Europejska inicjatywa obywatelska

Rzeczpospolita Polska Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Europejska inicjatywa obywatelska

Publikacja opracowana na zlecenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych przez Instytut Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego Autorzy: dr Magdalena Góra, dr Wojciech Burek, dr Paweł Filipek – Instytut Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego Projekt graficzny serii: Techna Studio

Na okładce plakat Mariana Nowińskiego „Polska w Unii Europejskiej”

Zdjęcia w tekście: The Audiovisual Library of the European Commission

Opracowanie redakcyjne: Elżbieta Nowicka Skład i przygotowanie poligraficzne: Monika Mańk Departament Informacji Europejskiej MSZ

Wyrażone w niniejszej publikacji opinie są poglądami jej autorów. Treści prezentowane w publikacji nie są tożsame z oficjalnym stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych

Publikacja dystrybuowana nieodpłatnie © Ministerstwo Spraw Zagranicznych al. J. Ch. Szucha 23 00-580 Warszawa www.msz.gov.pl www.polskawue.gov.pl www.prezydencjaue.gov.pl Warszawa 2011 ISBN 978-83-62520-68-8

Europejska inicjatywa obywatelska

Europejska inicjatywa obywatelska – klucz do sukcesu demokracji europejskiej?__2 I. Demokracja w Unii Europejskiej______________________________________2

II. Inicjatywa obywatelska – jak to wygląda w państwach UE i na świecie? ___6 III. Europejska inicjatywa obywatelska _______________________________10 Geneza, czyli skąd się wzięła europejska inicjatywa obywatelska________________10 Etap wstępny __________________________________________________________16 Etap zbierania deklaracji poparcia od obywateli ______________________________18 Etap realizacji inicjatywy ________________________________________________21 Jak się przygotować do złożenia europejskiej inicjatywy obywatelskiej? __________23

IV. Inne zmiany demokratyczne wprowadzone przez Traktat z Lizbony ______25 V. Jak inaczej wpływać na funkcjonowanie UE ________________________27

Europejska inicjatywa obywatelska

Europejska inicjatywa obywatelska – klucz do sukcesu demokracji europejskiej?

Europejska inicjatywa obywatelska to transnarodowy instrument demokracji bezpośredniej i uczestniczącej. W państwach członkowskich Unii Europejskiej i w instytucjach UE dominuje przekonanie, że demokracja opiera się na zasadzie, że ci, których dotyczą decyzje, powinni mieć bezpośredni i pośredni wpływ na to, jak są one podejmowane. Wprowadzona w Traktacie z Lizbony europejska inicjatywa obywatelska to nowy instrument umożliwiający obywatelom UE wpływanie na procesy polityczne na poziomie europejskim.

I. Demokracja w Unii Europejskiej W państwach członkowskich Unii Europejskiej podstawą systemu politycznego jest demokracja przedstawicielska, będąca zarazem podstawą funkcjonowania systemu politycznego samej Unii. Demokracja przedstawicielska opiera się na założeniu, że cyklicznie wybiera się w bezpośrednich wyborach przedstawicieli sprawujących w imieniu obywateli władzę w określonym czasie. Obywatele mają ograniczony wpływ na funkcjonowanie systemu, choć mogą na przykład oddziaływać poprzez partie polityczne czy instytucje lobbingowe. Demokracja bezpośrednia to z kolei metoda oddania inicjatywy demokratycznej i prawa do decydowania o konkretnych rozwiązaniach prawnych w formie referen-

dum w gestię obywateli. Współczesne instrumenty demokracji bezpośredniej, dodawane do systemu przedstawicielskiego, czynią demokrację przedstawicielską systemem prawdziwie reprezentatywnym, pozwalając obywatelom na składanie propozycji legislacyjnych i głosowanie w najważniejszych kwestiach bezpośrednio. Bardzo często system demokratyczny łączący elementy przedstawicielskie z elementami bezpośredniej demokracji nazywa się demokracją uczestniczącą. Jest to taki system, w którym wprowadzenie mechanizmów aktywizujących i uprawniających obywateli do działania ma na celu podniesienie legitymizacji działań politycznych i wpływ obywateli na kształtowanie programu działań politycznych (agendy).

We współczesnym świecie nasza aktywność jako obywateli wykracza poza granice państw narodowych. Coraz częściej na to, jak toczy się nasze życie i jaka jest jego jakość, wpływają decyzje podejmowane także na innych poziomach. Od lat toczy się debata nad tym, w jaki sposób obywatele mogą być aktywni politycznie poza ramami państw narodowych. W 1979 r. przeprowadzono pierwsze wybory bezpośrednie do Parlamentu Europejskiego. Był to początek przekazywania bezpośredniej kontroli nad procesami politycznymi ponad państwami w gestię obywateli. Europejska inicjatywa obywatelska jest kontynuacją tego procesu.

System polityczny Unii Europejskiej – złożony z 27 państw członkowskich oraz systemu insty-

– 2 –

Europejska inicjatywa obywatelska

tucji podejmujących decyzje kolektywne w imieniu i pod kontrola pośrednią i bezpośrednią obywateli – to efekt ewolucji procesu integracji europejskiej od lat 50. ubiegłego wieku (Hix 2010). W ramach tak nowoczesnej i niespotykanej konstrukcji ponad 500 milionów obywateli może wpływać na decyzje podejmo wane na po ziomie unijnym. Jedna z podstawowych zasad, na których zbudowana została Unia Europejska, to demokracja.

Artykuł 2 Traktatu o Unii Europejskiej stanowi, że „Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszano wania praw czło wieka, w tym praw osób należących do mniejszości.

Wartości te są wspólne Państwom Członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn”. Ponadto od 1993 r. obywatele państw członkowskich Unii mają jednocześnie obywatelstwo europejskie i wraz z tym dodatkowe uprawnienia. Są one zapisane w traktacie i dodatkowo chronione w Karcie Praw Podstawowych, która podkreśla niezbywalny charakter praw politycznych, a której Traktat z Lizbony nadał moc prawną i zrównał ją z traktatami. Karta wymienia bierne i czynne prawo wyborcze w wyborach do Parlamentu Europejskiego i w wyborach lokalnych, prawo do dobrej administracji, prawo dostępu do dokumentów, ochronę przez Rzecznika Praw Obywatelskich UE, a także prawo petycji do Parlamentu Europejskiego oraz pra wo swobodnego poruszania się

po UE i prawo do opieki dyplomatycznej i konsularnej w szczególnych sytuacjach.

W art. 10 Traktatu o Unii Europejskiej wpisano, iż „podstawą funkcjonowania Unii jest demokracja przedstawicielska”. Oznacza to, że obywatele głosują na krajowych przedstawicieli w wyborach do parlamentów narodowych, oni z kolei wybierają rządy, których przedstawiciele zasiadają w Radzie Europejskiej i Radzie Unii Europejskiej. Rada UE jako organ władzy ustawodawczej współpracuje z Parlamentem Europejskim w procesie stanowienia prawa. Parlament Europejski wybierany jest co pięć lat przez wszystkich obywateli Unii Europejskiej w wyborach równych, bezpośrednich, tajnych i proporcjonalnych. Parlament Europejski współuczestniczy w procedurze wyboru członków Komisji Europejskiej – głównej instytucji wykonawczej Unii Europejskiej. Parlament też kontroluje jej działania w trakcie jej funkcjonowania i może odwołać całą Komisję większością dwóch trzecich oddanych głosów, reprezentującą większość członków Parlamentu.

W debacie naukowej wymienia się jednak pewne obszary, w których kontrola obywateli nad działaniem instytucji UE nie jest w pełni wykonywana w porównaniu z systemami narodowymi. Podkreśla się dominację władzy wykonawczej nad ustawodawczą w UE i relatywnie ograniczoną rolę parlamentów narodowych. Obserwacja ta dotyczy w szczególności pozycji Parlamentu Europejskiego – jedynej instytucji UE mającej bezpośrednią legitymizację obywateli. Badacze podkreślają, że

– 3 –

Europejska inicjatywa obywatelska

wybory do PE są traktowane jako wybory o mniejszym znaczeniu, w których frekwencja wyborcza jest zdecydowanie niższa. Istotnym elementem wskazującym na słabość funkcjono wania demokracji na po ziomie europejskim jest dystans dzielący instytucje UE od obywateli.

W odpowiedzi na te zarzuty wprowadzono w art. 11 Traktatu o Unii Europejskiej zasady

potwierdzające prawo obywateli do większego uczestnictwa w procesach politycznych na poziomie UE. Zagwarantowano prawo do wymiany poglądów oraz konieczność prowadzenia przez instytucje UE dialogu i konsultacji z obywatelami, wprowadzono także inicjatywę obywatelską. Ponadto Traktat z Lizbony dodał istotne kompetencje parlamentom narodowym (o czym szerzej poniżej).

Zasady demokracji w Traktacie o Unii Europejskiej POSTANOWIENIA O ZASADACH DEMOKRATYCZNYCH Artykuł 9 We wszystkich swoich działaniach Unia przestrzega zasady równości swoich obywateli, którzy są traktowani z jednakową uwagą przez jej instytucje, organy i jednostki organizacyjne. Obywatelem Unii jest każda osoba mająca obywatelstwo Państwa Członkowskiego. Obywatelstwo Unii ma charakter dodatkowy w stosunku do obywatelstwa krajowego i nie zastępuje go.

Artykuł 10 1. Podstawą funkcjonowania Unii jest demokracja przedstawicielska.

2. Obywatele są bezpośrednio reprezentowani na poziomie Unii w Parlamencie Europejskim. Państwa Członkowskie są reprezentowane w Radzie Europejskiej przez swoich szefów państw lub rządów, a w Radzie przez swoje rządy; szefowie państw lub rządów i rządy odpowiadają demokratycznie przed parlamentami narodowymi albo przed swoimi obywatelami.

3. Każdy obywatel ma prawo uczestniczyć w życiu demokratycznym Unii. Decyzje są podejmowane w sposób jak najbardziej otwarty i zbliżony do obywatela.

4. Partie polityczne na poziomie europejskim przyczyniają się do kształtowania europejskiej świadomości politycznej i wyrażania woli obywateli Unii.

Artykuł 11 1. Za pomocą odpowiednich środków instytucje umożliwiają obywatelom i stowarzysze-

– 4 –

Europejska inicjatywa obywatelska

niom przedstawicielskim wypowiadanie się i publiczną wymianę poglądów we wszystkich dziedzinach działania Unii.

2. Instytucje utrzymują otwarty, przejrzysty i regularny dialog ze stowarzyszeniami przedstawicielskimi i społeczeństwem obywatelskim.

3. Komisja Europejska prowadzi szerokie konsultacje z zainteresowanymi stronami w celu zapewnienia spójności i przejrzystości działań Unii.

4. Obywatele Unii w liczbie nie mniejszej niż milion, mający obywatelstwo znacznej liczby Państw Członkowskich, mogą podjąć inicjatywę zwrócenia się do Komisji Europejskiej o przedłożenie, w ramach jej uprawnień, odpowiedniego wniosku w sprawach, w odniesieniu do których, zdaniem obywateli, stosowanie traktatów wymaga aktu prawnego Unii. Procedury i warunki wymagane w celu przedstawienia takiej inicjatywy określane są zgodnie z artykułem 24 akapit pierwszy Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.

Artykuł 12 Parlamenty narodowe aktywnie przyczyniają się do prawidłowego funkcjonowania Unii: a) otrzymując od instytucji Unii informacje oraz projekty aktów ustawodawczych Unii zgodnie z Protokołem w sprawie roli parlamentów narodowych w Unii Europejskiej; b) czuwając nad poszanowaniem zasady pomocniczości zgodnie z procedurami przewidzianymi w Protokole w sprawie stosowania zasad pomocniczości i proporcjonalności; c) uczestnicząc, w ramach przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, w mechanizmach oceniających wykonanie polityk Unii w tej dziedzinie, zgodnie z artykułem 70 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, oraz włączając się w polityczną kontrolę Europolu i ocenę działalności Eurojustu, zgodnie z artykułami 88 i 85 tego Traktatu; d) uczestnicząc w procedurach zmiany Traktatów, zgodnie z artykułem 48 niniejszego Traktatu; e) otrzymując informacje na temat wniosków o przystąpienie do Unii, zgodnie z artykułem 49 niniejszego Traktatu; f) uczestnicząc we współpracy międzyparlamentarnej między parlamentami narodowymi i z Parlamentem Europejskim, zgodnie z Protokołem w sprawie roli parlamentów narodowych w Unii Europejskiej. Źródło : Skonsolidowane wersje Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (2010/C 83/01).

– 5 –

Europejska inicjatywa obywatelska

II. Inicjatywa obywatelska – jak to wygląda w państwach UE i na świecie?

Inicjatywa obywatelska (ludowa) jest jedną (obok m.in. zgromadzenia ludowego, refe-

rendum oraz weta ludowego) z form demokracji bezpośredniej, a więc takiej, w której istotny wpływ na podejmowane decyzje mają bezpośrednio obywatele.

Demokracja bezpośrednia w Szwajcarii Szwajcaria tradycyjnie postrzegana jest jako państwo najbliższe modelowi demokracji bezpośredniej. Na poziomie federalnym obligatoryjnie pod referendum poddawane są m.in. zmiany konstytucji i członkostwo w organizacjach międzynarodowych. Referenda powszechnie stosowane są również na poziomie lokalnym, gdzie duża część ustawodawstwa podlega tej formie oceny i aprobaty obywateli. Specyficzne referendum związane jest z instytucją weta ludowego. Minimum 50 tys. uprawnionych do głosowanie lub min. 8 kantonów ma prawo wnieść sprzeciw do nowo przyjętej ustawy federalnej, ewentualnie umowy międzynarodowej. Jeśli taka inicjatywa zostanie skutecznie przeprowadzona w ciągu 100 dni od publikacji zaskarżonego aktu, to istnieje obowiązek bezzwłocznego zwołania referendum, które ostatecznie rozstrzyga o jego losie. W kilku kantonach Szwajcarii dodatkowo występuje zgromadzenie ludowe (Landsgemeinde), w ramach którego ogół uprawnionych do głosowania mieszkańców spotyka się w jednym miejscu i jednym czasie i po swobodnej debacie podejmuje wiążące decyzje w drodze głosowania. Sama inicjatywa obywatelska w Szwajcarii występuje zarówno na poziomie federalnym, jak i lokalnym (w niektórych kantonach, różne rozwiązania). Na szczeblu federalnym inicjatywa obywatelska (min. 100 tys. uprawnionych do głosowania) jest ograniczona jedynie do wnoszenia wniosków o zmianę konstytucji. W ponad 100-letniej praktyce jej stosowania zgłoszono ponad 250 takich inicjatyw.

Inicjatywa obywatelska jest znana większości państw Unii Europejskiej. Na szczeblu ogólnopaństwo wym inicjatywa obywatelska występuje w 13 z nich (Austria, Hiszpania, Holandia, Litwa, Łotwa, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry, Wielka Brytania, Włochy). W kilku z wymienionych

państw dodatkowo, a w 4 innych (Belgia, Luksemburg, Niemcy, Szwecja) wyłącznie pewne formy inicjatywy obywatelskiej występują na szczeblach regionalnym i lokalnym.

Przyjęte w tych państwach rozwiązania różnią się jednak zasadniczo w szczegółach.

– 6 –

Europejska inicjatywa obywatelska

Podstawowe typologie inicjatyw Mapka 1. Występowanie inicjatywy obywatelskiej w państwach członkowobywatelskich wskazują na dwa skich UE (opracowanie własne przy użyciu szablonu mapy Europy Julio Reisa, Wikimedia Commons, CC-BY-SA 3.0). kryteria wyróżniania. Po pierwsze, ze względu na formę składanego wniosku inicjatywy można podzielić na takie, w których należy przedstawić gotowy projekt legislacyjny (np. we Włoszech – zob. art. 71 ust. 2 Konstytucji z 1947 r.) oraz takie, w których obywatele jedynie ogólnie postulują przeprowadzenie określonej regulacji (np. w Holandii, w której pierwsza, historyczna inicjatywa z 2007 r. Stop wrong meat wzywała ogólnie do m.in. wprowadzenia regulacji o zrównoważonej hodowli zwierząt). Po drugie, ze względu na materię, która może być ograniczona do kwestii związanych wyłącznie ze zmianą konstytucji (np. w Szwajcarii – zob. art. 138 i 138 Konstytucji z 1999 r.) lub do zagadnień regulowanych w ustawach zwykłych (np. w Hiszpanii – zob. art. 87 ust. 3 Konstytucji z 1978 r.).

W tym drugim przypadku, na poziomie ogólnokrajowym, regulacje dotyczące inicjatywy wyraźnie ograniczają jej zakres, wyłączając możliwość ust. 2 Konstytucji z 1991 r.). Możliwe typoloskładania propozycji w zakresie poddanym gie inicjatyw obywatelskich można rozszewyłącznej inicjatywie określonego organu rzyć również o kryterium podstawy prawnej. państwa. Powszechne jest wyłączanie spod Tutaj standardem jest podstawa konstytuinicjatywy obywatelskiej m.in. spraw związa- cyjna inicjatywy oraz szczegółowa regulacja nych z podatkami czy też stosunkami między- ustawowa wydana na jej podstawie (sponarodowymi (np. Rumunia – zob. art. 73 śród 13 państw UE, w których występuje ini-

– 7 –

Europejska inicjatywa obywatelska

cjatywa ogólnopaństwowa tylko w Holandii nie ma ona podstawy konstytucyjnej).

O ile wspólną zasadą przy wszystkich inicjatywach obywatelskich na szczeblu ogólnopaństwowym w państwach UE jest ograniczenie tego prawa do osób uprawnionych do głosowania w wyborach parlamentarnych, to różnie kształtuje się próg minimalnej liczby osób, jakie muszą poprzeć zgłoszoną inicjatywę. Państwa o najwyższej liczbie wymaganych podpisów to: Hiszpania (500 tys.), Rumunia (250 tys. oraz dodatkowo wymóg, aby osoby podpisujące pochodziły z co najmniej połowy województw, a w każdym z nich podpisało inicjatywę min. 10 tys. osób oraz odpowiednio 500 tys., połowa województw i 20 tys. w każdym przypadku inicjatywy w sprawie zmiany konstytucji), Łotwa (1/10 uprawnionych do głosowanie, co daje

wymóg ok. 150 tys. podpisów), a najmniejszej to: Włochy (50 tys.), Holandia (40 tys.), Słowenia (5 tys.). Takie dane liczbowe należy jednak zestawić z ogólną liczbą ludności, w tym w szczególności z liczbą osób uprawnionych do głosowania w danym państwie. Mając na uwadze takie kryterium, obiektywnie najwyższy próg dla inicjatywy obywatelskiej występuje na Łotwie – 10% uprawnionych do głosowania. W kilku państwach próg ten kształtuje się na poziomie ok. 1,5-2% – są to m.in. Litwa, Austria, Hiszpania i Rumunia (ale w przypadku zmiany konstytucji ok. 3%), w kilku na poziomie ok. 0,25-0,3% uprawnionych do głosowania (tak m.in. w Holandii, Słowenii, Polsce), a najniższy jest we Włoszech (ok. 0,1% uprawnionych do głosowania).

Inicjatywa obywatelska w Polsce Pierwsze projekty wprowadzenia tej instytucji do polskiego porządku prawnego pojawiły się już podczas prac nad konstytucją marcową z 1921 r. Tzw. incydentalna inicjatywa obywatelska, tj. ograniczona w czasie oraz jedynie w celu przedstawienia projektu konstytucji, została wprowadzona w 1994 r. W obecnym systemie konstytucyjnym inicjatywa obywatelska uregulowana jest w art. 118 Konstytucji RP z 1997 r., którego ust. 2 brzmi: „Inicjatywa ustawodawcza przysługuje również grupie co najmniej 100 000 obywateli mających prawo wybierania do Sejmu. Tryb postępowania w tej sprawie określa ustawa”. Stosowną ustawę – o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli (Dz. U. z 1999 r. nr 62, poz. 688) przyjęto 24 czerwca 1999 r., a weszła ona w życie 23 sierpnia 1999 r. I to właśnie od tej daty można w Polsce składać inicjatywy obywatelskie (ustawodawcze).

Inicjatywa obywatelska nie może dotyczyć zagadnień, co do których wyłączną inicjatywę mają inne podmioty, tj. m.in. ustawy budżetowej oraz zmiany konstytucji. Jeśli chodzi o formę wniosku, to polska inicjatywa obywatelska jest klasyczną inicjatywą „ustawodawczą”, a więc

– 8 –

Europejska inicjatywa obywatelska

wymagane jest złożenie gotowego, zredagowanego projektu ustawy wraz z uzasadnieniem, które, podobnie jak w przypadku wszystkich ustaw, musi zawierać również oszacowanie skutków finansowych jej wejścia w życie. Do skutecznego złożenia inicjatywy konieczne jest powołanie komitetu liczącego co najmniej 15 osób mających prawa wyborcze do Sejmu. To komitet jest odpo wiedzialny za organizację zbiórki podpisów, w tym jej finansowanie, a jego pełnomocnik (lub jego zastępca) reprezentuje wnioskodawców przed organami państwa. Po zebraniu pierwszego tysiąca podpisów należy złożyć do marszałka Sejmu zawiadomienie o powołaniu komitetu, które – oprócz danych osób wchodzących w skład komitetu oraz pierwszego tysiąca podpisów – zawiera również gotowy projekt ustawodawczy wraz z uzasadnieniem. Marszałek Sejmu w ciągu 14 dni postanawia o przyjęciu zawiadomienia (w przypadku braków marszałek Sejmu wzywa do ich uzupełnienia, a odmowę przyjęcia zawiadomienia można zaskarżyć do Sądu Najwyższego). Data postanowienia o przyjęciu zawiadomienia rozpoczyna bieg 3-miesięcznego terminu, w ciągu którego należy złożyć wymagane 100 tys. podpisów. Po otrzymaniu postanowienia o przyjęciu zawiadomienia komitet jest zobowiązany do zamieszczenia ogłoszenia w ogólnopolskim dzienniku o formalnym rozpoczęciu zbierania podpisów, wraz z adresem komitetu oraz miejscem udostępnienia projektu ustawy do publicznego wglądu. Od tego momentu rozpoczyna się oficjalna kampania promocyjna oraz zbiórka podpisów. Podpisy zbierane są jedynie w formie tradycyjnej, tj. poprzez podanie imienia i nazwiska, adresu zamieszkania i numeru PESEL oraz złożenie własnoręcznego podpisu. Po zebraniu wymaganych 100 tys. podpisów i o ile zbiórka zakończyła się przed upływem wspomnianego 3-miesięcznego terminu, projekt ustawodawczy wraz z listą podpisów składany jest u marszałka Sejmu.

Wątpliwości marszałka Sejmu co do prawidłowości złożonych podpisów, jakie zostały zgłoszone, w ciągu 14 dni od złożenia inicjatywy są weryfikowane przez Państwową Komisję Wyborczą, od której ewentualnej negatywnej decyzji przysługuje skarga do Sądu Najwyższego. Tzw. pierwsze czytanie projektu ustawy w Sejmie powinno się odbyć w ciągu 3 miesięcy od złożenia inicjatywy u marszałka lub od postanowienia Sądu Najwyższego stwierdzającego prawdziwość złożonych podpisów. Pełnomocnik komitetu lub jego zastępca reprezentują inicjatywę w Sejmie oraz mogą uczestniczyć w jego pracach.

Dotychczasowa praktyka (stan na maj 2011 r.) pokazuje, że inicjatywa obywatelska cieszy się stosunkowo dużą popularnością. Skutecznie złożono do Sejmu 27 inicjatyw ustawodawczych, z czego dotychczas przyjęto 9 ustaw, które opierają się na projektach złożonych w takiej formie. Kolejnych 5 projektów obywatelskich jest rozpatrywanych przez Sejm. Komitet pierwszej inicjatywy ustawodawczej został zgłoszony jeszcze w dniu wejścia w życie ustawy

– 9 –

Europejska inicjatywa obywatelska

o inicjatywie ustawodawczej, a sama propozycja zakończyła się sukcesem, tj. przyjęciem ustawy o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju z 2001 r. Ostatnią sukcesem zakończoną inicjatywą ustawodawczą w Polsce było przyjęcie nowelizacji ustaw o ordynacji wyborczej do Parlamentu, samorządu terytorialnego oraz Parlamentu Europejskiego wprowadzającej parytet płci na listach kandydatów. Jednak krótki termin zbierania podpisów powoduje, że inicjatywy całkowicie oddolne, bez żadnego wsparcia organizacyjnego, mają małe szanse. Potwierdzeniem tego jest fakt, że wspomniane 27 złożonych inicjatyw stanowi jedynie ok. 30% wszystkich zawiadomień o utworzeniu komitetu.

W Europie, w państwach nie będących członkami UE, inicjatywa obywatelska występuje, oprócz Szwajcarii, m.in. w Liechtensteinie, gdzie w związku z niską liczbą ludności, w zależności od materii (ustawy zwykłe oraz wniosek o przeprowadzenie referendum lub zmiana konstytucji oraz ratyfikacja umów międzynarodowych), wymagane są podpisy odpowiednio 1 tys. lub 1,5 tys. uprawnionych do głosowania. Po za kontynentem europejskim różne formy inicjatywy obywatelskiej występują m.in. w części stanów USA (po raz pierwszy wprowadzono ją w 1898 r. w Południowej Dakocie, dzisiaj występuje również w 25 innych stanach), w Wenezueli i Nowej Zelandii.

III. Europejska inicjatywa obywatelska Geneza, czyli skąd się wzięła europejska inicjatywa obywatelska Głównym przyczynkiem do rozpoczęcia debaty o wprowadzeniu instrumentów demokracji bezpośredniej było przekonanie o niedoskonałości w zakresie funkcjonowania demo-

kracji na poziomie Unii Europejskiej, o czym wspomniano wyżej.

Idee włączenia obywateli w procesy demokratyczne w szczególności forsowane były w Parlamencie Europejskim. Od lat 80. ubiegłego wieku propono wano tam, by wprowadzić regularne konsultacje obywateli w spra wach wspólnoto wych, rozważano wpro wadzenie referendum w niektórych kwestiach. Z drugiej strony, na arenie europejskiej działały organizacje pozarządowe zainteresowane promowaniem rozwiązań z zakresu demokracji bezpośredniej. Rezultatem tych działań było zgłoszenie podczas konferencji międzyrządowej zwołanej w 1996 r. przygotowującej późniejszy traktat amsterdamski propozycji austriacko-włoskiej (zwanej od nazwisk ministrów spraw zagranicznych tych państw propozycją Schüssel/Dini) dotyczącej włączenia do traktatu reformującego inicjatywy obywatelskiej. Propozycja ta została jednak odrzucona.

Najważniejszym etapem w ulepszaniu funkcjonowania demokracji w UE miało być przy-

– 10 –

Europejska inicjatywa obywatelska

gotowanie konstytucji dla UE, a w niej zagwa ran to wa nie oby wa te lom bez po śred niego udziału w życiu politycznym. Warto wspomnieć, że w kuluarach Konwentu Europejskiego działali promotorzy wprowadzenia instrumentów demokracji bezpośredniej do opracowywanego traktatu. Wywodzili się oni z organizacji pozarządowych i think-tanków zajmujących się promowaniem rozwiązań demokracji bezpośredniej i uczestni-

czącej. Z całej puli zgłaszanych propozycji dotyczących referendów czy inicjatyw obywatelskich tylko europejska inicjatywa obywatelska doczekała się kodyfikacji (Häfner 2010: 8). Zo sta ła ona wpro wadzona przez prezydium Konwentu w ostatniej chwili przed podpisaniem roboczej wersji traktatu konstytucyjnego 12 czerwca 2003 r. w Brukseli.

Valéry Giscard d’Estaing podczas sesji plenarnej Konwentu, lipiec 2002 (źródło: Konwent Europejski).

Zasady demokracji przedstawicielskiej i demokracji uczestniczącej w Traktacie ustanawiającym Konstytucję dla Europy.

Artykuł I-46 Zasada demokracji przedstawicielskiej 1. Podstawą funkcjonowania Unii jest demokracja przedstawicielska.

2. Obywatele są bezpośrednio reprezentowani, na poziomie Unii, w Parlamencie Europejskim. Państwa Członkowskie są reprezentowane w Radzie Europejskiej przez szefów państw lub rządów, a w Radzie przez ich rządy, demokratycznie odpowiedzialnych przed parlamentami narodowymi lub przed swymi obywatelami.

3. Każdy obywatel ma prawo uczestniczyć w życiu demokratycznym Unii. Decyzje są przyjmowane w sposób jak najbardziej otwarty i zbliżony do obywatela.

4. Partie polityczne na poziomie europejskim przyczyniają się do kształtowania europejskiej świadomości politycznej i wyrażania woli obywateli Unii.

– 11 –

Europejska inicjatywa obywatelska

Artykuł I-47 Zasada demokracji uczestniczącej 1. Za pomocą odpowiednich środków instytucje umożliwiają obywatelom i stowarzyszeniom przedstawicielskim wypowiadanie się i publiczną wymianę poglądów we wszystkich dziedzinach działania Unii.

2. Instytucje utrzymują otwarty, przejrzysty i regularny dialog ze stowarzyszeniami przedstawicielskimi i społeczeństwem obywatelskim.

3. Komisja prowadzi szerokie konsultacje z zainteresowanymi stronami w celu zapewnienia spójności i przejrzystości działań Unii.

4. Obywatele Unii, w liczbie nie mniejszej niż milion, mający przynależność państwową znacznej liczby Państw Członkowskich, mogą podjąć inicjatywę zwrócenia się do Komisji o przedłożenie, w ramach jej uprawnień, odpowiedniego wniosku w sprawach, w odniesieniu do których, zdaniem obywateli, wykonanie Konstytucji wymaga aktu prawnego Unii. Ustawa europejska określa przepisy dotyczące procedur i warunków wymaganych dla takiej inicjatywy obywatelskiej, w tym minimalną liczbę Państw Członkowskich, z których muszą pochodzić obywatele, którzy występują z taką inicjatywą. Źródło: Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy

Mimo odrzucenia Traktatu ustanawiającego Konstytucję dla Europy w referendach przez Francuzów i Holendrów w 2005 r., przepisy dotyczące europejskiej inicjatywy obywatelskiej znalazły się w traktacie lizbońskim.

Uprawnienie obywateli Unii Europejskiej do zgłaszania inicjatywy obywatelskiej na szczeblu Unii uzupełniło katalog praw obywatelskich wraz z wejściem w życie tego traktatu 1 grudnia 2009 r. poprzez wprowadzenie do Traktatu o Unii Europejskiej nowego postanowienia w art. 11 ust. 4.

Obywatele Unii w liczbie nie mniejszej niż milion, mający obywatelstwo znacznej liczby Państw Członkowskich, mogą podjąć inicja-

tywę zwrócenia się do Komisji Europejskiej o przedłożenie, w ramach jej uprawnień, odpowiedniego wniosku w sprawach, w odniesieniu do których, zdaniem obywateli, stosowanie traktatów wymaga aktu prawnego Unii.

Przyjęcie go, z jednej strony, rozszerza katalog praw obywatelskich na szczeblu unijnym, z drugiej zaś wpisuje się w tendencję przybliżenia Unii do jej obywateli. Niemniej uprawnienie do zgłaszania inicjatywy obywatelskiej nie jest bezpośrednio skuteczne, tj. do skorzystania z niego nie wystarczy się wprost powoływać na traktat. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej stanowi bowiem, iż to Parlament Europejski i Rada przyjmą przepisy doty-

– 12 –

Europejska inicjatywa obywatelska

czące procedur i warunków wymaganych do przedstawienia inicjatywy obywatelskiej (art. 24). Na tej podstawie Komisja Europejska zaproponowała projekt rozporządzenia wpro wadzającego w życie tę propo zycję po przepro wadzeniu konsultacji społecznych. W Zielonej księdze z 2009 r. w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej inicjującej konsultacje Komisja stwierdzała, że europejska inicjatywa obywatelska nada „demokracji europejskiej nowy wymiar i uzupełni zasób praw związanych z obywatelstwem Unii, a także rozszerzy zakres dyskusji społecznych wokół polityki europejskiej, co przyczyni się do tworzenia prawdziwej europejskiej przestrzeni publicznej” (Zielona księga 2009: 3). W nowej kadencji Parlamentu Europejskiego sprawa wprowadzenia w życie

postanowień traktatowych została skierowana do komisji do spraw konstytucyjnych oraz komisji petycji; inne komisje wypowiadały się na temat rozporządzenia. Komitet Regionów w opinii o przygotowywanym rozporządzeniu Rady i Parlamentu Europejskiego napisał, że przyjęcie dokumentu, który „umożliwia realizację pra wa do bezpośredniego udziału obywateli w życiu demokratycznym Unii, jest kamieniem milowym w umacnianiu zasad demokracji w Unii Europejskie” (Opinia Komitetu Regionów 2010). W rezultacie kilkumiesięcznych prac i różnych propozycji w zakresie kluczowych elementów przepisów wykonawczych przyjęto Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 211/2011 z dnia 16 lutego 2011 r. w sprawie inicjatywy obywatelskiej 1.

16 lutego 2011 r., podpisanie rozporządzenia nr 211/2011 w sprawie inicjatywy obywatelskiej przez przewodniczących Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej (źródło: Parlament Europejski).

1

Komitet do Spraw Europejskich Rady Ministrów RP 17 czerwca 2011 r. podjął decyzję, że za wdrożenie rozwiązań przewidzianych przez to rozporządzenie w Polsce odpowiedzialne będzie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji.

– 13 –

Europejska inicjatywa obywatelska

Zasady organizowania europejskiej inicjatywy obywatelskiej Europejska inicjatywa obywatelska kieruje się dwoma podstawowymi zasadami: zasadą pośredniości i zasadą reprezentatywności.

Zasada pośredniości Uprawnienie do zgłaszania inicjatywy obywatelskiej nie jest bezpośrednie również w tym sensie, że nie daje gwarancji, iż wnioskowana przez obywateli Unii inicjatywa rzeczywiście trafi na ścieżkę legislacyjną i doprowadzi do przyjęcia wiążącego aktu prawnego Unii. Inicjatywa obywatelska jest bowiem inicjatywą pośrednią, czyli oznacza jedynie możliwość zwrócenia się do Komisji Europejskiej o przedłożenie odpowiedniego projektu aktu prawnego. To, czy Komisja z takim projektem wystąpi oraz jaka byłaby jego treść, pozostaje już poza bezpośrednimi możliwościami działania obywateli wspierających konkretną inicjatywę, a pozostawione jest do rozpoznania przez samą Komisję. Nie oznacza to wprawdzie, iż Komisja ma pełną dowolność uznania bądź nieuznania skierowanego do niej wniosku.

Uznaniowość Komisji została ograniczona przez obowiązek szczegółowego podania powodów działań, które zamierza podjąć albo – jeśli nie zamierza podejmować żadnych działań – powodów takiego stanowiska.

Zasada reprezentatywności Jej działanie dostrzec można na kilku poziomach. Najważniejszym jest ustalenie minimalnej liczby deklaracji poparcia inicjatywy oby-

watelskiej na poziomie 1 miliona. Wprawdzie odnosząc tę liczbę do całkowitej populacji Unii Europejskiej przekraczającej liczbę 500 milionów osób, wydawać by się mogło z prostego rachunku matematycznego, że nie jest to próg wysoki – 1: 500, czyli 0,2% populacji – niemniej zawsze będzie to wymagające przedsięwzięcie obywatelskie i logistyczno-organizacyjne. Wskazanie progu dla inicjatyw obywatelskich oznacza, że instytucje unijne (w tym zwłaszcza Komisja) zajmą się tylko takimi inicjatywami, za którymi stoją wartości i idee już w pewnym stopniu reprezentatywne dla populacji Unii Europejskiej. Całkowicie niszowe, ekstrawaganckie propozycje nie uzyskają bowiem minimalnego progu poparcia.

Kolejnym przejawem zasady reprezentatywności jest wymóg uzyskania deklaracji poparcia dla inicjatywy w minimalnej liczbie państw członkowskich Unii, którą wyznaczono na jedną czwartą państw. Przy 27 członkach Unii próg ten wynosi zatem 7 państw. Idzie o to, aby przedłożenia w ramach inicjatywy nie dotyczyły jedynie kwestii pozostających w kręgu zainteresowania mieszkańców pojedynczych państw członkowskich, ale spraw „unijnych”. Wprawdzie początkowo Komisja Europejska już w Zielonej księdze proponowała, aby była to jedna trzecia państw (a więc obecnie 9 państw), ale pojawiały się też propozycje, iż liczba 4 państw członkowskich mogłaby być wystarczającą. Próg jednej trzeciej za zbyt wysoki uznały m.in. Parlament Europejski, Europejski Komitet Gospodarczo-Społeczny i Komitet Regionów. W trakcie prac ustawo-

– 14 –

Europejska inicjatywa obywatelska

dawczych przyjęto ostatecznie próg jednej czwartej państw. Wskazywano, iż koresponduje on z art. 76 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, który przewiduje możliwość przyjęcia, właśnie z inicjatywy jednej czwartej państw członkowskich, aktów prawnych dotyczących współpracy administracyjnej w ramach współpracy policyjnej i współpracy sądowej w sprawach karnych.

Zasada reprezentatywności widoczna jest także w wymogu co do składu komitetu obywatelskiego inicjatywy obywatelskiej (patrz niżej).

Procedura i warunki zgłaszania inicjatywy obywatelskiej Proces zgłaszania inicjatywy europejskiej dzieli się na trzy etapy: etap wstępny, etap zbierania deklaracji poparcia i etap realizacji inicjatywy. a) w etapie pierwszym (wstępnym) konstytuuje się komitet obywatelski, który następnie rejestruje inicjatywę europejską na stronie internetowej udostępnionej przez Komisję Europejską; b) w etapie drugim organizatorzy inicjatywy zbierają deklaracje poparcia pod nią w poszczególnych państwach członkowskich i przedkładają organom państwa w celu zweryfikowaniu ich prawidłowości; c) w etapie trzecim inicjatywa przekazywana jest Komisji Europejskiej, która ją bada, organizuje wysłuchanie publiczne oraz przedstawia wnioski i podejmuje decyzję co do dalszych ewentualnych działań.

– 15 –

Europejska inicjatywa obywatelska

Etap wstępny 1. Powstanie komitetu obywatelskiego. Komitet obywatelski przeprowadza proces zgłaszania inicjatywy obywatelskiej do Komisji Europejskiej: najpierw rejestruje inicjatywę w Komisji, później organizuje zbieranie podpisów. Komitet składa się z co najmniej siedmiu członków – obywateli Unii Europejskiej w wieku uprawniającym do głoso wania w wyborach do Parlamentu Europejskiego – którzy zamieszkują w co najmniej siedmiu państwach członkowskich Unii. Organizatorzy (komitet) wyznaczają swojego reprezen-

tanta i jednego jego zastępcę jako „osoby do kontaktu”, czyli przedstawicieli, którzy mają pośredniczyć między komitetem a instytucjami Unii w trakcie trwania procedury.

2. Rejestracja inicjatywy obywatelskiej.

Zanim przystąpi się do zbierania deklaracji poparcia dla inicjatywy, należy ją zarejestrować w Komisji Europejskiej i uzyskać od niej potwierdzenie rejestracji. Rejestracji dokonują organizatorzy on-line – na stronie internetowej udostępnianej przez Komisję, w którymkolwiek z języków urzędowych Unii.

Jakie informacje trzeba podać przy rejestrowaniu inicjatywy obywatelskiej?

1. Tytuł proponowanej inicjatywy (maks. 100 znaków) 2. Przedmiot inicjatywy (maks. 200 znaków) 3. Opis celów inicjatywy (maks. 500 znaków) 4. Postanowienia traktatów (Traktatu o Unii Europejskiej lub/i Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej), które organizatorzy inicjatywy uznają za istotne dla proponowanych Komisji Europejskiej działań 5. Imiona i nazwiska, adresy pocztowe, obywatelstwo i daty urodzenia siedmiu członków komitetu obywatelskiego oraz wskazanie przedstawiciela komitetu i jego zastępcy wraz z ich adresami e-mailowymi W ciągu dwóch miesięcy od zgłoszenia wniosku rejestracyjnego Komisja powinna dokonać jego wstępnej weryfikacji. Poza sprawdzeniem formalności – to jest, czy organizatorzy właściwie utworzyli komitet obywatelski i wyznaczyli osoby do kontaktu – Komisja ma także wstępnie sprawdzić prawną dopuszczalność inicjatywy. Czyni to, dokonując odpowiedniej analizy:

czy inicjatywa nie wykracza w sposób

oczywisty poza kompetencje Komisji Europejskiej w zakresie jej inicjatywy legislacyjnej – to znaczy, czy Komisja w ogóle ma kompetencję do podjęcia działań, które zakłada proponowana inicjatywa;

czy inicjatywa nie jest oczywistym naduży-

ciem, nie jest niepoważna lub dokuczliwa;

– 16 –

Europejska inicjatywa obywatelska

wnioski mające w istocie cel inny niż deklarowany, np. będące tylko propagandą, czy też wnioski ośmieszające lub prześmiewcze nie znajdą aprobaty Komisji już na etapie wstępnym;

czy inicjatywa nie jest w sposób oczywisty

sprzeczna z wartościami Unii: poszanowaniem godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowaniem praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości.

Przykłady, czego może dotyczyć europejska inicjatywa obywatelska możliwe dziedziny inicjatyw:

dziedziny, w których nie można złożyć inicjatywy:

– ochrona konsumenta

– systemy edukacyjne

– ochrona środowiska

– europejska polityka obrony i bezpieczeństwa

– międzynarodowa polityka handlowa UE – ochrona danych osobowych

– zakaz aborcji – system opieki społecznej

Źródło: European citizen’s initiative, Democracy International, 2011, s. 6.

Komisja Europejska na tym etapie weryfikuje dopuszczalność prawną jedynie wstępnie, przyjmując standard „oczywistej niedopuszczalności”. Pełna ocena prawna inicjatywy, w tym i kontrola, czy proponowana inicjatywa obywatelska mieści się w ramach zasady pomocniczości (subsydiarności) Unii, nastąpi dopiero po zebraniu i zweryfikowaniu wymaganych deklaracji poparcia. Warto podkreślić, iż na tym etapie Komisja nie jest upoważniona do dokonywania jakiejkolwiek oceny politycznej proponowanej inicjatywy.

Jeśli którykolwiek z wyżej wymienionych warunków nie zostanie spełniony, Komisja Europejska odmówi rejestracji inicjatywy. Odmowa reje-

stracji proponowanej inicjatywy będzie mieć charakter decyzji administracyjnej. Komisja ma obowiązek odpowiednio ją uzasadnić. Organizatorzy mogą skorzystać wtedy z dostępnych sądowych środków prawnych (skarga do Trybunału Sprawiedliwości UE o stwierdzenie nieważności decyzji odmownej) czy też środków pozasądowych (np. skarga do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich).

Oczywiście odmowa rejestracji inicjatywy nie oznacza, że nie można jej ponownie zgłosić, jeżeli braki lub wady stanowiące przesłankę odmowy dają się usunąć.

Z kolei brak podjęcia przez Komisję decyzji o rejestracji inicjatywy w ciągu 2 miesięcy

– 17 –

Europejska inicjatywa obywatelska

będzie upoważniał organizatorów do wszczęcia procedury skargowej na brak wymaganego prawem działania (procedura wezwania do działania i skarga do Trybunału Sprawiedliwości UE na bezczynność).

wiek ten wyznaczany jest przez prawo krajowe i wynosi 18 lat, z wyjątkiem Austrii, w której jest to 16 lat. Osobę, która wypełni i podpisze deklarację poparcia, określa się mianem sygnatariusza.

Pozytywna decyzja Komisji o rejestracji zaproponowanej inicjatywy obywatelskiej oznacza jej upublicznienie w rejestrze i umożliwia rozpoczęcie zbierania deklaracji poparcia.

Proces zbierania deklaracji poparcia dla zarejestrowanej inicjatywy obywatelskiej może trwać maksymalnie 12 miesięcy. Deklaracje można zbierać zarówno w tradycyjnej formie papierowej, jak i elektronicznej on-line. Do złożenia deklaracji poparcia w formie elektronicznej nie będzie potrzebny tzw. podpis elektroniczny, choć można złożyć deklarację i z takim podpisem.

W trakcie prac legislacyjnych zrezygnowano natomiast z dodatkowego etapu, tj. badania dopuszczalności zarejestrowanej inicjatywy po zebraniu przez organizatorów minimalnej liczby 300 tysięcy podpisów pod proponowaną inicjatywą w celu jej dopuszczenia do dalszego procedowania. Etap ten ostatecznie uznano za zbędny, ponieważ stanowiłby znaczne obciążenie dla organizatorów, wydłużał procedurę, a jednocześnie w przypadku odrzucenia inicjatywy (uznania za niedopuszczalną) rodziłby w szczególności frustrację organizatorów, których znaczące wysiłki na rzecz zebrania 300 tysięcy podpisów okazywałyby się niepotrzebne.

Etap zbierania deklaracji poparcia od obywateli 3. Zbieranie deklaracji poparcia. Poparcie dla inicjatywy mogą wyrażać wszyscy obywatele Unii Europejskiej, którzy osiągnęli wiek uprawniający do głosowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego. W związku z tym, że do tej pory nie uchwalono jednolitej europejskiej ordynacji wyborczej do Parlamentu,

Systemy zbierania deklaracji poparcia on-line mają tę wielką zaletę, że łatwiej z nimi dotrzeć do szerszego kręgu osób zainteresowanych wsparciem inicjatywy. Aby jednak uruchomić zbieranie podpisów on-line, potrzebne będzie uzyskanie od państwa członkowskiego osobnego certyfikatu potwierdzającego, że taki system zbierania deklaracji spełnia odpowiednie wymogi bezpieczeństwa. Należy do nich zagwarantowanie, iż deklarację poparcia może złożyć tylko osoba fizyczna (a nie np. automatyczny program komputerowy), dane są gromadzone i przechowywane w bezpieczny sposób, a system będzie mógł wygenerować deklaracje poparcia w formie zgodnej ze wzorcem opublikowanym w rozporządzeniu nr 211/2011.

Deklaracje poparcia można zbierać wyłącznie na formularzach, których wzory określono w załączniku do tego rozporządzenia. Prze-

– 18 –

Europejska inicjatywa obywatelska

widziano dwa rodzaje formularza, w zależności od tego, czy państwo członkowskie wymaga od sygnatariuszy podania osobistego numeru identyfikacyjnego (formularz B), czy też nie (formularz A). Z 27 obecnych krajów członków Unii Europejskiej jedynie co trzeci nie wymaga podawania takiego numeru; są to: Belgia, Dania, Estonia, Fin-

landia, Holandia, Irlandia, Niemcy, Słowacja i Wielka Brytania. W pozostałych 18 państwach, w tym w Polsce, wymaga się osobistego numeru identyfikacyjnego. W Polsce jest nim numer PESEL, w innych państwach mogą to być np. numery dowodów tożsamości, paszportu czy prawa jazdy.

Mapka 2. Na niebiesko – państwa członkowskie UE, które wymagają podania osobistego numeru identyfikacyjnego (opracowanie własne przy użyciu szablonu mapy Europy Julio Reisa, Wikimedia Commons, CC-BY-SA 3.0).

Jeden formularz przeznaczony jest tylko dla obywateli jednego państwa lub osób w nim zamieszkałych – nie powinno się więc zbierać podpisów na tym samym formularzu od oby-

wateli/mieszkańców różnych państw członkowskich. Związane jest to przede wszystkim z wymogiem uzyskania minimalnych progów poparcia w co najmniej jednej czwartej państw

– 19 –

Europejska inicjatywa obywatelska

członkowskich (obecnie 7 państw). Głosy więc liczy się dla każdego z państw z osobna. Progi te ustalono, mnożąc liczbę deputowanych

do Parlamentu Europejskiego z danego państwa przez liczbę 750. Obecnie obowiązujące progi zostały zebrane w poniższej tabeli.

Minimalna liczba deklaracji poparcia dla poszczególnych państw członkowskich UE Austria

12 750

Luksemburg

4500

Belgia

16 500

Łotwa

6000

Bułgaria

12 750

Malta

3750

Cypr Czechy

4500

Niemcy

74 250

16 500

Polska

37 500

Dania

9750

Portugalia

16 500

Estonia

4500

Rumunia

24 750

Finlandia

9750

Słowacja

9750

Francja

54 000

Słowenia

5250

Grecja

16 500

Szwecja

13 500

Hiszpania

37 500

Węgry

16 500

Holandia

18 750

Wielka Brytania

54 000

Włochy

54 000

Irlandia

9000

Litwa

9000

4. Weryfikacja zebranych deklaracji poparcia.

Po zebraniu deklaracji poparcia od obywateli Unii organizatorzy powinni przedłożyć je państwom członkowskim (a właściwie ich organom, które zostaną wskazane do 1 marca 2012 r. przez państwa), w celu weryfikacji i potwierdzenia. W przypadku państw, które wymagają podania osobistego numeru identyfikacyjnego lub dowodu tożsamości, deklaracje poparcia przekazuje się tym państwom, które wydały osobisty numer identyfikacyjny

bądź dokument tożsamości wskazany w deklaracji poparcia, zgodnie z załącznikiem III część C rozporządzenia nr 211/2011.

W przypadku tych państw, które nie wymagają podania takiego numeru, deklaracje przekazuje się państwom członkowskim obywatelstwa sygnatariusza względnie państwu jego zamieszkania (zgodnie ze szczegółowymi regułami określonymi w załączniku III część C rozporządzenia nr 211/2011).

– 20 –

Europejska inicjatywa obywatelska

Oto informacje, jakie trzeba podać przy przedkładaniu deklaracji poparcia organom państw członkowskich: 1. Imiona i nazwiska, adresy pocztowe i e-mailowe osób wyznaczonych do kontaktu.

2. Tytuł inicjatywy obywatelskiej.

3. Numer nadany w rejestrze Komisji Europejskiej.

4. Data rejestracji.

5. Liczba sygnatariuszy pochodzących z określonego państwa członkowskiego.

6. Załączniki, tj. wszelkie deklaracje poparcia, które mają być zweryfikowane przez dane państwo członkowskie.

7. Data i podpisy osób wyznaczonych do kontaktu.

Od przedłożenia deklaracji poparcia państwa członkowskie są zobowiązane w terminie 3 miesięcy dokonać ich weryfikacji i poświadczenia zgodnie z prawem i praktyką krajową.

Państwa same wyznaczają procedury, w których zweryfikują deklaracje. Mogą się one opierać na indywidualnym sprawdzeniu każdej deklaracji (co jest łatwiejsze w przypadku, gdy z danego państwa nie było dużo zgłoszeń poparcia), ale też na próbach losowych (które mogą mieć znaczenie zwłaszcza przy znaczącej liczbie deklaracji pochodzących z określonego państwa). Proces weryfi-

kacji państwa kończą wydaniem organizatorom (bezpłatnych) certyfikatów poświadczających liczbę ważnych deklaracji poparcia uzyskanych w danym państwie członkowskim Unii.

Etap realizacji inicjatywy 5. Przedłożenie inicjatywy obywatelskiej Komisji Europejskiej. Dopiero po uzyskaniu certyfikatów od państw członkowskich oraz spełnieniu pozostałych warunków wnoszenia inicjatywy obywatelskiej organizatorzy mogą przedłożyć ją Komisji.

– 21 –

Europejska inicjatywa obywatelska

Oto informacje, jakie trzeba podać przy przedkładaniu Komisji Europejskiej inicjatywy obywatelskiej (po zebraniu podpisów): 1. Tytuł inicjatywy.

2. Numer nadany inicjatywie w rejestrze Komisji Europejskiej.

3. Data rejestracji.

4. Liczba otrzymanych ważnych deklaracji poparcia (min. milion).

5. Liczba sygnatariuszy (osób, które poparły inicjatywę) poświadczona przez poszczególne państwa członkowskie.

6. Imiona i nazwiska, adresy pocztowe i e-mailowe osób wyznaczonych do kontaktu.

7. Wszystkie źródła wsparcia i finansowania uzyskane dla inicjatywy, łącznie z wysokością wsparcia finansowego w chwili przedłożenia inicjatywy.

8. Oświadczenie, że informacje podane w formularzu przedłożenia inicjatywy są prawdziwe (data i podpis osób wskazanych do kontaktu).

9. Załączniki (w tym wszystkie certyfikaty wydane przez państwa członkowskie).

Pamiętać należy, iż inicjatywę obywatelską przedkłada się na specjalnym formularzu, który został określony w załączniku (załącznik VII) do rozporządzenia nr 211/2011.

Po uzyskaniu stosownej dokumentacji od organizatorów Komisja Europejska publikuje inicjatywę obywatelską w rejestrze wraz z informacjami dotyczącymi jej wsparcia i finansowania.

6. Badanie inicjatywy przez Komisję. Skoro europejska inicjatywa obywatelska jest inicjatywą pośrednią, to w ostatecznym rozrachunku to od Komisji Europejskiej zależy, czy i w jakim zakresie ją podejmie. Komisja po otrzymaniu inicjatywy i opublikowaniu jej w rejestrze powinna zorganizować spotkanie

z organizatorami, aby mogli oni szczegółowo wyjaśnić, czego inicjatywa dotyczy.

7. Przedstawienie wniosków. Po zapoznaniu się z inicjatywą – w terminie 3 miesięcy – Komisja Europejska powinna przedstawić wnioski prawne i polityczne dotyczące inicjatywy oraz określić działania, które zamierza podjąć w odpo wiedzi na zgłoszoną inicjatywę. Oczywiście wnioski Komisji muszą zostać należycie uzasadnione, co ogranicza dowolność odniesienia się do inicjatywy obywateli. Komunikat Komisji zawierający jej

– 22 –

Europejska inicjatywa obywatelska

wnioski i deklarację co do dalszego działania (lub braku działania) będzie podany do publicznej wiadomości, a w sposób sformalizowany powiadamiani o nim będą organizatorzy, Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej.

Jak się przygotować do złożenia europejskiej inicjatywy obywatelskiej?2 Europejska inicjatywa obywatelska to instrument transnarodowy i jego przygotowanie wymaga istotnych nakładów czasu, pracy i środków finansowych. Wiele organizacji pozarządowych zaangażowanych w promowanie tego narzędzia przygotowało opracowania i poradniki oraz centra pomocy dla organizacji i komitetów, które będą chciały złożyć inicjatywy. Podkreślają one, że należy dobrze rozplanować akcję informacyjną i sam pomysł na inicjatywę, sprawdzić, czy wysiłek może się przekuć w sukces i dowiedzieć się, czy inicjatywa mieści się w kompetencjach Unii Europejskiej i Komisji.

European Green Foundation wraz z Initiative and Referendum Institute Europe opracowali dziesięć kroków pozwalających sprawdzić, czy rozpoczynanie działań może przynieść pożądany skutek. Pierwszy krok to pomysł.

Przede wszystkim trzeba rozważyć, jakie znaczenie ma problem, który chcemy rozwiązać, zaś sama propozycja musi być kreatywna 2

i nowatorska. Krok drugi to wiedza. Aby propozycja była skuteczna, musimy mieć bardzo dobre rozeznanie w problematyce, której ona dotyczy, podparte badaniami, ekspertyzami etc. Warto pamiętać, że sama inicjatywa na poziomie europejskim to tylko instrument proponujący pewne rozwiązanie, zatem trzeba w tej propozycji uwzględnić jej odbiorcę, czyli Komisję Europejską. Olbrzymim atutem organizatorów komitetu zgłaszającego inicjatywę są zaangażowanie i wiedza zgromadzone w czasie działania w roli organizacji pozarządowej w danym obszarze. Warto wykorzystywać już zgromadzony potencjał. Krok trzeci to cel. Przygotowanie inicjatyw to olbrzymi wysiłek, sporo czasu i zaangażo wanych środków. Warto zawczasu poważnie rozważyć wszystkie „za i przeciw”. Jak piszą autorzy podręcznika inicjatywy obywatelskiej, „Fałszywe obietnice czy zła ocena sytuacji mogą w przeciwnym razie uderzyć w ciebie, twoją grupę i twoją inicjatywę” (The ECI Handbook 2010: 79). Krok czwarty to forma. Specjaliści radzą, by napisać propozycję (inicjatywę) w sposób przystępny i zrozumiały oraz skonsultować ją z prawnikami. Jest to przecież propo zycja usta wodawcza, więc musi spełniać konkretne wymogi. Będzie też wzbudzać zaintereso wanie przeciwników propozycji i na to także należy być przygotowanym. Pamiętać trzeba, by inicjatywa była

Informacja przygotowana na podstawie The European Citizens’ Initiative Handbook. Your Guide to the World’s First Transnational Direct Democratic Tool. 2010. Green European Foundation: Brussels.(http://www.gef.eu/publication/news/ european-citizens-initiative-handbook-your-guide-to-the-worlds-first-transnational-direct-democr/) oraz European Citizens Initiative. 2011. Democracy International (http://www.democracy-international.org/eci.html).

– 23 –

Europejska inicjatywa obywatelska

przetłumaczona na 23 oficjalne języki UE, bowiem musi zostać rozpropagowana także w innych państwach członkowskich.

Oznacza to także konieczność zbudowania międzynarodo wego konsorcjum organizacji, które będą wspierać zbieranie podpisów i propagowanie pomysłu. Krok piąty to rejestracja. Od tego momentu kampania wchodzi w fazę formalną. Przeciwko niej mogą zacząć działać inne or ga ni zacje i dzia łacze, którym ten pomysł się nie spodoba. Po drugie, trzeba się przygoto wać na komunikację z urzędnikami Komisji Europejskiej i na ewentualne odrzucenie wniosku i konieczność naniesienia poprawek. Krok szósty to zbieranie podpisów. Jest to najtrudniejszy i najbardziej wymagający moment. Jak wskazano powyżej, podpisy można zbierać tradycyjnie – na papierze, a także w formie elektronicznej. Warto pamiętać, że jest to inicjatywa ustawodawcza i weryfikacji w krajowych instytucjach podlegać będzie autentyczność podpisów, Specjaliści zalecają zbieranie większej liczby podpi-

sów, praktyka bowiem wskazuje, że około 20% z nich nie przejdzie weryfikacji (niezależnie od starań organizatorów najczęściej z powodu brakujących danych) (ECI 2011: 17).

Warto pamiętać, że do komitetu obywatelskiego należy przygotowanie stosownych programów do zbierania podpisów elektronicznych. Warto w tym celu opracować strategię dotyczącą zaangażowanych sił (pracownicy, wolontariusze) i założenia budżetu.

Krok siódmy to dialog. Jak stwierdza jeden z podręczników, europejska inicjatywa obywatelska to „transnarodowy dialog o transnarodowych kwestiach” (The ECI Handbook 2010: 82). Aby przedsięwzięcie zakończyło się sukcesem, trzeba zaplanować kampanię w wielu państwach i opracować strategie dialogu z obywatelami w różnych krajach, z uwzględnieniem ich odmienności kulturowych. Krok ósmy to progi. Przy planowaniu przedsięwzięcia trzeba pamiętać, by nasza inicjatywa pasowała do kompetencji Komisji, o minimalnej liczbie podpisów w ogóle, o progach w krajach i o minimalnej liczbie państw, w których trzeba zebrać podpisy (zobacz powyżej). Krok dziewiąty to komunikacja. Proces przygotowywania inicjatywy to nie tylko wspomniany dialog z obywatelami w różnych krajach, to także komunikacja z urzędnikami w Brukseli oraz w państwach członkowskich, na przykład podczas weryfikowania podpisów. Krok dziesiąty to lekcje na przyszłość. Nie ma gwarancji, że złożona inicjatywa zakończy się sukcesem. Sama inicjatywa to instrument oddziaływania na pro-

– 24 –

Europejska inicjatywa obywatelska

ces polityczny. Można przypuszczać, że nie będzie to ostatnia taka działalność. Warto pamiętać o tym w trakcie jej przygotowywania.

IV. Inne zmiany demokratyczne wprowadzone przez Traktat z Lizbony Europejska inicjatywa obywatelska jest nowym mechanizmem, który wpro wadza na poziom UE element demokracji bezpośredniej. Nie jest to jedyna zmiana wprowadzona przez Traktat z Lizbony, która ma na celu zwiększenie komponentu demokratycznego w UE. Kolejne zmiany opierają się już jednak na formach demokracji pośredniej.

Jest, to, z jednej strony, kontynuowanie procesu zwiększania pozycji Parlamentu Europejskiego oraz całkowicie nowe rozwiązanie, polegające na przyznaniu pewnych kompetencji parlamentom narodo wym państw członkowskich UE (zob. art. 12 powyżej).

Kompetencje Parlamentu Europejskiego (PE) zwiększały się wraz z kolejnymi zmianami traktatów założycielskich. Także obecna ich zmiana, dokonana Traktatem z Lizbony, wpisuje się w ten proces. Traktat z Lizbony zwiększył rolę PE w zakresie przyjmowania budżetu. Przede wszystkim jednak w zdecydowany sposób zwiększył liczbę dziedzin objętych procedurą współdecydowania (obecną zwykłą procedurą ustawodawczą), w której PE jest równoprawnym Radzie UE ustawodawcą. Procedura ta została wprowadzona przez Traktat z Maastricht z 1992 r. (TM) i wraz z przyjmowaniem kolejnych traktatów modyfikujących, tj. Traktatu z Amsterdamu

z 1997 r. (TA) oraz Traktatu z Nicei z 2001 r.

(TN), była rozszerzana na kolejne dziedziny.

O ile w poprzednich traktatach było to odpowiednio: 15 dziedzin w TM, 39 w TA i 44 w TN, to Traktat z Lizbony rozszerza ją do 85 dziedzin. W praktyce oznacza to, że aż ok. 90-95% aktywności ustawodawczej UE wymaga pełnego zaangażowania oraz akceptacji przedstawicieli wybieranych w wyborach bezpośrednich do PE. Wzmocnienie roli i znaczenia parlamentów narodowych państw członkowskich nastąpiło przede wszystkim poprzez przyznanie im kompetencji dokonywania kontroli przestrzegania zasady pomocniczości. Zgodnie z tą zasadą, w dziedzinach, w których UE nie ma wyłącznych kompetencji, może ona podejmować aktywność tylko wtedy, gdy ich przeniesienie na poziom UE będzie bardziej skuteczne; w innych przypadkach to państwa członkowskie same powinny je podejmować.

– 25 –

Europejska inicjatywa obywatelska

Zasada pomocniczości Art. 5 ust. 3 Traktatu o Unii Europejskiej Zgodnie z zasadą pomocniczości, w dziedzinach, które nie należą do jej wyłącznej kompetencji, Unia podejmuje działania tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele zamierzonego działania nie mogą zostać osiągnięte w sposób wystarczający przez Państwa Członkowskie, zarówno na poziomie centralnym, jak i regionalnym oraz lokalnym, i jeśli ze względu na rozmiary lub skutki proponowanego działania możliwe jest lepsze ich osiągnięcie na poziomie Unii.

Aby umożliwić parlamentom narodowym wykonywanie tej kompetencji, Komisja Europejska ma obo wiązek przeka zywania im wszystkich projektów aktów usta wodawczych (a także programów prac legislacyjnych, dokumentów konsultacyjnych i informacji o wnioskach o członkostwo w UE).

Projekty aktów ustawodawczych powinny zawierać uzasadnienie co do przestrzegania zasady pomocniczości. Od momentu przekazania projektu parlamenty narodowe mają 8 tygodni na dokonanie takiej kontroli. W przypadku stwierdzenia naruszenia zasady pomocniczości powinny przygotować i przesłać Komisji „uzasadnioną opinię” w tej materii.

Kompetencja ta jest wykonywana niezależnie przez poszczególne parlamenty narodowe (a właściwie przez izby parlamentarne), jednak skuteczność takiej negatywnej opinii wymaga wyrażenia takiego stanowiska przez określoną ich liczbę. W związku z różnicami w organizacji narodowego systemu parlamentarnego na każde państwo członkowskie przypadają łącznie dwa głosy, które w państwach o dwuizbowym parlamencie są roz-

dzielane na jego poszczególne izby (tak m.in. w Polsce – po jednym głosie mają Sejm i Senat i teoretycznie mogą nawet przyjąć odmienne oceny). W zależności od dziedziny „pierwszy stopień ostrzegania” (tzw. mechanizm żółtej kartki) uruchomiony jest w przypadku uzyskania negatywnej oceny co do poszanowania zasady pomocniczości w wysokości 1/3 względnie 1/4 (w przypadku projektów aktów ustawodawczych dotyczących współpracy wymiarów spra wiedliwości w sprawach karnych oraz współpracy policyjnej) ogólnej liczby głosów. Dodatkowe zabezpieczenie wprowadzono w przypadku aktów, które mają być uchwalone w zwykłej procedurze ustawodawczej, gdzie „ostrzeżenie” ma miejsce w przypadku zwykłej większości negatywnych ocen (tzw. mechanizm pomarańczowej kartki). W obu sytuacjach parlamenty narodowe nie mogą jednak całkowicie zablokować projektu legislacyjnego. „Żółta kartka” nakazuje jedynie, aby Komisja poddała projekt ponownej analizie. Jednak podtrzymanie przez Komisję projektu ustawodawczego, który otrzymał „pomarańczo-

– 26 –

Europejska inicjatywa obywatelska

wą kartkę”, powoduje, że to PE i Rada UE ostatecznie decydują, najpóźniej w pierwszym czytaniu, czy go dalej procedować. Takie, a także inne szczegółowe kompetencje kontrolne przyznane parlamentom narodowym w Traktacie z Lizbony (m. in. nadzór nad dokonywaniem jednej z uproszczonych procedur zmiany traktatów – art. 48 ust. 7 Traktatu o Unii Europejskiej) powodują, że również przedstawiciele wybierani w wyborach krajowych mogą bezpośrednio wpływać na funkcjonowanie UE.

V. Jak inaczej wpływać na funkcjonowanie UE Zgłoszenie europejskiej inicjatywy obywatelskiej to tylko jedna z możliwości oddziaływania na funkcjono wanie instytucji Unii Europejskiej. Warto pamiętać, że w ramach systemu politycznego UE istnieją także takie możliwości, jak petycja do Parlamentu Europejskiego, skarga do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich, czy – szerzej rzecz ujmując – w ogóle pra wo zwracania się do instytucji i organów doradczych Unii. Rzeczą niemal powszechną w instytucjach Unii jest również lobbing. Można się zatem kontakto wać ze swoimi przedsta wicielami, a także korzystać ze specjalnych narzędzi stworzonych przez instytucje UE do kontaktu z obywatelami.

Petycja do Parlamentu Europejskiego może zostać wniesiona przez osobę fizyczną lub prawną mającą miejsce zamieszkania lub siedzibę na terytorium UE. Petycje mogą doty-

czyć tych spraw, które są objęte kompetencjami UE, czyli spraw stosowania prawa UE na terenie państw członkowskich oraz sytuacji wpływających bezpośrednio na życie obywateli. Petycja trafia do Komisji Petycji Parlamentu, która podejmuje decyzję o zajęciu się sprawą. Może ona zainicjować działania mające na celu sprawdzenie stanu faktycznego, skierowanie wniosku do Komisji Europejskiej, skierowanie wniosku do innych komisji PE do wiadomości lub w celu podjęcia dalszych działań. W wyjątkowych przypadkach Komisja może przedstawić Parlamentowi sprawozdanie, które zostanie poddane głosowaniu na posiedzeniu plenarnym, lub przeprowadzić wizytę wyjaśniającą. Może także podjąć jakiekolwiek inne działanie, które uzna za właściwe w celu pomyślnego rozwiązania danej sprawy.

Obywatele i osoby prawne mogą także wnieść skargę do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich (ERPO) w sytuacji niewłaściwego administrowania przez konkretną instytucję UE, czyli np. w przypadku dyskryminacji, niesprawiedliwości, nieudzielenia informacji czy niepoprawności procedury. Jeżeli w trakcie pro wadzonego dochodzenia rzecznik stwierdzi przypadek niewłaściwego administrowania, przekazuje sprawę do danej instytucji, która ma trzy miesiące, aby poinformować go o swoim stanowisku. Następnie ERPO przesyła sprawozdanie Parlamentowi Europejskiemu i danej instytucji. Ponadto obywatele mają prawo pisemnego zwracania się do instytucji i organów Unii oraz mają prawo

– 27 –

Europejska inicjatywa obywatelska

dostępu do dokumentów instytucji, organów i jednostek organizacyjnych UE. I wreszcie, zgodnie z postanowieniami Traktatu z Lizbony i Karty Praw Podstawowych obywatele mają prawo konsultacji aktów prawnych w procesie ustawodawczym. W tym celu Komisja Europejska – która jest w tym zakresie odpowiedzialna jako podstawowa instytucja inicjująca propozycje legislacyjne – otworzyła specjalną stronę poświęconą konsultacjom społecznym. Można na niej przeczytać dokumenty z zakończonych konsultacji oraz wziąć udział w bieżących konsultacjach (zobacz tabela poniżej).

Warto także wspomnieć, że każdy obywatel może się skontaktować z posłem do Parlamentu Europejskiego (poprzez stronę internetową Parlamentu oraz poprzez kontakt osobisty w biurach lokalnych w miastach

wojewódzkich). Obywatele mogą się także kontaktować z przedstawicielem w Komitecie Regionów czy też w Komitecie Ekonomiczno-Społecznym. Komitet Regionów to organ doradczy UE, który gromadzi reprezentantów władz regionalnych i lokalnych państw członkowskich. Jest to istotne forum dialogu w zakresie polityki regionalnej UE, funduszy strukturalnych, spraw związanych z ochroną środowiska i interesów lokalnych wspólnot. Komitet Ekonomiczno-Społeczny to organ doradczy UE, który stanowi platformę współpracy instytucji UE ze zorganizowanym społeczeństwem obywatelskim w państwach członkowskich. W szczególności w Komitecie reprezentowani są pracodawcy, pracownicy i inne podmioty reprezentujące takie grupy jak organizacje konsumenckie czy organizacje pozarządowe.

Użyteczne strony internetowe Instytucje Unii Europejskiej Bieżące informacje o europejskiej inicjatywie obywatelskiej oraz centrum doradcze help desk znajdują się na stronie http://www.citizens-initiative.eu/?page_id=737 Na stronie Parlamentu Europejskiego można złożyć petycję do Komisji Petycji Parlamentu: https://www.secure.europarl.europa.eu/parliament/public/petition/secured/submit.do? language=PL Formularz skargi do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich znajduje się na stronie https://secure.ombudsman.europa.eu/atyourservice/secured/complaintform/home.faces Strona Komisji Europejskiej Your Voice poświęcona jest konsultacjom społecznym. Można na niej przeczytać dokumenty z zakończonych konsultacji oraz wziąć udział w bieżących konsultacjach. http://ec.europa.eu/yourvoice/consultations/index_pl.htm

– 28 –

Europejska inicjatywa obywatelska

Na stronie Komitetu Ekonomiczno-Społecznego można wyszukiwać jego członków wg kraju lub przynależności do jednej z trzech grup interesu. Na stronie znajdują się także dane kontaktowe członków Komitetu. http://www.eesc.europa.eu/?i=portal.en.home Na stronie Komitetu Regionów znajduje się lista polskich przedstawicieli i ich dane kontaktowe. http://www.cor.europa.eu/pages/HomeTemplate.aspx Organizacje pozarządowe Na stronie organizacji pozarządowej Democracy International można znaleźć opracowania i wskazówki dotyczące organizowania inicjatywy obywatelskiej. http://www.democracy-international.org/eci.html Transnarodowy think-tank – The Initiative and Referendum Institute Europe (IRI Europe) – zajmuje się badaniami i działaniami edukacyjnymi w zakresie instrumentów demokracji bezpośredniej. Na stronie jest specjalna zakładka poświęcona europejskiej inicjatywie obywatelskiej i centrum informacyjne. Można się także skontaktować z jednym z ekspertów organizacji. http://www.iri-europe.org/en/european-citizens-initiative/information-center/

– 29 –

Europejska inicjatywa obywatelska

Bibliografia

Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy, 16 grudnia 2004, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, C 310/47

European Citizens Initiative. 2011. Democracy International http://www.democracy-international.org/eci.html

Uziębło, Piotr. 2008. Inicjatywa ustawodawcza obywateli: ustawa z dnia 24 czerwca 1999 r. wraz z komentarzem. Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa

Häfner, Gerald. 2010. „A glimpse at legislative cookery”, w: The European Citizens» Initiative Handbook. Your Guide to the World’s First Transnational Direct Democratic Tool. 2010.

Green European Foundation: Brussels (http://www. gef. eu/publication/news/european-citizens-initiative-handbook-your-guide-to-the-worlds-first-transnational-direct-democr/)

Wersje skonsolidowane Traktatu o Unii Europejskiej i Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (2010/C 83/01), 30 marca 2010, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, C 83/3 Zielona Księga w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej, Komisja Europejska, Bruksela 11 listopada 2009, KOM (2009) 622

Hix, Simon. 2010. System polityczny Unii Europejskiej, PWN, Warszawa Fillez, Fabrice, Kaufmann, Bruno. 2004. The European Constitution Bringing in the Pople.

Contributions on «The options and limits of direct democracy in the European integration Process», Initiative and Referendum Institute Europe: Amsterdam, Bern Opinia Komitetu Regionów «Europejska Inicjatywa Obywatelska», 9–10 czerwca 2010 r., 85. sesja plenarna, CIVEX-V-007

The European Citizens» Initiative Handbook.

Your Guide to the World’s First Transnational Direct Democratic Tool. 2010. Green European Foundation: Brussels.(http://www. gef. eu/publication/news/european-citizens-initiative-handbook-your-guide-to-the-worlds-first-transnational-direct-democr/)

– 30 –

Ministerstwo Spraw Zagranicznych al. J.Ch. Szucha 23, 00-580 Warszawa www.msz.gov.pl www.polskawue.gov.pl