ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ & ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ - ΝΗΣΙΩΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ

ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2021-22

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ & ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΟΜΟΣ 8ος ΝΗΣΙΩΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

ΣΥΜΦΩΝΟ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ μεταξύ του ερευνητικού φορέα : ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΠΑΤΕΡΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ με το: ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ Ο ερευνητικός φορέας ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΠΑΤΕΡΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ και το ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ σύμφωνα με το NOMO ΥΠ’ ΑΡΙΘΜ. 4692/2020 ΦΕΚ 111/Α/12-6-2020 «Αναβάθμιση του Σχολείου και άλλες διατάξεις» συμφωνούν να συνεργαστούν στον τομέα: Tου σχεδιασμού, της ανάπτυξης και της αξιολόγησης εκπαιδευτικού προγράμματος «ΕΙΚΟΝΙΚΗ ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΑ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΜΟΥ»

Παιδαγωγική Ομάδα: Πολίτη Μαρία Χρόνης Κων/νος Παπαδημητρόπουλος Ανδρέας

Συντονιστής: Κυριακουλόπουλος Ευάγγελος

ΣΚΟΠΟΣ: Ανάδειξη βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων του ελλαδικού χώρου ΣΤΟΧΟΙ:  Επαφή με την τέχνη της Ναοδομίας  Κατανόηση των αρχών που διέπουν την βυζαντινή ναοδομία.  Προσέγγιση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς  Τοποθέτηση των λατρευτικών μνημείων στο γεωγραφικό χάρτη (google map)  Καλλιτεχνικός & αισθητικός γραμματισμός  Ψηφιακός γραμματισμός

ΜΕΘΟΔΟΣ:  Ερευνητική & Ομαδοσυνεργατική  Ψηφιακή αφήγηση Τόπος : εργαστήριο Η/Υ Μέσα: Κοινόχρηστη παρουσίαση στο Google Drive Χρόνος: 3 διδακτικές ώρες

Εισαγωγικά Με τα έργα της τέχνης του, το Βυζάντιο άφησε στον κόσμο τη μεγαλοπρεπέστερη και διαρκέστερη κληρονομιά του. Η βυζαντινή τέχνη είναι ο καθαρότερος καθρέπτης όπου φαίνεται η σύνθεση του βυζαντινού πολιτισμού. Εκεί μπορεί να δει κανείς όλα τα στοιχεία, ελληνορωμαϊκά, αραμαϊκά, περσικά, σε ποικίλες αναλογίες, αλλά ενωμένα πάντα σε ένα μίγμα τέλειο, σε κάτι το μοναδικό και πρωτότυπο παρά τις διαφορετικές προελεύσεις. Η αρχιτεκτονική πέτυχε από πολύ νωρίς τη σύνθεσή της και εξελίχτηκε με τρόπο φυσικό στη δική της γραμμή. Η κυριότερη συμβολή του Βυζαντίου στην αρχιτεκτονική ήταν το μυστήριο της ισορροπίας του θόλου απάνω σε τετράγωνη βάση, βρήκε δηλαδή αυτό ακριβώς που αναζητούσε ο νέος κόσμος. Για τους πρώτους χριστιανούς μια απλή αίθουσα ήταν αρκετή για τη λατρεία τους. Το εσωτερικό ήταν τόσο απέριττο όπως και το εσωτερικό ενός κλασικού ναού. Σιγά-σιγά όμως, και ιδίως τον 4ο αιώνα, η εκκλησία άρχισε να μην ικανοποιείται πια με το ενιαίο εσωτερικό και ζητούσε μια διαρρύθμιση πιο πολυσύνθετη. Ένας θόλος τοποθετημένος πάνω από το κέντρο της βασιλικής, θα χώριζε το εσωτερικό, ενώ συγχρόνως θα έδινε την εντύπωση μιας μεγαλύτερης λαμπρότητας. Οι αρχιτέκτονες ήξεραν από καιρό να τοποθετούν θόλους σε στρογγυλά οικοδομήματα, όπως το Πάνθεο της Ρώμης, τώρα όμως έπρεπε να τον τοποθετήσουν σε βάση τετράγωνη.

Η Αγία Σοφία παρέμεινε η κορωνίδα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Και οι ίδιοι οι Βυζαντινοί έτσι την έβλεπαν και για πολύ καιρό τη χρησιμοποιούσαν σαν πρότυπο. Η βυζαντινή αρχιτεκτονική ωστόσο δεν έμεινε στάσιμη. Σιγά-σιγά αναπτύχθηκε ο σταυρικός τύπος. Ο τύπος αυτός χάρη στην απλότητα και την τέλεια οικοδομική του ισορροπία είναι ίσως ο ωραιότερος της αρχιτεκτονικής. Είναι δύσκολο να αποδώσει κανείς δικαιοσύνη στη βυζαντινή τέχνη σε τόσο περιορισμένο χώρο. Παραμελημένη και περιφρονημένη τόσο καιρό, της αποδίδεται επιτέλους τώρα η εκτίμηση που της αξίζει. Ο ζήλος της νεώτερης έρευνας ευρύνει συνεχώς το πεδίο για την κατανόησή της. Τοιχογραφίες άγνωστες ανακαλύφθηκαν, ψηφιδωτά που ήταν πολύ καιρό κρυμμένα κάτω από ασβέστη, ξεσκεπάστηκαν, ναοί που παραμελήθηκαν στο χρόνο αναστηλώνονται και συντηρούνται. Ιστορικοί και αισθητικοί συγκεντρώνουν την προσοχή τους στη βυζαντινή τέχνη όσο ποτέ άλλοτε. Θαρρώ ότι σε λίγα χρόνια θα είμαστε σε θέση να εκτιμήσουμε καλύτερα πόσο μεγάλη είναι η οφειλή του κόσμου της ομορφιάς στους καλλιτέχνες του Βυζαντίου. Κυριακουλόπουλος Ευάγγελος

Ιερά Νέα Μονή της Χίου Χρονολογείται στα μέσα του 11ου αιώνα μ.Χ Αρχιτεκτονικά ανήκει στον τύπο του λεγόμενου «νησιώτικου» οκταγωνικού ναού και, σύμφωνα με την παράδοση, αντιγράφει τον μη σωζόμενο σήμερα ναό των «μικρών» Αγίων Αποστόλων στην Κωνσταντινούπολη. Χαρακτηριστικό του τύπου αυτού είναι ότι ο κυρίως ναός είναι ενιαίος χώρος, καθώς τα οκτώ στηρίγματα του τρούλου είναι προσκολλημένα στους τοίχους σαν παραστάδες. Ψηφιδωτά υπάρχουν στα ανώτερα μέρη των τοίχων του κυρίως ναού και στα ανώτατα μέρη και στον τρουλίσκο του εσωνάρθηκα. Στην ανατολική πλευρά του, το ιερό είναι τριμερές, ενώ στα δυτικά υπάρχουν δύο νάρθηκες, από τους οποίους ο εξωνάρθηκας απολήγει στα πλάγια σε ημικυκλικές κόγχες.

Ι. ναός του Αγίου Δημητρίου, Εύβοια Χρονολογείται στον 13ο αιώνα και είναι κτισμένος επάνω στα ερείπια αρχαίου ναού. Η αρχική του μορφή πρέπει να ήταν τρίκλιτη βασιλική, που αργότερα μετατράπηκε σε σταυρεπίστεγο ναό, αρχιτεκτονικό τύπο που επικρατούσε στην Εύβοια κατά τον 13ο αιώνα. Το εσωτερικό του διακοσμείται με εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες, οι οποίες σώζονται σε καλή κατάσταση και αποδίδονται στο ζωγραφικό εργαστήριο που έδρασε στην περιοχή γύρω στο 1300. Ο ναός είναι τρισυπόστατος: αριστερά τιμάται ο Άγιος Ελευθέριος, δεξιά η Αγία Θέκλα και στο κέντρο ο Άγιος Δημήτριος.

Ι. Ν. Παναγίας Κρήνας Χρονολογείται απο το 1197 μ.Χ Αρχιτεκτονικά ανήκει στον νησιωτικό οκταγωνικό τύπο, με μεγάλο τρούλο που στηρίζεται σε οκταγωνική βάση, και θεωρείται το καλύτερο αντίγραφο του καθολικού της Νέας Μονής της Χίου. Η τοιχοποιία του είναι κατασκευασμένη με τον χαρακτηριστικό τρόπο της εποχής, δηλαδή με τη λεγόμενη «τεχνική της κρυμμένης πλίνθου», που σε συνδυασμό με τον κεραμοπλαστικό διάκοσμο και αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση προσδίδουν στο σύνολο κομψή και ανάλαφρη όψη.

Ι. ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου

Στο κέντρο της Αγιάσου βρίσκεται ένα από τα σπουδαιότερα προσκυνήματα της Λέσβου, ο εντυπωσιακός ναός της Κοίμησης της ΘεοτόκουΟ ναός οικοδομήθηκε το 11701173Είναι

μεγάλη τρίκλιτη

βασιλική

με

τετράρριχτη

στέγη

και

νάρθηκα

με

κιονοστοιχία που προεκτείνεται στις πλευρές του κτηρίου. Το ιερό έχει τρεις Άγιες Τράπεζες, από τις οποίες η δεξιά είναι αφιερωμένη στον Άγιο Χαράλαμπο και η αριστερή στον Άγιο Νικόλαο.

Παναγία Δροσιανή της Νάξου Εχει ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική. Είναι μονόχωρη, τρίκογχη με τρούλο και τρία μονόχωρα παρεκκλήσια με τρούλους προσκολλημένα στον βόρειο τοίχο. Χρονολογείται στον 6ο αι. Υπάρχουν στρώματα σημαντικών τοιχογραφιών από τον 11 ο έως τον 14ο αι. Η εκκλησία είναι στην ουσία ένα σύμπλεγμα από τέσσερις εκκλησίες. Είναι Βυζαντινού ρυθμού και όλοι οι χώροι του, εσωτερικά και εξωτερικά είναι σε σχήμα σταυρού.

Ι. ναός Αγίου Γεωργίου Διασορίτη

Στον κάμπο της Τραγαίας διατηρείται ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Νάξου, ο ιερός ναός του Αγίου Γεωργίου Διασορίτη. Οικοδομήθηκε τον 11ο αιώνα επάνω σε ερείπια αρχαίου ναού και ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του απλού σταυροειδούς εγγεγραμμένου τετρακιόνιου ναού με τρούλο, που δεν είναι συνηθισμένος στη Νάξο. Οι τοίχοι του είναι κτισμένοι από ακατέργαστους λίθους και ο τρούλος του στηρίζεται σε τέσσερις κτιστούς πεσσούς αντί για κίονες, στοιχεία που χαρακτηρίζουν τη νησιωτική αρχιτεκτονική. Στη δυτική πλευρά του υπάρχει μεταγενέστερος νάρθηκας που προστέθηκε στη βυζαντινή εποχή.

Ιερός ναός των Αγίων Αποστόλων Χίου

Αρχιτεκτονικά ανήκει στον τύπο των νησιωτικών οκταγωνικών ναών, που είχαν ως πρότυπο το καθολικό της Ιεράς Νέας Μονής, το οποίο για αιώνες επηρέασε τη ναοδομία της Χίου. Στη δυτική πλευρά του έχει νάρθηκα, που καλύπτεται με τρούλο, όπως και ο κυρίως ναός.

Εσωτερικά ο ναός είναι κατάγραφος. Οι τοιχογραφίες, που χρονολογούνται στο 1665. Το τέμπλο του ναού είναι ξυλόγλυπτο, χρονολογείται πιθανότατα στον 17 ο αιώνα, αλλά έχει υποστεί αρκετές μεταγενέστερες επεμβάσεις και επισκευές.

Ιερά Μονή Μουνδών

Κοντά στο χωριό Διευχά, βρίσκεται ένα από τα σπουδαιότερα θρησκευτικά μνημεία της Χίου. Είναι αφιερωμένη στον άγιο Ιωάννη Πρόδρομο. Αρχιτεκτονικά ο ναός ανήκει στον τύπο της μονόκλιτης καμαροσκέπαστης βασιλικής και στην είσοδό του έχει προστεθεί μεταγενέστερο προστώο.

Ταξιάρχης Μεσαριάς Άνδρου

Η εκκλησία χρονολογείται το 1158. Ο Ταξιάρχης Μεσαριάς ανήκει στον τύπο του δικιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού με τρούλο, νάρθηκα και τρίπλευρη αψίδα Ιερού. Είναι κτισμένος με το πλινθοπερίκλειστο ισόδομο σύστημα εκτός από τα κατώτερα μέρη του. Το τέμπλο, στη θέση του αρχικού μαρμάρινου, είναι δυνατό να χρονολογηθεί το 1775 και διασώζει έντονα στοιχεία διακόσμησης μπαρόκ.

Παναγία Πρωτόθρονη της Νάξου

Μια από τις σπουδαιότερες εκκλησίες του νησιού που ιδρύθηκε το 1052. Κατά πάσα πιθανότητα ήταν ο μητροπολιτικός ναός της Νάξου από το 1083. Κτίστηκε την παλαιοχριστιανική εποχή ως τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική και τον 9ο αι. μετατράπηκε σε σταυροειδή τρίκλιτο ναό με τρούλο. Στο ναό διασώθηκαν πέντε στρώματα τοιχογραφιών. Στο ιερό σώζεται το παλαιοχριστιανικό σύνθρονο.

Η Μονή Παναχράντου στην Άνδρο

Η Ιερά Μονή Παναχράντου βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του όρους Γερακώνες δεσπόζοντας γαντζωμένη σαν φρούριο στους βραχώδεις όγκους που την περιστοιχίζουν. Από τις αμέτρητες σπηλιές οι μεγαλύτερες χρησιμοποιήθηκαν παλαιότερα από μοναχούς και ως ασκηταριά. Το απόκρημνο τοπίο και η αρχιτεκτονική της διάταξη, σε κάνουν να νομίζεις ότι βρίσκεσαι σε λαβύρινθο. Έχεις την αίσθηση ότι αιωρείσαι έχοντας στα πόδια σου όλη την κεντρική Άνδρο

Η Μεταμόρφωση του Σωτήρος στο Ποτάμι Καρλοβάσου

Ο ναός θεμελιώθηκε τον 6ο αιώνα μ.χ κατά την Παλαιοχριστιανική περίοδο. Ανήκει στη βυζαντινή οικοδομική τέχνη, αρχιτεκτονικού τύπου απλού Τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου. Στο εσωτερικό του ναού, οι τέσσερις μαρμάρινοι κίονες που στηρίζουν τον θόλο καταλήγουν σε κορινθιακά κιονόκρανα, τα οποία πιθανόν να προέρχονται από αρχαία/παλαιοχριστιανικά μνημεία της περιοχής. Στο νότιο μέρος του ναού υπάρχει θολωτό κτίσμα το οποίο συγκοινωνεί με τον κυρίως ναό από το ιερό βήμα.

Ιερά Μονή Τιμίου Σταυρού

Η Ιερά Μονή Τιμίου Σταυρού αποτελεί πνευματικό πόλο έλξης για το νησί της Σάμου. Βρίσκεται στην παλιά πρωτεύουσα, τη Χώρα, κάτω από το χωριό Μαυρατζαίοι. Ιδρύθηκε το 1592. Ο μεγαλοπρεπής ναός που αρχιτεκτονικά ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής με τρούλο, ανακαινίσθηκε το 1839. Το δεξιό κλίτος αφιερώθηκε στον Τίμιο Πρόδρομο ενώ το αριστερό στη Ζωοδόχο Πηγή.

Παναγία η Μακρινή της Σάμου

Ο ναός Παναγία η Μακρινή χτίστηκε τα μέσα του 9ου μ.χ αιώνα. Στο ναό διακρίνονται δύο διαφορετικές οικοδομικές φάσεις, πρώτη το ανατολικό τμήμα του ναού που ανήκει στον τύπο της μονόχρωμης θολοσκέπαστης βασιλικής, χρησιμοποιείται ολόκληρο ως χώρος ιερού, και πιθανότατα θεμελιώθηκε στα μέσα του 9ου μ.χ., και κυρίως ναός που αποτελεί τη δεύτερη οικοδομική φάση και ανήκει στον τύπο του μονόχωρου τρουλλαίου με πλάγιες κόγχες.

Ροτόντα του Μιχαήλ Αρχάγγελου, Κρήτη

Ο ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου κτίστηκε σε επικλινές έδαφος κατά το β΄ μισό του 6ου αιώνα, όπως προκύπτει από τα αρχιτεκτονικά στοιχεία, τα ψηφιδωτά δάπεδα και το πρώτο στρώμα ζωγραφικής. Πρόκειται για περίκεντρο κτίσμα με παστοφόρια, νάρθηκα, αίθριο και προσκτίσματα βόρεια και δυτικά, που είχε χρήση βαπτιστηρίου. Πρόκειται για βασιλική που έχει ένα τεράστιο τρούλο στο κέντρο ο οποίος κυριαρχεί στην αρχιτεκτονική της εκκλησίας. Εξωτερικά ο τρούλος παρουσιάζει μια κλιμακωτή δομή. μειώνοντας τη διάμετρο ψηλά στην εκκλησία. Μέσα στην εκκλησία, καμάρες στολίζουν τον κύριο χώρο κάτω από τον κυλινδρικό θόλο. Το πάτωμα είναι μωσαϊκό από άσπρο και μαύρο χαλίκι και συχνά εικονίζονται φύλλα σε σχήμα καρδιάς.

Ιερός Ναός Αφέντη Χριστού (Ποταμιές)

Μονόχωρος καμαροσκεπής Ναός του 15ου αι., που βρίσκεται κοντά στη Μονή της Γουβερνιώτισσας. Οι τοιχογραφίες που διατηρούνται είναι ελάχιστες αλλά ιδιαίτερα εντυπωσιακές

Ιερός Ναός Παναγίας Κουμπελίδικης ή Κουμπελίνας (Χουμεριάκος)

Ο ναός της Παναγίας της Κουμπελίνας ή Κουμπελίδικη (δηλαδή με τρούλλο) είναι κτισμένη στον αρχιτεκτονικό τύπο του απλού εγγεγραμμένου, σταυροειδούς με τρούλλο. Μεταγενέστερα προστέθηκε δυτικά ευρύς καμαροσκέπαστος, εγκάρσιος νάρθηκας. Λείψανα τόξου στα δυτικά της βόρειας όψης δείχνουν ότι αρχικά υπήρχε στην ίδια θέση θολοσκέπαστος νάρθηκας.

Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου στον Όρμο

Ο Ναός του Αγίου Νικολάου βρίσκεται, στο μικρό όρμο όπου προσάραζαν τα πλοία κατά την βυζαντινή και ενετική περίοδο. Πρόκειται για έναν πανάρχαιο Ναό με τρούλο, έναν από τους ελάχιστους της Πρωτοβυζαντινής Περιόδου που σώζονται στην Κρήτη, με εντυπωσιακή αψίδα στο ιερό. Χτίστηκε πριν την αραβική κτήση γι’ αυτό και οι αρχικές τοιχογραφίες του 8ου-9ου αιώνα,δηλαδή της Περιόδου της Εικονομαχίας, είναι «ανεικονικές».

Ιερός Ναός Παναγίας Ευαγγελίστριας (Αβδού)

Ο Ναός της Ευαγγελίστριας στο Αβδού είναικτισμένος το 14ο αι. και ανήκει στον τύπο του

ελεύθερου

σταυρού

με

τρούλο.

Είναι

ένας

από

τους

παλαιότερους

τοιχογραφημένους Ναούς του χωριού, με ένα μεταγενέστερο λίθινο κωδωνοστάσιο που φέρει ανάγλυφη διακόσμηση.

Ι. ναός Αγίου Παντελεήμονα

Η βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονα, που χρονολογείται από το 10 οαιώνα, είναι μια τρίκλιτη βασιλική με δυο σειρές κιονοστοιχιών. Πιθανολογείται ότι, κατά την αρχαιότητα, στη θέση του ναού υπήρχε ασκληπιείο. Τα κλίτη είναι αφιερωμένα στον Άγιο Παντελεήμονα, τη Ζωοδόχο Πηγή και τον Άγιο Ιωάννη.

Ι. ναός Κοιμήσεως Θεοτόκου

Τρίκλιτη βασιλική του 15ου αιώνα, αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, με πολύ ενδιαφέροντα κατασκευαστικά στοιχεία. Ο ναός χάρισε το όνομα του στον οικισμό της Παναγιάς, ο οποίος είναι ένα από τα καλύτερα διατηρημένα παραδοσιακά χωριά της κεντρικής Κρήτης.

Ιερός Ναός Αγίου Ιωάννου (Επισκοπή)

Η βυζαντινή βασιλική του Αγίου Ιωάννη στην Επισκοπή είναι πιθανότατα χτισμένη πάνω σε ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Είναι ξυλόστεγη, τρίκλιτη και πήρε τη σταυροειδή μορφή με τρούλο μετά από καταστροφή του 1303. Οι τοιχογραφίες που σώζονται χρονολογούνται στον 14ο αιώνα.

Ψηφιακή Επεξεργασία Παιδαγωγική ομάδα ΠΛΠΠ ΠΑΤΡΑ 2022