą politykę pozostawiając mocarstwom.

Siła i prawo…

Lata dziewięćdziesiąte wniosły nieco spokoju i ładu do polityki światowej.

Nieco. Konflikty lokalne trwały nadal (na przykład Bliski Wschód), pojawiały się nowe (na przykład w państwach byłej Jugosławii). Ale zimna wojna, wyznaczająca wzajemne stosunki między państwami nie tylko w Europie, odeszła do lamusa, a układ sił na świecie zmienił się i ustabilizował. Mocarstwo jest tylko jedno. Przynajmniej na razie.

Rada Europejska w większym niż wcześniej stopniu mogła się zająć przyszłością. Rodziła się unia walutowa, tworzył się i krzepł rynek wewnętrzny, pogłębiała się współpraca w dziedzinach pozostających przedtem poza oddziaływaniem WE, przyjmowano nowe państwa, powstała wreszcie Unia Europejska, jako kolejny, polityczny etap integracji Europy. Wszystkie te decyzje zapadały na forum Rady Europejskiej. Trudno przecenić jej znaczenie.

Skąd Rada Europejska czerpie siłę do podejmowania tylu istotnych decyzji politycznych i strategicznych zarazem? Z traktatów założycielskich? Darmo byłoby jej tam szukać. Rada pojawiła się zbyt późno, by ją tam „dopisywać”.

Zresztą wcale by tego nie chciała. Trochę więcej powiedział o niej Jednolity Akt Europejski z 1986 roku, ale też niewiele. Nawet w Traktacie z Maastricht (1992) mało się o niej mówi, choć to przecież Traktat o Unii. Mało, ale za to znacząco: Rada nadaje Unii impulsy niezbędne do jej rozwoju i określa ogólne wytyczne oraz priorytety jej polityki. Tylko tyle i aż tyle. W Traktacie Lizbońskim brzmi to tak samo, choć wyrażone jest i ujęte w formie bardziej „organizacyjnej”. Po raz pierwszy Radę Europejską zaliczono do grona unijnych instytucji, tuż za Parlamentem Europejskim.

76

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Siła Rady Europejskiej wywodzi się z jej składu: tworzą ją szefowie państw lub rządów. Mogą wszystko. Prawie wszystko. W imieniu swych państw mogą podejmować zobowiązania i uczestniczyć w podejmowaniu decyzji politycznych wszelkiego rodzaju. Ich siłą jest poparcie większości parlamentarnych w ich własnych krajach bądź poparcie wyborców, jakie otrzymali w wyborach prezydenckich. Odpowiadają politycznie przed własnymi narodami, a narody wystawiają im rachunek raz na kilka lat. Traktat Lizboński utrzymał dotychczasową pozycję Rady Europejskiej wśród pozostałych instytucji Unii.

Nieco ją sformalizował, ustanowił stanowisko jej stałego przewodniczącego i wyraźnie wpisał do struktury organizacyjnej Unii Europejskiej. Siłą tej Rady będzie zatem nie tylko jej skład, lecz i prawo unijne. Nie uległa zmianie główna zasada głosowań w Radzie Europejskiej, a właściwie osiąganie porozumienia, konsensusu, zgody.

Tajemnice impulsów…

Właśnie ta moc, jaką ma Rada Europejska, daje Unii impulsy do działań.

Jaką mają one w sobie siłę, że tak wiele od niech zależy? Moc działania?

Zgody? Nakazu? Polecenia? Przyzwolenia? Zachęty? Aprobaty? Decyzji?

A może wszystkiego po trosze? Tak, chyba właśnie tak. Najistotniejsze jest to, że bez tych impulsów nic, naprawdę nic ważnego w Unii nie może się stać. Istotne jest też i to, że Rada nie podejmuje żadnych decyzji przybierających formę aktów prawnych. To nie jest ani jej zadanie, ani też uprawnienie. Niech zmagają się z tym inne unijne organy: Parlament Europejski, Komisja i Rada Unii Europejskiej.

Rada Europejska jest od innych celów. Czy większych? Bardziej dalekosiężnych? Tak zapewne można w dużym i koniecznym skrócie powiedzieć.

W sprawach polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Rada Europejska jest wszechmocna. Traktat Lizboński nie zmienia rangi i znaczenia Rady Europejskiej, nadal pozostają one pierwszorzędne.

Poza kontrolą…

Rada Europejska określa strategiczne cele rozwoju Unii, jej zaś dyspozycje polityczne, jakie kieruje do innych organów Unii, wiążą je w sposób niepodlegający dyskusji. Ich rola to nadanie decyzjom Rady Europejskiej właściwych form prawnych i wcielenie ich w życie. Kontrola decyzji Rady

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

77

Europejskiej może być sprawowana jedynie pośrednio, poprzez kontrolę aktów prawnych Rady Unii Europejskiej i Komisji Europejskiej, przyjmowanych jako realizacja decyzji politycznych Rady Europejskiej. Ale jest to kontrola wtórna i nie o taką chodzi. Uprawnienia kontrolne Trybunału Sprawiedliwości rozciągają się jedynie w niektórych przypadkach na Radę Europejską. Kilka uściślających zmian przewidział Traktat Lizboński, lecz niewiele.

Rada Unii Europejskiej, którą tworzą ministrowie podlegający szefom państw lub rządów, Komisja Europejska i Parlament Europejski mają pewne uprawnienia kontrolne w stosunku do Rady Europejskiej. Mogą wnieść skargę kwestionującą legalność aktu Rady Europejskiej. Podobnie skargi na zaniechanie działania instytucji, w tym Rady Europejskiej, mogą być wnoszone przez każdą inną instytucję, w tym Radę UE, Komisję i Parlament.

Porozumienie za wszelką cenę…

Zapewne najbliższe lata nie przyniosą zasadniczych zmian w usytuowaniu Rady Europejskiej pośród instytucji unijnych. Nadal od szefów państw i rządów zależeć będzie tempo i kierunek rozwoju Unii. Od tego, jak się zdołają między sobą porozumieć, mając na uwadze interes Unii, ale przede wszystkim interesy własnych państw. Od tego, jak się dogadają. A dogadać się nie zawsze jest łatwo, mimo że obrady Rady są zawczasu starannie przygotowywane przez ministrów spraw zagranicznych, którzy obok swoich szefów, przewodniczącego Komisji Europejskiej, wysokiego przedstawiciela Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa także mogą uczestniczyć w posiedzeniach Rady Europejskiej. Powołania stałego przewodniczącego

78

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

znacząco wzmocni pozycję Rady Europejskiej na zewnątrz. To nowe stanowisko w Unii, które należy potraktować jako krok na drodze do budowy prawdziwie jednolitej, przynajmniej w sprawach zagranicznych, Unii.

Pierwszym przewodniczącym Rady Europejskiej wybrany został Herman van Rompuy.

Rada Europejska podejmuje decyzje w drodze konsensu, czyli uzyskania zgody wszystkich państw na proponowane rozstrzygnięcia. Traktat Lizboński nieco sformalizował niektóre głosowania. Więcej będzie podobieństw do Rady Unii Europejskiej. Zasadą jednak jest pełne porozumienie. Zgoda aż do skutku, a jeśli nie, to zgoda na odstępstwa niektórych państw od realizacji wspólnych ustaleń. Czy Rada Europejska chętnie udziela zgody na takie odstępstwa?

Nie. Wyjątkowo niechętnie. Czasem jednak musi – za cenę ratowania współpracy państw i spójności Unii.

Wystarczy wczytać się w komunikaty kończące obrady Rady Europejskiej z konkluzjami takiej lub innej unijnej prezydencji, by zrozumieć ból każdego odstępstwa. Jednakże odstępstwa ratują czasem przed nadmiernym pośpiechem w jakiejś sprawie, która w konkretnym państwie nie musi wzbudzać entuzjazmu. Być może lepiej udzielać na nie zgody, niż pogłębiać współpracę tylko między niektórymi państwami w wybranych dziedzinach, tworząc tym samym rzeczywiste podziały w Unii.

Serdeczność, która już nie wystarcza…

Gdy spojrzeć na fotografie dokumentujące obrady Rady Europejskiej, widać, jak się w ciągu lat zmieniała. Gdy była to „szóstka”, a nawet „dwunastka” czy „piętnastka”, więcej było między przywódcami państw zażyłości, czasem nawet serdeczności.

Osobiste kontakty przywódców – także ich charyzma, a przynajmniej niektórych – odgrywały znaczącą rolę w realizacji wspólnych celów, nie przesłaniając woli walki o swoje sprawy. Należy tu przywołać wzorce brytyjskie, jak również francuskie czy niemieckie. Ci przywódcy nadawali Unii ton. Oczywiście nie tylko ze względu na własne zalety. Dzisiaj przywódcy, a jest ich dwudziestu siedmiu, słabiej się znają. Cóż, te bardziej powierzchowne kontakty mają swoje konsekwencje…

Rada Europejska jest instytucją międzyrządową i na jej forum, podobnie jak

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

79

to jest w Radzie Unii Europejskiej, ścierają się interesy państw członkowskich. Jak długo współpraca państw członkowskich będzie miała swój dotychczasowy kształt, tak długo kompetencje Rady Europejskiej pozostaną niezmienione. Tylko Europa federalna mogłaby to zmienić. Można przyjąć, że jest to wizja bardzo odległa. Na pewno nie realizuje jej Traktat Lizboński.

Parlament Europejski…

Im więcej integracji w Europie, tym więcej uprawnień dla Parlamentu Europejskiego. Tak chyba można skwitować znaczenie tej unijnej instytucji i odnieść je także do przyszłości, również tej po Traktacie Lizbońskim.

Patrząc na stale powiększające się kompetencje Parlamentu, można śmiało potraktować go jako soczewkę skupiającą wszystkie problemy integracji naszego kontynentu, a równocześnie jako instytucję będącą przykładem postępu procesów integracyjnych.

Europejskie Zgromadzenie Parlamentarne – bo pod taką nazwą rozpoczęło w EWWiS (1952) swoją historię – od 1958 roku było organem wspólnym dla trzech organizacji wspólnotowych: EWWiS, EWG i Euratom. To podkreślało jego rangę, choć szczerze trzeba sobie powiedzieć, że sześćdziesiąt lat temu

80

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

była to ranga bardziej na wyrost niż rzeczywista. Państwa członkowskie nie nadały mu zbyt imponujących uprawnień, pozostawiając wszystko czasowi i rozwojowi wzajemnej współpracy w ramach Wspólnot. A ta rozwijała się dobrze i proces integracyjny wyraźnie postępował. Miało to swoje bezpośrednie przełożenie na rolę Parlamentu. Ona rosła. Wyraźnie rosła. Z dekady na dekadę.

Najlepiej to widać na przykładzie uprawnień budżetowych Parlamentu Europejskiego (nazwa obowiązuje od 1965 roku). Początkowo skromne, niemal symboliczne, rozrosły się w latach siedemdziesiątych – za zgodą państw członkowskich oczywiście – tak iż obecnie Parlament może zablokować unijny budżet, zmuszając inne instytucje Unii do ponownej nad nim pracy. Tak właśnie się stało, gdy w styczniu 2006 roku Parlament odrzucił przygotowany przez prezydencję brytyjską i zaakceptowany przez Radę Europejską projekt budżetu na lata 2007-2013, co nie przeszkodziło, by w końcu, za wspólną zgodą wszystkich zainteresowanych, budżet wszedł w życie.

Skromny, choć mu z tym nie do twarzy…

Podobną opinię można wyrazić na temat uprawnień kontrolnych, prawodawczych, wreszcie prawa do zatwierdzania składu Komisji Europejskiej i umów zawieranych przez Unię.

Te kompetencje zwiększały się z biegiem czasu. Nadawały i nadają je państwa członkowskie. To one decydują o tym, co Parlamentowi wolno i w jaki sposób będzie to wykonywał. To one i tylko one mogą zakres jego zadań rozszerzać.

Parlament nie jest uprawniony do decydowania o sobie samym i do przydawania sobie władzy. Może co najwyżej o nią zabiegać. Ma tylko taką moc, jaką zechcą dać mu państwa, i działa tak, jak państwa mu na to pozwolą. O Parlamencie Europejskim powiedzieć jeszcze należy, że w żadnej sprawie, choć wyjątki oczywiście są, nie działa samodzielnie. Zawsze wespół z innymi organami lub instytucjami. Jego rolę można zatem określić jako współdecydującą (współtworzącą prawo) i kontrolną. Zawsze „wespół”. Niemal nigdy samodzielnie.

O tę samodzielność walczy i sam zainteresowany, i zwolennicy szybszej integracji, upatrujący we wzroście rangi Parlamentu widomego znaku postępu procesów zjednoczenia w Europie.

To, co można powiedzieć na usprawiedliwienie jego małej jeszcze roli, trzeba odnieść do historii.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

81

Żaden parlament na naszym kontynencie nie powstał od razu jako silny organ z pełnią uprawnień, jakie dzisiaj przypisujemy parlamentom: do stanowienia prawa i uchwalania podatków oraz budżetu, a także do kontroli i powoływania rządu. To są uprawnienia, bez których trudno byłoby powiedzieć o parlamencie, że sprawuje władzę.

Parlamenty europejskie walczyły o te uprawnienia przez wieki i wydzierały je panującym monarchom w śmiertelnych niekiedy bojach.

Nawet po Traktacie Lizbońskim, mimo że wymieniany na czele instytucji unijnych, Parlament nie jest samodzielnym unijnym ustawodawcą. Może szkoda, a może dobrze, że nic się nie dzieje szybciej niż powinno?

Samodzielny, lecz pod kontrolą…

Parlament Europejski uczestniczy w procesie tworzenia unijnych aktów prawnych w coraz bardziej znaczący sposób. Dynamiczny wzrost jego kompetencji, a przez to i roli w systemie instytucjonalnym Unii, w ostatnich kilkunastu latach widać szczególnie wyraźnie. Od Traktatu z Maastricht trudno byłoby powiedzieć o nim, że ma wyłącznie uprawnienia opiniodawcze, tak jak było to wcześniej. Możliwość uczestniczenia, nawet jeśli na razie jest to tylko współuczestnictwo, zmieniła Parlament i uczyniła zeń aktywnego gracza na europejskiej scenie politycznej.

Czy to oznacza, że Parlament Europejski stoczył zwycięski bój o swoje uprawnienia? A może, że czeka go jeszcze długa, niekoniecznie trwająca stulecia, ale na pewno dość długa droga do pełni władzy w zintegrowanej Europie?

Chyba tak. Pewności mieć nie można, bo ostatnio czas jakby przyspieszył i integracja postępuje dość szybko, ale zawirowania związane z konstytucją europejską czy debata związana z przyjęciem Traktatu Lizbońskiego pokazują chyba, że nadmierny pośpiech nie sprzyja integracji europejskiej.

Nowe czasy i nowe potrzeby Unii, a być może nawet nowa (odnowiona) Unia wymagać będą nowego jakościowo Parlamentu. Dynamicznego i władczego. Za zgodą państw, rzecz jasna. Proces kształtowania się kompetencji Parlamentu trwa. Dokonuje się na naszych oczach, a od pewnego czasu także z naszym udziałem.

82

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Stanowimy prawo…

Dawniej, choć wcale nie tak dawno, procedur stanowienia prawa, w których uczestniczył Parlament, było kilka. Gdy Traktat Lizboński stał się obowiązującą praktyką, także w mechaniźmie stanowienia unijnego prawa zaszły pewne zmiany. Zadowalają nas dwie procedury: zwykła procedura ustawodawcza, w której są aż trzy czytania projektu aktu prawnego, możliwość zastosowania procedury pojednawczej między organami Unii, wreszcie wspólne podpisanie aktu przez przewodniczącego Parlamentu i przewodniczącego Rady (Unii Europejskiej). Jest też specjalna procedura prawodawcza, w której akt prawny podpisuje przewodniczący tej instytucji, która go przyjęła. Ta procedura jest prostsza. Jak to wszystko zda egzamin, przekonamy się już wkrótce, gdy pozwoli nam na to częsta praktyka. Ważne jest, że rola Parlamentu Europejskiego znowu została wzmocniona. Nieznacznie, ale jednak...

Ufaj i kontroluj…

Kontrola to instrument mocno osadzony w realiach Unii, jasno sprecyzowana w unijnym prawie i, co najważniejsze, preferowana przez Parlament forma oddziaływania na życie Unii.

Kontrolować można wszystko i zawsze, jedak pod warunkiem doboru odpowiednich i dozwolonych narzędzi prawnych. A Parlament nimi dysponuje.

Ale nie w stosunku do wszystkich – Rada Europejska nie podlega jego bezpośredniej kontroli. Inne instytucje muszą mieć na uwadze, że są monitorowane i że może mieć to swoje konsekwencje.

Najwięcej do stracenia ma Komisja Europejska. Jej członkowie nie tylko muszą odpowiadać na wszystkie pytania Parlamentu, ale mogą zostać zmuszeni do podania się do dymisji w całości. Jest to forma politycznej odpowiedzialności Komisji Europejskiej. Politycznej, ale i kolegialnej. Zespołowej. Poszczególnych członków Komisji może dymisjonować, w stosownej procedurze, tylko Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Ponadto przewodniczący Komisji może zażądać od komisarza jego rezygnacji.

W dawnych czasach spory Parlamentu z Komisją udawało się zawsze załagodzić. Nawet w ostatniej chwili. Obecnie może być trudniej. Mimo że oba te organy mają ponadnarodowy charakter i działają na rzecz integracji, strzegąc tego, co wspólne, przed tym, co jest interesem poszczególnych państw, to jednak metody ich działania istotnie różnią się od siebie.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

83

Parlament to instytucja demokratyczna, przedstawicielska. Czuje ducha wyborców. Ma demokratyczną legitymizację – jak się to powszechnie określa – do sprawowania władzy. Komisja to organ urzędniczy, pozbawiony tych atutów, a równocześnie mający spore kompetencje wynikające z prawa unijnego. Rywalizacja o uprawnienia jest zatem sprawą oczywistą. W godzinie pytań – która podczas obrad Parlamentu jest już rytuałem, a przy wypełnianiu funkcji kontrolnych ma kapitalne znaczenie – posłowie (zwani też potocznie europosłami, eurodeputowanymi) pytają o wszystko. Właśnie Komisję.

Debaty są ciekawe i nie omijają spraw „czysto” politycznych. Czasy nudnych pytań i dyskusji o średnicy nakrętki na butelkę (jeśli jest w tym przesada, to zapewniam, że niewielka) Parlament ma już za sobą.

Dialog i polityka, czyli dobre lepszego początki…

Od 1981 roku Parlament stał się pełnoprawnym uczestnikiem debat politycznych o fundamentalnych dla Unii sprawach: przyszłości, nowych członkach, rozwoju. Stało się tak za sprawą Żelaznej Damy, premier Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher, która jako pierwsza przywódczyni państwa członkowskiego sprawującego prezydencję w Unii (wtedy polegała ona na przewodniczeniu pracom Rady Unii Europejskiej, Rady Europejskiej, i nadawaniu Unii kierunku przez sześć miesięcy) wystąpiła przed Parlamentem ze sprawozdaniem z prac Rady Europejskiej.

Dzięki temu, w sposób nieformalny, lecz skuteczny, Parlament włączył się do dyskusji politycznych na wszystkie tematy. Ta jego nowa rola została

84

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

później zapisana w kolejnych traktatach. Potwierdza ją także Traktat Lizboński.

Debaty o sprawach wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, a także pytania i zalecenia kierowane do Rady Unii oraz konsultacje wysokiego przedstawiciela z Parlamentem w zakresie polityki zewnętrznej i ustalania jej priorytetów na stałe zadomowiły się wśród jego kompetencji.

Dzisiaj głos Parlamentu w tak ważnych dla Unii sprawach, jak na przykład przyjęcie nowych państw lub stowarzyszenie się z innymi, ma istotne znaczenie dla całej procedury zatwierdzania stosownych umów międzynarodowych.

Brak jego zgody zahamowałby proces rozszerzania. Nie ma jednak obawy.

Parlament jest zwolennikiem poszerzania Unii. Tak przynajmniej było dotychczas.

Posłowie i wyborcy…

Polityczne „rozgadanie” Parlamentu Europejskiego było wynikiem woli i świadomego działania państw członkowskich. Integracja europejska nie stała w miejscu, ale by nadać jej nowy wymiar, trzeba było w większym niż dotychczas zakresie włączyć w jej nurt narody Europy. Nie tylko jej elity. Zmiana nazwy Zgromadzenia Parlamentarnego na Parlament Europejski (1965) była zabiegiem kosmetycznym o drugorzędnym znaczeniu.

Impulsem do nowego usytuowania Parlamentu w Unii mógł być nowy sposób jego wyłaniania. Przed rokiem 1979 Parlament składał się z posłów delegowanych przez parlamenty narodowe państw członkowskich. Posłowie ci mieli zaplecze polityczne w swoim kraju, a poza tym nikt oprócz kolegów

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

85

z ich partii i parlamentu, który ich delegował, tak naprawdę się nimi nie interesował.

Wybory powszechne do Parlamentu Europejskiego przyniosły zmianę. Posłowie przestali być anonimowi dla wyborców, co więcej, poczuli na plecach ich ciepły, wspierający oddech, który okazał się bodźcem do ich nowej aktywności i nie pozwala zepchnąć Parlamentu na margines Unii. Od czerwca 1979 roku posłowie nie są reprezentantami parlamentów narodowych i państw członkowskich. Reprezentują nas, wyborców europejskich.

Może dlatego jest tak ważne, byśmy nigdy nie pozwolili im o tym zapomnieć, by nasze wsparcie i poparcie dla nich towarzyszyło im przez cały czas kadencji, a wybory były manifestacją władzy Europejczyków na własnym kontynencie.

Posłów wybieramy raz na pięć lat. Kadencja Parlamentu pokrywa się z kadencją Komisji Europejskiej. Obecna kadencja (2009-2014) jest siódmą kadencją Parlamentu wybranego w europejskich wyborach powszechnych.

Przede wszystkim musimy wiedzieć i pamiętać, że Parlament Europejski reprezentuje nas, wyborców. To my, obywatele Unii Europejskiej, a nie państwa członkowskie, rozliczamy posłów.

Rozliczamy ich z realizowania przez Parlament wielu uprawnień: kontrolnych w stosunku do Komisji Europejskiej, budżetowych, z działań na rzecz stosowania i przestrzegania prawa unijnego, z realizacji praw obywatelskich w Unii, z oceny państw pod kątem naruszania zasad wolności i demokracji, a także poszanowania rządów prawa i jego współstanowienia.

Czy biorąc udział w wyborach do Parlamentu Europejskiego mamy świadomość tych wszystkich jego działań, kompetencji, uprawnień i odpowiedzialności? Cóż, chyba nie mamy tej świadomości w odniesieniu nawet do własnego Sejmu. W każdym razie wielu z nas. Trudno się zatem dziwić, że taka konstatacja dotyczy również Parlamentu Europejskiego.

Ugrupowania, czyli frakcje…

W wyborach powszechnych i bezpośrednich wybieramy 751 europosłów – zgodnie z postanowieniami Traktatu z Lizbony. Głosowanie jest tajne. Posłowie swoją aktywność realizują w partiach politycznych na poziomie europejskim. Partie te mają bardziej charakter wirtualny niż realny. Istnieją one

86

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

jako frakcje (ugrupowania polityczne) w ramach Parlamentu Europejskiego, lecz nie doprowadziły do powstania ponadnarodowych partii politycznych.

Frakcje, takie jak Chrześcijańska Demokracja i Demokraci Europejscy czy też Partia Socjalistów Europejskich, to byty wyłącznie parlamentarne, jednak o dużym znaczeniu dla politycznego funkcjonowania Parlamentu. Przyczyniają się do kształtowania świadomości europejskiej i wyrażania woli politycznej obywateli Unii. Tak mówił o nich Traktat z Maastricht, a za nim powtarza Traktat Lizboński. Może nieco na wyrost, ale zgodnie z duchem przyszłości.

W ławach poselskich (raczej należy mówić o całkiem wygodnych fotelach) posłowie zasiadają nie według przynależności narodowej, lecz według przynależności do frakcji.

Parlament obraduje na comiesięcznych sesjach plenarnych w Strasburgu (Francja), jego zaś komisje pracują w Brukseli (Belgia). Sekretariat Generalny znajduje się w Luksemburgu. Posłowie są zatem stale w rozjazdach.

Dzięki temu został zachowany dobry klimat współpracy w Unii, gdyż udało się pogodzić aspiracje wielu państw do goszczenia u siebie siedziby jakiejś unijnej instytucji, których większość mieści się, rzecz jasna, w Brukseli (Komisja, Rada Unii i wiele innych). Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej upodobał sobie cichy i spokojny Luksemburg, a Europejski Bank Centralny mieści się w Niemczech, we Frankfurcie nad Menem.

Obywatel Kowalski…

Czynne (wybieranie) i bierne (bycie wybieranym) prawo wyborcze przysługuje obywatelom Unii. Każdy obywatel Polski jest równocześnie obywatelem Unii Europejskiej. Może zatem brać udział w wyborach do Parlamentu Europejskiego w każdym państwie Unii. Oczywiście tam, gdzie mieszka. Państwa mogą ustalać pewne minimalne okresy zamieszkiwania, warunkujące korzystanie z prawa do głosowania, które jest uprawnieniem obywatela, a nie jego obowiązkiem.

Być obywatelem Unii to sprawa całkiem przyjemna i wygodna. Nie tylko ze względu na kolor paszportu przypominający burgundzkie wino. Dla pana Kowalskiego może to być bezcenne, jeśli – na przykład – znajdzie się w dalekim kraju, z którym Polska nie utrzymuje stosunków dyplomatycznych, a na

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

87

dodatek nie ma w nim polskiego konsulatu. W sytuacji krytycznej, i nie tylko w takiej, może się zwrócić z prośbą o pomoc do ambasady lub konsulatu jakiegokolwiek państwa unijnego.

Obywatelstwo Unii to także możliwość brania udziału w wyborach samorządowych na terenie miejsca zamieszkania. To bardzo istotne dla tych wszystkich, którzy mieszkają od jakiegoś czasu poza Polską, mają jej obywatelstwo, a równocześnie są zżyci z nowym regionem i chcieliby uczestniczyć w życiu lokalnej społeczności. Taki sam przywilej mają cudzoziemcy z krajów Unii mieszkający na stałe w Polsce. W tej sprawie jest jednak łyżka dziegciu. Nie chodzi wcale o wymogi czasowe związane z mieszkaniem na terytorium obcego państwa, by móc tam uczestniczyć w wyborach lokalnych i wyborach do Parlamentu Europejskiego, ani o to, że na razie z tych przywilejów wyłączone są parlamenty narodowe. To wszystko da się racjonalnie wytłumaczyć i można nawet to zrozumieć. Ale dlaczego jednym obywatelom Unii wolno pracować tam, gdzie chcą, innym zaś tylko tam, gdzie im na to pozwolono? Sprawa tylko pozornie jest prosta, argument zaś, że tak zapisano w akcie o naszej akcesji do Unii, ginie w zderzeniu z oczywistym sprzeniewierzeniem się ideom tworzącym fundament Unii. To jedna z podstawowych unijnych swobód, a zarazem nadzieja dla wielu rodaków na dostatniejsze życie. Na pełne otwarcie rynków pracy w niektórych krajach przyjdzie nam poczekać do 1 maja 2011 roku.

Ciężki los europosła…

Posłowie do Parlamentu Europejskiego najaktywniejsi są w komisjach. Tam toczy się prawdziwe życie polityczne, ścierają się interesy, przedstawiają swoje racje lobbyści. Lobbing w Unii jest instytucją znaną i uznaną. Od niepamiętnych czasów. My nie zawsze umiemy korzystać z usług profesjonalnych firm zajmujących się prezentacją określonego punktu widzenia. Są to usługi kosztowne, lecz korzystanie z nich jest nie tylko koniecznością, ale niekiedy wręcz obowiązkiem. Polskie sprawy, choćby były dla nas najważniejsze i najsłuszniejsze, przepadną w gąszczu podobnych spraw przedstawianych unijnym urzędnikom i posłom przez inne państwa, wykorzystujące świetnie przygotowanych, znakomicie poruszających się po unijnych korytarzach i kuluarach – działających w pełni transparentnie (czyli z rękoma na wierzchu, a nie pod stołem) – lobbystów.

88

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

W wyborach w 2009 roku wybraliśmy do Parlamentu Europejskiego 50 deputowanych. Kilku spośród nich pełni w Parlamencie ważne i odpowiedzialne funkcje: przewodniczącym Parlamentu jest profesor Jerzy Buzek, nasz były premier. Będzie pełnił tę funkcję przez połowę kadencji, czyli dwa i pół roku, mniej więcej do połowy 2012 roku.

Przed Parlamentem Europejskim stoi ważne i dalekosiężne zadanie, zapisane w wielu deklaracjach i innych dokumentach: włączenie w tok prac nad aktami prawa unijnego także parlamentów narodowych. Inaczej demokratyczna legitymizacja (można ją określić jako demokratyczną wiarygodność Parlamentu Europejskiego) będzie wprawdzie zachowana, lecz niedostatek demokracji w Unii, o czym mówi się od dawna, będzie nam wszystkim dokuczał.

W procesie stanowienia prawa unijnego odsunięcie na bok parlamentów narodowych pozbawia Unię naturalnego, choć nie zawsze łatwego wsparcia ze strony najbardziej demokratycznych i powołanych do tego instytucji. Co więcej, może uczynić z tych parlamentów wrogów nadmiernej legislacji europejskiej, uszczuplającej ich władzę.

Konsultacje z parlamentami narodowymi w sprawie nowo kreowanych aktów prawa europejskiego powinny być standardem zachowania się Parlamentu Europejskiego. Wzmocnią one prawo unijne i zyskają silne wsparcie dla jego przestrzegania. Tak sprawę tę ujmuje Traktat Lizboński. Parlamenty narodowe bardziej zdecydowanie włączą się do właściwego funkcjonowania Unii, będą oceniać wykonanie polityk unijnych, staną się uczestnikami procedur zmieniających traktaty. Nareszcie.

Strach przed lobbystami…

Oczywiście byłoby nieprawdą stwierdzenie, że aktywność posłów dotyczy tylko tych spraw i zagadnień politycznych. Unia Europejska to nade wszystko gospodarka i ustawodawstwo gospodarcze. To one koncentrują na sobie proces stanowienia prawa. To wokół nich toczy się większość poselskich debat i krąży najwięcej lobbystów. Ciągle jednak nie widać polskich lobbystów; należy to uznać za poważne zaniechanie, a nawet wielki błąd. Być może nie trzeba szukać czy wskazywać winnych tego stanu rzeczy, lecz warto podpowiedzieć, że bez profesjonalnego lobbingu niewiele osiągniemy, nie zdołamy przekonać do swoich racji ponad siedmiuset posłów i armii urzędników.

A w Unii nie zawsze wystarczy mieć rację.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

89

Wielkie organizacje pracodawców polskich powinny mieć stałe przedstawicielstwa w Brukseli, a nadto korzystać z zawodowego lobbingu. Nasze Przedstawicielstwo, czyli ambasada Polski przy Unii, nawet gdyby podwoić jego obsadę, ma ograniczone możliwości oddziaływania. Bez lobbingu wyspecjalizowanych kancelarii w Brukseli trudno jest działać. A to może oznaczać przegraną w wielu dziedzinach.

Rada (Unii Europejskiej) decyduje…

To najważniejsza instytucja Unii (choć mamy w pamięci polityczną i strategiczną rolę Rady Europejskiej). To ona stanowi prawo, czyli uchwala akty prawne. To na jej forach (liczba mnoga ma tu swoje uzasadnienie, gdyż występuje ona w dziesięciu składach) zapadają decyzje w ich bardzo sformalizowanym znaczeniu. To ona uchwala budżet i zawiera w imieniu Unii umowy międzynarodowe oraz czuwa nad bezpieczeństwem Unii. To ona decyduje o realizacji Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa. Uchwala akty prawne w dziedzinie współpracy w sprawach karnych. Kieruje zalecenia do Rady Europejskiej w kwestiach polityki zagranicznej. Decyduje o wprowadzeniu wzmocnionej współpracy w obszarach, na które godzą się niektóre państwa. Wreszcie porucza Komisji Europejskiej wykonanie określonych zadań oraz zleca jej realizację innych celów wynikających bezpośrednio z traktatów

90

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

lub z własnych decyzji. Ma też decydujący głos w sprawie przyjmowania nowych państw do Unii.

Mylą się ci, którzy widzą w Radzie tylko reprezentanta interesów państw, nie dostrzegając w niej instytucji prointegracyjnej. Rada spełnia obie te funkcje.

Głównym jej zadaniem jest bowiem realizacja celów Unii Europejskiej, z drugiej zaś strony reprezentowanie i ochrona interesów państw członkowskich.

W skład Rady wchodzą ministrowie spraw zagranicznych. Oprócz nich obradują także ministrowie kierujący innymi resortami.

Za każdym razem jest to ta sama Rada Unii Europejskiej, podejmująca prawnie wiążące decyzje, przybierające postać aktów prawnych – rozporządzeń, dyrektyw, decyzji, zaleceń i opinii. Pod rządami Traktatu Lizbońskiego, który Wspólnej Polityce Zagranicznej i Bezpieczeństwa Unii nadał większe znaczenie, wzrośnie rola Rady do Spraw Zagranicznych. Przewodniczy jej wysoki przedstawiciel Unii do spraw zagranicznych i politycznych bezpieczeństwa, który (właściwie która, bo obecnie jest tym przedstawicielem kobieta – lady Catherine Ashton) prowadzi unijną politykę w tym zakresie. Lady Ashton jest równocześnie wiceprzewodniczącą Komisji Europejskiej, takim unijnym ministrem spraw zagranicznych (tak chyba będzie można najprościej ją nazwać, ale tylko nieformalnie i w dużym skrócie).

Kompetencje Rady mają charakter generalny i dotyczą dziedzin określonych we wszystkich unijnych traktatach – od Maastricht po Lizbonę.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

91

W zależności od sprawy, którą Rada się zajmuje, jej decyzje zapadają albo jednomyślnie, albo większością głosów – zwykłą lub kwalifikowaną (liczoną w systemie głosów ważonych). O zastosowaniu któregoś z tych trybów głosowania decydują wyraźne dyspozycje traktatowe. Rada nie może wybrać procedury dla siebie dogodniejszej.

Na początku była jednomyślność…

Głosowanie jednomyślne przez pierwsze lata istnienia Wspólnot (1958-1965) było jedynym sposobem podejmowania decyzji (z wyjątkiem spraw proceduralnych). Nietrudno się domyślić, że było to z jednej strony rozwiązanie racjonalne – państwa dopasowywały się do siebie, z drugiej zaś trudne do stosowania na dłuższą metę. Traktaty zakładały, że w 1966 roku nastąpi zmiana procedury na większościową.

Integracja i współpraca państw rozwijały się pomyślnie i zgodnie z przewidzianym w traktatach planem można się było wznieść na wyższy, acz trudniejszy poziom. Trudniejszy o tyle, że dopuszcza on, zgodnie z regułami demokracji, iż nie wszyscy w jednakowym stopniu muszą być zadowoleni ze wszystkiego, a mimo to zgodnie z wolą większości muszą się do tego dostosować.

Rok 1965 okazał się rokiem pierwszego i, jak dotąd, najpoważniejszego kryzysu w Unii. Kryzysu prawdziwego, nie medialnego. Francja nie zgodziła się na odejście od jednomyślności. Przegrać głosowanie i podporządkować się większości w sprawach dla niej ważnych? Za wcześnie na takie rozwiązania.

Na sześć miesięcy Francja wycofała się ze współpracy we Wspólnocie, nie opuszczając jej formalnie. Ten swoisty bojkot sparaliżował wszystkie prace Wspólnot, ponieważ nie można było podjąć żadnej ważnej decyzji. Po sześciu miesiącach osiągnięto kompromis.

Bo Unia to kompromis. Osiąga się go zawsze i we wszystkich sprawach.

W jej historii będzie ich wiele. Kompromisy budują Unię. Ten luksemburski, osiągnięty w styczniu 1966 roku, tak naprawdę był zwycięstwem Francji. Zapomniano o głosowaniu większościowym i nie dokonując formalnych zmian w traktatach, utrzymano głosowanie jednomyślne jako zasadę, dopuszczając pewne wyjątki będące furtką na przyszłość. Dopiero 20 lat później, w Jednolitym Akcie Europejskim (1986), przywrócono procedurze większościowej należne jej miejsce. Co do oceny porozumienia luksemburskiego, trzeba powiedzieć, że głosy są podzielone. Nie pierwszy

92

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

raz. Są tacy, którzy uważają, że wyrządziło ono procesowi integracyjnemu szkody, opóźniając jego tempo, a nadto pozwoliło wolę jednego kraju narzucić pozostałym. Są i tacy, którzy uważają, że uratowało ono integrację przed nadmiernym pośpiechem, wyprzedzającym świadomość społeczną.

Myślę, że to oni mają rację.

Dzisiaj mało kto pamięta o tamtych wydarzeniach, a proces integracji Europy nadal przebiega tak, jak powinien – stopniowo, czasem szybciej, czasem wolniej.

Potem było już tylko coraz trudniej…

Procedura większościowa, dzisiaj dominująca dla niemal wszystkich spraw ważnych, jest skomplikowana i stale doskonalona, nie bez poważnych sprzeciwów niektórych państw członkowskich. Opiera się na systemie głosów ważonych: każde państwo dysponuje pewną liczbą głosów, które w całości oddaje „za” lub „przeciw”. Głosów nie można dzielić. Duże kraje mają tych głosów więcej niż małe. Niemcy mają ich 29, Malta 3. Polska i Hiszpania – 27, a Irlandia i Litwa po 7. To oczywiście jedynie przykłady. W Unii jest już 27 państw. Ich liczba będzie wzrastać, aż wszystkie państwa Europy, które tego zechcą, znajdą się w Unii. Wszystkie. Nie musi to jednak oznaczać pośpiechu. Suma wszystkich głosów dla 27 państw wynosi 345. To wynika z zasad Traktatu Nicejskiego (2001), którego rozwiązania jeszcze przez pewien czas, m.in. dzięki staraniom naszego kraju, będą obowiązywać.

W nowych, lizbońskich, zasadach liczenia głosów większą wagę przywiązuje się do liczby ludności, a nie jak dotychczas do liczby posiadanych przez dane państwo głosów. Polska straci. Mieliśmy 27 głosów (jeszcze przez pewien czas będziemy je mieć), czyli prawie tyle samo co Niemcy, ale przecież w potencjale ludnościowym znacząco ustępujemy im miejsca. Walczyliśmy ile sił w głowach naszych negocjatorów, by zasady nicejskie utrzymać. Udało się, lecz na krótko. Będzie je można stosować posiłkowo, o ile inni wyrażą na to zgodę. Ale i to do czasu. Od roku 2017 obowiązywać będą już tylko nowe procedury podejmowania decyzji w Radzie.

Większość kwalifikowaną stanowić będzie 55% państw, jednak nie mniej niż 15, reprezentujących 65% ludności Unii. Zapewne do tego czasu Unia się rozszerzy. Liczenia więc nie ubędzie. Aby wszystko było jasne, zasady głosowania ujęto nie tylko w Traktacie Lizbońskim, ale i w protokole przejściowym organizującym wszystko do 31 października 2014 roku (system nicejski)

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

93

i od 1 listopada 2014 do 31 marca 2017 roku (system lizboński z możliwością zastosowania rozwiązań z Janiny, umożliwiających odroczenie, na pewien czas, podjęcia decyzji).

Cóż, miało być prościej, a wyszło jak zawsze. Ale Unia jest zadowolona. Najważniejsze, że zasadę związania siły głosu państwa z liczbą jego ludności będzie można przez pewien jeszcze czas osłabiać przez procedurę nicejską i janińską. Dobre i to.

Zwykłe głosowania większościowe nie wzbudzają tylu emocji. Tryb jest prosty – większość państw „za” lub „przeciw”. Spraw nim objętych jest zaledwie kilka, dochodzą jeszcze kwestie proceduralne. Radzie Unii Europejskiej jako najważniejszemu organowi decyzyjnemu, w sensie formalnym, poświęciliśmy już wystarczajaco dużo uwagi, zatem czas porozmawiać o innych instytucjach i innych ważnych sprawach.

Prezydencja…

Rada Europejska, której też poświęciliśmy już sporo miejsca, ma to szczęście, że po latach oczekiwania została wreszcie wpisana do struktury organizacyjnej Unii Europejskiej jako jej instytucja o kluczowym znaczeniu. Wszak Unia jest już w pełnym tego słowa znaczeniu organizacją międzynarodową i swoją strukturę mieć musi. Rada Europejska, Rada Unii Europejskiej, Parlament Europejski, a także inne instytucje, o których już za chwilę, są ważnymi elementami tej konstrukcji.

Prezydencja nie doczekała sie takiego potraktowania. Nadal jest trochę bezpańska i trochę bardziej zwyczajowa niż traktatowa. Trochę się o niej mówi w Traktacie Paryskim z 1951 roku, lecz dosłownie jedno zdanie. Inne akty prawne wskazywały kolejność jej sprawowania przez państwa, którą ustalano już do 2020 roku – a jednak regulacji co do istoty w zasadzie nie ma. Zresztą może to i dobrze? Przecież nie inaczej było przez całe dziesięciolecia z Radą Europejską, a nikt nie miał wątpliwości co do jej miejsca i znaczenia w Unii, zapisanie zaś tego w Traktacie Lizbońskim było zwykłą formalnością.

Zacznijmy jednak od początku: co to jest ta tajemnicza prezydencja, czego dotyczy, czy jest ważna, a jeśli tak, to dla kogo i czy słusznie robimy, że tak starannie się do jej sprawowania w drugiej połowie 2011 roku przygotowujemy?

94

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Być może trafniej i w sposób bardziej u nas zrozumiały można by powiedzieć – przewodnictwo. A jednak prezydencja nie tylko bardziej pasuje i dostojniej brzmi, ale wbrew pozorom nie oznacza tego samego co przewodnictwo, bądź przewodniczenie. To ostatnie można odnieść raczej do przewodniczenia różnym gremiom unijnym (np. grupom roboczym Rady).

Prezydencję sprawować może każde państwo będące członkiem Unii Europejskiej. Nie daje ona państwom szczególnych uprawnień. To funkcja (można ją określić jako zespół funkcji powierzonych przez szczegółowe przepisy traktatów) o prestiżowym i w pewnym sensie porządkującym wszelkie działania charakterze. Porządkującym i ukierunkowującym. Państwo już zawczasu przygotowuje się do niej, ogłaszając z pewnym wyprzedzeniem zamierzenia, jakie chce zrealizować. Nie zapomina przy tym o kontynuacji poprzedniej prezydencji, pełnej zbieżności z działaniami długofalowymi całej Unii, no i oczywiście o własnej promocji. Bo prezydencja to doskonała sposobność, by „się w Unii pokazać”.

Traktat Lizboński wprowadził pewne zmiany do zasad sprawowania prezydencji obowiązujących uprzednio. Obecnie jest ona sprawowana w układzie trójkowym, z góry ustalonym. Skład trio powinien uwzględniać różnorodność państw członkowskich oraz równowagę geograficzną w ramach Unii. Państwa tworzące trio sprawują prezydencję przez półtora roku wspólnie, przy czym przez pół roku jedno z nich – co do zasady – przewodniczy odbywającym się wówczas posiedzeniom Rady. Od wszystkich trzech państw wymaga się ścisłego współdziałania, tak by zapewniona została spójność działań Unii we wszystkich sprawach. Każde państwo trio przygotowuje program prezydencji w łączności z pozostałymi państwami, każde zaś państwo osobno ma swój program szczegółowy. Polska już też jest gotowa do objęcia swojej funkcji, a ostatnie miesiące poprzedzające naszą prezydencję to będzie „dopinanie” szczegółów. Nasze trio to my, jako ci najwięksi, Dania i Cypr.

Osiemnaście trudnych i napiętych miesięcy pracy, a w tym sześć pierwszych to „nasz czas”.

Urząd przewodniczącego Rady Europejskiej niewątpliwie zmienił pewne funkcje prezydencji. Dawniej wykonujący jej funkcje szef państwa lub premier rządu przewodził pracom Rady Europejskiej, teraz pracą Rady Europejskiej kieruje jej stały i wybierany przez tę Radę przwodniczący. On ją reprezentuje, a tym samym całą Unię na zewnątrz. Niewątpliwie osłabiło to

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

95

rolę prezydencji, na której dotychczas „ciążył” obowiązek reprezentacji Unii w stosunkach z innymi państwami. Dzisiaj prezydencja także wykonuje tę funkcję, lecz dzielić ją musi z przewodniczącym Rady Europejskiej oraz z wysokim przedstawicielem Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa.

Przewodniczący Rady Europejskiej to interesująco zapowiadające się stanowisko; nie będzie jednak tym samym, kim mógłby być prezydent Unii. Mniejsze kompetencje, wybór przez Radę Europejską spoza jej składu, a tym samym niemożność głosowania bardzo go ograniczą. Pierwszy krok w Lizbonie został jednak postawiony, pierwszym przewodniczącym został Herman van Rompuy, co już wiemy.

Jeszcze gwoli ścisłości trzeba wspomnieć, że chociaż mówimy (tak na przykład czyni to prasa) o prezydencji w Unii, to tak naprawdę jest to prezydencja w jednej z jej instytucji: w Radzie Unii Europejskiej. Tak było zawsze, lecz dawniej prezydencja obejmowała również przewodniczenie Radzie Europejskiej. Teraz obejmuje ona liczne komitety, narady, spotkania, konferencje i – choć na pozór jej znaczenie nie jest już tak wielkie jak kiedyś, jeśli w ogóle kiedykolwiek było wielkie – to nadal prezydencja może wpływać na zainteresowanie państw członkowskich określonymi tematami i sprawami, a czyż nie o to chodzi?

Polsce chodzi – mówimy już o programie naszej prezydencji – o mocne zaangażowanie się Unii w sprawy bezpieczeństwa energetycznego, o wzmocnienie rynku wewnetrznego, budowę silnej polityki obronnej Unii oraz zwrócenie uwagi na sprawy edukacji młodzieży, zatrudnienia, ochrony środowiska. To nie jest mało jak na sześć miesięcy.

Prezydencja pod rządami Traktatu o Unii Europejskiej w wersji lizbońskiej planuje, zarządza, reprezentuje, mediuje, współpracuje z instytucjami unijnymi, czyli robi to, co robiła, mimo że wymiar tego jest nieco mniejszy, ale nade wszystko jest, pokazując nam, obywatelom Unii, że to nie unijne instytucje mają moc nadrzędną nad tym, co się wokół nas dzieje, lecz nadal najważniejsze w Unii jest państwo i jego głos. To właśnie czyni prezydencję i ważną, i potrzebną. Spory kompetencyjne, nawet jeśli się pojawią, będą sprawą drugorzędną.

96

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Prezydencja prezydencji nierówna…

Z sentymentem wspominamy prezydencję Grecji, na której ręce składaliśmy wniosek o członkostwo Polski w Unii (8 kwietnia 1994 roku). Chwila to historyczna, choć jej ranga nie została chyba przez nas należycie doceniona i zagubiła się pośród spraw i sporów, o których dzisiaj nikt już nie pamięta.

Mimo że na prezydencji nie ciąży obecnie zbyt wiele obowiązków, co jest zresztą kwestią dyskusyjną, to jednak wymaga się od niej sprawności organizacyjnej, planu działania oraz dużej zręczności politycznej i dyplomatycznej.

Lepiej z zadaniami prezydencji radzą sobie państwa większe, dysponujące bardziej doświadczoną służbą dyplomatyczną i rozwiniętą administracją rządową oraz po prostu określoną pozycją i siłą oddziaływania.

W drugiej połowie 2005 roku z dużym zaciekawieniem i niepokojem, wartym wiele miliardów euro, obserwowaliśmy zmagania prezydencji brytyjskiej o uchwalenie budżetu Unii na lata 2007-2013. Rzecz dla Brytyjczyków o tyle trudna, że sami byli stroną sporu o dotacje dla rolnictwa (ich utrzymania domagali się Francuzi) i o rabat własnej składki, który obciąża pozostałe państwa. Przyjęty przez Radę Europejską (grudzień 2005) budżet zadowalał zarówno oszczędnych, jak i państwa ostatniego rozszerzenia. Innego zdania był Parlament Europejski, o czym wspominaliśmy, który nie zaaprobował tej wersji budżetu (styczeń 2006) i zmusił Unię do poszukiwania korzystniejszych rozwiązań. Rozwiązania zadowalające wszystkich znaleziono, budżet uchwalono, jego realizacja nadal trwa i Polskę bardzo satysfakcjonuje. Emocji jednak nie brakowało do samego końca. Sporą uwagę, i chyba słusznie, skupialiśmy na prezydencji niemieckiej (pierwsza połowa 2007), która podjęła wiele wysiłków, by ruszyły prace nad traktatem reformującym. I rzeczywiście, ruszyły one w lipcu 2007 roku, a zakończyły się pod rządami prezydencji portugalskiej 13 grudnia 2007 roku, gdy traktat ten, znany pod nazwą Traktatu z Lizbony (Lizbońskiego), podpisano. Portugalczycy musieli się sporo natrudzić, by zadowolić wszystkich, ale cel osiągnęli.

Przez wiele najbliższych lat w Unii teoretycznie powinien panować instytucjonalny spokój: żadnych wielkich reform, żadnych traktatów reformujących, czegokolwiek. Tak będzie jednak tylko do czasu, w którym stwierdzimy, że Unii należą się zmiany w związku z kolejnymi rozszerzeniami, rozwojem sytuacji na świecie, kwestiami finansowymi itp. Nie łudźmy się. Tych

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

97

traktatów będzie jeszcze sporo. Może temat wspólnej europejskiej konstytucji stanie się kiedyś znów aktualny.

Otoczenie Rady Unii Europejskiej…

Rada Unii Europejskiej jest ostatnim i decydującym ogniwem formalnego procesu decyzyjnego w Unii. Nie działa jednak w próżni. Współpracuje zarówno z Parlamentem Europejskim, Komisją Europejską, państwami członkowskimi, jak i z licznymi komitetami, które wspomagają ją w podejmowaniu decyzji.

Wśród nich jest Komitet Stałych Przedstawicieli (COREPER) państw członkowskich, czyli komitet ambasadorów państw unijnych akredytowanych przy Unii Europejskiej.

Można powiedzieć, że obecnie są dwa COREPER-y: I – obradujący na szczeblu zastępców ambasadorów, zajmujący się bardziej szczegółowymi zagadnieniami (na przykład ochrona środowiska), oraz II – składający się z ambasadorów, w których gestii leżą sprawy gospodarki, finansów oraz kwestie z dziedziny polityki zagranicznej i bezpieczeństwa.

COREPER I i II przygotowują projekty decyzji dla Rady, decydując, które z propozycji (wniosków) Komisji Europejskiej trafią pod jej obrady z szansą na akceptację, a które muszą być jeszcze przedyskutowane i dopracowane.

Komisja Europejska w walce…

Nie byłoby działań prawnych Rady Unii, gdyby nie było Komisji Europejskiej. Jej prawo do inicjatywy prawodawczej jest oryginalną zdobyczą systemu instytucjonalnego Unii, pozwalającą zachować konieczną równowagę między jej poszczególnymi organami.

Co do zasady, bez wniosku Komisji nie ma aktu prawnego. Oczywiście równowaga między instytucjami musi przewidywać mechanizm awaryjny, w którym brak działań ze strony Komisji nie sparaliżuje całej Unii. Taki mechanizm istnieje. Rada może wymusić na Komisji podjęcie takich kroków, które będzie można uznać za realizację jej prawa do inicjatywy prawodawczej, i na tej podstawie uchwalić odpowiedni akt prawny. Prawo do inicjatywy prawodawczej jest na tyle ważne i oryginalne, że nie pozwala jednoznacznie zakwalifikować

98

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Komisji jako instytucji wykonawczej. Ona sama, i to jest chyba niezbyt dobre, też nie myśli o sobie tylko jako o wykonawcy.

Ta właśnie przyczyna, i kilka innych, o których już wcześniej wspominaliśmy, legło u podstaw głębokiego kryzysu Unii w połowie lat sześćdziesiątych minionego wieku. Trudno było niektórym państwom pogodzić się z pozatraktatową rolą, jaką Komisja chciała odegrać. Powinna wykonywać, a nie rządzić. Tak pojmowano jej funkcje na tle traktatów. Było jednak pewne, acz drobne wytłumaczenie jej wygórowanych aspiracji. W EWWiS-ie Komisja, nazywana tam Wysoką Władzą, była organem decyzyjnym, ponadnarodowym. We Wspólnocie Europejskiej i Euratomie tego jej odmówiono. Kryzys zażegnano, przyzwyczajenia i aspiracje pozostały.

Na Komisję należy patrzeć jak na instytucję, która, podobnie jak Parlament Europejski, ogniskuje niczym soczewka wszystkie problemy Unii.

Komisja Europejska to najciekawszy, bo najbardziej dynamiczny i aktywny organ Unii. Nawet wtedy, gdy się myli lub próbuje określić wymiary i krzywiznę bananów czy długość i grubość ogórków, co pozwala nieco się z niej pośmiać i pożartować, jest niezastąpiona w swych działaniach na rzecz jedności Europy.

Doceniają jej działalność także politycy, którym Unia zlecała w minionych latach przygotowanie raportów o istotnych koniecznych zmianach i o jej rozwoju. Wszystkie raporty (powstały w połowie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego stulecia) podkreślały, jak ważna dla Unii jest silna Komisja, w której niektórzy widzą zalążek przyszłego rządu europejskiego.

Zupełnym nieporozumieniem jest natomiast mówienie o Komisji Europejskiej jako o organie wykonawczym, sugerując tym samym drugorzędność jej pozycji i rangi, tak samo błędne jest niedostrzeganie wszystkich ról, jakie odgrywa ona w „teatrze rozmaitości”, jakim jest Unia.

Wykonawca? A jakże!

I to zarówno tego, co nakaże jej Rada Unii Europejskiej, tego, co wypływa z konkluzji (ustaleń) prezydencji kończących obrady Rady Europejskiej, jak i tego, co wprost nakazują jej traktaty i co jest jej, i tylko jej, kompetencją.

Są to kompetencje szerokie i ważne dla funkcjonowania rynku wewnętrznego Unii. Ochrona konkurencji, która jest fundamentem zdrowej gospodarki

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

99

rynkowej. Zwalczanie nieuczciwych praktyk naruszających konkurencję, chociażby takich jak tworzenie karteli. Limitowanie nadmiernych subsydiów państwowych dla określonych działów gospodarek narodowych lub poszczególnych przedsiębiorstw. Zwalczanie dyskryminacyjnych praktyk podatkowych.

W uzasadnionych przypadkach Komisja może usankcjonować – a jest to jej uprawnienie dyskrecjonalne, to znaczy tylko jej przysługujące i przez nią wykorzystywane – gdy uzna to za stosowne, odstąpienie państwa członkowskiego od ustalonych reguł postępowania.

Takie zezwolenie ma zawsze swój limit czasu oraz liczne warunki.

Od swej wykonawczej roli Komisja nigdy się nie odżegnywała, lecz nigdy też nie chciała być postrzegana jako bezwolne narzędzie w rękach Rady (Unii Europejskiej), tym bardziej że ma jeszcze inne kompetencje.

Strażnik traktatów? Oczywiście!

To na niej przecież ciąży obowiązek czuwania nad przestrzeganiem postanowień traktatów oraz innych aktów prawa unijnego przez państwa członkowskie i inne podmioty działające w Unii. Gdy Komisja stwierdzi, że naruszenie prawa nastąpiło, może się zwrócić ze skargą do Trybunału Sprawiedliwości.

Nie odbywa się to jednak automatycznie i poprzedzone jest skomplikowaną procedurą. Komisja najpierw żąda wyjaśnień od państwa, później może – ewentualnie – zażądać wyjaśnień uzupełniających. Potem stara się wypracować kompromis między interesem Unii a interesem państwa członkowskiego.

Bierze na siebie rolę mediatora. Dopiero na samym końcu występuje ze skargą do Trybunału Sprawiedliwości.

Komisja wie, że skierowanie skargi przeciwko państwu, bez względu na istotę sporu, jest sprawą delikatną i zawsze polityczną. Dokąd zatem może, szuka innej drogi wyjścia z nieprzyjemnej sytuacji.

To właśnie z tej roli wzięło się jej określenie jako „sumienia Unii”, które stale przypomina wszystkim, państwom i instytucjom, czym jest interes Unii i jak go wspólnie realizować.

Administrator? Poniekąd.

Komisja administruje wydatkami publicznymi oraz czterema głównymi funduszami unijnymi. Wydatki to m.in. pieniądze na restrukturyzację przemysłu

100

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

stalowego i górnictwa, a także dotacje na badania naukowe i przekwalifikowanie pracowników.

Fundusze to Europejski Fundusz Socjalny, mający promować zatrudnienie i tworzyć możliwości kształcenia zawodowego, Europejski Fundusz Ukierunkowania i Gwarancji dla Rolnictwa, który wspomaga i finansuje działalność rolniczą, Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, znany już doskonale i w naszym kraju, jako że pomaga wyrównywać różnice w rozwoju regionów Unii, wreszcie Europejski Fundusz Rozwoju wspomagający kraje Afryki i Karaibów.

Komisja jako wyraziciel i reprezentant interesów Unii?

Oczywiście. Również taką rolę odgrywa.

To niemal jej pierwszorzędna rola. Pierwszorzędna w stosunkach z innymi państwami. Ale nie tylko. Ogólnounijny interes reprezentuje także w stosunkach z Radą Unii Europejskiej, która dba (przede wszystkim) o interesy poszczególnych państw.

Komisja jest tą instytucją, z którą porozumiewają się państwa spoza Unii oraz inne organizacje międzynarodowe. W tym znaczeniu reprezentuje Unię w stosunkach zewnętrznych. Działając w ramach mandatu udzielonego jej przez Radę Unii, jest negocjatorem wszystkich umów zawieranych przez Unię. Rozmowy o polskim członkostwie w Unii prowadziliśmy właśnie z Komisją, która była partnerem wymagającym, ale i lojalnym wobec naszych aspiracji członkowskich.

Wynegocjowane przez Komisję umowy zawiera Rada Unii. Komisja może także proponować zmiany w traktatach, na których opiera się funkcjonowanie Unii. Zmian tych może jedynie dokonać specjalnie w tym celu zwołana konferencja przedstawicieli rządów państw członkowskich.

Komisja jako koordynator? Też może być.

Ale ta jej rola nieco wygasła z chwilą zakończenia działalności przez EWWiS, radykalnie zmniejszyła się po wejściu w życie Traktatu Lizbońskiego, gdy przestała istnieć Wspólnota Europejska. Zachowuje ją jeszcze w stosunku do Euratomu.

Komisja jako inicjator procesu prawotwórczego? Mówi się, że to najważniejsza jej rola. Obok pozostałych, równie ważnych.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

101

Wniosek Komisji leży u podstaw procesu tworzenia prawa. Inicjatywa ustawodawcza jest uprawnieniem, co do zasady, Komisji. W szczególnych przypadkach inicjatywa ta może pochodzić od innych podmiotów. Ponadto Rada lub Parlament mogą wymusić na Komisji przedstawienie określonych badań i analiz oraz przedłożenie im propozycji aktów prawnych i na tej podstawie uchwalić taki akt. Krótko mówiąc, jak nie kijem go, to pałką.

Komisja nie powinna milczeć, nawet wtedy, gdy nie ma nic do powiedzenia. Takie milczenie zdarzało się nieraz, czym Rada była szczególnie poirytowana.

Wystarczy tych różnorodnych ról jak na jedną instytucję. Był jednak i taki okres w jej dziejach, że wydawało się, iż podźwignie ich więcej. Przynajmniej takie miała aspiracje. Być rządem europejskim i rządzić. Nie pozwolili.

W 1966 roku w Luksemburgu przypomnieli jej miejsce w szeregu. Udaje, że się z tym pogodziła. Czeka na swój czas. Ale nie nadszedł on wraz z Traktatem Lizbońskim.

Jeden za wszystkich, wszyscy za jednego…

Dwudziestu siedmiu członków Komisji, zwanych potocznie komisarzami, tworzy drużynę jej przewodniczącego, którego pozycja wśród pozostałych członków Komisji jest najsilniejsza. System kanclerski.

Rada Unii Europejskiej, działając w porozumieniu z przewodniczącym Komisji, przyjmuje listę kandydatów na komisarzy zgłoszonych przez państwa członkowskie. Komisja jest następnie mianowana przez Radę Europejską za zgodą Parlamentu Europejskiego. Parlament wypowiada się zarówno co do osoby przewodniczącego, jak i pozostałych komisarzy.

Procedura powoływania Komisji jest ściśle określona w unijnych traktatach.

Szczegóły reguluje Traktat o Unii Europejskiej. Sprawa jest poważna, bowiem jej kadencja trwa pięć lat i o ile nie zdymisjonuje jej Parlament z przyczyn politycznych, a poszczególnych jej członków Trybunał Sprawiedliwości z przyczyn prawnych lub przewodniczący Komisji nie zażąda ich rezygnacji, nie można komisarzy usunąć z urzędu. Ich właściwy dobór jest zatem niezwykle istotny.

Każdy komisarz odpowiada za sprawy, które powierzy mu przewodniczący.

Nie jest jednak w pełni samodzielny. Komisja to organ kolegialny. Wszystkie decyzje jej członków uzyskują autoryzację Komisji i stają się wspólne.

102

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Za wszystkie polityczną odpowiedzialność ponosi cała Komisja. W tym sensie członkowie Komisji nie są ministrami, takimi jak członkowie rządów w ich państwach, którzy mają uprawnienia do samodzielnego decydowania i wydawania aktów prawnych (na przykład w Polsce ministrowie wydają m.in. rozporządzenia). Kolegialne podejmowanie decyzji i kolegialna za nie odpowiedzialność. Trudna sprawa, gdy w grę wchodzi kilka tysięcy decyzji rocznie.

Na szczęście dla Komisji są procedury ułatwiające jej pracę i upraszczające podejmowanie decyzji (na przykład droga obiegowa wymagająca podpisu, a nie głosowania na posiedzeniu).

Skoro za wszystkie działania podjęte przez komisarzy odpowiedzialność ponosi cała Komisja, zespół musi być doborowy. W składzie Komisji są przeważnie wytrawni politycy, na przykład byli ministrowie, a także wybitni naukowcy, dyplomaci. Ludzie z pierwszych stron gazet w państwach Unii. Po jednym z każdego kraju. Obecnie dwudziestu siedmiu. I tu pojawiają się problemy.

Komisja to organ szybkich decyzji gospodarczych: trzeba uszczelnić unijne granice w obawie przed rozprzestrzenianiem się ptasiej albo świńskiej grypy, lub nałożyć kary na przedsiębiorstwo lekceważące nakazy bądź zakazy, a to wymaga niekiedy pilnych i zdecydowanych działań. Dwudziestosiedmioosobowa Komisja może deliberować, lecz czy skutecznie zadecyduje? Tak, ale czy zawsze?

Wiele było propozycji ograniczenia liczby komisarzy. Czternastu wystarczy – mówili jedni. Maksimum siedemnastu. Dwunastu komisarzy seniorów, tworzących coś na kształt gabinetu, i kilkunastu juniorów nieuprawnionych do podejmowania decyzji – to jeszcze inna propozycja.

Tylko jak powiedzieć Duńczykom albo Hiszpanom, albo…, że to właśnie ich obywatel w bieżącej kadencji będzie komisarzem niedecyzyjnym? Komisarzem juniorem?

Każda propozycja oznaczała jedno: nie wszystkie państwa będą miały swojego komisarza w składzie Komisji. A to powód do niezadowolenia. Politycznego.

I nie jest ważne, że komisarze nie są przedstawicielami państw członkowskich.

Komisja to nie Rada Unii. Komisja wyraża interes unijny, a jej komisarze są funkcjonariuszami międzynarodowymi działającymi na rzecz Unii. Nie wolno im przyjmować jakichkolwiek instrukcji od własnych rządów, nie wolno im swym zachowaniem stwarzać nawet pozorów związków z władzami własnego państwa.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

103

Karą za niezachowanie należytej niezależności w działaniach może być zdymisjonowanie przez Trybunał Sprawiedliwości. A to już nie żarty.

Państwa gotowe są na różne ustępstwa, lecz nie na pozbawienie ich prawa do „swojego” komisarza. Chcą go mieć i kropka. Wprawdzie Traktat Lizboński przewiduje możliwość zmniejszenia liczby komisarzy w stosunku do liczby państw członkowskich do 2/3 obecnego składu Komisji Europejskiej i wprowadzenie równej rotacji po roku 2014, ale ostatecznie ukształtował się kompromis, tak by zachować zasadę „jedno państwo jeden komisarz”.

W składzie Komisji w kadencji 2004-2009 była pani profesor Danuta Hübner. Zaproponowaliśmy do tego gremium wybitnego fachowca, polityka, naukowca. Ale musielismy jednocześnie zapomnieć, że pani profesor „po cichu” załatwi coś Polsce. Nie wolno. I tak jest dobrze. W obecnej kadencji „polskim” komisarzem (od spraw budżetu) jest równie doświadczony fachowiec, były minister przekształceń własnościowych Janusz Lewandowski.

104

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Aparat wiecznie żywy…

Aparat był, jest i będzie. Podobnie jak biurokracja. Jedyne, co można zrobić, to czuwać, by nie zdominował on czynnika politycznego i przedstawicielskiego i nie zaczął funkcjonować sam dla siebie.

Regulacje dotyczące krzywizny bananów czy średnicy jabłek, tak często przywoływane, to świetny przykład, lecz nie do końca. Urzędnicza fantazja ma swoje racje, i w dodatku w naszym, konsumentów, interesie.

Aparat Komisji jest rzeczywiście bardzo rozbudowany i zbiurokratyzowany.

Myślę, że u jego podstaw leżą doświadczenia francuskie. Tam administracja i biurokracja to sztuka sama w sobie. „Papierkowa republika”.

Struktura wewnętrzna aparatu Komisji obejmuje 27 dyrekcji generalnych (DG), które w pewnym uproszczeniu można porównać z ministerstwami (DG-Konkurencja, DG-Rynek Wewnętrzny i Usługi, DG-Polityka Regionalna, DG-Stosunki Zewnętrzne, DG-Rozwój, DG-Budżet i inne), a ponadto Sekretariat Generalny, składający się z kilku (8) dyrekcji.

Cały personel urzędniczy Unii, zarówno w Brukseli, pracujący w Komisji i w Radzie, w Luksemburgu, pracujący w Trybunale, jak i w Strasburgu, pracujący w Parlamencie, liczy ponad dwadzieścia pięć tysięcy osób. Samych tłumaczy jest kilka tysięcy. Czy to dużo? Odpowiedź nie jest prosta.

Języków urzędowych jest w Unii 23 i każdy oficjalny dokument musi być rozpowszechniony we wszystkich tych językach. Uchybienie temu wymogowi ma poważne konsekwencje prawne, o politycznych nie wspominając.

Ogromną pomocą służą Komisji liczni eksperci zapraszani przez nią do współpracy i do przygotowania najrozmaitszych analiz, opracowań i ekspertyz. Są oni nieformalnymi łącznikami między Komisją a państwami członkowskimi.

W Komisji bez zmian…

Raporty z lat minionych dotyczące reform w Unii i rozmaite projekty opisujące rolę Komisji mówią o jej wzmocnieniu. Powinna to być silna instytucja, zdolna do sprawnego, skutecznego działania. To jeden z punktów widzenia wyraźnie nawiązujący do koncepcji wzmacniania Unii i jej rozwoju w kierunku federalnym.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

105

Wielu polityków podkreśla jednak, że Komisja nie ma pełnej demokratycznej legitymacji do sprawowania swych funkcji w ich obecnym kształcie, a cóż mówić o wzmocnieniu. W swych propozycjach idą dalej: należy zredukować uprawnienia Komisji, zwłaszcza zaś prawo do inicjatywy prawotwórczej. To już prawie rewolucja próbująca pozbawić Komisję jednego z najbardziej znaczących uprawnień. Prawda, jak zwykle, leży pośrodku.

Komisja musi żyć rytmem rzeczywistego postępu integracji europejskiej – ani jej nie przyspieszać, ani nie hamować. Nadmiar kompetencji mógłby wywołać kryzys podobny do tego sprzed ponad czterdziestu lat. Naomiast brak efektywnych uprawnień uczyniłby z niej instytucję drugorzędną.

Obecny stan prawny wydaje się dość rozsądny. Dopóki nie trzeba go będzie zmienić. Traktat Lizboński utrwalił jej dotychczasową pozycję, może odrobinę ją wzmocnił, ale rządu europejskiego z niej nie uczynił.

Od unijnych instytucji można się tylko domagać, by konsekwentnie stosowały zasadę subsydiarności, która nakazuje rozwiązywać większość spraw na szczeblu lokalnym, bliższym obywatelom Unii, Komisji zaś pozostawić sprawy, których rozstrzygnięcie może nastąpić wyłącznie na poziomie Unii. Jak uczy doświadczenie, nadzieję na to trzeba mieć zawsze, złudzeń należy się pozbywać jak najszybciej.

Współpraca unijnych instytucji nie przebiega bezkonfliktowo. Kłócą się między sobą, walczą o kompetencje, pozywają przed Trybunał, ale i współpracują. I trudno byłoby rezultatów w tej współpracy nie zauważyć.

Jej wymiernym efektem jest prawo. Konkretne akty prawne. Tysiące, kilkanaście tysięcy aktów przez sześćdziesiąt lat. Oryginalny dorobek Unii.

Prawo unijne, prawo europejskie…

Różne nazwy określają to samo zjawisko: prawo europejskie, prawo unijne.

Terminy te znaczą dokładnie to samo. Obecnie, gdy Unia jest jednolitą organizacją międzynarodową, najprościej jest mówić o prawie unijnym.

Prawo Unii to coś jakościowo innego od prawa międzynarodowego publicznego, które rządzi stosunkami między wszystkimi państwami na świecie.

W prawie europejskim są elementy i publiczne, i prywatne. Dlatego mówimy o autonomii, czyli niezależności, odrębności prawa unijnego od między-

106

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

narodowego. Nawet o pewnym jego prymacie, gdy sprawa dotyczy stosunków między państwami członkowskimi Unii.

Prawo unijne wypracowało swoje oryginalne zasady, które wyznaczają sposób jego interpretacji i rozumienia poszczególnych rozwiązań.

Zasady, wiele zasad…

Trudno powiedzieć, która z zasad prawa unijnego wybija się na plan pierwszy, czy któraś wynikająca wprost z traktatów, jakie kiedykolwiek sterowały jej działalnością, czy wywodząca się z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Wszystkie są ważne. Wszystkie składają się na pojęcie zasad prawa unijnego.

Zasada subsydiarności – w Polsce nazywana też zasadą pomocniczości.

Na początek kilka słów o niej, ale nie dlatego, że jest najważniejsza, lecz dlatego, że jest najbardziej znana. To właśnie ona ma być zaporą przeciwko nadmiernej legislacji unijnej, zwłaszcza gdy sprawy można załatwić na niższym, lokalnym szczeblu, bliskim obywatelowi.

Unia, o ile traktat nie przyznał jej wyraźnych i wyłącznych kompetencji w określonej sprawie, powinna się zabierać za nią tylko wtedy, gdy kolejne, niższe szczeble, nie mogą się z nią uporać. Gmina, powiat, region, wreszcie państwo.

Chodzi o to, że do wyłącznych kompetencji Unii zalicza się politykę handlową, celną, w zakresie reguł konkurencji, pieniężną (dla krajów strefy euro) i zachowania zasobów morskich. Nawet rynek wewnętrzny i rolnictwo nie są w całości objęte wyłącznością Unii. Trybunał Sprawiedliwości w swym orzecznictwie nie jest przychylny próbom rozciągnięcia wyłącznych kompetencji Unii na dziedziny wyraźnie niewskazane w Traktacie o Unii Europejskiej i w Traktacie o funkcjonowaniu UE.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

107

Zasada subsydiarności nie jest do końca jasna. Jej interpretacja powinna być dokonywana w duchu celów Unii.

Zasada lojalności

Najkrócej i chyba najpełniej można o niej powiedzieć w następujący sposób: państwa po to dobrowolnie wstąpiły do Unii, by wspólnie osiągać wytyczone cele, a nie, by czynić wszystko, by tego nie robić. Nie można się powoływać na odrębność własnych rozwiązań prawnych, by zwolnić się z przestrzegania i stosowania prawa unijnego. Główny ciężar stosowania prawa unijnego spoczywa na państwach i nie mogą one przerzucać tego obowiązku na instytucje Unii ani też podejmować działań, które zwolniłyby je ze stosowania prawa Unii Europejskiej.

Zasada ta ma także wymiar pozaprawny. Odnosi się do współpracy między instytucjami Unii z państwami członkowskimi, które powinny lojalnie informować się o podejmowanych działaniach, mogących mieć wpływ na Unię i na te państwa. Zasada zasadą, a życie toczy się własnym torem. Tak naprawdę zasada lojalności, często występująca pod nazwą „zasada solidarności”, powinna dotyczyć także wzajemnych stosunków między państwami członkowskimi i uniemożliwiać im podejmowanie działań – zwłaszcza z państwami spoza Unii, których skutki mogą dotknąć partnera unijnego. Ale ta rozszerzająca interpretacja zasady lojalności na razie może być tylko postulatem. Szkoda.

Proporcjonalność

Środki, jakie podejmuje Unia, mając przed sobą określony cel, muszą być zarówno właściwe – przez co należy rozumieć ich staranny dobór, jak i wystarczające – ani mniejsze, ani większe, a jedynie takie, jakie pozwalają cel osiągnąć. Muszą być także konieczne.

Zasada niedyskryminacji

Zasada ta dotyczy wielu relacji łączących ludzi i państwa w Unii Europejskiej. Nie wolno dyskryminować państw w ich wzajemnych kontaktach ani obywateli Unii chcących świadczyć usługi na jej terytorium. Zakaz ten odnosi się także do dyskryminacji kobiet w stosunkach pracowniczych (jest to szersze zagadnienie równouprawnienia mężczyzn i kobiet, które w Unii ma szczególne znaczenie), obywateli państw unijnych korzystających z prawa

108

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

wyborczego do Parlamentu Europejskiego oraz organów lokalnych na terenie wszystkich państw członkowskich.

Zakaz dyskryminacji odnosi się także do rasy lub pochodzenia oraz do wszelkich form prześladowania ludzi ze względu na ich odmienność. Jest to jedna z najtrudniejszych kwestii, ponieważ obejmuje swym zasięgiem także dopuszczenie obywateli Unii do wykonywania zawodu we wszystkich państwach członkowskich. Unia dopuszcza wprowadzenie pewnych ograniczeń, jednak muszą one być równe w stosunku do wszystkich.

Nie można nie wspomnieć w tym miejscu o licznych programach zwalczania dyskryminacji i pogłębiania wiedzy na ten temat. Głównym ich przedmiotem jest równouprawnienie kobiet. Mimo wielkich postępów, jakie Unia zrobiła w tym zakresie, jest to nadal problem we wszystkich jej państwach.

Zasada równowagi instytucjonalnej

W demokratycznym systemie sprawowania władzy nie wymyślono niczego rozsądniejszego niż to, co przekazał nam Monteskiusz. Trójpodział władzy jest najdoskonalszą i najbardziej harmonijną zasadą współpracy między trzema władzami, które wzajemnie się uzupełniają i nie mogą bez siebie istnieć: władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

W dawnych czasach nośnikiem wszystkich tych uprawnień był monarcha.

Władca absolutny. Stanowił prawo, by następnie je wykonywać i samemu sądzić, czy dobrze to zrobił. Monteskiusz (w teorii) rozdzielił te uprawnienia, oddał je odrębnym instytucjom i kazał im toczyć między sobą stały, zrównoważony bój o kompetencje. To jest istotą demokratycznego państwa. Tak doskonały model naprawdę funkcjonuje daleko od Unii Europejskiej – w Stanach Zjednoczonych.

Unii nie udało się wprowadzić trójpodziału władzy. Właśnie dlatego zastąpiono ją zasadą równowagi instytucjonalnej. Klasycznym przykładem jej realizacji są wzajemne stosunki Rady Unii Europejskiej z Komisją Europejską. Prym wiedzie Rada, i to zdecydowanie, ale wielu działań nie może podejmować bez współdziałania z Komisją Europejską.

Podobnie jest z Parlamentem Europejskim, który samodzielnie niewiele może, lecz współdziałając z Radą i Komisją znacząco poszerza swe możliwości.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

109

Każda z tych instytucji w jakiejś części stanowi prawo i równocześnie je wykonuje. Zrównoważenie polega na tym, że żadna nie ma monopolu na te funkcje i musi współpracować z pozostałymi instytucjami. Zachowano jedynie pełną odrębność i niezależność Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, który jako organ sądowy sądzi i wyrokuje.

Omówione reguły nie wyczerpują katalogu wszystkich zasad prawa Unii.

Wskazaliśmy jedynie podstawowe. Oprócz nich jest jeszcze wiele zasad, o których także należałoby wspomnieć, lecz ich szczegółowe omawianie zaciemniłoby nam cały obraz.

Zasada nieretroaktywności, czyli niedziałania prawa wstecz, zasada autonomii sądowej, mówiąca o tym, że spory na tle stosowania prawa unijnego będą rozstrzygane wyłącznie przez Trybunał Sprawiedliwości UE. Jest też zasada autonomii finansowej, która podkreśla, że Unia, oprócz składek państw członkowskich, ma też własne dochody, do których należą cła, wynikające z unijnej taryfy celnej, czy także środki finansowe pochodzące z opłat wyrównawczych na import produktów rolnych. Wszystkie te zasady określają Unię jako strukturę samodzielną, gdy chodzi o prawo oraz możliwości działania.

Prymat czy pierwszeństwo…

Dla prawnika krajowego, obojętne, czy jest to prawnik francuski, niemiecki czy polski, jest to jedno z najtrudniejszych zagadnień. Dotyczy ono bowiem nie tylko wzajemnych stosunków między prawem krajowym a unijnym, lecz dotyka bezpośrednio zagadnienia suwerenności państwowej.

Nietrudno się dziwić, iż zagadnienie to budziło w swoim czasie wiele emocji.

Część z tych emocji już opadła, jako że sprawy, o których mówimy, trwają już kilkadziesiąt lat. Nie jest to zatem w Unii nic nowego. Nowe jest to zagadnienie w Polsce.

W obu traktatach unijnych darmo szukać wskazówek interpretacyjnych pozwalających rozstrzygnąć tę kwestię. Mówi się w nich jedynie o bezpośrednim stosowaniu rozporządzeń unijnych w porządku prawnym państw członkowskich.

Nie ma tam natomiast wskazówek, w jaki sposób rozstrzygnąć sprawę ewentualnych kolizji między przepisami tychże rozporządzeń a przepisami aktów prawa krajowego różnej rangi. Jednak dzisiaj nikt nie ma wątpliwości, które

110

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

przepisy mają moc nadrzędną. Rangę unijnego prawa wyznaczył w swym orzecznictwie Trybunał Sprawiedliwości. To on w wielu orzeczeniach jednoznacznie przesądził prymat, czyli nadrzędność prawa unijnego nad prawem krajowym. W wielu państwach członkowskich po pierwszym z tych orzeczeń zadrżała ziemia, a wraz z nią wszyscy prawnicy. Ale od tego pierwszego orzeczenia Trybunału i od kolejnych orzeczeń o podobnym wydźwięku nie było odwołania. Od orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości w ogóle nie przysługuje apelacja. Prymat prawa unijnego stał się nieodwracalnym faktem. Rozumowanie Trybunału było bardzo proste i we wszystkich orzeczeniach konsekwentne: dobrowolność przystąpienia do Unii zakłada dobrą wolę państwa członkowskiego, by spełniać wszystkie wspólnie podjęte ustalenia. Nie może być celem państwa powoływanie się na własne przepisy lub tworzenie nowych po to, by nie stosować się do prawa unijnego. Byłoby to bez sensu. Dlatego przepisy prawa unijnego, jako wspólne dla państw członkowskich, muszą wziąć górę nad przepisami krajowymi. Mocne i stanowcze rozwiązanie wszelkich dylematów.

Dotychczas nie zdarzyło się, by trybunały konstytucyjne lub sądy państw członkowskich zakwestionowały tę zasadę i orzekły o sprzeczności przepisu prawa unijnego z przepisem prawa krajowego, co uniemożliwiłoby stosowanie prawa Unii Europejskiej. Dzisiaj nikt już nie podważa tej fundamentalnej dla współpracy państw w Unii Europejskiej zasady.

Prawo unijne ma pierwszeństwo przed prawem państw członkowskich. Taka jest logika procesów integracyjnych, dobrowolność zaś związku, jakim jest Unia, uprawomocnia przypuszczenie, iż wszystkie państwa członkowskie na taki stan rzeczy wyrażają zgodę. O konieczności respektowania prawa unijnego i jego wiążącej mocy przekonujemy się chociażby na tle konfliktu o dolinę Rospudy. Czasem nie jest łatwo pogodzić się z decyzjami Komisji Europejskiej czy Trybunału Sprawiedliwości. Możemy mieć odmienne zdanie.

Ale innego wyjścia nie ma.

Taką zgodę na przyjęcie przepisów prawa unijnego i stosowanie ich przed przepisami prawa krajowego zawiera również konstytucja naszego kraju.

Gdybyśmy na chwilę założyli, że we współpracy państw członkowskich nie ma zasady nadrzędności prawa unijnego nad prawem krajowym, musielibyśmy

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

111

się zgodzić, że zrealizowanie wielu celów, dla których powołano Unię, byłoby niemożliwe.

Trybunał Sprawiedliwości Unii podziela taki punkt widzenia i w jednym ze swych orzeczeń (z roku 1972) dobitnie podkreślił, iż państwa członkowskie, gdy powołały Unię, przekazały jej swoje suwerenne prawa, choć w ograniczonym zakresie. Procesu tego nie można odwrócić, zatem nie można realizować tego, co jest sprzeczne z koncepcją przyjętą przez Unię.

Późniejsze orzeczenia Trybunału rozszerzyły interpretację dotyczącą prymatu prawa unijnego. Poszczególne państwa z dużymi oporami, co było do przewidzenia, wynikającymi z obaw o ich własne suwerenne prawa, zgodziły się na taką wykładnię Trybunału.

Zagwarantowanie podstawowych praw w Unii na poziomie ich własnych, narodowych regulacji zmieniło stosunek państw do zasady prymatu i pozwoliło jej już funkcjonować bez istotnych zastrzeżeń. Kwestie te są jednak nadal przedmiotem rozmaitych analiz i z teoretycznego punktu widzenia nie przestały być kontrowersyjne.

U źródeł…

Jak każdy system prawny, tak i system prawa unijnego ma swoje źródła. Co najmniej dwa. Pierwsze to pierwotne źródła prawa, a skoro są pierwotne, muszą być też pochodne, nazywane niekiedy wtórnymi. Pierwotne źródła prawa to takie przepisy, na podstawie i w ramach których wydawane są akty prawa wtórnego.

Pierwotne źródła prawa to w pierwszym rzędzie Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej i Traktat o Unii Europejskiej, z poprawkami wynikającymi z innych traktatów (łącznie z Lizbońskim). Uwierz mi, drogi Czytelniku, ale wciąż niejeden prawnik gubi się w ich zawiłościach.

Prawem pierwotnym w Unii są także układy o przystąpieniu państw (traktaty akcesyjne), jak również prawo zwyczajowe oraz ogólne zasady prawa. Wiele spośród norm prawa zwyczajowego dotyczy zagadnień proceduralnych, ogólne zaś zasady prawa nawiązują przede wszystkim do ochrony praw człowieka i reguł demokratycznego państwa prawa.

Do źródeł pierwotnych można też zaliczyć decyzję o wyborach bezpośrednich do Parlamentu Europejskiego (decyzja z roku 1976, wybory w 1979)

112

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

oraz decyzję tworzącą Sąd Pierwszej Instancji (1988). Dzisiaj jest to po prostu Sąd, będący częścią składową Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.

Z formalnego punktu widzenia obie te decyzje wydane przez Radę (Unii Europejskiej) należałoby zaliczyć do aktów prawa pochodnego, lecz ich ranga i znaczenie dla systemu instytucjonalnego Unii mają taki charakter, iż są traktowane jako pierwotne źródło prawa.

Unijne akty prawne pochodnego przybierają konkretną formę

Każda kategoria aktów prawnych pozwala na osiąganie określonych celów.

Dlatego Unia posługuje się kilkoma kategoriami aktów prawnych, o różnym charakterze i różnej mocy obowiązującej, by realizować różnorodne zadania.

Traktat Lizboński, wbrew wcześniejszym planom, nie wprowadził istotnych modyfikacji.

Do pochodnych źródeł prawa należą: rozporządzenie, dyrektywa, decyzja, a także zalecenie i opinia

Trzy pierwsze kategorie aktów prawnych mają charakter obligatoryjny, czyli obowiązkowy lub zobowiązujący. Nie ma możliwości, aby państwa członkowskie i inne podmioty, do których są one skierowane, nie zastosowały się do nich bez narażenia się na skomplikowaną procedurę przed Trybunałem Sprawiedliwości, poprzedzoną „niemiłą” rozmową z Komisją Europejską, o czym już wiemy.

Dwie ostatnie kategorie aktów nie mają takiego charakteru. Ale tylko pozornie.

Rozporządzenie

To akt prawny o zasięgu ogólnym, tzn. zawierający normy prawne obowiązujące wszystkich, których dotyczy określona w tym akcie sytuacja. Innymi słowy, a to będzie definicja dla obecnych i przyszłych prawników, jest to akt prawny o generalno-abstrakcyjnym charakterze, skierowany do bliżej nieokreślonej liczby adresatów. Trudne? Ale tak właśnie jest.

Rozporządzenie wiąże w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich, chyba że zostało skierowane tylko do niektórych państw. Stosowane jest wprost, co oznacza, że nie wymaga żadnych zabiegów wprowadzających do porządku prawnego państw członkowskich Unii. Nawet

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

113

nie wolno takich zabiegów czynić. Wystarczy publikacja w „Dzienniku Urzędowym UE” (także, rzecz jasna, w polskiej wersji językowej).

Rozporządzenie nakłada obowiązki na państwa i ich obywateli, a także wiąże w sposób bezpośredni instytucje unijne i instytucje państwowe, w tym sądy.

Jego siła jest ogromna. Dlatego nie należy do kategorii aktów prawnych nadużywanych w Unii. Stosuje się je w tych dziedzinach funkcjonowania Unii, w których uzasadnione jest pełne ujednolicenie prawa państw członkowskich, np. polityka handlowa, transportowa, konkurencji.

Dyrektywa

Od rozporządzenia różni ją to, że nie jest tak pospieszna i nie chce wszystkiego osiągnąć natychmiast. Ale jest wiążącym aktem prawnym. Jej adresaci, mogą to być wszystkie państwa członkowskie lub tylko niektóre, muszą się do niej dostosować w pełnym zakresie w terminie, który ona sama wskaże.

Dyrektywa precyzuje pożądany cel i określa rezultat, jaki powinien zostać osiągnięty. Dobór środków pozostawia adresatowi. Niezwykle łaskawa.

Co do zasady z dyrektywy nie płyną bezpośrednie prawa i obowiązki dla obywateli Unii, lecz do czasu, gdy nie zostanie włączona do porządku prawnego państw członkowskich. Potem działa jak rozporządzenie. Pełnią władzy.

Chodzi jednak o to, że państwa członkowskie z wdrożeniem postanowień dyrektyw do własnego prawa czekają (lepiej powiedzieć: zwlekają) do ostatniej chwili lub czynią to pod presją Komisji.

Dyrektywy dobrze się sprawdzają tam, gdzie w grę wchodzą procesy harmonizacji (dostosowania) prawa krajowego do unijnego oraz zbliżania polityk gospodarczych państw członkowskich. Spieszyć się trzeba, lecz z umiarem. Nie należy zapominać, a dotyczy to wszystkich aktów prawa unijnego, że główny ciężar ich przestrzegania spoczywa nie na Trybunale Sprawiedliwości Unii Europejskiej, lecz na państwie członkowskim i jego sądach.

Decyzja

By „wyłowić” różnice, decyzję najprościej porównać z rozporządzeniem.

Decyzja ma charakter indywidualny. Aż prosi się, by przywołać decyzję administracyjną, funkcjonującą choćby w prawie polskim, i stwierdzić, jak blisko

114

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

im do siebie. Instytucje UE mają również możliwość wydawania decyzji niewskazujących adresatów.

Decyzja unijna nie wywołuje skutków względem wszystkich. Rada (Unii Europejskiej) kieruje decyzje do państw członkowskich, Komisja także do osób fizycznych i prawnych. W decyzji zawarty jest nakaz lub zakaz określonego działania. Mogą też być obowiązki bądź uprawnienia dla adresata.

Ta kategoria aktu unijnego przydaje się w dziedzinie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, i to wydaje się oczywiste. Ponadto kwestie związane z funkcjonowaniem wspólnego rynku rolnego, a także z harmonizacją innych sektorów polityki gospodarczej doskonale znoszą kategoryczny ton decyzji.

Decyzje prawne stanowią dokument nakładający obowiązki na osoby fizyczne, a ich wykonanie odbywa się zgodnie z porządkiem państwa, na którego terytorium przedsiębiorstwo ma swoją siedzibę, lub którego obywatelem jest osoba fizyczna. Nie ma jednak podstaw do obaw. Decyzje nie są wydawane w każdej sprawie, a tylko w takiej, która wynika z prawa unijnego, w dodatku nie są kierowane do każdego z nas. Można odetchnąć.

Zalecenie i opinia

Nie wszystkie akty prawne Unii obowiązują w jednakowym stopniu. Zalecenie i opinia nie mają charakteru wiążącego (czyli nie zobowiązują do ich stosowania), choć o niektórych zaleceniach Trybunał wypowiada się bardzo jednoznacznie i nie mniej kategorycznie.

Zalecenia są przyjmowane przez Komisję, Radę UE i Europejski Bank Centralny. Natomiast opinie mogą być przyjmowane przez wszystkie instytucje UE. Zalecenia kierowane są przede wszystkim do państw członkowskich, które nie mogą ich całkowicie ignorować, tym bardziej że ich rangę wzmacnia orzecznictwo Trybunału. Traktuje on zalecenie jako instrument prawny tam, gdzie nie można użyć innych środków, a równocześnie gdy istnieje potrzeba stanowczego wpłynięcia na to, co dzieje się w Unii. A zatem, mimo że nie jest ono aktem prawnie wiążącym, lepiej czuć się nim związanym.

Z zaleceniem unijnym jest trochę tak jak z zaleceniem nauczyciela, by dobrze przygotować się do testu. Niby nie wiąże, a jednak nie warto ryzykować.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

115

Inny charakter mają opinie Parlamentu Europejskiego i licznych unijnych komitetów (Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, Komitetu Regionów), a inny Komisji Europejskiej, szczególnie tzw. opinia umotywowana, od której zaczyna się prawny z nią bój, który może zawieść państwo przed Trybunał. Ta ma charakter wiążący i obligujący do zajęcia stanowiska, czyli co najmniej do udzielenia przez państwo odpowiedzi.

Pozostałe opinie wyrażają pewne stanowisko, pogląd na sprawę, zawierają informację, ale nie wiążą adresata. Natomiast wiązać może sam fakt, że opinia, gdy tak mówią traktaty, musi zostać przedstawiona. A przynajmniej należy się o jej wydanie zwrócić. Jeżeli takiego działania nie będzie, akt prawny, który zostanie wydany, może zostać uznany za nieważny. Sankcja dotkliwa; dlatego Rada Unii oraz Komisja pytają Parlament i komitety o ich zdanie zawsze wtedy, gdy muszą to uczynić, one zaś często same, w formie opinii, wyrażają je nawet wówczas, gdy nie są przez nikogo pytane. Szczególnie aktywny jest w tym Komitet Ekonomiczno-Społeczny, gremium wyrażające poglądy środowisk biznesowych i pracowniczych. Bardzo ważna i wpływowa instytucja unijna.

Opiniami, choć specyficznymi, są rezolucje Parlamentu Europejskiego uchwalane w sprawach społecznych i politycznych. Też nie wiążą, choć ich społeczna ranga i rezonans (oddziaływanie) są większe. Odwrotnie niż znaczenie prawne, którego w zasadzie nie mają.

Parlament, co trzeba przyznać, odważnie podejmuje wiele trudnych tematów, także obyczajowych. Opinia, czy też stanowisko Parlamentu, może przybrać formę rezolucji, która niczego prawnie nie nakazuje. Głos Parlamentu rozchodzi się po całej Unii, gdzie na ogół spotyka się z przychylnym przyjęciem społecznym, lecz państwa i tak te sprawy regulują po swojemu. Nie jest to bowiem materia prawa unijnego.

Umowy, układy, traktaty, konwencje…

Skoro jesteśmy u źródeł prawa unijnego, nie sposób pominąć umów międzynarodowych. Umowy te zawiera w imieniu Unii, która – jako organizacja międzynarodowa – ma zdolność do wchodzenia w stosunki umowne z innymi podmiotami międzynarodowymi, Rada, a ich treść negocjuje z jej mandatu (upoważnienia) Komisja Europejska lub inny organ przez nią upoważniony, np. wysoki przedstawiciel Unii ds. zagranicznych i polityki bezpieczeństwa.

116

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Umowy międzynarodowe (umowa, układ, traktat, konwencja – różnią się od siebie tylko nazwami) zawarte przez Unię wiążą państwa członkowskie i instytucje unijne, co postanawiają traktaty unijne, przyznając im tym samym wysoką rangę pośród innych źródeł prawa. Jak wysoką? Gdzieś między prawem pierwotnym a pochodnym.

Wśród umów zawieranych przez Unię najistotniejsze znaczenie mają układy o stowarzyszeniu. Nie tworzą one jednorodnej grupy. Celem jednych jest podtrzymanie więzi łaczących niektóre państwa członkowskie z państwami, które niegdyś były ich koloniami, inne zaś przygotowują państwa do członkostwa w Unii.

Dobrym tego przykładem jest układ z Turcją, która na swoją kolej do Unii czeka już bez mała pięćdziesiąt lat. Choć rzeczywiste negocjacje akcesyjne rozpoczęły się w 2005 roku, mało kto wierzy w rychłe przystąpienie tego kraju do Unii. Co gorsza, nawet sami Turcy przestali w to wierzyć i wydaje się, że chwilowo przestali także chcieć. A sprawa wcale nie jest taka prosta: nie wystarczy powiedzieć, że to dobrze, iż Turkom daleko do Europy, niech poczekają. Bo to nieprawda. A z całą pewnością nie jest to prawda jedyna. Turcy czekali na zaproszenie do Unii długo, ta zaś zbyt długo nie umiała podjąć jednoznacznych decyzji. Turcy to naród dumny. Zniecierpliwienie przeszło w gorycz. Entuzjazm społeczeństwa nieco wygasł, choć można wskazać przesłanki, iż nie jest to uczucie trwałe.

Trzeci rodzaj układów stowarzyszeniowych zawierała Unia z krajami Europy Środkowej. Także z Polską. Wpisany został do nich dialog polityczny, przez co odeszły one od schematu układów, o których mowa wyżej, i zyskały uroczyste miano układów europejskich. Takie układy podpisały także kilka lat temu Bułgaria i Rumunia, które już dołączyły do Unii (w 2007 roku), oraz Chorwacja, która przystąpi do Unii zapewne w nieodległym czasie. Gros umów, jakie zawiera Unia, dotyczy handlu i współpracy.

Ciągle u krynicy…

Prawo unijne stale się rozwija i rozrasta. Przybywają nowe akty prawne, a wzbogaca je orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości i Sądu. Interpretacja prawa rodzi nowe zasady prawne, które uzupełniają te, które wywieść można wprost z traktatów. Widomy to znak, że Unia ma się dobrze.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

117

Zasady podstawowe zawarte w traktatach oraz w aktach prawa pochodnego, wzbogacone o zasady wynikające z orzecznictwa Trybunału, jak również ogół przepisów zawartych w traktatach, utożsamiane są często z pojęciem „konstytucja Unii”. Nie chodzi tu jednak o konstytucję w postaci jednorodnego aktu prawnego, którego materia jest taka sama jak w konstytucjach narodowych. Unia to nie państwo i jej konstytucja nie wyczerpałaby wszystkich zagadnień regulowanych na poziomie narodowym. Chodzi tu raczej o dosyć umowne potraktowanie konstytucji, rozumianej jako zbiór zasad respektowanych przez państwa członkowskie, zwyczaje oraz traktaty.

Tak pojmowana konstytucja ma charakter dynamiczny, stale się zmieniający, biorąc pod uwagę choćby traktaty akcesyjne już podpisane i te, które zostaną podpisane za chwilę, także wchodzące w jej zakres.

Ale Unii nie wystarczyła tak rozumiana konstytucja, porwała się więc na tworzenie jednolitego dokumentu, czegoś na kształt narodowych ustaw zasadniczych. Traktat o ustanowieniu Konstytucji dla Europy poległ na etapie ratyfikacji przez państwa członkowskie. W 2005 roku odmówili mu poparcia Francuzi i Holendrzy. Jedną z jego wad było to, że tak naprawdę nie była to konstytucja europejska, lecz umowa międzynarodowa zawarta na poziomie państw członkowskich. Obywatele Unii niewiele mieli tu do powiedzenia.

Na prawdziwą konstytucję, którą może kiedyś przyjmą Europejczycy, trzeba jeszcze poczekać. Na najbliższe lata zastąpi ją Traktat Lizboński. I właściwie to dobrze, ponieważ nie można niestannie reformować, trzeba nauczyć się tych reform i zmian, które są, a przede wszystkim wsłuchiwać się w głos narodów Europy. One rzadziej się mylą niż politycy.

Acquis communautaire…

Dorobek prawny Unii Europejskiej jest jej istotnym, „dotykalnym” osiągnięciem. Jest jej nieskrywaną dumą. Żadna organizacja międzynarodowa czy jakakolwiek inna struktura o podobnym charakterze nie może się pochwalić piętnastoma tysiącami, skromnie licząc, aktów prawnych dotyczących różnorodnych spraw i zagadnień – poczynając od rolnictwa, przez transport i komunikację, energetykę, konkurencję, ochronę środowiska, handel, politykę regionalną, aż po rybołówstwo. I to wcale nie koniec.

Na pojęcie acquis communautaire składają się porządek prawny Unii, zasady prawne, orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości UE, w tym Sądu (dawniej

118

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Sądu Pierwszej Instancji), a niektórzy dodają jeszcze, że i duch Unii ma tu swoje miejsce.

Jak to przełożyć na język polski? W zasadzie nie da się. Wielu już próbowało.

Zresztą nie tylko my, Polacy. Nawet Brytyjczycy ulegli. Acquis communautaire i koniec. Tym razem Francuzi górą.

Przed acquis communautaire nie ma ucieczki. Wszystkie nowo wstępujące państwa muszą przyjąć je w całości. A gdy już je przyjmą, trzeba wdrażać, dostosowywać, przestrzegać.

Dorobek prawny nie jest wolny od krytyki: że nadmierny i że powinien być stale przeglądany, czy w konkretnych dziedzinach jest rzeczywiście potrzebny, że czasem jest zbyt drobiazgowy. To najczęściej pojawiające się zarzuty pod adresem unijnej legislacji. Ale nie tylko legislacji. Pod adresem Unii w ogóle.

Prawo unijne nie jest sumą praw poszczególnych państw europejskich ani też częścią jakiegoś innego, większego porządku międzynarodowego. Jest to nowe jakościowo zjawisko na świecie, które narodziło się sześćdziesiąt lat temu wraz ze Wspólnotami Europejskimi, z nią dorastało, aczkolwiek wcale się nie starzeje. Wbrew biologii. Jest wynikiem naszej woli, narodów tworzących Unię, bo zgodziliśmy się, by wraz z członkostwem w tej nowatorskiej strukturze osiągać wspólne cele, stosując podobne rozwiązania za pomocą tych samych instrumentów. Nic o nas bez nas. Prawo unijne, obejmując tak wiele różnorodnych dziedzin współpracy między różnymi państwami, dotyka nas wszystkich. Lepiej zatem móc je tworzyć, niż tylko się mu przyglądać. Z tego punktu widzenia podjęliśmy trafną decyzję, przystępując do Unii.

Regulacja europejska nie obejmuje wszystkich dziedzin życia. Całe szczęście.

Nietrudno sobie wyobrazić, jak wiele zmian musiałoby zajść w życiu politycznym i społecznym Europy, i poszczególnych państw, gdyby legislacja europejska była jedyna, obligatoryjna, wszechobecna. Sądzę, że wypaczyłoby to ideę integracji europejskiej.

Dzisiaj to, co wspólnie, może być regulowane przez Unię, zawiera się w szeroko pojętym prawie gospodarczym, umożliwiającym budowę i funkcjonowanie rynku wewnętrznego.

Realizacja czterech podstawowych unijnych swobód, dotyczących nieskrępowanego ruchu ludzi w Unii, swobodnego przepływu towarów, wolnego transferu

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

119

kapitału i możliwości świadczenia usług w całej Unii, wyznacza kres omnipotencji prawa unijnego. Prawo: celne, spółek, usług finansowych, ochrony konsumenta, prowadzenia działalności gospodarczej, czyli te obszary, które określone są w traktatach jako unijne, należą do materii prawa europejskiego.

Sfera stosunków administracyjnych, wyznaniowych czy wreszcie konstytucyjnych (na przykład ustrój i forma państwa) należy do wyłącznej kompetencji państw członkowskich. Mówiąc inaczej, to my sami decydujemy, w jak zbudowanym państwie będziemy żyli, jaka w nim będzie rola Sejmu, czy będzie Senat i ile szczebli będzie liczył samorząd lub administracja państwa. My sami zadecydujemy, czy małżeństwa homoseksualistów zalegalizujemy i jak ułożymy stosunki z Kościołami. Nie będziemy natomiast kwestionować prawa Unii do urzeczywistniania celów rynku wewnętrznego i innych działań, jakie może podjąć, mając ku temu upoważnienie traktatowe.

Powtórzmy, prawo unijne nie wypiera i nie zastępuje prawa państw członkowskich. Pojawia się tam, gdzie w Unii istnieje konieczność wprowadzenia jednolitych rozwiązań.

Ale nawet i tam, gdzie istnieje regulacja europejska, prawo unijne nie musi regulować wszystkich szczegółów, pozostawiając je prawu państw członkowskich. Zasada subsydiarności ma wtedy pełne zastosowanie. Prawo europejskie może, na przykład, określić, jakie informacje powinno zawierać i jak powinno wyglądać prawo jazdy, co nie budzi specjalnego sprzeciwu, ale nie może przesądzać, jaki organ administracji czy samorządu może je wystawiać. A skoro prawo unijne jest, i ma się całkiem dobrze, muszą być i „sprawcy” tego stanu rzeczy. Rada, która je tworzy? Przede wszystkim, bo twórca jest zawsze najważniejszy. Parlament Europejski? Bez dwóch zdań, skoro ma swój znaczny i rosnący udział w prawodawstwie unijnym. Komisja Europejska? Rzecz sama przez się zrozumiała, tym bardziej że jest ona przecież strażniczką traktatów.

A Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej? Zdecydowanie tak. Traktaty wyznaczają mu doniosłą rangę w kontrolowaniu przestrzegania prawa. Jego rola jest nie do przecenienia.

Wprawdzie nie on jeden stoi na straży prawa unijnego. Tę rolę powierzono także państwom członkowskim, ale tylko on może…, właśnie, co może Trybunał?

120

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej może wiele…

Zapewne trafniej byłoby zapytać, czego Trybunał nie może, ale skoro wolno mu prawie wszystko, a przede wszystkim nie podlega żadnej kontroli, to lepiej takich pytań nie zadawać.

Rzeczywiście, bez cienia przesady, o Trybunale można powiedzieć, że jego kompetencje, jak na organ sądowy, są ogromne. Jest równocześnie sądem konstytucyjnym, sądem najwyższym, administracyjnym i międzynarodowym.

Wprawdzie kompetencje Trybunału Sprawiedliwości nie upoważniają go do czynnego brania udziału w podejmowaniu unijnych decyzji, to jednak wywiera przemożny wpływ na kształt i funkcjonowanie procesu decyzyjnego.

Trybunał nie tylko interpretuje przepisy prawne, ale kreuje ich rozumienie tak, jakby tworzył zupełnie nowe. Tak było z fundamentalną dziś dla Unii zasadą nadrzędności jej prawa w stosunku do prawa państw członkowskich, co wcale nie wynikało z traktatów. Było w nich wyraźne niedopowiedzenie. Trybunał dopowiedział to, o czym zapomnieli lub nie chcieli powiedzieć twórcy traktatów, i sprawę przesądził. Oczywiście nie było to takie proste. Na prymat prawa unijnego składa się kilka orzeczeń wydanych w różnym czasie, lecz tworzą one mistrzowską całość, której nikt nigdy nie zakwestionował.

Jako sąd konstytucyjny Trybunał orzeka o zgodności aktów Rady, Komisji i Europejskiego Banku Centralnego oraz aktów Parlamentu Europejskiego i Rady Europejskiej zmierzających do wywarcia skutków prawnych wobec podmiotów trzecich. W bardzo ograniczonym zakresie i na warunkach ściśle określonych przez traktaty i własny statut może wypowiadać się o prawnych implikacjach działań Rady Europejskiej. Jest w tym jednak tyle „misteriów”, że tematu tego nie będziemy rozwijać.

Interpretacja prawa to zadanie szczególnie odpowiedzialne, tym bardziej że od orzeczeń Trybunału nie ma odwołań, jego zdanie jest ostateczne. Inter-

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

121

pretacji podlegają nie tylko akty prawa pochodnego, ale i traktaty. Również oceny o zgodności zawieranej (przewidywanej) umowy międzynarodowej z traktatami, dokonane przez Trybunału, są wiążące.

Ważną rolę w wypełnianiu przez Trybunał zadań sądu konstytucyjnego odgrywają orzeczenia wstępne, będące odpowiedziami na pytania prejudycjalne (innej nazwy nie ma) zadawane przez sądy krajowe. Przypomnijmy, że to na sądach państw członkowskich ciąży główny obowiązek przestrzegania prawa unijnego.

Pytania te przyczyniają się do ujednolicenia praktyki stosowania prawa unijnego w poszczególnych państwach, czyniąc je uniwersalną zdobyczą Unii. Odpowiadając na pytania prejudycjalne, Trybunał wypowiada się również o zgodności przepisu krajowego z unijnym, a przy okazji może ocenić ważność aktu unijnego. Pytania te powinny być kierowane do Trybunału wówczas, gdy sądy krajowe mają taki obowiązek lub gdy chcą się upewnić co do właściwego rozumienia prawa unijnego. Powinny, lecz nie pytają, a przynajmniej bardzo rzadko. I to nie tylko dlatego, że sędziowie uważają, iż są niezawiśli i nikt nie może ich do zadawania pytań zmusić, bo nie może, ale także dlatego, że na odpowiedź czeka się bardzo długo. Na przykład dwa lata w sprawach gospodarczych to całe wieki.

Najciekawsze, oczywiście jest to ocena subiektywna, są spory kompetencyjne. Komu i co wolno? Co do zasady Trybunał wiążąco wypowiada się o uprawnieniach innych instytucji Unii. Dawniej, gdy sporów tych było dużo, ich głównym uczestnikiem najczęściej była Komisja Europejska. Nie dlatego, że taka kłótliwa, lecz raczej żądna nowych uprawnień, by nie powiedzieć – władzy. Ale to przeszłość. Po sześćdziesięciu latach wiadomo, kto i co może i komu czego nie wolno. Spory są, lecz nie tak ekscytujące jak dawniej.

Jako sąd najwyższy Trybunał występuje wtedy, gdy działa jako instancja apelacyjna w stosunku do niektórych decyzji Komisji (na przykład decyzji nakładających kary pieniężne na przedsiębiorstwa), jak również w stosunku do orzeczeń Sądu (dawniejszego Sądu Pierwszej Instancji).

Jako sąd międzynarodowy Trybunał objawia się wtedy, gdy rozpoznaje spory między państwami członkowskimi, wynikające ze stosowania prawa unijnego, także wtedy, gdy rozpoznaje przekazane mu na mocy specjalnej

122

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

umowy między stronami wszelkiego rodzaju spory, które dotyczą spraw będących przedmiotem ich współpracy w Unii.

Jako sąd administracyjny Trybunał działa wtedy, gdy rozpoznaje odwołania od orzeczeń Sądu w sprawach między funkcjonariuszami a Unią. Ta jego rola nie jest specjalną nowością w organizacjach międzynarodowych, które mają organy spełniające podobną funkcję.

Trybunał udziela także ochrony prawnej osobom prywatnym, zarówno fizycznym, jak i prawnym, przed skutkami nielegalnego aktu o charakterze wykonawczym, wydanego przez jakąkolwiek instytucję unijną. Rozstrzyga również spory o naprawienie szkód spowodowanych przez unijnych funkcjonariuszy podczas wykonywania czynności służbowych. Ta funkcja mogłaby być śmiało zaliczona do kompetencji Trybunału jako sądu cywilnego.

Opisana klasyfikacja uprawnień Trybunału pomaga nam zrozumieć, jak ważna jest to instytucja dla Unii Europejskiej. Gdy zbiera się na posiedzeniu, by osądzić

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

123

sprawę, nikt nie pyta, w jakim występuje charakterze i którą ze swych funkcji realizuje. Nie ma to żadnego znaczenia. Dlatego tylko wspomnimy, że do przedstawionych tu licznych jego funkcji dodać można i to, że jest też sądem arbitrażowym, rozpatrującym sprawy wynikające z klauzuli arbitrażowej zamieszczonej w umowie zawieranej między partnerami gospodarczymi.

Ważną funkcję, jeśli chodzi o kontrolę prawa unijnego, spełnia Sąd. Nie tylko orzeka w sprawach skarg wniesionych przeciwko orzeczeniom sądów wyspecjalizowanych, lecz także rozpoznaje niektóre pytania prejudycjalne, kierowane do niego przez sądy krajowe. A to wiele.

Spore zmiany w nazewnictwie Trybunału wprowadził Traktat Lizboński, choć zasadniczo nie dotyczyły one jego kompetencji, lecz spraw organizacyjnych. Nazywa się on teraz Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej, a pod tym zbiorczym tytułem kryją się: Trybunał Sprawiedliwości, Sąd oraz sądy wyspecjalizowane (Sąd do spraw Służby Publicznej Unii Europejskiej). Na ocenę tych zmian i wzajemnych relacji między tymi sądami, poza stwierdzeniem o wzmocnionej pozycji całego Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, musimy poczekać aż do rozwinięcia się codziennej praktyki.

Gdy Trybunał orzeka…

Sędziowie Trybunału są w pełni niezawiśli. Nie są to przedstawiciele państw w Trybunale, a w pełni niezależni członkowie najwyższego gremium sądowniczego w Unii. Ich wyboru dokonują zgodną wolą państwa członkowskie na sześcioletnią kadencję, która (po upływie tego okresu) może być odnowiona. Raz na trzy lata wymienia się połowę składu Trybunału.

Sędzią Trybunału (także Sądu) może być osoba o pełnej niezależności, co do której nie ma żadnych wątpliwości, spełniająca wymagania konieczne do wykonywania najwyższych funkcji sędziowskich we własnym kraju lub będąca powszechnie uznanym ekspertem prawa Unii Europejskiej.

Sędziowie wybierają spośród siebie prezesa Trybunału Sprawiedliwości na okres trzech lat. Mandat prezesa jest odnawialny. Przewodniczący nie tylko organizuje pracę Trybunału, kierując jego całą strukturą administracyjną, lecz także przewodniczy jego posiedzeniom i kieruje obradami.

124

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Skład Trybunału może być na jego wniosek powiększony jednomyślną decyzją Rady Unii o sędziów z nowo przyjętych państw. Chodzi o to, aby każdy system prawny miał swoją reprezentację w Trybunale. Nie państwo, lecz system.

Podobne procedury dotyczą sędziów Sądu oraz ośmiu rzeczników generalnych. Rzecznicy łączą w sobie funkcje adwokatów i prokuratorów, niemniej są kimś więcej. Przygotowują dla Trybunału projekt rozstrzygnięcia danej sprawy w postaci umotywowanego wniosku, który zawiera nie tylko analizę poprzednich orzeczeń Trybunału, ale też oceniają prawdopodobne skutki, jakie może mieć orzeczenie Trybunału. To trudne, ale jednocześnie niezwykle fascynujące zadania dla prawnika. Rzecznikom stawiane są równie wysokie wymagania jak sędziom obydwu sądów.

Rzecznicy nie wiążą Trybunału swymi opiniami, co jest zrozumiałe. Jeżeli Trybunał podziela w swym orzeczeniu opinie przedstawione przez rzecznika, wzmacnia tym samym swoje rozstrzygnięcie, które w przyszłości może zostać wykorzystane do określenia kierunku, w jakim powinno się rozwijać prawo unijne, a zwłaszcza orzecznictwo Trybunału. Opublikowanie propozycji rzecznika pozwala powoływać się na nie nawet wtedy, gdy Trybunał nie wszystkie je podziela. Siła rzecznika jest zatem wielka, a jego rola jest równie inspirująca, co nowatorska.

Trybunał rozstrzyga spory w pełnym składzie bądź w składzie jednej izby.

Pełny skład izb zarezerwowano m.in. dla spraw, które w ocenie Trybunału mają wyjątkowe znaczenie. Ponadto państwo członkowskie lub instytucja będąca stroną postępowania może wnioskować o rozpatrzenie sprawy przez wielką izbę. W Trybunale jest coraz więcej izb i coraz więcej spraw jest przez nie rozstrzyganych. Izby orzekają w imieniu Trybunału, dlatego nie przysługuje od ich orzeczeń odwołanie do całego składu Trybunału. Działalność Trybunału podlega takiej samej ocenie jak działalność innych instytucji unijnych. Jest w niej sporo krytyki. Zarzuca się mu europejską nadinterpretację prawa, prowadzącą w praktyce do tworzenia nowych zasad i przepisów. Ale też nikt nie ośmielił się ich nie przestrzegać czy też ignorować. Z całą pewnością orzeczenia Trybunału oraz jego interpretacja prawa unijnego są istot-

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

125

nym elementem budowy jedności europejskiej, mimo że nie mogą przekroczyć ram wyznaczonych im przez państwa członkowskie. Chyba że Trybunał nada im własne znaczenie.

Rozwój procesów integracyjnych, czego przejawem może być obejmowanie zasięgiem prawa europejskiego coraz to nowych obszarów współpracy, będzie sprzyjać Trybunałowi. Silne ponadnarodowe instytucje unijne także w przyszłości podlegać będą jego pełnej jurysdykcji. Te czasy już nadchodzą, co można dostrzec w unijnych traktatach. Także w Lizbońskim.

Sądy, trybunały, komitety…

Sąd

Sąd (jeszcze jako Sąd Pierwszej Instancji) pojawił się stosunkowo niedawno, bo w 1989 roku. Liczba i zasady powoływania sędziów są podobne jak w Trybunale. Tym, co różni go od Trybunału, to kompetencje. Z biegiem czasu ulegały one przemianom. Początkowo Sąd ten rozstrzygał spory Unii z pracownikami oraz spory osób fizycznych i prawnych z instytucjami unijnymi.

Do jego obecnych kompetencji należy też, między innymi, rozpatrywanie skarg osób prywatnych przeciwko Komisji Europejskiej, dotyczących zastosowania reguł konkurencji w stosunku do przedsiębiorstw. Rada (Unii Europejskiej) po konsultacji z Komisją i z Parlamentem Europejskim określiła, iż do zakresu jego kompetencji będą także należeć sprawy dotyczące postępowania antydumpingowego (zapobieganie sprzedaży towarów po zaniżonych, niższych kosztów produkcji, cenach).

Sąd jest częścią składową Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej – organu Unii o klarownie określonych zadaniach. Nie jest to już tylko organ wspomagający i odciążający pracę „właściwego” Trybunału, a z taką myślą był początkowo powołany, lecz stał się w pełni samodzielną instytucją unijną, o silnej pozycji ustrojowej. Może on, w porozumieniu z Trybunałem Sprawiedliwości, tworzyć nowe zasady proceduralne, które są zatwierdzane przez Radę. Może też, podobnie jak Trybunał, posiłkować się pracą rzeczników generalnych. Niewątpliwie jednak jest instancją niższą niż Trybunał i od jego orzeczeń przysługuje odwołanie do Trybunału, oczywiście w określonych przypadkach i z uwzględnieniem istniejących ku temu procedur prawnych.

126

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Powołanie Sądu, zgodnie z intencją, odciążyło Trybunał Sprawiedliwości od rozpatrywania skarg i spraw, którymi wcześniej był zarzucany, co tym samym pozwoliło mu skierować uwagę na sprawy istotne dla Unii. Zmiany nie poszły jednak tak daleko, jak pójść powinny. Wprowadziły one instancyjność postępowania tylko w niektórych sprawach, utrzymując jednak jednoinstancyjność w innych, bardzo dla Unii ważnych.

Kiedy Trybunał rozpatruje skargi np. przeciwko państwom, działa jako instancja jedyna i ostateczna. Przeczy to demokratycznemu pojmowaniu wymiaru sprawiedliwości, którego jedną z fundamentalnych zdobyczy jest wieloinstancyjność i możliwość odwołania się nawet wtedy, gdy wszystko wydaje się pozornie proste.

Wypada pogodzić się z faktem, że gdy Trybunał Sprawiedliwości przemawia, czyni to w sposób ostateczny.

Trybunał Obrachunkowy

Pieniądze, jakie Unia dzieli między państwa członkowskie, oraz sposób, w jaki to czyni, z natury rzeczy muszą podlegać kontroli. A robi to Trybunał Obrachunkowy.

Często występuje on także pod innymi nazwami: Trybunał Rewidentów (Księgowych), Trybunał Biegłych Księgowych, Sąd Audytorów, Trybunał Kontroli Budżetowej. Nazwą najczęściej stosowaną jest jednak Trybunał Obrachunkowy i przy niej, w zgodzie z Traktatem o Unii, pozostańmy.

Jest to instytucja unijna, o której mówi się i pisze stosunkowo mało.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

127

Traktaty poruczają mu badanie zgodności z prawem i prawidłowości wszystkich dochodów i wydatków Unii, jak również upewnienie się, czy wspólnymi finansami zarządzano rozsądnie. Kontrola Trybunału rozciąga się zarówno na wszystkie dochody unijne, jak i na unijne organy i instytucje, chyba że w stosunku do niektórych taka kontrola została wyraźnie wykluczona.

Kontrole przeprowadzane są w instytucjach unijnych i w państwach członkowskich. Te ostatnie odbywają się w porozumieniu z krajowymi organami kontrolnymi. Kontrola dochodów przeprowadzana jest na podstawie kwot uznanych za należne, jak i faktycznie zapłaconych Unii. Kontrola wydatków obejmuje podjęte zobowiązania, a także rzeczywiście dokonane wypłaty.

Kompetencje Trybunału Obrachunkowego w pewnym przybliżeniu można porównać z kompetencjami Najwyższej Izby Kontroli. Trybunał Obrachunkowy, którego rolę i zadania jako jednej z głównych instytucji Unii utrzymał w mocy także Traktat Lizboński, realizuje kilka ważnych postulatów, między innymi zwiększenia demokratyzmu Unii Europejskiej oraz zapewnienia większej jawności poczynań jej instytucji poprzez kontrolę finansów. Wprawdzie zasięg tej kontroli, jak mówią o tym traktaty, ujęty jest dość szeroko, to jednak pewne instytucje są z niej wyłączone, co może sugerować, iż kontrola ta nie jest kompletna.

Wcześniej omówione i w pewnym uproszeniu przedstawione instytucje Unii Europejskiej można określić jako jej pierwszoplanowe instytucje. Tym właśnie

128

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

instytucjom powierzona została realizacja celów, jakie stawia przed sobą Unia Europejska.

Nie wyczerpuje to jednak obrazu instytucjonalnego kształtu Unii. To maszyneria bardzo skomplikowana i dość powiedzieć, że samych tylko komitetów, podkomitetów i innych organów o podobnym charakterze jest w Unii około 2500.

Nie sposób ani się nimi wszystkimi zająć, ani nawet pobieżnie je przedstawić.

Zostawmy to komitologii, która – choć nie jest odrębnym ogółem procedur, zresztą kto wie, może nim już jest – odnosi się do wykonywania uprawnień wykonawczych przyznanych Komisji przez Radę i ma już bogatą literaturę.

Wspomnijmy jeszcze o kilku instytucjach, których przedstawienie uzupełni obraz instytucji unijnych.

Europejski Bank Centralny. Instytucja Unii Europejskiej…

Europejski Bank Centralny jest częścią mechanizmu podejmowania decyzji w Unii Europejskiej, cieszy się pełną odrębnością i korzysta z dobrodziejstw posiadania osobowości prawnej. Jest instytucją główną Unii. Odgrywa pierwszorzędną rolę w budowie unii gospodarczo-walutowej, mając kompetencje do upoważniania banków centralnych państw członkowskich do emisji banknotów euro w Unii. Jego awans w Traktacie Lizbońskim do rzędu instytucji głównych jest w pełni uzasadniony. Obecnie dla 17 państw członkowskich (na razie taka grupa) banknoty euro są jedynym prawnym środkiem płatniczym.

Euro stało się wspólnym unijnym pieniądzem od 2002 roku.

Z różnych przyczyn o charakterze politycznym, społecznym i gospodarczym wspólna waluta nie dotarła do Wielkiej Brytanii, Danii i Szwecji, które postanowiły zachować jeszcze przez jakiś czas swój pieniądz narodowy. Ze zrozumiałych względów, a mają one charakter ekonomiczny, w niektórych

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

129

nowo przyjętych do Unii krajach, w tym w Polsce, na euro będziemy musieli poczekać co najmniej kilka lat.

Emisja własnego pieniądza jest jednym z ważniejszych zewnętrznych atrybutów suwerenności państwa. W przeszłości własne monety bili wszyscy europejscy władcy niemal już pierwszego dnia zasiadania na tronie czy na książęcym stolcu, widząc w tym dowód swej władzy. Być może do dzisiaj pozostało nam coś z takiego właśnie patrzenia na pieniądze. W jakiś szczególny sposób utożsamiają one majestat państwa, jego prawną i instytucjonalną odrębność.

Ale trzeba też na tę sprawę patrzeć z perspektywy XXI wieku, nieco innej niż kilka stuleci wcześniej. Europa staje się jednością polityczną i gospodarczą w coraz większym stopniu. Wspólny pieniądz może się stać czynnikiem postępu i wzrostu gospodarczego, zwłaszcza w krajach słabszych ekonomicznie. Musimy się zdać w tym miejscu na opinię fachowców, którzy niemal zgodnie podkreślają, że wspólna waluta w Unii Europejskiej, mimo pewnych trudności i obiekcji z tym związanych, jest koniecznością, jeżeli nadal interesuje nas Europa zjednoczona i silna.

Głównym celem Europejskiego Systemu Banków Centralnych, w którego skład wchodzą banki centralne państw członkowskich, jest utrzymanie stabilności cen oraz przyczynianie się do sprawnego prowadzenia polityki nadzoru nad instytucjami kredytowymi i stabilnością systemu finansowego.

Zupełnie inny charakter ma Europejski Bank Inwestycyjny…

130

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

To bankowa instytucja Unii Europejskiej, której głównym celem jest przyczynianie się do zrównoważonego i stabilnego rozwoju rynku wewnętrznego Unii. Bank udziela pożyczek i gwarancji umożliwiających realizowanie projektów we wszystkich sektorach gospodarki, a tym samym wspomaga słabiej rozwinięte regiony. W Polsce ma swoje olbrzymie zasługi, finansując lub współfinansując wiele inwestycji.

Spośród całej plejady (inaczej nie da się tego nazwać) komitetów działających w Unii o jednym, a właściwie o dwóch, już trochę wiemy: COREPER I i COREPER II wspomagają, a złośliwcy, których w Unii niemało, powiadają, że zastępują Radę Unii Europejskiej w procesie podejmowania decyzji.

Niebezpośredni wpływ na ten proces mają również Komitet Ekonomiczno-Społeczny i Komitet Regionów…

Komitet Ekonomiczno-Społeczny (KES) to reprezentacja pracodawców, organizacji biznesowych, pracowników oraz przedstawicieli różnych dziedzin życia społecznego i gospodarczego ze wszystkich państw unijnych. Są tam też farmerzy, rolnicy, konsumenci z licznych organizacji strzegących naszych praw, przedstawiciele związków zawodowych.

Komitet jest najczęściej wysłuchiwaną przez Radę, Komisję i Parlament instytucją. Jego głos waży w wielu sprawach, a dla Komisji był wielokrotnie podporą w działaniach prointegracyjnych. Mówi się o nim, że jest najbardziej wyspecjalizowaną, świetnie zorganizowaną i działającą organizacją lobbingową w Unii, reprezentującą wszystkie branże, zawody i grupy społeczne.

Obecnie, podobnie jak w Komitecie Ekonomiczno-Społecznym, zasiada w nim 344 wybranych przez Radę Unii przedstawicieli państw członkowskich.

Zabierają oni głos zawsze wtedy, gdy traktaty nakazują konsultować się z nimi, a także wtedy, gdy ich rady chce zasięgnąć któryś z unijnych organów.

Pełnym głosem mówią nawet wtedy, gdy nie są pytani, lecz uważają, że głos zabrać powinni. Wówczas także wszyscy się w ten głos wsłuchują.

Podobny charakter ma Komitet Regionów. Jest on nieco młodszy od KES-u, bo powstał dopiero wraz z wejściem w życie (1993) Traktatu o Unii Europejskiej. Jego powołanie było krokiem we właściwym kierunku, zwłaszcza gdy weźmie się pod uwagę rosnące znaczenie regionów. Ugruntowywanie się ich

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

131

pozycji w życiu społecznym i gospodarczym Unii będzie przydawać znaczenia Komitetowi. Trzystu czterdziestu czterech przedstawicieli życia regionalnego państw unijnych mianowanych jest przez Radę Unii w podobnej do KES-u procedurze. Podobne są też ich uprawnienia, gdy chodzi o zabieranie głosu w sprawach unijnych. Na razie dopiero zdobywają sobie pozycję w Unii, ale bez wątpienia ich głos jest coraz donioślejszy.

Krótka refleksja…

O instytucjach unijnych można mówić i pisać wiele. Niemal w nieskończoność. Nie tylko dlatego, że jest ich tak dużo, ale też dlatego, że są tak różnorodne, i, co tu dużo mówić, nieodzowne w życiu Unii, jak nieodzowne są organy w każdej organizacji międzynarodowej czy też jakiejkolwiek innej strukturze. Nie sposób przy tej okazji nie zadać istotnego pytania: czy wiemy, po co to wszystko stworzyliśmy, po co cała ta maszyneria? Bo przecież nie dla niej samej, nie po to, by za nią bezcelowo płacić.

Celem nadrzędnym musi być integracja Europy, lecz i ona nie może się dokonywać tylko po to, by się zjednoczyć, lecz po to, by zrealizować marzenia minionych pokoleń i nas samych o Europie pokoju, dobrobytu, o Europie, jaką zobaczyć można w wyobraźni – przyjaznej ludziom, uśmiechniętej i beztroskiej.

Czy takiej Europie potrzebna jest armia urzędników uzbrojonych w traktaty, przepisy, paragrafy, zintegrowane programy operacyjne rozwoju regionalnego, normy określające wielkość jabłek?

A z drugiej strony, jak zbudować Europę naszych marzeń, która jednocześnie sprostałaby wyzwaniom czasów, konkurencji na światowych rynkach i rywalizacji z resztą świata, nie budując instytucji pozwalających jej to osiągać?

Rzecz nie sprowadza się do pytania o potrzebę funkcjonowania instytucji i prawa, lecz o ideę dla Europy, o jej bardzo perspektywiczną wizję, w której ujrzelibyśmy cel, ku któremu zmierzamy i w której na wszystko, co potrzebne, znajdziemy miejsce.

Czy mamy taką wizję Europy, czy wiemy, ku czemu podążamy, jaki będzie tego finał i czy wiedza o nim jest nam niezbędna?

Na razie zostawmy te pytania bez odpowiedzi. Wymagają one chwili zastanowienia.

132

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Budżet, czyli co komu się należy…

Realizacja celów Unii Europejskiej wymaga dużych nakładów finansowych.

Nikt Unii nie sponsoruje, o pieniądze musi zadbać sama. Roczny budżet Unii wynosi obecnie ponad sto miliardów euro. Stanowi to około 1% produktu krajowego brutto całej Unii (czyli wszystkich 27 państw członkowskich). Nie są to przesadnie imponujące liczby, niemniej wzbudzają spore emocje. Komisja Europejska chciałaby zwiększenia budżetu, wiedząc, że pewne działania muszą być doszacowane, zwłaszcza gdy Unia poszerzyła się o nowe państwa i zamierza ten proces kontynuować. Innego zdania są niektóre stare państwa Unii, które widzą konieczność poważnych oszczędności. Każdy kraj ma własne pomysły, nieodpowiadające pomysłom innych.

Francuzi, na przykład, inaczej niż Brytyjczycy, chcieliby zachować finansowanie rolnictwa na dotychczasowym poziomie, ale zmniejszyć rabat składki brytyjskiej. Brytyjczykom to nie odpowiada. I bądź tu Unio mądra.

Ponad sto miliardów rocznego budżetu jest w całości finansowanie przez państwa członkowskie, przy czym część stanowi składka członkowska, a część wpływy z podatku VAT, akcyzy i ceł. Wpłaty składki członkowskiej odzwierciedlają poziom zamożności społeczeństw poszczególnych państw.

Nasza wpłata wynosi rocznie około dwóch i pół miliarda euro i jest znacznie mniejsza od wpłaty hiszpańskiej, wynoszącej blisko osiem miliardów euro.

Niemcy, najbogatszy kraj Unii, zasilają ją ponad dwudziestoma trzema miliardami euro rocznie.

Francja, Niemcy, Szwecja i Holandia wpłacają do unijnego budżetu najwięcej, o wiele więcej niż z niego otrzymują. Zapewne kiedyś i my znajdziemy się w tej grupie; na razie, jako beneficjent, czyli ktoś, kto korzysta (podobnie jak Hiszpania, Grecja, Portugalia i nowo przyjęte państwa), otrzymujemy z kasy unijnej znacznie więcej niż do niej dokładamy. W latach 2007-2013 będzie to kwota bliska 70 miliardów euro. To czysty zysk, który przełoży się na konkretne inwestycje.

Nie zmienia tego faktu to, że musimy wnieść opłatę z tytułu udziału w kapitale Europejskiego Banku Centralnego w wysokości 14 milionów euro rocznie, uiścić opłatę członkowską w Europejskim Banku Inwestycyjnym w wysokości 637 milionów euro rozłożonych na sześć rat półrocznych i 34 milionów euro z tytułu przystąpienia do Układu o Partnerstwie między Unią

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

133

a krajami Afryki, Karaibów i Pacyfiku, a także współfinansować rabat brytyjski.

Lwia część budżetu Unii (blisko połowa) przeznaczana jest co rok na finansowanie rolnictwa. Nietrudno zrozumieć, dlaczego kraje, w których odgrywa ono ważną rolę gospodarczą i społeczną (na przykład Francja i Polska), tak niechętnym okiem patrzą na próby zmniejszenia tych wydatków. Spora kwota przeznaczana jest na finansowanie pomocy dla regionów Unii, tak by stopniowo niwelować różnice w ich rozwoju. My także korzystamy z tych pieniędzy i powoli zaczyna być widoczne, gdzie i na jakie cele są one przeznaczane.

Administracja unijna to blisko 5% budżetu, czyli nie jest to kwota zatrważająca.

Budżet Unii planowany jest na siedmioletnie okresy. Obecny obejmuje lata 2007-2013. Sprawa jego ustalenia do samego końca nie była jednak tak oczywista, ponieważ bogatsze państwa członkowskie nie tylko wystąpiły z różnymi inicjatywami oszczędnościowymi, ale i bardzo się do nich przywiązały. I tu osłabł duch unijnej pomocy słabszym. Co więcej, ci bogatsi nie potrafili się ze sobą szybko i skutecznie dogadać, na czym chcieli zaoszczędzić.

Na tych przedłużających się targach potencjalnie spore pieniądze mogli stracić słabsi, w tym także Polska. Wyraźnie było widać w całej debacie budżetowej, że każde państwo myśli przede wszystkim o swoich interesach. Niby tak też powinno być, ale w ten sposób trudno jest budować solidarną i partnerską Europę.

Koniec końców państwa porozumiały się co do wysokości budżetu, tak jak to nie raz i nie dwa w przeszłości bywało. Ustaliły, gdzie i na czym zaoszczędzić, by sobie wzajemnie nie szkodzić. Porozumieli się oczywiście bogaci, nam przyszło nieco ponarzekać, lecz w końcu wyraziliśmy zadowolenie, że w ogóle budżet powstał i że nie

134

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

będzie większych strat dla biedniejszych. W przyszłości zapewne będzie podobnie.

Euroland to nie Disneyland…

Cele, jakie postawiła przed sobą Unia Europejska, a właściwie, jakie postawiły przed nią i przed sobą państwa członkowskie, są sformułowane w sposób ogólny i bardziej mają charakter programu niż konkretnych zadań: harmonijny i zrównoważony rozwój działań gospodarczych, trwały i bezinflacyjny wzrost gospodarczy uwzględniający wymogi środowiska naturalnego, wysoki poziom zatrudnienia i opieki społecznej, podnoszenie stopy życiowej i jakości życia oraz solidarności między państwami członkowskimi.

To cele zasadnicze. Skromnie ujęte jak na program. Brzmią bardzo technokratycznie. Ale brzmią. I są wspólne dla jednoczącej się Europy.

Przy tak postawionych celach nie bez znaczenia są metody ich osiągania. Rynek wewnętrzny, jego swobody, unia celna, unia gospodarczo-walutowa czy wreszcie Unia Europejska nie są celami samymi w sobie. Mają jedynie zaprowadzić nas do celów, które sobie stawiamy, a o których milczą nawet traktaty. Są to metody, środki, które mogą się zmieniać, unowocześniać oraz dostosowywać do warunków i możliwości.

Chyba nikt nigdy nie stwierdził, że Unia Europejska to doskonała konstrukcja na całą wieczność. Nikt nie może założyć, że nie będzie się zmieniać, że za sto lat musi wyglądać tak, jak my ją teraz zbudujemy, nawet jeśli budujemy ją z myślą o przyszłości. Tak samo jest z poszczególnymi etapami na drodze do celu, którego horyzont także z biegiem czasu będzie się poszerzał. Bo wokół nas wszystko się zmienia, poszerza, doskonali, raz jest gorzej, raz lepiej, nawet wtedy, gdy tego nie zauważamy na co dzień.

Euroland, czyli kraina, w której walutą jest euro, to także tylko metoda i środek do celu. Wydaje się on bardzo atrakcyjny, a na pewno nowatorski. Wspólna waluta nie była nigdy traktowana jako cel sam w sobie, nie jest też upragnionym rajem. A jednak w czasie, w którym żyjemy, jest to skuteczny środek do osiągnięcia celów, o których mówią traktaty unijne.

A jak będzie w przyszłości? Cóż, czy w dzisiejszym świecie coś jest naprawdę pewne?

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

135

Euro to bardzo ważny czynnik integrujący Europę. Nawet wtedy, gdyby – z ekonomicznego punktu widzenia – nie dostrzeżono jego zalet, to i tak wcześniej czy później euro musiałoby się pojawić w jednoczącej się Europie.

Na szczęście ma ono swoje zalety, dostrzegalne bez konieczności użycia szkła powiększającego. Aż trudno wyliczyć je wszystkie. Zostawmy to ekonomistom, któryc głos w tej sprawie jest bardziej przekonujący.

Wystarczy, że powiemy, że dla przedsiębiorców, kupców, turystów euro jest namacalnym zyskiem. Innego zdania mogą być konsumenci. Ale euro mają.

W naszych polskich zmaganiach z materią europejską jedno powinno być pewne: gdy mówi się A, trzeba powiedzieć B. Nie można do Europy dołączać wybiórczo, powołując się na przykład brytyjski, szwedzki czy duński, bo nie jesteśmy tymi krajami. Zamierzamy je dogonić. By mogło się to udać, powinniśmy skorzystać ze wszystkich możliwości i dobrodziejstw, jakie stwarza nam przynależność do Unii. Żadna połowiczność nie zda egzaminu, wywoła jedynie rozczarowanie i pozostawi uczucie niespełnienia.

Jeżeli zatem uważamy, że euro – na przykład – do roku 2015 jest w zasięgu naszych możliwości, to powinniśmy uczynić wszystko, by dołączyć do eurolandu i cieszyć się ze zmniejszenia kosztów transakcyjnych, ze zwiększenia przejrzystości cen, oddziałującego na konkurencję na rynkach, z obniżenia stóp procentowych, ze zwiększenia wzrostu gospodarczego i stabilności makroekonomicznej (czyli np. przewidywalności zjawisk ekonomicznych na poziomie naszego kraju i całej Unii), wreszcie z poczucia przynależności do świata, do którego zawsze chcieliśmy należeć.

W skali makroekonomicznej (poziom Unii) wprowadzenie euro uwidoczniło pewne niedostatki całej konstrukcji unijnej: unia walutowa powinna być wsparta unią polityczną, tak by Europa w sprawach gospodarki i polityki mówiła jednym głosem. Wspólna waluta powinna mieć silnego gospodarza.

Na to trzeba jeszcze zaczekać, ale niewątpliwie taka Unia nadejdzie. Kto wie, może Traktat Lizboński jest tego dobrą zapowiedzią, pierwszym krokiem?

Symbole…

Wszystko na świecie ma swoje symbole. Państwa, organizacje, ludzie. Jedne znamy i utożsamiamy się z nimi, mamy do nich wyraźny stosunek uczuciowy,

136

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

innych nie pamiętamy, albo dopiero się ich uczymy. Tak właśnie jest z symbolami Unii, jej zewnętrznymi znakami identyfikacyjnymi. Flaga. Większość wie, że jest niebieska i że są na niej gwiazdy, ale ile ich jest? Wiemy? A to jest proste: dwanaście złotych gwiazd tworzących krąg na ciemnoniebieskim tle.

Liczba gwiazd jest stała i nie powiększa się wraz z nowo przybyłymi do Unii państwami. Ta liczba sięga do chrześcijańskich korzeni Europy.

Flaga to chyba najbardziej rozpoznawalny symbol Unii; wszędzie go widać: na gmachach unijnych w Brukseli, Luksemburgu i Strasburgu. Flagi są też na gmachach publicznych, obok flag państwowych, w krajach Unii. Powiewają podczas wielu uroczystości, także państwowych, zdobią uroczystości oddania do użytku inwestycji współfinansowanych z unijnych pieniędzy. Mało widać ich w Polsce. Inwestycji unijnych przybywa, ale chyba za mało się nimi chwalimy. A przecież umiejętność korzystania z pieniędzy Unii oraz przerabianie ich na drogi, oczyszczalnie ścieków i inne pożyteczne inwestycje to wielki powód do zadowolenia.

W pierwszym okresie (lata 1994-1999) naszego stowarzyszenia ze Wspólnotami nie zawsze udawało się zagospodarować całą przyznaną nam pomoc unijną w ramach kilku programów pomocowych, z których największy był PHARE (Poland-Hungary Assistance for Restructuring of their Economies – Program Pomocy Polsce i Węgrom w Restrukturyzacji Gospodarki). Było to powodem często wyrażanych przez Komisję Europejską obaw o nasze zdolności, także organizacyjne, do wchłonięcia o wiele większych pieniędzy, jakie dostawać będziemy już jako państwo członkowskie. Podobne trudności mieli i inni. Nie byliśmy wyjątkiem.

Konieczność zgromadzenia własnych środków finansowych, nawet gdy jest to tylko pewna część przyznanej unijnej dotacji, na tzw. współfinansowanie inwestycji, jest niekiedy trudna. Przekonali się o tym zaraz po wstąpieniu do Unii Hiszpanie. Pierwsze lata ich członkostwa bardzo ich kosztowały.

Szybko, choć może nie tak szybko, jak by tego chcieli, nauczyli się jednak korzystać z unijnych pieniędzy, z zastosowaniem wszelkich unijnych proce-

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

137

dur, które jawią się jako najtrudniejsze bariery do pokonania. Byli bardzo pomocni, przestrzegając nas przed różnymi błędami.

Więcej symboli…

„Oda do radości” Fryderyka Schillera i chóralna kantata z IV części IX Symfonii Ludwika van Beethovena. Wszyscy znamy. No, może prawie wszyscy.

Bo jakże nie znać piękna zaklętego w muzyce. Gdy rozbrzmiewa IX Symfonia, słyszymy wspólną, zjednoczoną Europę.

Są jeszcze inne unijne symbole, których często używamy, nie zastanawiając się, że nimi są. Banknoty i monety. Same w sobie są symbolami jedności europejskiej, a ponadto zawierają bogatą symbolikę: mosty, które łączą, budowle, które są Europą. Waluta też ma swój symbol: grecka litera epsilon, przecięta dwiema poprzecznymi liniami. Nowoczesne nawiązanie do podobnego oznaczania wielu walut świata, a równocześnie przypomnienie antycznych korzeni cywilizacji europejskiej.

Symbolem jest także 9 maja. Przypomina o dacie narodzin Unii jako pewnej idei, która następnie, w wielu już datach, została skonkretyzowana i zamknięta. Tego dnia w 1950 roku Robert Schuman ogłosił swój plan utworzenia organizacji ścisłej współpracy państw w górnictwie i hutnictwie.

A od Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali wszystko się zaczęło.

Jest jeszcze jeden zauważalny symbol: paszport europejski. Kolor burgundzkiego wina dobrze wpływa na jego wizerunek. W pewnym sensie symbolem Unii są jej 23 języki urzędowe. Symbolem nieco przewrotnym. Przypominają o tym, że nie potrafimy porozumieć się w sprawie uproszczenia sposobu porozumiewania się między sobą. Ale może nie zmieniajmy tego. Przecież nie tylko my, Polacy, nade wszystko kochamy swój język.

Daleko od szosy…

Od 1 maja 2004 roku nasza ojczyzna, wraz z innymi państwami Unii, buduje jedność Europy. Powoli zaczynamy przyzwyczajać się do myśli, że już się w niej odnaleźliśmy. Możemy się spierać, czy był to powrót do Europy, skoro nigdy jej nie opuszczaliśmy, a co najwyżej ona sama nas zagubiła, czy też droga do Europy jednoczącej się. W takiej Europie rzeczywiście wcześniej nie byliśmy. Ten spór jest tylko o słowa.

138

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Najważniejsze, aby w tej Europie – takiej, jaką ona jest w nowym tysiącleciu – zaistnieć. Politycznie, gospodarczo, kulturalnie. Aby odnaleźć się na nowo w starej, ale i nowej rodzinie. Aby nadgonić czas, którego wprawdzie nikt nam nie zwróci, ale który nie może zostać całkowicie zaprzepaszczony: dwa wieki naszej historii, w tym kilkadziesiąt lat całkiem niedawno. Zadanie trudne, bardzo trudne, a jednak znaczną jego część mamy już za sobą.

Rozpoczęliśmy je wtedy, gdy naród podjął swoją pierwszą ważną i samodzielną decyzję o „skoku przez płot”. Skoczył ambitny wizjoner, Lech Wałęsa, lecz był to skok całego społeczeństwa, które rok wcześniej słyszało donośny głos swego papieża.

Ten skok ku wolności wcale nie był łatwy. Nie od razu wszyscy rozpoznaliśmy drogę, na której się znaleźliśmy. Jeszcze przez kilka lat wielu z nas poruszało się po omacku albo błądziło. Ale zawrócić społeczeństwa z tej drogi już się nie dało, nawet przy użyciu czołgów (wciąż pamiętamy o 13 grudnia 1981 roku i jego konsekwencjach).

W czerwcu 1989 roku, w prawie wolnych wyborach do Sejmu i wolnych do Senatu, głos społeczeństwa polskiego zabrzmiał na tyle stanowczo i jednoznacznie, że przesądził o kierunku, z którego powiał wiatr historii w całej Europie Środkowej i Wschodniej. Jakże inna jest Europa po tym wietrze.

Dzięki roztropności Polaków wiatr nie zamienił się w tornado. Przyniósł nam wymarzoną wiosnę i nadzieję. W czerwcu 1989 roku rozpoczęła się wielka praca mająca zwrócić nas Europie jako państwo przygotowane do tego

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

139

powrotu: proces dostosowania naszej gospodarki i prawa do wymagań Unii Europejskiej. Wtedy nie byliśmy w stanie sobie wyobrazić, jak trudne jest to zadanie, tym bardziej że sprzężone w czasie z transformacją naszego kraju na tory demokratyczne i wolnorynkowe. Transformacją, czyli przekształceniem wszechogarniającym tyle dziedzin w naszym życiu.

Nasza droga do Unii Europejskiej była bardzo konkretna. To nie były tylko marzenia, ale konieczność ich spełnienia. Ogromna praca. Tysiące przepisów, które trzeba było dostosować do prawa unijnego; to rozciągnęło się na wiele lat. I trzeba wspomnieć niekiedy niezrozumienie skali wyzwania u wielu polityków, posłów, urzędników. Początki wielkich procesów historycznych bywają trudne; tak było i w tym przypadku.

Po co się spieszyć, pytano w połowie lat dziewięćdziesiątych, skoro Unia się nie spieszy? I nie spieszono się. Tylko czas się spieszył. Gdy wreszcie po latach wydawało się, że zrozumienie dla integracji jest większe, pojawiły się inne trudności: a może byśmy zaproponowali Unii – mówili niektórzy posłowie – by to ona trochę się do nas dostosowała, przecież nasze prawo nie jest złe, a wiele rozwiązań jest lepszych od unijnych. Które? „No, wiele”, padała odpowiedź.

Przełom nastąpił z chwilą rozpoczęcia negocjacji akcesyjnych, czyli rozmów o przystąpieniu do Unii. 31 marca 1998 roku. Początek negocjacji. Przegląd polskiego prawa. Przepis po przepisie, dyrektywa unijna po dyrektywie. Żmudna, iście benedyktyńska praca. Ale już bardzo wiele osób zrozumiało, że dostosowanie prawa to ruch jednokierunkowy i musimy to zrobić. Wszystko uległo przyspieszeniu i zmianie. Nowe stanowiska, nowi ludzie, nowe komisje.

Cel był jeden: zdążyć!

Negocjacje trwały cztery lata. Krócej niż z Hiszpanią i Portugalią. Upadły rachuby na wcześniejsze przystąpienie do Unii. Argumenty były proste: wcześniej przystąpimy, wcześniej skorzystamy z unijnej pomocy. Argumenty Unii też były proste: lepiej się przygotujecie, to wszyscy więcej na tym skorzystamy.

Czas między podpisaniem (16 kwietnia 2003 roku) Traktatu o przystąpieniu Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej, zwanego często traktatem akcesyjnym, jednego z najważniejszych dokumentów w naszej historii, a jego ratyfikacją, czyli zatwierdzeniem przez prezydenta po uzyskaniu zgody Sejmu, a następnie wejściem w życie, czyli przed przystąpieniem do Unii, wypełniły

140

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

przygotowania do referendum akcesyjnego i przekonywanie Polaków, że dokonujemy ważnego, być może jednego z najważniejszych wyborów w historii Polski. Ze wszech miar słusznego.

Wątpliwości, nigdy ich nie brakuje…

Wśród spraw dyskutowanych w okresie poprzedzającym przystąpienie do Unii znalazło się zagadnienie suwerenności państwa. Ten temat już poruszyliśmy, lecz wówczas, w 2003 roku, kwestia ta roznamiętniła elity polityczne naszego kraju, w mniejszym stopniu obeszła społeczeństwo polskie, które wszelkie problemy traktuje racjonalnie, na miarę ich rzeczywistego znaczenia. Czy tracimy suwerenność? Oczywiście, że nie.

Dopóki możemy Unię opuścić, dopóty zachowujemy naszą suwerenność. Wstąpiliśmy do niej także jako państwo suwerenne, mocą własnej decyzji.

Tym Unia Europejska różni się od Stanów Zjednoczonych, że jej państwa członkowskie nie tracą nic ze swej istoty, nadal pozostają w pełni samodzielnymi państwami, pełnoprawnymi uczestnikami życia międzynarodowego.

Taka jest z założenia Unia Europejska. To jest jej siła, bo taka Unia ma największą społeczną akceptację, ale i słabość, gdyż w wielu sprawach polityki międzynarodowej nie jest w stanie przemawiać wspólnym głosem. Nieco zmian przyniósł tu Traktat Lizboński. Wzmocnił pozycję Unii na świecie, uczynił ją organizacją międzynarodową o bardziej przejrzystej strukturze, umożliwiając, by stawała się powoli rzeczywistą jednością.

Do zrealizowania wspólnych celów państwa powierzają Unii niektóre swoje kompetencje – i jest to zupełnie zrozumiałe – te, które wspólnie ustaliły i na których przekazanie wyraźnie się zgodziły.

Zasięg tych kompetencji z biegiem czasu może się rozszerzać, obejmując coraz to nowe zagadnienia, lecz zawsze będą to wspólne ustalenia działających suwerennie państw członkowskich.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

141

Można wręcz powiedzieć, że jeśli suwerenność traktujemy wedle jej współczesnej miary liczonej polityczną skutecznością na arenie międzynarodowej, gospodarczym znaczeniem i oddziaływaniem państwa, a nie według podręcznikowego schematu rodem z XVI wieku, to członkostwo w Unii, gdy je właściwie spożytkujemy, pozwoli nam w pełni i realnie, na miarę XXI wieku, korzystać z atrybutu suwerenności, ranga zaś i znaczenie Polski w świecie będą powodem naszej dumy.

Zagadnienie suwerenności Polski jak bumerang wraca do naszych dyskusji. Tylko pozornie jest ono obecnie wyciszone. Wróci z całą mocą, gdy przyjdzie nam zmierzyć się z euro. Utrata niezależności Narodowego Banku Polskiego, odejście od własnej waluty, to niektóre tematy, jakich można się spodziewać. Musimy jednak pamiętać, że przed historią nie da się uciec. Wybór, jakiego dokonaliśmy w czerwcu 2003 roku, o czym wspominałem, często porównywany jest – gdy chodzi o jego znaczenie i spodziewane skutki – do chrztu Polski (966), zjazdu gnieźnieskiego (1000), Unii z Litwą (1385 i 1569) czy też Konstytucji 3 maja (1791). To bodaj najważniejsze daty naszej historii, w których określaliśmy naszą przyszłość.

7 i 8 czerwca 2003 roku powiedzieliśmy – TAK. Zdecydowanie…

Droga Polski do Unii nie była specyficzną drogą naszego kraju, inną od pozostałych państw kandydujących. Te same kryteria (warunki) członkostwa, negocjacje dotyczące tych samych spraw, podobne oceny formułowane pod naszym i innych adresem, wreszcie ten sam traktat akcesyjny i termin wstąpienia do Unii. Na początku lat dziewięćdziesiątych zeszłego stulecia były być może takie chwile, gdy uważaliśmy, że coś się nam od Unii należy za przeszłe zasługi dla Europy, stracone dwa stulecia, powojenną poniewierkę na obrzeżach Europy i wielki zryw ku niepodległości, który zmienił całą Europę. Ale ulgi negocjacyjnej nie było. Inne narody też miałyby do niej prawo. Zawód? Chyba jednak nie. Otrzymaliśmy to, na co sami zapracowaliśmy. A to zawsze najbardziej smakuje.

Kupą, mości panowie…

Traktat akcesyjny – a nie wypada nie napisać o nim choć kilku słów – jest, gdy chodzi o formę, „zwyczajną” umową międzynarodową, jaką zawarły pań-

142

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

stwa będące w Unii z państwami do niej przystępującymi. Z mocy prawa polskiego ma on pierwszeństwo przed innymi jego aktami, a z mocy prawa unijnego jest jego prawem pierwotnym i ma taką samą moc jak traktaty założycielskie, a na pewien czas może nawet odłożyć stosowanie niektórych ich postanowień. W kilku przypadkach uczynił to. Jego moc jest zatem duża, podobnie jak pozostałych traktatów akcesyjnych zawartych w przeszłości z innymi państwami. Nasz Traktat podlega wszelkim regułom prawa międzynarodowego, zarówno gdy chodzi o jego zawarcie, jak i wypowiedzenie.

Można go wypowiedzieć, lecz wymaga to zastosowania odpowiednich procedur prawa międzynarodowego, a przede wszystkim wystąpienia okoliczności przemawiających za wypowiedzeniem. Rozstanie z Unią na pewno wymagałoby odpowiednio uzgodnionego czasu i wzajemnych rozliczeń finansowych. Dla kraju, który zamierzałby opuścić Unię, prawdopodobnie nie byłaby to korzystna decyzja.

Traktat Lizboński (2007) przewiduje możliwość wystąpienia z Unii i określa, jak mogłoby to wyglądać. Czyni to zadość tym wszystkim, którzy w braku prawnych możliwości opuszczenia Unii upatrywali zamach na suwerenność państw. Jeśli nie poświęcimy więcej uwagi temu właśnie tematowi, to dlatego że autor woli raczej skoncentrować swoją i Czytelnika myśl na skorzystaniu z naszego uczestnictwa w Unii, a nie rozważaniu, jak i kiedy dać z niej „drapaka”, i dokąd, bo o tym ostatnim zagadnieniu niektórzy politycy chyba w ogóle nie myśleli.

My, Europejczycy…

„Kto ty jesteś? – Polak mały. Jaki znak twój? – Orzeł biały…” Tyle pokoleń Polaków wychowało się na tej swoistej deklaracji patriotyzmu. Ten wierszyk to wyraz naszej miłości do Ojczyzny, przywiązania do niej, do jej wartości, do wiary. Być może gdyby powstał na progu XXI wieku, musiałby zabrzmieć inaczej, ale istota byłaby taka sama.

W maju 2004 roku staliśmy się też Europejczykami. Słychać już poirytowane głosy: jak to staliśmy się? Zawsze nimi byliśmy. Z naciskiem na „zawsze”.

A jednak nie jest to takie proste.

Czy wystarczy urodzić się w Europie, by móc powiedzieć o sobie „jestem Europejczykiem”, czy każdy, kto urodził się w Europie, chciałby tak o sobie powiedzieć? Afrykanin, mieszkający wśród nas, lub Amerykanin, czy na pewno

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

143

zgodziłby się nazywać Europejczykiem dlatego, że tu mieszka? Można także zastanowić się, czy wszyscy, którzy urodzili się i żyją w Europie, są o tym w pełni przekonani, i czy chcą być nazwani Europejczykami.

Przynależność do kraju lub kontynentu jest czymś więcej niż tylko wpisem w metryce urodzenia, dowodzie osobistym lub w innym, podobnym dokumencie. To kwestia świadomości, połączonej niekiedy z wyborem. Tylko czy świadomość jest rzeczywiście niezbędnym atrybutem europejskości? Czyż nie można być Europejczykiem, nie zdając sobie z tego sprawy? Czyż nie może tak o sobie powiedzieć ktoś przybyły do Europy z odległych krańców świata, kto podziela europejskie wartości, takie jak otwartość, tolerancja, kto ceni i umie korzystać z demokracji, dla kogo Platon, Arystoteles, św. Augustyn, św.

Tomasz to nie tajemnicze postacie z mroku dziejów, lecz żywa myśl? Trudno komuś takiemu tylko dlatego, że przybył z daleka, odmówić europejskości, równocześnie obdarzając nią pospolitego drania, ignorującego jakiekolwiek wspólne wartości, bo urodził się blisko nas. A może, co trudniejsze, nasze poczucie europejskości każe ich obu nazwać Europejczykami?

Być może mianem Europejczyka może się szczycić ten, kto łączy w sobie cechy, jakie Europejczykowi przypisujemy – jeśli zgodzimy się je wyraźnie nazwać – z urodzeniem w Europie i z poczuciem przynależności do niej. Bo poczucie, że jest się Europejczykiem, to sprawa zasadnicza, nawet wtedy, gdy różnić się będziemy w określeniu, co, tak naprawdę, oznacza bycie nim.

Świadomość jest tym, co określa miejsce każdego człowieka wśród innych ludzi. W pewnym sensie jest to wybór, choć nie zawsze w pełni wolny. Być Europejczykiem, czuć się nim, przynależeć do świata wartości wyznawanych przez innych Europejczyków to sprawa świadomego wyboru. Ta wolność wyboru to też Europa. Polacy są tą wolnością przesiąknięci. Za nią, za idee braterstwa i równości nasi dziadowie oddawali życie w powstaniach i na wojnach. Czyż nie wystarczy to, by powiedzieć, iż jesteśmy narodem europejskim, godnym wielkich idei Europy, narodem, którego miejsce w Europie zostało wręcz wywalczone? Wystarczy. A czy Ty, drogi Czytelniku, masz poczucie i pewność, że jesteś Polakiem i Europejczykiem?

Kompromis, fundament i budulec, spoiwo i zasada…

Jedno z najtrudniejszych słów. I najczęściej stosowanych. Wszędzie.

W pracy, w rodzinie, w polityce. W życiu. Nawet gdy tego nie chcemy.

144

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Nawet gdy nie zdajemy sobie w pełni sprawy, że opieramy na nim swoje funkcjonowanie. Klucz do zrozumienia Unii Europejskiej, klucz do polityki międzynarodowej.

Dotychczas we wszystkich ważnych sprawach związanych z funkcjonowaniem Unii udawało się go osiągnąć. Gdy Unią targał najpoważniejszy w jej dotychczasowej historii kryzys grożący jej rozpadem, udało się go zażegnać właśnie w drodze daleko idącego kompromisu (Luksemburg 1966).

Kompromis leży także u podstaw rozwiązywania wszelkich spraw budżetowych. Brytyjski rabat w składce członkowskiej, odczuwany przez wszystkie państwa Unii po dzień dzisiejszy, także jest wynikiem kompromisu. Kompromis jest podwaliną i budulcem aktów prawnych Unii, nie wyłączając z nich traktatów akcesyjnych. Kompromis to nigdzie niezapisana zasada Unii. Ale podstawowa.

Quo vadis, Europo…

Unia Europejska zmienia się na naszych oczach. Nie dlatego, że szuka kompromisu we wszystkich sprawach, lecz dlatego, że również szuka samej siebie i swojego miejsca w świecie. A to wymaga zmian. Możliwe, że niektóre z nich są zbyt szybkie, że nie wszyscy za nimi nadążamy. Ale przecież i czasy, w których żyjemy, do najwolniejszych nie należą. Jednak pośpiech nie we wszystkich sprawach jest wskazany. Trzeba je dobrze przemyśleć i porozumieć się w gronie 27 państw i kilkuset milionów ich obywateli. Ale nie można się też opóźniać, jeżeli chcemy, by ślad po nas był trwały. Musimy dogonić świat, który nam ucieka. Spory o drobiazgi i rzeczy czasem zupełnie nieistotne rozpraszaja nasze wysiłki. Unia musi być, w zakresie, w jakim to możliwe, jednością. Chyba że godzimy się przegrać. I wtedy Unia nie będzie potrzebna?

Przez dziesięciolecia Europa poddawana była wielu kosmetycznym zabiegom, które ją upiększyły i pozwoliły epatować świat urodą i młodością. Traktaty Paryski i Rzymskie, Jednolity Akt Europejski, Traktaty: z Maastricht, Amsterdamski, Nicejski, wreszcie ostatni, Lizboński, uporządkowały ją, nałożyły na nią nowe szaty, lecz nie zmieniły jej historycznego ani politycznego oblicza. Nie określiły nawet, w jakim kierunku powinna się rozwijać. Czegoś w tym wszystkim zabrakło. Refleksji? Myśli? Idei? Odwagi?

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

145

Dzisiaj, na początku XXI wieku, Europa stanęła na rozdrożu. To nie kłopoty związane z pracami nad budżetem ją paraliżują, nie fiasko prac nad konstytucją utrudnia jej funkcjonowanie, lecz brak wyraźnego określenia własnej roli i miejsce w świecie, zwłaszcza teraz, gdy zjednoczyła się w niej większość jej państw.

Eurocentryzm – widmo przeszłości…

Europa nie jest już centrum świata. Czasy świetności mamy już za sobą. Wieki średnie, renesans i oświecenie już nie powrócą. Przynajmniej w tamtej postaci. Eurocentryzm bardziej dziś śmieszy na świecie, niż wywołuje pozytywne reakcje.

Europa musi się zdefiniować na nowo. I nie chodzi tu wcale o określenie się jako unii, federacji, konfederacji czy Europy ojczyzn. Nie chodzi też o to, czy Rada Unii Europejskiej powinna mieć więcej władzy niż Komisja, kto i ile będzie mieć głosów i w jakim systemie będą się odbywać głosowania.

To są kwestie wtórne, które można będzie rozstrzygnąć wtedy, gdy odpowiemy sobie na pytanie, czym ma być nasz kontynent: liderem czy zaściankiem świata. Bo jeśli zaściankiem, to szkoda zachodu. Lepiej całą energię poświęcić własnym krajom i najbliższym sobie sprawom. A jeśli liderem, to nie militarnym, bo są silniejsi, i nie gospodarczym, bo to wyzwanie

146

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

na razie zbyt kosztowne. A Ameryki i tak długo jeszcze nie prześcigniemy.

Strategia lizbońska (2000) to było marzenie. Na razie. Najprawdopodobniej od 2011 roku Strategię lizbońską zastąpi strategia Europa 2020, która została zapro-ponowana przez Komisję Europejską w pierwszej połowie 2010 roku.

Lider na miarę XXI wieku…

Europa jako lider nowego patrzenia na świat, jego gospodarkę i problemy, jako Unia walki o naturalne środowisko człowieka na całym świecie, o zachowanie jego bogactwa i czystości dla przyszłych pokoleń. To jest rola dla Europy i wielkie dla niej wyzwanie. Byłoby to przywództwo intelektualne i organizacyjne w ważnej, bodaj najważniejszej dla nas wszystkich sprawie.

Ale nie tylko.

Unia już teraz podejmuje tematy ważne dla naszej przyszłości. Prace nad dyrektywą gazową mającą zapewnić nam wszystkim bezpieczeństwo energetyczne, a przede wszystkim ciepło w naszych domach, dowodzą przezorności i dalekowzroczności spojrzenia. Są krokiem w dobrą stronę. Ale nam chodzi o coś jeszcze bardziej istotnego.

Europa powinna się ukierunkować na Afrykę. Kontynent drzemiącej, może na razie nawet jeszcze śpiącej przyszłości. Kiedyś się zbudzi. Niech Europa będzie wtedy przy niej. Niech już dzisiaj ją wspomaga. To nie może być tylko zadośćuczynienie za minione krzywdy czy tanie współczucie. To nie może być tylko pomoc humanitarna, bo ta ma charakter doraźny i nie zmienia Afryki.

To musi być wielka, niewyobrażalnie wielka inwestycja w przyszłość obydwu kontynentów, nie tylko w wymiarze materialnym, ale i wymagająca głębokich zmian w naszej świadomości oraz w całym naszym prawno-ekonomicznym i organizacyjnym otoczeniu. Potrzebne są też ogromne pieniądze. A Unia musi je mądrze wygospodarować i wiedzieć, jak się nimi dzielić z innymi. Jeśli tego nie uczynimy dzisiaj, Afryka i tak jutro przyjdzie do nas. Gniewna, rozczarowana. Już przychodzi.

Jeśli zdołamy określić nasze własne cele na daleką przyszłość, łatwiej będzie nam poszukiwać nowych prawnych i organizacyjnych rozwiązań dla Europy, łatwiej będzie urzeczywistniać nasze marzenia. Zmiany w usytuowaniu unijnych instytucji dla samych tylko zmian, nie spełnią nadziei. Nie o takiej Unii marzymy.

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

147

Europie potrzebny jest nowy duch, nowe, porywające idee. Tylko kto ma je przedstawić, skoro nigdy nie ma na to dobrej pory? Zawsze bieżąca polityka zwycięża nad wizjami przyszłości. Rzecz jednak w tym, że bez marzeń żyć się nie da.

Europa i Rosja, partnerstwo nowych nadziei i starych trudności…

To, co ważne jest dla Europy już dzisiaj, zanim znajdziemy dla niej głębszy sens, to solidarność wszystkich państw tworzących Unię. Solidarność i wzajemne wsparcie. Polityczne i gospodarcze. Wszak solidarność to jedna z głównych zasad prawnych Unii.

Porozumiewanie się niektórych państw unijnych z innymi państwami spoza Unii ponad naszymi wspólnymi interesami przeczyłoby tej zasadzie. Narażałoby ideę Unii Europejskiej na szwank.

Unia powinna stworzyć takie warunki polityczne i gospodarcze oraz znaleźć takie rozwiązania prawne, które pozwolą Rosji poczuć się jej partnerem w pełnym wymiarze. Powinna też wykazać dalekowzroczność i odwagę działania. Nie jutro, lecz dzisiaj. Rosja też powinna w relacjach z Unią postępować podobnie. Wszystkim nam to wyjdzie na dobre.

Europa i Ameryka, miłość bez zakochania…

Unia Europejska jest związkiem suwerennych państw prowadzących swoją własną politykę zagraniczną i mających wiele odrębnych interesów. Tam, gdzie jest to możliwe i potrzebne, powinniśmy przemawiać jednym silnym głosem.

Konflikty z Ameryką są sprzeczne z naszą racją stanu. Współpraca euroatlantycka nie kłóci się z członkostwem w Unii. To nie są sprawy wzajemnie wykluczające się. Odwrotnie. Zazębiają się zarówno poprzez NATO, jak i przez wspólne korzenie naszej historii. Tę wiedzę powinniśmy podsycać jak stały i nigdy niegasnący ogień.

Jeśli odepchniemy dzisiaj Amerykę od Europy, to Stany Zjednoczone znajdą partnerów w Ameryce Południowej, Azji, Australii. Ale czy znajdzie ich Europa? Jeżeli jakieś państwo Unii tego nie rozumie, jeśli nie chce dostrzec, że większość państw w Unii nie chce stałych i często niepotrzebnych sporów z USA, to być może właśnie teraz, jest dobry moment na polską aktywność?

Czy jesteśmy na to gotowi? Czy zauważyliśmy, że Unia wymaga zupełnie nowych metod współpracy, a nasz kraj ma szansę stać się poważnym partnerem

148

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

i inicjatorem nowych form współdziałania we wspólnocie? Czy ta wiedza gdzieś nam nie umyka? Na przykład konflikt (2007) wokół budowy obwodnicy Augustowa mającej przecinać dolinę Rospudy (Podlasie) nie mógł być rozwiązany inaczej niż w zgodzie z unijnym prawem ochrony środowiska.

W przeciwnym razie sankcje finansowe nie byłyby jedynymi, jakie moglibysmy odczuć. Pojawić się mogła w Unii obawa, czy Polska zdolna jest współpracować z nią w duchu partnerstwa i kompromisu, a nie tylko oczekiwać od niej pomocy finansowej. Nie o takim wkładzie do budowy wspólnej Europy powinniśmy myśleć. (Na szczęście wokół Rospudy jest teraz więcej potrzebnej ciszy, ludzie odetchną z ulgą, że TIR-y pojadą inną drogą…

Wystarczyło obniżyć poziom emocji, a rozwiązanie „przyszło samo”).

Od Paryża do Lizbony…

Kolejne jubileusze utworzenia europejskiej wspólnoty skłaniają do refleksji, zachęcają do złożenia Unii życzeń. A że składanie życzeń to obyczaj i euro-

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

149

pejski, i światowy, a przy tym zawsze przyjemny, przeto i nasze życzenia dla Unii będą ciepłe – wszak to życzenia dla nas samych.

Przede wszystkim życzmy sobie, Polakom, naszym przyjaciołom i partnerom z Unii byśmy wszyscy lepiej niż do tej pory się poznali. To pierwszy i bodaj najważniejszy krok do tolerancji, akceptacji i przyjaźni. By się poznać, trzeba podróżować i uczyć się obcych języków, a z tym w naszym kraju nie jest dobrze. Niemożność porozumienia się z innymi narodami Unii, a przez to zrozumienia ich, zamyka nas w sobie, prowadzi do ich „odrzucenia”, czasem do ksenofobii i samouwielbienia, które są tego naturalnym następstwem.

Historia Polski potwierdza to.

Poznanie się i przyjaźń, gdy się one narodzą, nie wystarczą jednak, byśmy jako zjednoczony kontynent odnaleźli swoje miejsce w świecie XXI wieku.

Potrzeba czegoś znacznie więcej, czegoś na miarę trzeciego tysiąclecia: przebudzenia myśli.

Europa trochę śpi. Musimy się jak najszybciej obudzić jako kontynent wyzwolony z zachwytu nad własną przeszłością i naszym, europejskim, wkładem do światowej kultury. Świat nie stoi w miejscu. Eurocentryzm nie jest już ani w modzie, ani na czasie. Są kultury i cywilizacje, które z naszych europejskich inspiracji korzystają w mniejszym stopniu, niż nam się to wydaje.

Europa nie nadąża za nimi, starzeje się pod każdym względem. Starzeją się nie tylko ludzie, ale i idee. Nawet te, o których sądziliśmy, że są ponadczasowe.

Dopiero nie tak dawno zauważyliśmy, że w wyścigu do przyszłości zostaliśmy o dobrą długość za znaczną częścią Azji, na przykład.

Jest wśród nas coraz więcej przybyszów z innych kontynentów, cywilizacji, kultur i religii. Wielu z nich staje się Europejczykami z wyboru, wielu pozostaje przy własnych tradycjach. Tę różnorodność, we współczesnej Europie, musimy się nauczyć akceptować i traktować ją jako zdobycz cywilizacyjną ostatnich dziesięcioleci.

Na tych właśnie problemach powinniśmy koncentrować naszą uwagę, a nie na marginalnych, zgoła nieistotnych sporach o liczbę posłów do Parlamentu Europejskiego, liczbę komisarzy w Komisji Europejskiej czy głosów przysługujących poszczególnym państwom w Radzie Unii Europejskiej, bo nie od tego zależy ich znaczenie i siła. Kłócąc się o te sprawy, przegapiamy to, co najważniejsze w Unii i przez to sami siebie marginalizujemy we współczesnym świecie.

150

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

To, czego trzeba koniecznie życzyć Europie i Unii, dotyczy odnalezienia własnego miejsca w świecie i określenia roli w stosunku do niego. Tego jest naszej Europie najbardziej brak i to determinuje niemożność podjęcia innych kroków, które usprawniłyby „funkcjonowanie naszego kontynentu” w takiej rzeczywistości, która nas otacza, a która różni się od wyobrażeń wielu z nas o niej. Nie osiągniemy jednak tego, koncentrując się li tylko na naszych własnych, europejskich, sprawach. One nas coraz bardziej „przytłumiają”.

Musimy zaproponować innym narodom i kontynentom nowe idee. Tylko wtedy skupimy je przy sobie, gdy okażemy się zdolni do skupienia się wokół realizacji tych idei. Spory zaś wewnętrzne nie będą tym spoiwem.

Bez wielkich idei, które już sygnalizowałem, możemy „utonąć”. Integracja naszego kontynentu jest sama w sobie sukcesem. Jest elementem globalizacji świata w takim stopniu, w jakim jest ona nie do uniknięcia, a zarazem przeciwstawieniem się jej, tam gdzie warto i trzeba zachować naszą europejską odrębność historyczną i kulturową i przeciwstawić się nadmiernej unifikacji.

Integracja jest atutem naszego kontynentu. Asem atutowym będzie zaś wtedy, gdy przekonamy innych, iż nie kierujemy jej przeciwko komukolwiek, a jednoczymy się po to, by przetrwać i rozwijać się, a nade wszystko, by pomagać tym, którzy bez pomocy Europy na razie nie poradzą sobie sami, że może być wzorem i propozycją dla innych regionów na początek nowego tysiąclecia.

Tych wszystkich celów, jakie Unia mogłaby postawić przed sobą, nie osiągniemy inaczej, niż współpracując ze sobą i wyzbywając się, a przynajmniej znacznie obniżając poziom „narodowych egoizmów”. Jakiekolwiek z państw europejskich, zderzając się samo z przyszłością, nie ma większych szans. Zmierzenie się z wielokulturowymi, wieloreligijnymi, wielorasowymi i dynamicznie rozwijającymi się cywilizacjami na świecie, jak choćby z wielką, rodzącą się, cywilizacją Pacyfiku, wymaga od Europy jedności. Jedność polityczna i gospodarcza oparta na trwałym sojuszu z Ameryką oraz współdziałanie dla dobra innych państw i regionów świata to prawdziwie wielkie i nowoczesne wyzwania dla Europy, których spełnienie zależy od nas.

Od pewnego czasu nasze relacje z Unią są w miarę uporządkowane. Więcej mówimy o przyszłości, o koniecznych wspólnych działaniach, niż mamy do siebie pretensji. Zbliżająca się nasza prezydencja w Radzie Unii Europejskiej zdaje się sprzyjać takim właśnie wzajemnie dobrym stosunkom. To oczy-

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

151

wiste, że na wiele spraw patrzymy inaczej niż nasi sąsiedzi i unijni partnerzy – każdy ma prawo wyrażać swoje narodowe interesy i aspiracje – rzecz w tym, by nikt w Unii, nawet wtedy gdy bywa ciężko, nie zapomniał po co ją powołaliśmy i że zgodziliśmy się we wszystkich sprawach dążyć do kompromisu.

Przemiany instytucjonalne w Unii będą stale zachodzić, Traktat Lizboński to nie ostatni krok Unii ku jedności europejskiej. Spokój, czas i rozważne postępowanie są sprzymierzeńcami nas, Europejczyków. Unia nie lubi działań zbyt raptownych, pospiesznych i emocjonalnych, a przez to nie zawsze dojrzałych. Uszanujmy kompromis jako trudne, lecz spajające nas wszystkich unijne ogniwo.

Myślę, drogi Czytelniku, że już możemy zakończyć naszą podróż po Unii Europejskiej. Jak w każdej podróży nie mogło zabraknąć odrobiny historii, geografii, przede wszystkim zaś poznawaliśmy instytucje Unii – i te najważniejsze, i te mniej znane. Myślę, że teraz sam możesz podróżować, dobierając sobie przewodniki według własnego uznania. Jest ich sporo, bo wielu autorów pisze o tych sprawach. Nie obawiaj się tych opracowań, nawet jeśli są sporej objętości. Może teraz nie wszystko zrozumiesz, zapamiętasz. Może dopiero za kilka lat przystąpisz do poważniejszej lektury…

Kończąc, życzę Ci, drogi Przyjacielu, byś po Unii poruszał się jak po swoim własnym domu i pamiętał, że ona powstała i rozwija się dla Ciebie i dla pozostałych pięciuset milionów Europejczyków.

152

TO I OWO O UNII EUROPEJSKIEJ

Rysunki i zdjęcia wykorzystane w publikacji:

Martyna Cieślik z Państwowego Liceum Plastycznego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy; praca wyróżniona w ogólnopolskim konkursie Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej na plakat pod hasłem „My w Unii Europejskiej” z 2006 r. (fragmenty – str. 3, 4, 8-11, 15, 16, 18, 23, 25, 31-33, 37, 38, 40, 45-48, 53-57, 61, 63, 65, 66, 70, 72, 73, 75, 76, 78, 80, 82, 84, 86, 88, 91, 93, 95, 96, 99, 101, 102, 105, 107, 108-110, 113, 114, 116, 119, 121, 123, 124, 127, 128, 130, 132, 134, 137, 139, 141, 143, 145, 147, 149, 150) Małgorzata Zembko z Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych im. A. Grottgera w Supraślu; praca wyróżniona w ogólnopolskim konkursie Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej na plakat pod hasłem „My w Unii Europejskiej” z 2006 r. (str. 4)

Magdalena Galimska z Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych im. A. Grottgera w Supraślu; praca wyróżniona w ogólnopolskim konkursie Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej na plakat pod hasłem „My w Unii Europejskiej” z 2006 r. (fragmenty – str. 8 i 9)

Karol Lewandowski z Liceum Plastycznego w Kole; praca wyróżniona w ogólnopolskim konkursie Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej na plakat pod hasłem „My w Unii Europejskiej” z 2006 r. (str. 22) Ewelina Czaplicka z Liceum Plastycznego w Zielonej Górze; praca wyróżniona w ogólnopolskim konkursie Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej na plakat pod hasłem „My w Unii Europejskiej” z 2006 r. (fragmenty – str. 24)

Milena Radzimska z Liceum Plastycznego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy; praca wyróżniona w ogólnopolskim konkursie Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej na plakat pod hasłem „My w Unii Europejskiej” z 2006 r. (fragment – str. 25)

Patrycja Karolak z Liceum Plastycznego im. Tadeusza Makowskiego w Łodzi; praca wyróżniona w ogólnopolskim konkursie Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej na plakat pod hasłem „My w Unii Europejskiej” z 2006 r. (fragment – str. 30) Katarzyna Russek z Liceum Plastycznego w Kole; praca wyróżniona w ogólnopolskim konkursie Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej na plakat pod hasłem „My w Unii Europejskiej” z 2006 r. (fragment – str. 32) Sylwia Rucka z Ogólnokształcącej Szkoły Sztuk Pięknych w Koszalinie; praca wyróżniona w ogólnopolskim konkursie Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej na plakat pod hasłem „My w Unii Europejskiej” w 2006 r. (str. 48)

Urszula Skutnik z Liceum Plastycznego im. A. Grottgera w Supraślu; praca wyróżniona w ogólnopolskim konkursie Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej na plakat pod hasłem „My w Unii Europejskiej” w 2006 r. (fragment – str. 81)

Dominika Wardzińska z Liceum Plastycznego im. A. Grottgera w Supraślu; praca wyróżniona w ogólnopolskim konkursie Ministerstwa Spraw Zagranicznych na plakat pod hasłem „Polska Prezydencja dla Europy” w 2010 r. (str. 151)

http://polskawue.gov.pl/Galeria,foto,234gallery38.html – Galeria: Parada Schumana, 8 maja 2010 r. (str. 90) http://www.wiadomosci24.pl/artykul/szczecin_spotkanie_z_danuta_h_bner_168353.html (str. 103)

http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708,7303271,Janusz_Lewandowski _komisarzem_ds__budzetu.html (str. 103) http://www.eib.org/infocentre/phototheque/building/index.htm – serwis internetowy Europejskiego Banku Inwestycyjnego (str. 130-131, 133, 145)

http://eca.europa.eu/portal/page/portal/pressroom/photographiclibrary/picture? mo=containsany&ms=&p_action=SUBMIT&pg=&fi=-&fs=&pu=0&l=&ci=&pi= 7531%2C0&rt=items&ii=&st=Advanced&saa=ALL – Europejski Trybunał Obrachunkowy, serwis internetowy (str. 126 i 127) http://curia.europa.eu/jcms/jcms/Jo2_7055/ – serwis internetowy Trybunału Sprawiedliwości UE (str. 120, 122, 124)

Jerzy Andrzej Wojciechowski „To i owo o Unii Europejskiej”

Errata

Strona 11 http://pl.wikipedia.org/wiki/Komisja_Europejska Strona 15 ec.europa.eu/avservices/photo-thematic-en.cfm Strona 36 ec.europa.eu/avservices/photo-thematic-en.cfm Strona 39 ec.europa.eu/avservices/photo-thematic-en.cfm

Strona 57 http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Schengen_Monument.jpg&filetimestamp Strona 62 ec.europa.eu/avservices/photo-thematic-en.cfm

Strona 72 http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Brussels_EU_Berlin_Wall.jpeg&filetime stamp=20050817111330 Strona 79 http://pl.wikipedia.org/wiki/Parlament_Europejski Strona 89 http://www.mercado-mallorca.com/europa_dt.htm

Strona 96-97 http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:%CE%9D%CE%B1%CF%85%CE%AC %CE%B3%CE%B9%CE%BF_%CE%96%CE%B1%CE%BA%CF%8D%CE%BD%CE%B8%CE%BF% CF%85.jpg&filetimestamp=20070714220524 Strona 103 (fotografia górna) http://www.danuta-huebner.pl/

Strona 103 (fotografia dolna) http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708,7303271,Janusz_ Lewandowski_komisarzem_ds__budzetu.html Strona 104-105 http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:UE_2007.PNG&filetimestamp= 20090128221437

Strona 106 http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:The_tall_ships_races.jpg&filetimestamp =20080313094918

Strona 120 Portal Trybunału Sprawiedliwości curia.europa.eu

Strona 122 (fotografia górna) Portal Trybunału Sprawiedliwości curia.europa.eu Strona 122 (fotografia dolna) Portal Trybunału Sprawiedliwości curia.europa.eu Strona 124 Portal Trybunału Sprawiedliwości curia.europa.eu

Strona 126-127 Portal Trybunału Obrachunkowego eca.europa.eu

Strona 128 http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:European_Central_Bank_041107.jpg &filetimestamp=20080709211414 Strona 129 Serwis Europejskiego Banku Inwestycyjnego www.eib.org

Strona 130-131 Serwis Europejskiego Banku Inwestycyjnego www.eib.org Strona 133 Serwis Europejskiego Banku Inwestycyjnego www.eib.org Strona 135 nbportal.pl

Strona 136 http://www.wschowa.pl/info/index.php?arch=list&page=16 Strona 137 baronlife.pl

Strona 138 http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:PolandSzczecinPanorama.JPG&file timestamp=20060627193139 Strona 140 http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Stanczyk_Matejko.JPG&filetimestamp =20051209084950

Strona 142 http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Herb_Polski.svg&filetimestamp= 20100419045433 Strona 148 WWW.de.academic.ru/dic.nsf/dewiki/411474

Strona 151 http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Rome_panorama_sb1.jpg&filetimestamp =20080224184219