Beter kijken naar Heerhugowaard voor ambtenaren, bestuurders en raadsleden

VERZAMELKAARTEN HEERHUGOWAARD VOOR AMBTENAREN, BESTUURDERS EN RAADSLEDEN HANDLEIDING CONCEPT

INHOUDSOPGAVE Deel I: Beter kijken naar netwerken . . . . . . . 3 Op persoonlijke noot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Verzamel de 15 kaarten! . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Leeswijzer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Decentralisatie, transitie, transformatie & actief burgerschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Kunnen wij wel de burger in zijn kracht zetten? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Gedachten-experiment: netwerken van burgers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Tijdelijk vernieuwingsnetwerk . . . . . . . . . . . 11 Investeren in netwerken . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Nulmeting transitieteam . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Aan de slag met de verzamelkaarten! . . . . . 15 Deel II: Beter kijken naar transformatie . . 17 Leeswijzer Deel II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Een huppeltje maken . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 IdeeĂŤn waar wij een huppeltje van maken . 21 Persoonlijk leiderschap . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Overheid als filmproducent . . . . . . . . . . . . . 24 Macht in transformaties . . . . . . . . . . . . . . . 27 Meer lokale democratie . . . . . . . . . . . . . . . 29 Data-democratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Organisatie transformatie . . . . . . . . . . . . . . 33 Tot slot... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 2

DEEL I: BETER KIJKEN NAAR NETWERKEN OP PERSOONLIJKE NOOT Beste ambtenaar, wethouder, raadslid van Heerhugowaard, Als je aan Heerhugowaard denkt, waar denk je dan aan? Als je naar Heerhugowaard kijkt, wat valt je op? Wat zie je hier nu gebeuren?

Wat heb je zien veranderen de afgelopen 10 jaar? Waar hoop jij dat de stad naar toe groeit de komende 10 jaar? Wat kan in Heerhugowaard in de nabije toekomst gebeuren?

In deze eerste editie van de Verzamelkaarten ‘Beter kijk naar Heerhugowaard’ hebben wij onze antwoorden op de bovenstaande vragen verwerkt. Dit hebben we gedaan in een netwerk van bewoners, ondernemers en ambtenaren die zich betrokken voelen bij de sociale ontwikkeling van Heerhugowaard. Wij hebben als transitieteam van Heerhugowaard dit netwerk geïnitieerd om beter te begrijpen en aan te voelen wat wij als ambtenaren kunnen betekenen in de transformatiefase waar wij ons als gemeentelijke organisatie en 3

gemeenschap in bevinden.

Technisch zijn wij als gemeentelijke organisatie sinds 1 januari 2015 klaar met de drie decentralisaties. Onze organisatie is gekanteld en wij zijn klaar om de burger in zijn kracht te zetten. We weten ook dat de transformatie waar we nu in zitten tijd neemt. De kerngedachte achter de transformatie is dat de burger steeds meer en steeds vaker eigen verantwoordelijkheid neemt in het sociaal domein.

Maar eigenlijk weet niemand naar welke nieuwe werkelijkheid deze transformatie ons gaat brengen de komende jaren. Wat wordt van de gemeentelijke organisatie verwacht?

Wanneer doen wij het goed? Wanneer moeten we de regie nemen en initiĂŤren? Wanneer moeten wij op onze handen gaan zitten?

Wanneer moet ik als professional in deze organisatie afstand houden? Wanneer moet ik juist contact maken met burgers en meedoen en meehelpen? Dat zijn de vragen waar wij antwoorden op zoeken. Voor ons is ook duidelijk geworden dat wij als gemeentelijke organisatie en als professionals in Heerhugowaard de dingen anders moeten doen dan op de meeste plaatsen elders in Nederland.

Heerhugowaard is een jonge stad waar de sociale ontwikkeling nog verder op gang moet komen. Wij in Heerhugowaard bevinden ons in onze geheel eigen situatie.

Met deze handleiding nodigen wij je uit om opnieuw te kijken naar Heerhugowaard en 4

naar de rol die wij samen als organisatie en jij als wethouder, raadslid of ambtenaar kunt nemen in deze tijden van transformatie!

Het transitieteam* Anouchka, Edwin, Michelle, Friedel, Frank, Lucienne, Debora, Pepik, Floor * De naamgeving van het transitieteam komt voort uit het jargon van transitiedenken en transitiearena’s waarvan het tijdelijk vernieuwingsnetwerk een uiting is. De rol van het transitieteam is het ondersteunen en organiseren van het vernieuwingsnetwerk.

We zijn zoekende als organisatie.

VERZAMEL DE 15 KAARTEN! Het hoofddoel van de Verzamelkaarten ‘Beter kijk naar Heerhugowaard’ is om iedereen die zich betrokken voelt bij de sociale ontwikkeling van de stad nieuwsgierig te maken om beter te kijken naar wat hier gebeurt en zou kunnen gebeuren. En nieuwsgierig te maken naar hoe ieder daaraan kan bijdragen. Deze eerste editie bestaat uit 15 proefkaarten. Elke kaart beschrijft een bestaand of in de toekomst misschien mogelijk sociaal initiatief in Heerhugowaard. Daarnaast verwijst elke kaart naar een van de drie toekomstperspectieven die we met het vernieuwingsnetwerk hebben ontwikkeld: 5

• Bij de tweede giraffe naar links • Een huppeltje maken in Middenwaard • Cocoonen met een kopje koffie Over deze toekomstperspectieven kun je meer lezen in de handleiding voor bewoners die bij de verzamelkaarten zit.

Mede namens de deelnemers van het tijdelijke vernieuwingsnetwerk wensen wij je succes met het verzamelen van deze eerste 15 kaarten. Wij nodigen je graag uit om ook beter te kijken naar Heerhugowaard. Laat ons weten wat jij ziet gebeuren in Heerhugowaard!

Welke sociale initiatieven kunnen volgens jou hier het verschil betekenen? Waar wil jij aan bijdragen?

LEESWIJZER Deze handleiding is speciaal voor ambtenaren, bestuurders en raadsleden.

In deel I van deze handleiding staat beschreven hoe we het afgelopen jaar hebben gewerkt als tijdelijk vernieuwingsnetwerk en wat we samen ontdekt hebben.

In deel II hebben wij een aantal raamwerken en reflecties toegevoegd die ons als transitieteam helpen om beter te begrijpen hoe wij ons kunnen verhouden tot actief burgerschap.

Ook staan er denkkaders beschreven die in6

zicht geven in hoe we als ambtenaren verder kunnen bijdragen aan de transformatiefase.

In die zin is dit boekje niet alleen een handleiding, maar ook een soort essay over het sociaal domein in Heerhugowaard.

Veel moet nog verder onderzocht en uitgeprobeerd worden… De echte handleiding kan pas geschreven worden als wij verder zijn in ons transformatieproces!

DECENTRALISATIE, TRANSITIE, TRANSFORMATIE & ACTIEF BURGERSCHAP Net als andere gemeenten heeft Heerhugowaard de taak van het rijk gekregen om hulp en ondersteuning voor haar bewoners te organiseren (DECENTRALISATIE). Gemeenten hebben zich de afgelopen jaren voorbereid op de uitvoering van jeugdhulp, ondersteuning van mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt en op hulp en ondersteuning van mensen met een beperking (TRANSITIE).

Die overheveling van bevoegdheden is gepaard gegaan met flinke bezuinigingen. Deze bezuinigingen zijn nodig om de steeds maar stijgende ‘zorg’-kosten in Nederland in toom te houden. Sinds 1 januari 2015 streeft de overheid er naar dat bewoners steeds meer 7

voor zichzelf en voor elkaar gaan zorgen (ACTIEF BURGERSCHAP) en dat de zorg, hulp en ondersteuning steeds beter wordt afgestemd op de veranderende behoeftes: ‘Nederland verandert, de zorg verandert mee’. Het is aan de gemeenten om nu samen met zorgaanbieders, maatschappelijke organisaties en bewoners de komende jaren tot deze nieuwe afstemming te komen. Dit wordt de TRANSFORMATIE genoemd.

KUNNEN WIJ WEL DE BURGER IN ZIJN KRACHT ZETTEN? De burger in zijn kracht zetten, zelfredzaamheid van kwetsbare burgers versterken. Zo echoën de mantra’s van de decentralisaties op landelijk, regionaal en lokaal niveau door het hele land. Maar wat betekent dat eigenlijk?

Als wij hier aan denken, denken wij onbewust vaak automatisch aan de individuele burger die verantwoordelijkheid moet nemen voor zijn eigen hulp en ondersteuning of dat via zijn eigen netwerk moet organiseren. Dat we vooral aan individuen denken, is niet zo gek, want als gemeentelijke organisatie hebben wij vooral contact met het individu. Wij moeten 8

immers op individuele basis inschatten welke zorg, hulp of ondersteuning een burger nodig heeft.

Maar klopt deze focus op het individu wel?

Bouwen wij dan niet voort op een individualistische maatschappij die hand in hand is gegaan met de zorgstaat die wij nu juist proberen te transformeren? Is het niet per definitie onmogelijk om aan een individu te vragen om kennis en vaardigheden te ontwikkelen voor samen-redzaamheid en/of om bij te dragen aan de publieke zaak?

Is het niet veel logischer om netwerken van burgers te versterken om samen-redzaam te zijn en/of bij te dragen aan de publieke zaak?

Als we op zoek zijn naar nieuwe vormen van samen-redzaamheid, ligt het dan niet voor de hand om juist netwerken te stimuleren en te ondersteunen?

Waar zit de urgentie van actief burgerschap: is het een wens of een noodzaak?

9

GEDACHTEN-EXPERIMENT: NETWERKEN VAN BURGERS Ik ben ook blij dat we de tijd en ruimte durven te nemen om dit te laten ontstaan.

Laten wij een gedachten-experiment aangaan: stel je voor dat de transformatie betekent: netwerken van burgers in hun kracht te zetten.

Stel je voor dat wij als gemeentelijke organisatie vinden dat het onze belangrijkste taak is om netwerken van burgers in hun kracht zetten? Wat kunnen deze netwerken van burgers betekenen voor elkaar? Wat kunnen zij met hun creativiteit en daadkracht betekenen voor de sociale ontwikkeling van de stad?

Hoe kunnen wij als gemeentelijke organisatie deze netwerken het vermogen geven zichzelf te organiseren? Hoe kunnen wij deze netwerken vervolgens uitdagen om zelf kritisch na te denken en van daaruit te handelen?

Stel je voor dat het lukt. Dat wij onze wetten, onze regels en ons beleid zo aanpassen dat deze netwerken enorm productief en invloedrijk worden en misschien wel zelfsturend zijn.

Stel je voor dat wat nu uitsluitend taken en bevoegdheden waren van de overheid door deze netwerken worden uitgevoerd. Stel je 10

voor dat we als overheid samenwerken met deze netwerken? Stel je voor dat deze netwerken ons steeds uitdagen om met nieuwe ideeÍn de publieke zaak beter te dienen‌ Kun je je het inbeelden? Voelt dit als bedreigend? Klinkt dit gek?

TIJDELIJK VERNIEUWINGSNETWERK Wij zijn het idee om netwerken te versterken aan het uitproberen in de praktijk, met het vernieuwingsnetwerk. In deze handleiding en met de verzamelkaarten willen wij onze eerste resultaten en onze bevindingen met jullie delen.

We zijn gestart met het tijdelijk vernieuwingsnetwerk in de zomer van 2014. Als transitieteam zijn we het gesprek aangegaan over het sociale domein in Heerhugowaard met een aantal bijzondere bewoners en ondernemers uit onze gemeente. Onder begeleiding van het bureau Meneer de Leeuw verkennen we met dit tijdelijk vernieuwingsnetwerk wat de transformatie in het sociale domein concreet kan betekenen in Heerhugowaard. Als eerste stap hebben we een twintigtal bewoners, ondernemers en betrokkenen met hele 11

diverse achtergronden geĂŻnterviewd over hun beelden en ervaringen met leven, wonen en werken in Heerhugowaard. Vervolgens zijn we in vijf avondbijeenkomsten met het tijdelijk vernieuwingsnetwerk het gesprek aangegaan om samen beter te kijken naar wat op sociaal vlak gebeurt in Heerhugowaard, en ook hoe dit zich in de afgelopen eeuw ontwikkeld heeft. Vanuit dit historisch perspectief en de noodzaak tot veranderingen in het sociaal domein, zijn we samen aan het verbeelden wat wenselijk is voor de toekomst.

Samen met het vernieuwingsnetwerk hebben we verschillende toekomstbeelden ontwikkeld over hoe Heerhugowaard er over tien jaar uit zou kunnen zien. Wij hebben elkaar uitgedaagd om in kleine stapjes die toekomst in het hier en nu uit te proberen. Het kan dus zijn dat de komende maanden deelnemers van dit vernieuwingsnetwerk, collega’s of bewoners contact met je opnemen omdat ze iets willen doen. Wij vragen je om binnen je mogelijkheden hier medewerking aan te verlenen of in ieder geval proberen te begrijpen waarom, wat en hoe ze iets willen doen.

Voor een uitvoerige beschrijving van de werkwijze met een vernieuwingsnetwerk, lees het Burgermeesterboek online: www.screenboek.nl/burgermeesterboek 12

Met ons netwerk halen we buiten naar binnen. Ik zou nog meer willen durven loslaten. Ik heb zin om er energie in te steken en door te gaan, maar ben wel bang dat er weer muren gebouwd gaan worden.

Ik ben enthousiast: heb een gevoel van ‘wow’ dat er al zoveel latent aanwezig is. Hoop nu verder te gaan concretiseren, dat is ook weer een manier om mensen mee te krijgen in het netwerk.

INVESTEREN IN NETWERKEN Zoals eerder gezegd zijn wij tijdens het organiseren van het tijdelijk vernieuwingsnetwerk als transitieteam persoonlijk anders gaan kijken naar de stad Heerhugowaard en haar bewoners. Door het intensieve contact met het netwerk van bewoners hebben wij gevoel gekregen voor wat leeft in de stad op gebieden die raken aan wat wij het sociaal domein noemen. Wij zijn anders gaan kijken naar de opgaven waar Heerhugowaard voor staat en hoe wij daar als organisatie en als professionals aan kunnen bijdragen. Wij delen de overtuiging dat de stad een omslag moet 13

maken van een stenen stad naar een mensenstad. Wij denken dat persoonlijk aandacht geven aan, en als organisatie investeren in, Heerhugowaard als mensenstad een sleutel voor verandering is in de transformatie waar we ons in bevinden. De vraag is: hoe doen wij dat? Dit experiment kan een stapje zijn in onze zoektocht naar antwoorden.

Ik was enthousiast en supernieuwsgierig.

Ik heb de motivatie het nog beter te gaan doen rond actief burgerschap, meer naar de netwerken toe te stappen.

Ik zat er bij van uit de maakstand, dat was heel confronterend.

NULMETING TRANSITIETEAM Opnieuw kijken naar Heerhugowaard door de ogen van de deelnemers van het vernieuwingsnetwerk heeft onze manier van kijken naar de sociale ontwikkeling van de stad zeker be誰nvloed. Als transitieteam merkten we dat we bij de start nog tamelijk technisch en afstandelijk over de sociale opgave van Heerhugowaard dachten. Door het vernieuwingnetwerk zijn we nieuwsgierig geworden 14

naar wat er allemaal al in Heerhugowaard wat wij als gemeente niet zien. Wat kan hier nog meer gebeuren? Als transitieteam is onze rol nu eerst luisteren naar mensen in Heerhugowaard en dan meedoen met hen… We gaan een persoonlijk gesprek aan met mensen in Heerhugowaard. Gesprekken met mensen met middelen, mensen met ideeën, gemarginaliseerde mensen en totale dwarsdenkers.

Zo verwoordden wij onze opgaven: Straks wordt het niet: “Heerhugowaard? Dat is die gekantelde gemeente. Balen dat je er woont.”

Maar: “Heerhugowaard? Dat is die gekantelde gemeente; die hebben de Wmo-wetgeving zo slim geïnterpreteerd dat het echt is gaan werken voor de gemeenschap.”

AAN DE SLAG MET DE VERZAMELKAARTEN! In de Verzamelkaarten ‘Beter kijken naar Heerhugowaard’ en de bijbehorende handleiding voor betrokken bewoners, vind je de ideeën en de toekomstbeelden van het vernieuwingsnetwerk. We nodigen je van harte uit om met deze kaarten en de hand15

leiding aan de slag te gaan voordat je verder gaat met Deel II van deze handleiding voor ambtenaren, wethouders en raadsleden. In Deel II geven we een reflectie op het tijdelijk vernieuwingsnetwerk en verkennen wij wanneer, waarom en hoe wij als ambtelijke organisatie georganiseerd actief burgerschap kunnen stimuleren.

16

DEEL II: BETER KIJKEN NAAR TRANSFORMATIE Ik heb het idee van de slaapstad verlaten, er gebeurt echt wel wat.

De transformatie wordt door iedereen omarmt, er is een open zoektocht gaande.

Voor mij is alles nieuw. Ik zit hier met veel vragen en onrust en ben benieuwd naar de link met Actief Burgerschap.

Ik heb er zin in en ik ben benieuwd hoe we dit proces tot iets duurzaams kunnen maken voor de toekomst.

17

Als afdeling financiĂŤn bij de gemeente zitten we drie hoog achter en kijken we naar het sociaal domein. We kijken vanuit de cijfertjes. We hebben hier in dit netwerk een veel rijkere veelheid aan perspectieven.

Ik zie de kracht van mensen meer.

De warmte die overal opplopt is heel bijzonder.

Er is hunkering en verlangen om iets te doen met elkaar.

Er zijn veel kristallisatiepunten, maar er is meer mogelijk.

LEESWIJZER DEEL II In deze reflectie op het tijdelijk vernieuwingsnetwerk onderzoeken en verkennen wij wanneer, waarom en hoe wij als ambtelijke organisatie georganiseerd actief burgerschap kunnen stimuleren.

In dit deel nemen we je mee langs verschillende perspectieven en raamwerken waarmee je kunt kijken naar de rol van de overheid en van professionals binnen de transformatie: 18

We vragen je eerst als lezer stil te staan bij de ideeĂŤn, perspectieven en inzichten die je in de verzamelkaarten en de handleiding voor bewoners hebt kunnen lezen en na te gaan wat je persoonlijk energie geeft en wat je waardevol vindt.

Vervolgens geven wij aan waarom wij denken dat persoonlijk leiderschap belangrijk is in deze transformatiefase.

Daarna reflecteren wij op de rol en houding die wij als lokale overheid kunnen aannemen om meer te halen uit netwerken van actieve burgers.

Ook positioneren wij ons experiment in een breder perspectief van lokale democratie. Wij illustreren dit met een voorbeeld van wat het openbaar maken van relevante data hierin kan betekenen.

Vervolgens reiken wij een raamwerk aan dat inzicht geeft in hoe een transformatieproces het creatief vermogen van een gemeenschap of een organisatie kan aanspreken.

Tot slot schetsen wij een beeld van de transformatie die onze organisatie zal moeten doorgaan als wij kiezen voor de lijn van het activeren van netwerken van actieve burgers.

We zijn benieuwd naar welke denkkaders en reflecties jou aanspreken en welke raamwerken jou verder helpen in onze zoektocht naar de nieuwe rol van de overheid in de transformatie.

19

EEN HUPPELTJE MAKEN Actief burgerschap groeit met positieve aandacht.

Van welke ideeën uit BETER KIJKEN NAAR HEERHUGOWAARD krijg jij zin om een huppeltje te maken? Met andere woorden: waar krijg jij energie van? Wat zie je graag gebeuren? Waar zou jij aan willen bijdragen?

Wanneer wij als transitieteam de ideeën van het vernieuwingsnetwerk onderling bespraken, reageerden wij reflexmatig met de HOEen WAT-vraag. Ook waren wij zeer bedreven in het inschatten van risico’s van ideeën. Wij zijn enorm sterk in het stellen van vragen: Wat is het idee precies? Hoe gaat het worden uitgevoerd? Moeten wij als gemeente hier wat mee? Wat zijn de risico’s? Hebben wij de bevoegdheid als gemeente om hier iets mee te doen? Mogen wij als gemeente hier aan meewerken? Door het stellen van al deze vragen blijft er weinig ruimte over om mee te denken en mogelijkheden te zien in de ideeën. En ook de WAAROM-vraag raakt uit beeld: waarom is dit idee nodig? Waarom wil iemand dit gaan doen? Wat is zijn of haar drijfveer en motivatie? Terwijl die vraag juist veel energie geeft!

20

Omdat wij ook persoonlijk betrokken zijn geraakt bij het WAAROM waar vanuit de ideeën zijn ontstaan en wij een persoonlijke band hebben met de mensen achter de ideeën, werd het voor ons ook een persoonlijke vraag.

Moet, kan en wil ik hier iets mee als professional? En kan ik hier iets mee als persoon? Wat opvalt is dat wanneer een idee ons persoonlijk aansprak we vooral zin kregen om te helpen bij het voor elkaar te krijgen. Een soort ‘coup de coeur’. Dat zien wij ook terug bij de deelnemers van het tijdelijke vernieuwingstraject: ‘ik weet niet waar het heen leidt en wat ik er precies aan heb, maar het voelt goed, dus ik ga er mee door’. Hoe waardevol het kan zijn om te luisteren naar je eigen intrinsieke motivatie en die van anderen bij veranderingsprocessen daar komen wij later op terug.

IDEEËN WAAR WIJ EEN HUPPELTJE VAN MAKEN ➔ 25% niet-commerciële ruimte in Middenwaard: wat wij dromen over Middenwaard, kan ook nu al in de bibliotheek! De vraag is hoe wij het kunnen organiseren? ➔ Ik kan wenkbrauwen epileren, ik kan websites bouwen: hoe kunnen wij ervoor 21

zorgen dat wij de kennis en kunde die er is in Heerhugowaard beter gematched wordt? Hoe kunnen wij www.buurtleren.nl verder helpen uitrollen? ➔ Scholen koppelen aan het maatschappelijk veld. Hoe kunnen wij bijdragen aan het leren buiten school? Hoe kunnen wij er voor zorgen dat leerlingen werktuigbouwkunde en design met kunstenaars samenwerken? En dat leerlingen van de facilitaire opleiding van betekenis kunnen zijn bij het organiseren van events? Leerlingen welzijn en gezondheidszorg mee doen met ons in het kader van de Wmo. ➔ Leegstand open zetten. Hoe kunnen wij bijdragen aan het openstellen van wat leeg staat in plaats van het dicht te timmeren? Bijvoorbeeld leegstaande ruimtes in Middenwaard vullen met dagbesteding vanuit Esdégé. ➔ Bij de tweede giraffe naar links. Hoe kunnen wij met het budget voor civiele kunstwerken bijdragen aan verbindende kunst en cultuur in de wijk of in Middenwaard?

Bijvoorbeeld zoals in de Londense metro: zet in Middenwaard een ster op de grond waar goede straatmuzikanten mogen spelen.

22

PERSOONLIJK LEIDERSCHAP Wanneer kies je ervoor om persoonlijk een bijdrage te leveren aan de concretisering van een idee? Wanneer zou jij als bestuurder, wethouder, raadslid of als ambtenaar proactief ruimte maken voor een maatschappelijk idee van actieve burgers? Je kan geen burgers in hun kracht zetten zonder zelf ook persoonlijk verantwoordelijkheid te nemen voor het idee en voor mensen achter het idee.

Mee pionieren, cocreĂŤren, nieuwe ideeĂŤn helpen ontwikkelen, gewoontes doorbreken, buiten de formele procedures handelen, creatief omgaan met regels, is niet zonder risico.

Bovendien ga je op basis van wederzijds vertrouwen ook een commitment aan met anderen. Dit vraagt om persoonlijk leiderschap. Je moet naar jezelf en naar anderen de keuzes die je maakt, kunnen verantwoorden en de gevolgen kunnen dragen. Binnen de organisatie moet je je persoonlijk willen verantwoorden naar de raad, de wethouders, de bestuurders. In heel Nederland zijn gemeentelijke organisaties op zoek naar manieren om actief burgerschap te kunnen verzilveren. Gemeenten zoeken hoe ze vorm kunnen geven aan de transformatie. Om deze zoektocht ook buiten de grenzen van bestaande formele constitutionele procedures te laten plaatsvinden, is persoonlijke leiderschap nodig vanuit mensen 23

in alle verschillende rollen van de gemeentelijke organisatie.

De organisatie is verhard, er is te weinig tijd, te weinig geld: ik heb er minder vertrouwen in dat het ons gaat lukken om ruimte te maken…

OVERHEID ALS FILMPRODUCENT We voelen allemaal aan dat de gemeentelijke organisatie meer moet zijn dan een toeschouwer van wat zich in Heerhugowaard afspeelt in de transformatiefase. Hoe moeten wij ons verhouden tot burgerinitiatieven? Wanneer wij het over burgerparticipatie hebben dan associëren wij dat met de burger die binnen de plannen als overheid gaat participeren.

De term overheidsparticipatie duidt op de tegenovergestelde beweging: de overheid participeert met de burger… Beiden termen benadrukken het ‘wij’ - ‘zij’ denken. De transformatiefase vraagt om nog iets anders. Het vraagt om wederzijdse toenadering en simultane verandering. Het helpt om de verschillende rollen van overheid en burgers opnieuw te framen als het gaat om de transformatie in het sociale domein.

Wat vind jij dat de rol van de overheid moet zijn, en in welke situaties?

24

Overheid is regisseur De gemeentelijke organisatie neemt de regie in het sociaal domein, bepaalt wat het resultaat moet zijn, wat er moet gebeuren en wie wat moet doen.

Overheid laat los De gemeentelijke organisatie bemoeit zich niet met wat er gebeurt in de lokale gemeenschap binnen het sociaal domein, houdt zich strikt aan haar eigen taken en houdt zich niet bezig met hoe en wat er nog meer gebeurt.

Overheid is filmproducent De overheid is als een filmproducent. Een filmproducent maakt de film niet zelf. Een filmproducent investeert in de film, neemt de risico’s en ontvangt de opbrengst. Als wij deze metafoor doortrekken, dan investeert de overheid in deze rol in het sociaal domein en geeft anderen het vermogen om hierin te handelen.

De oogst is het maatschappelijke rendement.

Wat gebeurt er als de overheid de rol neemt van filmproducent op het gebied van collectieve burgerkracht en nieuwe netwerken? Wat gebeurt er als wij als overheid het als onze hoofdtaak zien om te investeren in het opbouwen, organiseren en begeleiden van lokale actieve netwerken van burgers om de publieke zaak te dienen in het sociaal domein?

25

Dit zouden de stappen kunnen zijn die de overheid als filmproduct kan zetten voor het versterken van collectieve burgerkracht: Stap 1: definiĂŤren van wat het rendement is dat wij in het maatschappelijke domein nastreven. Dit ook vertalen naar cijfers die het maatschappelijk rendement inzichtelijk maken voor iedereen.

Stap 2: bewoners nieuwsgierig maken voor het gezamenlijk investeren in de publieke zaak (uitnodigen, uitdagen) Stap 3: bewoners ondersteunen om zichzelf te organiseren in netwerken (coachen, organiseren, verbinden) Stap 4: deze netwerken van bewoners de ruimte geven om zelf een aanpak te ontwikkelen (verduidelijken, informeren) Stap 5: deze netwerken het mandaat en het vermogen geven om zelf effectief bij te dragen aan het sociale domein en dat te consolideren (coachen, investeren) De vraag die dan nog open staat is: welke competenties hebben wij dan als gemeentelijke organisatie nodig om deze stappen te nemen?

Bron: het idee van filmproducent en het uitgangspunt dat de belangrijkste rol van overheid is om lokale gemeenschappen te empoweren werd goed gearticuleerd door Germana di Falco tijdens het URBACT congres in Riga mei 2015. Haar presentatie is te downloaden op: http://urbact.eu/sites/default/files/cityfestival_ masterclass_the_empowering_city_pdf.pdf

26

MACHT IN TRANSFORMATIES In de transformatie vindt een verandering plaats in de manier waarop burgers en overheid bijdragen aan het sociaal domein.

Niemand verwacht dat de veranderingen in een paar jaar zijn voltooid. De transformatiefase vraagt om een nieuwe manier van doen, denken en organiseren en kan goed worden beschreven als een maatschappelijke transitie. Maar wie heeft er eigenlijk macht in deze transformatie? Is dat de regering? Zijn dat de burgers? Zijn wij dat? Wie hebben het vermogen om oude culturen, structuren en werkwijzen te vervangen met nieuwe? Wie is in staat om nieuwe denkkaders en praktijken te ontwikkelen?

Flor Avelino van het Dutch Research Institute for Transitions (DRIFT), onderdeel van de Erasmus Universiteit, heeft een raamwerk rond ‘macht in transtities’ ontwikkeld dat ons helpt met het beantwoorden van deze vragen.

Avelino herdefinieert macht als ‘het vermogen om iets te doen’. Overheden hebben onder andere de ‘macht’ om structuren te reproduceren. Zij hebben daarmee behoudende macht. Pioniers en initiatieven hebben innovatieve macht: het vermogen om het nieuwe uit te proberen en toe te passen.

27

Creativiteit is ook een vorm van macht. Of in de termen van Avelino: creativiteit geeft je vermogen om iets te doen. In de context van maatschappelijke verandering en innovatie, is creatieve macht essentieel. Iedereen heeft de keus om zijn of haar creatieve macht uit te oefenen door zijn of haar creatief vermogen te benutten, zowel mensen die werken binnen organisaties als mensen die als bewoner een initiatief nemen om iets nieuws uit te proberen.

Belangrijk binnen de transformatie is om mensen aan te spreken op hun intrinsieke motivatie. Intrinsieke motivatie is fundamenteel anders dan excentrieke motivatie. Waar excentrieke motivatie mensen wil motiveren iets te doen door het stellen van regels en door belonen en straffen, werkt intrinsieke motivatie door het gevoel dat je als persoon het verschil kunt betekenen. Dat je wordt ingezet voor iets waar je goed in bent. En dat je zelf kunt beslissen wat je doet en dit niet van buitenaf opgelegd krijgt zoals bij excentrieke motivatie. Wanneer systemen intrinsieke motivatie kunnen benutten, kan dat een hele krachtige verandering in gang te zetten.

Stel, we zijn het erover eens dat er veranderingen nodig zijn in onze manieren van denken, doen en organiseren in het sociaal domein. Dan is het de kunst om de verbinding te leggen tussen de overheid en initiatief28

nemers en pioniers. Uit de manier van kijken van Avelino kunnen wij concluderen dat in de transformatiefase het volgende van belang is: • als lokale overheid: verbindingen leggen met pioniers in het sociaal domein om het maatschappelijke creatief vermogen van buiten naar binnen te brengen; • als professional: de intrinsieke motivatie van zowel pionierende burgers als pionierende collega’s te begrijpen en die benutten om verandering in gang te brengen.

Het netwerk staat of valt met onze intrinsieke motivatie, dit kan je niet op een nepmanier doen, dit kan alleen als je het echt wil en er echt voor gaat.

MEER LOKALE DEMOCRATIE De raad bepaalt. Het college voert uit. De ambtenaren bereiden voor en voeren uit. Sommige mensen claimen dat dit democratisch model failliet is. Maatschappelijke initiatieven stuiten vaak op weerstand in de gemeentelijke organisatie. Gemeenteraadsleden raken gefrustreerd als zij niet kunnen beslissen over de publieke zaak. Wethouders raken gefrustreerd als hun visie op de uitvoering niet wordt gevolgd. Ambtenaren raken gefrustreerd als 29

burgers ongehinderd door kennis van zaken aan de slag gaan met de publieke zaak. Je zou kunnen concluderen dat de formele procedures en rollen in de institutionele democratie weinig ruimte lijken te geven voor participatie en maatschappelijke initiatieven.

Tegelijk staan gemeentelijke organisaties onder druk. Burgers worden steeds mondiger.

Raadsleden moeten gehoor geven aan de stem van velen. De verzorgende overheid trekt zich terug uit de samenleving. Wat betekent dit voor de formele constitutionele rollen van ambtenaar, raad en college? Laten we voorop stellen dat deze rollen niet ter discussie staan, maar wel kunnen worden aangevuld met een grotere diversiteit aan informele democratische praktijken. Hoe kunnen we input en deelname van actieve bewoners organiseren om te komen tot besluiten en kaders? Hoe kunnen we ruimte maken voor het uitproberen van nieuwe sociale initiatieven? Onder het motto van meer halen uit actief burgerschap bij beleidsvoorbereiding zijn er allerlei informele gesprekken en bijeenkomsten mogelijk en nodig. Van belang is dat raadsleden, ambtenaren, bestuurders en bewoners elkaar blijven ontmoeten en naar elkaar luisteren in het gesprek over maatschappelijke onderwerpen.

30

De concrete vraag is: wat kunnen wij nog meer doen om beleidsvorming samen met bewoners voor te bereiden? Wie kunnen wij daar bij betrekken?

Bron: deze zienswijze is losjes gebaseerd op de visie van Bart Eigeman, voormalig wethouder van Den Bosch.

DATA-DEMOCRATIE Wat zijn tien belangrijke getallen die iedereen kan begrijpen en die aangeven hoe het gaat met de ontwikkeling van Heerhugowaard?

Wat zijn de sociale, economische en ecologische kerngetallen waarmee je als overheid in ‘filmproducent stand’ de resultaten van je investeringen in netwerken van burgers kan afmeten? In het big-data-tijdperk zijn heel veel getallen beschikbaar en meestal heb je evenveel experts nodig om ze te interpreteren. In rapporten en notities staan vaak ook heel veel getallen, maar wat zijn nu de paar kerngetallen die de lading goed dekken? Wij zoeken dus naar tien getallen voor Heerhugowaard die iedereen kan begrijpen, die belangrijk worden gevonden door de gemeentelijke organisatie en die netwerken van actieve burgeres helpen hun acties te richten en te meten.

Ter illustratie hebben wij de GDIndex opgenomen van Heerhugowaard en de buurge31

meenten Alkmaar en Langedijk. Hoe scoort Heerhugowaard eigenlijk ten opzichten van Alkmaar en Langedijk en andere gemeentes in Nederland? Waar kunnen bewoners aan bijdragen? Hoe ziet het sociale en economische profiel van Heerhugowaard eruit? Hoe anders is dat dan Alkmaar en Langedijk? Wat kunnen netwerken van burgers zelf oppakken? Waar zou de regio verder in kunnen samenwerken?

Als voorbeeld voor inzicht in cijfers hebben we de GDindex opgenomen. Dit spinnenweb geeft scores van Heerhugowaard op het gebied van duurzaamheid weer.

Bron: GDIndex.nl

32

ORGANISATIE TRANSFORMATIE Samenvattend: als wij bovenstaande raamwerken en onze ervaring met ‘beter kijken naar Heerhugowaard’ als uitgangspunt nemen, als wij het als onze belangrijkste taak zien om netwerken van bewoners het vermogen geven om de publieke zaak te dienen: welke nieuwe manier van denken moet dan plaats maken voor de oude? Welke nieuwe manieren van organiseren en handelen passen hierbij?

Waar in het verleden het primaat van de politiek (willen) en beleidsmakers (weten) voorop stond en zij opdracht gaven aan de uitvoerders (doen), gaat de nadruk nu liggen op het organiseren van doeners om concrete resultaten te behalen. Door uitproberen en experimenteren kunnen uitvoerders ook weer richting geven aan politiek en beleid.

Stel je voor dat dit de omslagen zijn die de organisatie de komende 10 jaar door heeft gemaakt... hoe ziet volgens jouw onze gemeentelijke organisatie er dan uit over 10 jaar? Welke resultaten zijn dan geboekt? Hoe ziet het sociaal domein er in Heerhugowaard dan uit?

Wil jij, kan jij hier aan bijdragen? Laat het ons weten!

33

OUD

NIEUW

individu in kracht zetten

netwerk in kracht zetten

maken

meegroeien

regisseur

filmproducent

verzorgen van burgers

vermogen geven om zelf te zorgen

formele functie leidend

persoonlijk leiderschap

rendement halen uit steen

rendement halen uit actieve burgers

TOT SLOT‌.

Zoals gezegd is ons tijdelijk vernieuwingsnetwerk maar een kleine stap in de zoektocht die wij met z’n allen in zijn gegaan in deze transformatie van het sociaal domein.

Deze handleiding geeft iets van inzicht hoe ons netwerk kijkt naar de gewenste toekomst en de mogelijkheden voor sociale ontwikkeling van Heerhugowaard. Wij hebben elkaar uitgedaagd om in kleine stapjes die toekomst in het hier en nu uit te proberen. Wij vragen je om binnen je mogelijkheden hier medewerking aan te verlenen of in ieder geval proberen te begrijpen waarom, wat en hoe ze 34

iets willen doen.

Verder hebben wij een schets gegeven van hoe onze organisatie er over 10 jaar uit zou kunnen zien als je uitgaat van het organiseren van netwerken van actieve burgers om de publieke zaak te dienen. Het zijn nu misschien nog rare ideeÍn‌ maar wie weet zijn ze over 10 jaar heel gewoon. Graag moedigen wij je aan om verder te gaan met deze zoektocht in het sociaal domein. We nodigen je uit om samen te onderzoeken wat dit alles betekent voor ons als ambtenaren en om samen met inwoners de grenzen te verkennen van wat mogelijk is en wordt in Heerhugowaard als mensenstad.

35

Colofon Wij danken alle mensen die samen met ons beter hebben gekeken naar Heerhugowaard.

Als dit verhaal je inspireert nodigen we je van harte uit om mee te doen en zelf ideeÍn voor of bestaande vernieuwende sociale praktijken aan te dragen. Neem contact met ons op via Anouchka de Haan: a.dehaan@heerhugowaard.nl Het transitieteam Anouchka de Haan, Debora Timmerman, Edwin Korver, Floor ten Holder, Frank Schuitemaker, Friedel Nijman, Lucienne Braaksma, Michelle Schinkel, Pepik Henneman Š 2015 gemeente Heerhugowaard Uitgave: juni 2015 Vormgeving en illustraties: Fleur Bakker, Laurenz van Gaalen Druk: SpringerUit Drukwerk Gebruik van fragmenten aangemoedigd mits voorzien van bronvermelding

36