Ludwig van Beethoven: Συμφωνία αρ. 9 <br>Οι Μουσικοί της Καμεράτας–Ορχήστρας των Φίλων της Μουσικής

©Χάρης Ακριβιάδης

ΕΠΕΤΕΙΑΚΗ ΣΥΝΑΥΛΙΑ ΓΙΑ ΤΑ 30 ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΜΕΓΑΡΟΥ

ΑΙΘΟΥΣΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΤΡΙΑΝΤΗ

©Χάρης Ακριβιάδης

16.3: Μαγνητοσκόπηση συναυλίας 21.3: Διαδικτυακή προβολή μαγνητοσκοπημένης συναυλίας – Χωρίς διάλειμμα Από τις 27.3: Ιnteractive προβολή σε 360° από τρεις κάμερες

LUDWIG VAN BEETHOVEN Συμφωνία αρ. 9, έργο 125

(1770-1827)

Allegro ma non troppo, un poco maestoso Molto vivace Adagio molto e cantabile Presto. Allegro assai (Φρήντριχ Σίλλερ: «Ωδή στη χαρά»)

ΜΥΡΤΩ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ σοπράνο ΜΑΙΡΗ-ΕΛΕΝ ΝΕΖΗ μετζοσοπράνο ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΒΑΓΙΑΣ τενόρος ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΣΤΑΜΠΟΓΛΗΣ μπάσος ΧΟΡΩΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΤ

(Προετοιμασία – διδασκαλία Χορωδίας ΕΡΤ: Μιχάλης Πατσέας)

ΧΟΡΩΔΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΑΘΗΝΑΙΩΝ

(Διευθυντής Χορωδίας Δήμου Αθηναίων: Σταύρος Μπερής)

ΜΟΥΣΙΚΟΙ ΤΗΣ ΚΑΜΕΡΑΤΑΣΟΡΧΗΣΤΡΑΣ ΤΩΝ ΦΙΛΩΝ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΜΕ ΟΡΓΑΝΑ ΕΠΟΧΗΣ Μουσική διεύθυνση

ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΕΤΡΟΥ

Συμφωνία σε ρε ελάσσονα αρ. 9, έργο 125 Περισσότερο από κορυφαίο μουσικό έργο, για τον κόσμο της μουσικής, η Ενάτη συμφωνία του Μπετόβεν αποτελεί μια παρακαταθήκη πίστης και ανθρωπιάς, μια υψηλή στιγμή ανθρώπινης δημιουργίας. «Διάγγελμα προς την ανθρωπότητα» είχε χαρακτηρίσει τις Συμφωνίες του Μπετόβεν ο Τέοντορ Αντόρνο, και η Ενάτη είναι ίσως εκείνη που ανταποκρίνεται περισσότερο στην εκτίμηση αυτή. Η δε σταθερή δημοτικότητά της, σχεδόν δύο αιώνες μετά την πρώτη παρουσίαση, αποδεικνύει ότι το μήνυμα εξακολουθεί να βρίσκει παραλήπτη. Η διαδικασία σύνθεσης του έργου υπήρξε από τις πλέον περιπετειώδεις και επίπονες. Οι πρώτες σκέψεις του Μπετόβεν χρονολογούνται ήδη από το 1811, και σε μια πρώτη μορφή το Adagio γράφτηκε το 1815. Ωστόσο, η συστηματική εργασία πάνω στην Ενάτη συμφωνία αρχίζει το 1817 και ολοκληρώνεται μόλις τον Φεβρουάριο του 1824. Τη χρονιά εκείνη γεννήθηκε ο βοημός συνθέτης Μπέντριχ Σμέτανα, ενώ στη Βενετία ακούστηκε η όπερα του Μέγερμπερ Ο σταυροφόρος στην Αίγυπτο, που με άκρως αναχρονιστικό τρόπο προβλέπει πρωταγωνιστικό ρόλο για τον τελευταίο διάσημο καστράτο της όπερας, τον ΤζοβάννιΜπαττίστα Βελλούτι. Η ιδέα μιας Συμφωνίας με χορωδιακή κατάληξη δεν ήταν νέα. Μάλιστα, κατά αναπάντεχο τρόπο, υλοποιεί επιθυμία των νεανικών χρόνων του συνθέτη. Ο Μπετόβεν ήταν μόλις 23 ετών όταν θέλησε να μελοποιήσει την «Ωδή στη χαρά» του Σίλλερ. Τριάντα χρόνια αργότερα επανήλθε, επιλέγοντας περίπου το ένα τρίτο του ποιήματος και προσθέτοντας ως εισαγωγή δώδεκα στίχους δικής του έμπνευσης, προκειμένου να διευκολύνει τη μετάβαση από το καθαρά ενόργανο στο χορωδιακό τμήμα της μουσικής. Στο διάστημα που μεσολάβησε, η ιδέα επανερχόταν διαρκώς στο νου του συνθέτη. Ενδεικτικά ας αναφερθεί ότι με θρησκευτικό χορωδιακό σκεφτόταν να κλείσει την Έκτη συμφωνία του, ενώ την ίδια εποχή, δηλαδή το 1808, ολοκλήρωνε τη Χορωδιακή φαντασία για πιάνο, χορωδία και ορχήστρα, σε ντο ελάσσονα, έργο 80: στη χορωδιακή της κατάληξη εμπεριέχονται ψήγματα μελωδιών που θα 5

επανέλθουν δεκαπέντε χρόνια αργότερα στη μεγαλειώδη Ενάτη. Τέλος, λίγο πριν από την ολοκλήρωση της τελευταίας του Συμφωνίας, το 1823, ο Μπετόβεν είχε ασχοληθεί με τη Missa solemnis, της οποίας η σχέση με το χορωδιακό φινάλε της Ενάτης είναι προφανής. Ωστόσο, παρά τις διαρκείς και έντονες αναζητήσεις, ακόμα και το 1823 δεν ήταν απολύτως ξεκάθαρο ότι η Ενάτη θα ολοκληρωνόταν με χορωδιακό μέρος, αφού σχεδιάσματα του Μπετόβεν που τοποθετούνται σε αυτή την περίοδο προβλέπουν αποκλειστικά ενόργανο φινάλε. Οι ιδέες του αυτές βρήκαν τελικά τη θέση τους στο Κουαρτέτο εγχόρδων, έργο 132. Η επιλογή ενός φωνητικού μέρους ως κορύφωσης της Συμφωνίας είχε σχολιαστεί ποικιλοτρόπως, ήδη από εκείνη την εποχή. Το ερώτημα που απασχολεί την πλειονότητα των μελετητών αφορά τα αίτια που ώθησαν τον συνθέτη στην επιλογή αυτή. Προφανώς ο Μπετόβεν δεν έχει ανάγκη από απολογητή, ωστόσο η προ εξήντα ετών θεώρηση του προβλήματος από τον βρετανό συνθέτη, πιανίστα και μουσικογράφο Ντόναλντ Τόουβυ παραμένει εύστοχη: «Το κατά πόσον έχει νόημα να επερωτάμε τη χρήση λόγου και φωνών σε μια Συμφωνία αποτελεί θέμα άνευ ουσίας που έχει πάρει υπέρμετρα μεγάλες διαστάσεις. Στην περίπτωση της χορωδιακής Συμφωνίας, τα δεδομένα είναι τα εξής: πρώτον, όλα τα όργανα και όλες οι αρμονικές και αντιστικτικές τεχνικές γραφής μιμούνται αφενός φωνές και αφετέρου ρυθμούς χορευτικούς ή ρυθμούς σφυγμών. Δεύτερον, προφανώς η φωνή είναι το πιο φυσικό όσο και το τελειότερο μουσικό όργανο που υπάρχει. Έτσι, η εισαγωγή της σε ενόργανη μουσική ελκύει την προσοχή όσο τίποτε άλλο. Κατά συνέπεια, θα λέγαμε ότι η χρήση της φωνής δεν έχει νόημα αν δεν συνοδεύεται από την πρόθεση να βρίσκεται αυτή διαρκώς στο προσκήνιο. Τρίτον, η εισαγωγή της φωνής προϋποθέτει συνήθως την εισαγωγή λόγου, αφού αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο το ανθρώπινο γένος χρησιμοποιεί τη φωνή. Από αυτά συνάγεται ότι αντικείμενο της μουσικής σύνθεσης θα πρέπει να είναι η ίδια η μουσική (συμβατικά ή ρεαλιστικά, ή όπως θέλετε) με την κατάλληλη έκφραση του περιεχόμενου των λόγων». Την εποχή της ολοκλήρωσης της Ενάτης συμφωνίας η ακοή του Μπετόβεν ήταν πλέον τόσο αδύναμη ώστε τα όργανα ενίσχυσης ήχου δεν τον βοηθούσαν. Μετά το τέλος 6

της πρώτης παρουσίασης της Συμφωνίας, στις 7 Μαΐου 1824 στο Kärntnertortheater της Βιέννης, ένας από τους τραγουδιστές χρειάστηκε να στρέψει τον συνθέτη προς το κοινό, προκειμένου να δει με τα μάτια του τη θυελλώδη επιβράβευση της δημιουργίας του από ένα ακροατήριο που περιλάμβανε όλο τον πνευματικό κόσμο της πόλης. Ήταν μια αρκετά δύσκολη περίοδος στη ζωή του Μπετόβεν, αφού γενικότερα η υγεία του ήταν κακή, τα εισοδήματά του περιορισμένα και τα προβλήματα με τον προστατευόμενο ανιψιό του, Καρλ, μεγάλα. Η Ενάτη παραγγέλθηκε από τη Φιλαρμονική Εταιρία του Λονδίνου, όμως στην πρώτη της έκδοση η παρτιτούρα φέρει αφιέρωση στον βασιλιά της Πρωσίας Φρειδερίκο Γουλιέλμο Γ΄. Πρόκειται για την εκτενέστερη Συμφωνία του Μπετόβεν. Ωστόσο, παρατηρώντας ότι από το πρώτο μέρος απουσιάζει η συνήθης επανέκθεση του μουσικού υλικού, συνάγει κανείς ότι αυτό καθαυτό το μέγεθος δεν αποτελεί επιδίωξη του συνθέτη: εκείνο που τον ενδιέφερε ήταν τα τέσσερα μέρη να επιτυγχάνουν τη συνολική ισορροπία της σύνθεσης μέσα από ποιότητες που αφορούν το ίδιο το μουσικό υλικό, ανεξαρτήτως από ποσοτικά χαρακτηριστικά, όπως η διάρκεια κάθε ενότητας. Με αυτό το σκεπτικό ερμηνεύει κανείς την ένταση του πρώτου μέρους, την αναδιάταξη των δύο μεσαίων μερών –με το αργό ως τρίτο αντί της παραδοσιακής του θέσης ως δευτέρου– και την έμφαση που δίνεται στο εκτενές φινάλε. Μετά την Πέμπτη, ο Μπετόβεν μετατόπισε σταδιακά το βάρος από τα πρώτα στα τελευταία μέρη των συμφωνιών του. Το εξωμουσικό στοιχείο –που στην Ενάτη εκφράζεται από τη μελοποιημένη ποίηση του Σίλλερ– έχει κάνει την εμφάνισή του ήδη από την Τρίτη («Ηρωική») και έχει επανέλθει πολύ σαφέστερο στην Έκτη («Ποιμενική»). Από το πρώτο μέρος της Ενάτης συμφωνίας ο Μπετόβεν διαφοροποιείται σε σχέση με τα μέχρι τούδε πρότυπα. Αντί της συνηθισμένης μορφής σονάτας, επιλέγει μια δομή στην οποία η έκθεση και η ανάπτυξη του θέματος βαδίζουν παράλληλα. Το έργο αρχίζει σε μια μυστηριακή ατμόσφαιρα, που αμφιταλαντεύεται ανάμεσα σε μείζονα και ελάσσονα τρόπο, γεγονός που δημιουργεί αίσθημα προσμονής: δημιουργείται δηλαδή η εντύπωση ότι η μουσική ήταν πάντοτε εκεί, παρούσα στην αίθουσα πριν από τη διατύπωση του πρώτου θέματος, που πραγματοποιείται με επίσημο, 7

απολύτως ξεκάθαρο τρόπο στη βασική τονικότητα και επιβεβαιώνεται από την επιστροφή σε άλλες τονικότητες, προσδιορίζοντας τελετουργικά την «ουσιαστική» αρχή της Συμφωνίας. Ακολουθούν μια σειρά δευτερεύουσες ιδέες, που διατυπώνονται αρχικώς από τα πνευστά. Όπως σημειώθηκε, αντί της συνηθισμένης δομής που θα προέβλεπε την επιστροφή και επεξεργασία αυτής της ενότητας, ο Μπετόβεν προτείνει μια παραλλαγμένη επαναδιατύπωση, όπου τα θεματικά και ρυθμικά στοιχεία επανεμφανίζονται διαιρεμένα και ενορχηστρωμένα με εξαιρετική ελευθερία. Στην Ενάτη ο συνθέτης αντιστρέφει τη σειρά στα μεσαία μέρη: ως δεύτερο επιλέγει ένα ζωηρό σκέρτσο, πολύ εκτενέστερο από τα συνήθη. Η ρυθμική του συγγένεια με το πρώτο μέρος είναι σαφής από την πρώτη στιγμή. Στη θέση του κεντρικού τμήματος (τρίο) ο Μπετόβεν προτείνει ένα επεισόδιο που ξεκινά με μια ανάλαφρη μελωδική ιδέα διατυπωμένη από το όμποε και το κλαρινέτο, και στηρίζεται από χαρακτηριστικούς, διακεκομμένους φθόγγους στο φαγκότο. Ιδέες για το τμήμα αυτό βρίσκει κανείς στο Scherzo της Δεύτερης συμφωνίας. Ορισμένοι μελετητές εκτιμούν ότι ο Μπετόβεν προόριζε το αργό μέρος της Συμφωνίας αρχικώς για κουαρτέτο εγχόρδων: οι αναλογίες του με το Adagio του Κουαρτέτου εγχόρδων σε μι ύφεση μείζονα, έργου 127, επιτρέπουν παρόμοιες σκέψεις. Η μορφή του είναι αυτή ενός τραγουδιού με δύο θέματα που εναλλάσσονται μεταξύ τους. Η κυρίαρχη διάθεση, που διατυπώνεται από τα βιολιά και αντηχεί στα πνευστά, δεν είναι απλώς επιφανειακά μελαγχολική, αλλά εκφράζει βαθιά θλίψη και νοσταλγία. Στο ίδιο ύφος είναι και το δεύτερο θέμα, που αρχικά εμφανίζεται στα δεύτερα βιολιά και στις βιόλες. Ακολουθούν παραλλαγές, προτού το αργό μέρος αναχαιτιστεί από επιβλητικές συγχορδίες, που, όμως, παρά την αποφασιστικότητά τους, υποκύπτουν στη χαμηλόφωνη δύναμή του. Το περίφημο τελικό μέρος της Συμφωνίας δομείται σε σαφώς διακριτές ενότητες. Αρχίζει με ιδιαίτερα δραματικό τρόπο· ο Μπετόβεν εισάγει αμέσως το μουσικό θέμα, που αργότερα αποδίδεται από φωνή βαθύφωνου. Προηγουμένως όμως, δηλαδή πριν από την είσοδο του τραγουδιστή, ο συνθέτης επαναφέρει αναγνωρίσιμα τμήματα βασικών θεμάτων από τα προηγούμενα τρία μέρη. Στη συνέχεια χτίζει 8

ενώπιόν μας την περίφημη μελωδία της «Ωδής στη χαρά», που αρχικώς ακούγεται χαμηλόφωνα και αποσπασματικά, μέχρι τελικά να αποκαλυφθεί στο πλήρες μεγαλείο της. Στο σημείο αυτό κάνει την επιβλητική του είσοδο ο βαθύφωνος, που καλεί την ανθρωπότητα να υιοθετήσει πιο αισιόδοξη διάθεση. Την προτροπή του ακολουθούν οι σολίστ και η χορωδία, που τραγουδούν στίχους του Σίλλερ. Παραλλασσόμενο, το βασικό θέμα αποκτά μορφή νευρώδους εμβατηρίου, για την απόδοση του οποίου ο Μπετόβεν προσθέτει στην ενορχήστρωση μεγάλο τύμπανο, τρίγωνο και κύμβαλα. Τραγουδούν τενόρος και χορωδία. Ακολουθεί ενόργανη ανάπτυξη σε φούγκα, πριν ανακρουστεί για μία ακόμη φορά η «Ωδή» από χορωδία και ορχήστρα. Ενωμένες, οι ανδρικές φωνές διατυπώνουν το αίτημα της συναδέλφωσης των λαών παρασύροντας την υπόλοιπη χορωδία και το σύνολο της ορχήστρας. Στη συνέχεια, όλοι μαζί εκφράζουν τη χαρά με τον πιο σαφή και κατηγορηματικό τρόπο, οδηγώντας τη Συμφωνία στην εκστατική της ολοκλήρωση. ΝΙΚΟΣ Α. ΔΟΝΤΑΣ Αναδημοσίευση από το έντυπο πρόγραμμα του ΟΜΜΑ Ludwig van Beethoven, 2001-2002.

9

AN DIEΩΔΗ FREUΣΤΗ DEΧΑΡΑ 10

FRIEDRICH SCHILLER

ΦΡΗΝΤΡΙΧ ΣΙΛΛΕΡ

Ode “An die Freude”

Ωδή στη χαρά

Freude, schöner Götterfunken, Tochter aus Elysium, Wir betreten feuertrunken, Himmlische, den Heiligtum.

Deine Zauber binden wieder, Was die Mode streng geteilt, Alle Menschen werden Brüder, Wo dein sanfter Flügel weilt.

Κόρη εσύ των Ηλυσίων, ω χαρά, σπίθα πανέμορφη, θεϊκή ένα πύρινο μεθύσι στον δικό σου το ναό μάς οδηγεί. Η κακιά ό,τι σκόρπισε συνήθεια νά τα μάγια σου το δένουνε ξανά όλοι οι άνθρωποι, ω θεά, αδερφώνονται, όπου η φτερούγα η απαλή σου τριγυρνά.

Seid umschlungen Millionen!

Diesen Kuß der ganzen Welt!

Brüder - überm Sternenzelt Muß ein lieber Vater wohnen.

Όλα τα έθνη αγκαλιαστείτε! Σε όλον, όλο στέλνω εγώ τον κόσμο τούτο το φιλί. Έναν έχουμε πατέρα, αδέρφια, εκεί απ’ των άστρων πιο ψηλά το θόλο.

Wem der große Wurf gelungen, Eines Freundes Freund zu sein, Wer ein holdes Weib errungen, Mische seinen Jubel ein!

Ja - wer auch nur eine Seele Sein nennt auf dem Erdenrund!

Und wer’s nie gekonnt, der stehle Weinend sich aus diesem Bund!

Όποιος ενός φίλου ο φίλος είναι όποιος πέτυχε τέτοια έξοχη ζαριά όποιος βρήκε μια καλή γυναίκα, ας σμίξει τη φωνή του στα χαρούμενα βουητά. Φτάνει μόνο μια ψυχή στον κόσμο τούτον να μπορεί κανείς δικιά του να την πει. Αλλ’ αυτός που δεν το πέτυχε ποτέ του κλαίοντας έξω από τον κύκλο ας τραβηχτεί.

Was den großen Ring bewohnet Huldige der Sympathie!

Zu den Sternen leitet sie, Wo der Unbekannte thronet.

Τη συμπάθεια να τιμά και να λατρεύει όποιος ζει σ’ αυτή τη γη. Προς τ’ αστέρια αυτή οδηγεί όπου του Άγνωστου είν’ ο θρόνος κι αφεντεύει.

Freude trinken alle Wesen An den Brüsten der Natur, Alle Guten, alle Bösen Folgen ihrer Rosenspur.

Küsse gab sie uns und Reben, Einen Freund, geprüft im Tod, Wollust ward dem Wurm gegeben, Und der Cherub steht vor Gott.

Όλα τα όντα από τα στήθια της μεγάλης Φύσης τη χαρά ρουφούν και οι καλοί μα και κακοί τα ρόδινά της ίχνη πάντα ακολουθούν. Τα φιλιά και τα σταφύλια αυτή μας δίνει ένα φίλο, κι ως το θάνατο πιστό. Ηδονή και το σκουλήκι ακόμα νιώθει στέκει ορθό το Χερουβείμ μπρος στον Θεό.

Ihr stürzt nieder, Millionen?

Ahnest du den Schöpfer Welt?

Such ihn überm Sternenzelt, Über Sternen muß er wohnen.

Έθνη, εσείς χάμω θα πέσετε, εσείς μόνο; Πες! Τον πλάστη τον μαντεύεις, κόσμε εσύ; Θα τον βρεις πάνω απ’ των άστρων τη σκηνή. Πάνω απ’ τ’ άστρα τον μεγάλο του έχει θρόνο.

(1759-1805)

11

Freude heißt die starke Feder In der ewigen Natur.

Freude, Freude treibt die Räder In der großen Weltenuhr.

Blumen lockt sie aus den Keimen, Sonnen aus dem Firmament, Sphären rollt sie aus den Räumen, Die des Sehers Rohr nicht kennt.

Η φτερούγα η δυνατή στην αιώνια φύση ονομάζεται χαρά. Τους τροχούς μες στο τρανό ρολόι του κόσμου η χαρά τους σπρώχνει πάντοτε μπροστά. Απ’ τα ουράνια, στης χαράς το κάλεσμα ήλιοι ξεπετιούνται, κι απ’ τα σπέρματα οι ανθοί. Η χαρά μέσα στο χάος γυρίζει σφαίρες που αστρονόμου δεν τις γνώρισε γυαλί.

Froh, wie seine Sonnen fliegen Durch des Himmels prächt’gen Plan, Wandelt Brüder eure Bahn, Freudig wie ein Held zum Siegen.

Όπως οι ήλιοι αναγαλλιάζοντας πετάνε στην ουράνια, την υπέρλαμπρη απλωσιά μπρος, αδέλφια, με χαρούμενη καρδιά όμοιοι με ήρωες που γραμμή στη νίκη πάνε.

Aus der Wahrheit Feuerspiegel Lächelt sie den Forscher an.

Zu der Tugend steilem Hügel Leitet sie des Dulders Bahn.

Auf des Glaubens Sonnenberge Sieht man ihre Fahnen wehn, Durch den Riß gesprengter Särge Sie im Chor der Engel stehn.

Απ’ τον πέτρινο καθρέφτη της αλήθειας στον ερευνητή χαμογελά. Στην τραχιά της αρετής κορφή ανεβάζει τον που σηκώνει ένα φορτίο και δεν βογκά. Οι σημαίες της κυματίζουνε στης πίστης το βουνό το φωτερό σπάει το φέρετρο και μέσα απ’ τις ραγάδες λάμπει εκείνη στων αγγέλων το χορό.

Duldet mutig Millionen!

Duldet für die beßre Welt!

Droben überm Sternenzelt Wird ein großer Gott belohnen.

Λαοί, θάρρος! Η αντοχή να μη σας λείψει και για ανώτερο έναν κόσμο υπομονή! Πάνω εκεί, περ’ απ’ των άστρων τη σκηνή ένας θεός στέκει τρανός, και θ’ ανταμείψει.

Göttern kann man nicht vergelten, Schön ist ihnen gleich zu sein.

Gram und Armut solln sich melden, Mit den Frohen sich erfreun.

Groll und Rache sein vergessen, Unserm Todfeind sei verziehn, Keine Träne soll ihn pressen, Keine Reue nage ihn.

Με τους θεούς πώς να τα βάλεις; Είν’ ωραίο να τους μοιάσεις. Τούτο αρκεί. Ας σιμώσουν οι φτωχοί κι οι πονεμένοι να χαρούν με τους χαρούμενους κι αυτοί. Όχι εκδίκηση και μίση· ας ξεχαστούνε. Στον θανάσιμον οχτρό συγγνώμη πια. Ας μην πιέζουνε τα μάτια του τα δάκρυα κι άλλο τύψη ας μην του τρώει πια την καρδιά.

Unser Schuldbuch sei vernichtet, Ausgesöhnt die ganze Welt!

Brüder - überm Sternenzelt Richtet Gott wie ihr gerichtet

Μας χρωστούν; Όλ’ ας σκιστούνε τα τεφτέρια! Συμφιλίωση γενική! Όπως κρίναμε, αδελφοί έτσι κρίνει κι ο Θεός ψηλά απ’ τ’ αστέρια.

12

Freude sprudelt in Pokalen, In der Traube goldnem Blut Trinken Sanftmut Kannibalen, Die Verzweiflung Heldenmut.

Brüder fliegt von euren Sitzen, Wenn der volle Römer kreist, Laßt den Schaum zum Himmel spritzen: Dieses Glas dem guten Geist!

Η χαρά σπιθοβολάει μες στα ποτήρια. μέσα στο αίμα το χρυσό του σταφυλιού ηρωισμού ρουφούν ορμή οι απελπισμένοι κι οι κανίβαλοι γαλήνεμα του νου. Το ποτήρι όταν το γύρο του θα κάνει απ’ τις θέσεις σας αδέρφια μου, όλοι ορθοί! Ως ψηλά τον ουρανό οι αφροί ας ραντίσουν προς το πνεύμα του Αγαθού τούτη η σπονδή!

Den der Sterne Wirbel loben, Den des Seraphs Hymne preist, Dieses Glas dem guten Geist, Überm Sternenzelt dort droben!

Που γι’ αυτόν χορός αγγέλων ύμνους ψάλλει και των άστρων τον δοξάζουν οι χοροί. Προς το πνεύμα του Αγαθού τούτη η σπονδή περ’ απ’ τ’ άστρα, μες στου απείρου την αγκάλη.

Festen Mut in schweren Leiden, Hilfe, wo die Unschuld weint, Ewigkeit geschwornen Eiden, Wahrheit gegen Freund und Feind, Männerstolz vor Königsthronen, Brüder, gält es Gut und Blut!

Dem Verdienste seine Kronen, Untergang der Lügenbrut!

Αντοχή στα πικρά βάσανα, βοήθεια όπου ένας αθώος θρηνεί σταθερότητα στον όρκο, την αλήθεια και σ’ οχτρούς μα και σε φίλους αντικρύ. Μπρος σε θρόνους ρηγικούς αντρείκια στάση κι αν, αδέλφια μου, στοιχίσει ή αίμα ή βιος το βραβείο να πάει σ’ αυτόν που δούλεψε άξια και στις γέννες της ψευτιάς ξολοθρεμός!

Schließt den heil’gen Zirkel dichter, Schwört bei diesem goldnen Wein, Dem Gelübde treu zu sein, Schwört es bei dem Sternenrichter!

Πιο σφιχτά στον άγιο κύκλο αυτόν πιαστείτε όρκο δώστε στο σπιθάτο αυτό κρασί πως θα μείνετε στο τάξιμο πιστοί. Στον ουράνιο δικαστή μας ορκιστείτε. Μετάφραση ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΣ ΣΤΑΥΡΟΥ Αναδημοσιεύεται με την επιφύλαξη παντός νόμιμου δικαιώματος.

13

ΟΙ ΜΟΥΣΙΚΟΙ ΤΗΣ ΚΑΜΕΡΑΤΑΣΟΡΧΗΣΤΡΑΣ ΤΩΝ ΦΙΛΩΝ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ

ΒΙΟΛΙΑ Α΄ Sergiu Nastasa εξάρχων Γιώργος Παναγιωτόπουλος Αγγελική Κασδά Γιάννης Αγρανιώτης Χρύσα Κουτσαυτάκη Νάσια Πρασίδη Ιρίνα Σαλένκοβα Έλενα Σαλένκοβα

ΟΜΠΟΕ Δημήτρης Βάμβας Στέλλα Νικολαΐδη

ΒΙΟΛΙΑ Β΄ Otilia Alitsei Νάσος Μαρτζούκος Αγγελική Φαναριώτη Luise Stahl Γιάννης Μουμούρης Αθηνά Γρατσούνα Ηλίας Γυφτονικολός

ΚΟΝΤΡΑ ΦΑΓΚΟΤΟ Katalin Sebella

ΒΙΟΛΕΣ Laurentiu Matasaru Ελευθερία Τόγια Κατερίνα Τζίτζου Άλκηστις Μισούλη

ΦΥΣΙΚΕΣ ΤΡΟΜΠΕΤΕΣ Fruzsina Hara Σπύρος Αρκούδης

ΒΙΟΛΟΝΤΣΕΛΑ Ιάσων Ιωάννου Christopher Humphrys Σοφία Ευκλείδου Σεμέλη Κωστούρου ΚΟΝΤΡΑΜΠΑΣΑ Άγγελος Ρεπαπής Σέρη Σεΐδου Γιώργος Αρνής ΦΛΑΟΥΤΑ ΤΡΑΒΕΡΣΟ/ΠΙΚΟΛΟ Ζαχαρίας Ταρπάγκος Αντιγόνη Τσάλλα

ΚΛΑΡΙΝΕΤΑ Σπύρος Μουρίκης Lycia Gialdi ΦΑΓΚΟΤΑ Αλέξης Οικονόμου Γιάννης Ευαγγελάτος

ΦΥΣΙΚΑ ΚΟΡΝΑ Κώστας Σίσκος Μαρία Φωτιά Άγγελος Σιωράς Ελίνα Λευτεριώτη

ΤΡΟΜΠΟΝΙΑ Ευάγγελος Καραμπάς Γιώργος Κρίμπερης Ανδρέας-Ρολάνδος Θεοδώρου ΤΥΜΠΑΝΑ Αλέξανδρος Ιωάννου ΚΡΟΥΣΤΑ Μιχάλης Διακογιώργης Θοδωρής Βαζάκας Βεατρίκη Αληθεινού

ΟΙ ΜΟΥΣΙΚΟΙ ΤΗΣ ΚΑΜΕΡΑΤΑΣΟΡΧΗΣΤΡΑΣ ΤΩΝ ΦΙΛΩΝ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ

Από τους πιο δραστήριους φορείς του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού. Η πολυσχιδής και πλούσια δραστηριότητα της Ορχήστρας και η φήμη της εντός και εκτός Ελλάδας την τοποθετούν ανάμεσα στους σημαντικότερους πυλώνες της καλλιτεχνικής ζωής της χώρας και την κάνουν να ξεχωρίζει ως, ίσως, ο πλέον διακεκριμένος πρεσβευτής της μουσικής παραγωγής της Ελλάδας στο εξωτερικό. Η Καμεράτα, γνωστή εκτός Ελλάδας με τη διεθνή της ονομασία Armonia Atenea (που υποδηλώνει και την αθηναϊκή της προέλευση), έχει αναπτύξει αξιοθαύμαστη δραστηριότητα, για την οποία ο διεθνής Tύπος αναφέρεται συχνά ως «το ελληνικό θαύμα» (Neue Zürchner Zeitung), ή ως «το αντίδοτο στην κρίση» (Die Welt, Daily Telegraph). Από το 2009 οι Μουσικοί της Καμεράτας, υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση του Γιώργου Πέτρου, εξειδικεύτηκαν στις ιστορικές πρακτικές ερμηνείας με όργανα εποχής (η πιο σύγχρονη κατάκτηση του διεθνούς μουσικού στερεώματος). Έκτοτε, η ορχήστρα κατόρθωσε σε ελάχιστο χρόνο να τοποθετηθεί ανάμεσα στα σημαντικότερα αντίστοιχα σύνολα του κόσμου. Η διεθνής κριτική χαρακτηρίζει τις ερμηνείες της υπό τον Γ. Πέτρου ως ερμηνείες αναφοράς στη μουσική του 18ου αιώνα, και μάλιστα στη μουσική του Χαίντελ. Ωστόσο, η ορχήστρα έχει μια ιδιαίτερα ευρεία δραστηριότητα, που περιλαμβάνει τόσο συμφωνική μουσική του 19ου και 20ού αιώνα όσο και παραγωγές μουσικού θεάτρου (όπερα, οπερέτα, μιούζικαλ), πολλές από τις οποίες έχουν παρουσιαστεί και στο εξωτερικό. Εμφανίζεται τακτικά στο ΜΜΑ και σε όλες τις σημαντικές μουσικές διοργανώσεις στον ελληνικό χώρο (Φεστιβάλ Αθηνών, ΚΠΙΣΝ, ΜΜΘ). Την τρέχουσα καλλιτεχνική περίοδο εμφανίζεται στο Τεάτερ Αν ντερ Βην (Βιέννη) στο Κονσέρτχεμπαου του Άμστερνταμ, στο Φεστιβάλ Μπαρόκ Όπερας 16

του Μπαϋρόυτ, στο Θέατρο Ρεάλ της Μαδρίτης, στο Φεστιβάλ Όπερας Μαρτίνα Φράνκα στην Ιταλία. Παράλληλα, με χορηγία του βρετανικού ιδρύματος Linbury Trust, παρουσιάζει μια σειρά τεσσάρων μαγνητοσκοπημένων συναυλιών σε συμπαραγωγή με το ΜΜΑ. Οι Μουσικοί της Καμεράτας πραγματοποιούν τακτικές εμφανίσεις στις σημαντικότερες ευρωπαϊκές αίθουσες και φεστιβάλ: Βασιλική Όπερα των Βερσαλλιών, Aίθουσα Πλεγέλ και Θέατρο των Ηλυσίων Πεδίων στο Παρίσι, Ουίγκμορ Χολ του Λονδίνου, Κονσέρτχεμπαου του Άμστερνταμ, Τεάτερ Αν ντερ Βην, Όπερα του Μόντε Κάρλο, Αίθουσα Τσαϊκόφσκι της Μόσχας, Παλάου ντε λα Μούζικα της Βαρκελώνης, Μποζάρ των Βρυξελλών, Φεστιβάλ του Ζάλτσμπουργκ, BBC PROMS, Διεθνές Φεστιβάλ Χαίντελ της Χάλλε, Φεστιβάλ Ενέσκου του Βουκουρεστίου κ.ά. Η Καμεράτα ηχογραφεί για τις σημαντικότερες δισκογραφικές εταιρίες: Deutsche Grammophon, Decca, Sony, MDG. Πολλές ηχογραφήσεις της έχουν αποσπάσει τις μεγαλύτερες διεθνείς διακρίσεις: Diapason d’Or (4 φορές), Gramophone-Editor’s Choice (2 φορές), BBC Music MagazineRecording of the Month, Choc-Classica, το βραβείο της Ένωσης Γερμανών Κριτικών, καθώς και το βραβείο για την καλύτερη ηχογράφηση όπερας της χρονιάς (Opera Awards) από το βρετανικό μουσικό περιοδικό Opera.

17

ΜΥΡΤΩ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ

18

ΜΑΙΡΗ-ΕΛΕΝ ΝΕΖΗ

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΒΑΓΙΑΣ

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΣΤΑΜΠΟΓΛΗΣ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΕΤΡΟΥ

19

ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΕΤΡΟΥ

Από τους πλέον διακεκριμένους διευθυντές ορχήστρας της γενιάς του, ακολουθεί διεθνή σταδιοδρομία, με τακτικές εμφανίσεις σε θέατρα και αίθουσες συναυλιών και συνεργασίες με διάσημες ορχήστρες. Θεωρείται από τους σημαντικότερους σύγχρονους ερμηνευτές της μουσικής του 18ου αιώνα, με ευρύτατο ρεπερτόριο και με έμφαση στις ιστορικές πρακτικές ερμηνείας και την όπερα. Παράλληλα, έχει ασχοληθεί με τη σκηνοθεσία μουσικού θεάτρου και όπερας στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Έχει τιμηθεί με το βραβείο Echo Klassik και υπήρξε υποψήφιος στα βραβεία Γκράμμυ 2018 για την καλύτερη ηχογράφηση όπερας. Επίσης, τιμήθηκε με τον τίτλο του Ιππότη Γραμμάτων και Τεχνών από τη γαλλική κυβέρνηση και με τον τίτλο Associate (ARAM) της Βασιλικής Ακαδημίας Μουσικής του Λονδίνου. Η Ένωση Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών τού απένειμε το Μεγάλο Βραβείο Μουσικής για το 2018. Από την καλλιτεχνική περίοδο 2021-22 θα αναλάβει καλλιτεχνικός διευθυντής στο ιστορικό Διεθνές Φεστιβάλ Χαίντελ του Γκαίττινγκεν. Από τον Σεπτέμβριο του 2012 είναι καλλιτεχνικός διευθυντής της Καμεράτας-Ορχήστρας των Φίλων της Μουσικής, γνωστής διεθνώς ως Armonia Atenea, η οποία υπό την καθοδήγησή του εξελίχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους φορείς προβολής του ελληνικού πολιτισμού στο εξωτερικό. Πρόσφατα ο Γιώργος Πέτρου ανέλαβε μουσικός διευθυντής της Εθνικής Συμφωνικής Ορχήστρας της ΕΡΤ. Έχει διευθύνει νέες παραγωγές στην Όπερα της Λιψίας, του Στρασβούργου, του Καπιτωλίου της Τουλούζης, στη Βασιλική Όπερα της Στοκχόλμης, στην Κρατική Όπερα της Κορέας, στην Όπερα του Ζανκτ Γκάλλεν, στο θέατρο Πετρουτσέλλι του Μπάρι, στην Όπερα της Λωζάννης, στο θέατρο Βέρντι της Τεργέστης, στην Όπερα της Νίκαιας, στα κρατικά θέατρα του Μάνχαϊμ, του Ντάρμσταντ,

20

της Καρλσρούης, του Ζααρμπρύκεν, στο Λα Μονναί των Βρυξελλών και στη Βασιλική Όπερα των Βερσαλλιών. Εμφανίζεται τακτικά σε σημαντικές αίθουσες: Μποζάρ στις Βρυξέλλες, Θέατρο των Ηλυσίων Πεδίων, Αίθουσα Πλεγέλ στο Παρίσι, Αίθουσα Τσαϊκόφσκι της Μόσχας, Κονσέρτχεμπαου του Άμστερνταμ, Prinzregententheater του Μονάχου, Παλάου ντε λα Μούζικα της Βαρκελώνης, Τεάτερ Αν ντερ Βην (Βιέννη), και σε σημαντικά διεθνή φεστιβάλ: BBC Proms, Εαρινό Φεστιβάλ του Ζάλτσμπουργκ, Φεστιβάλ Κλάρα στις Βρυξέλλες, Φεστιβάλ Χαίντελ στη Χάλλε. Έχει συνεργαστεί, μεταξύ άλλων, με τις φημισμένες ορχήστρες Γκεβάντχαους της Λιψίας, Εθνική Ορχήστρα του Καπιτωλίου της Τουλούζης, Συμφωνική της Νέας Ρωσίας, Βασιλική Ορχήστρα της Στοκχόλμης, Ορχήστρα του Εθνικού Κέντρου Τεχνών του Καναδά, Pomeriggi Musicali του Μιλάνου, Ορχήστρα της βόρειας Ολλανδίας, Συμφωνική της Βέρνης, Ορχήστρα του Πανεπιστημίου Μπιλκέντ της Άγκυρας, Ορχήστρα της Ραδιοφωνίας του Μονάχου, B-Rock, Pοmo d’Oro, Συμφωνική της Νίκαιας, Φιλαρμονική της Μπρατισλάβας, και με το μπαρόκ σύνολο Concerto Köln. Έχει ηχογραφήσει για τις μεγαλύτερες δισκογραφικές εταιρίες (Deutsche Grammophon, Decca, Oehms Classics, MDG), αποσπώντας διεθνείς διακρίσεις: Echo Klassik, Diapason d’Or (5 φορές), Gramophone-Editor’s Choice (4 φορές), BBC Music Magazine Recording of the Month (3 φορές). Συνεργάζεται τακτικά με όλες τις ελληνικές ορχήστρες και την ΕΛΣ. Σπούδασε πιάνο στο Ωδείο Αθηνών, απ’ όπου αποφοίτησε με άριστα και πρώτο βραβείο παμψηφεί. Ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο Βασιλικό Κολέγιο Μουσικής (μεταπτυχιακός τίτλος ARCM) και στη Βασιλική Ακαδημία Μουσικής του Λονδίνου, με υποτροφίες της Ακαδημίας και του Ιδρύματος Ωνάση. Πήρε τους τίτλους Postgraduate diploma (RAM) και MMus από το Πανεπιστήμιο του Λονδίνου.

21

ΜΥΡΤΩ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ

Η υψίφωνος Μυρτώ Παπαθανασίου γεννήθηκε στη Λάρισα, όπου άρχισε μαθήματα πιάνου και θεωρητικών. Σπούδασε μουσικολογία (ΑΠΘ), μονωδία (ΚΩΘ), ενώ ως υπότροφος του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών ολοκλήρωσε τις σπουδές της στο Μιλάνο με τον Robeto Coviello. Τιμήθηκε με το βραβείο «Μαρία Κάλλας – Καλύτερος πρωτοεμφανιζόμενος καλλιτέχνης» (2012), ερμηνεύοντας Τραβιάτα στο Ντάλλας. Έχει εμφανιστεί στα σπουδαιότερα θέατρα παγκοσμίως: Μετροπόλιταν Όπερα, Βασιλική Όπερα του Λονδίνου, Κρατική Όπερα της Βιέννης, Γερμανική Κρατική Όπερα του Βερολίνου, Κρατική Όπερα Βαυαρίας, Όπερα της Ζυρίχης, Τεάτερ Αν ντερ Βην, Εθνική Όπερα του Παρισιού, Θέατρο των Ηλυσίων Πεδίων, Λα Μονναί, Όπερα του Μόντε Κάρλο, του Σαν Ντιέγκο, του Ντάλλας, του Μοντρεάλ, του Σύντνεϋ, Νέο Εθνικό Θέατρο του Τόκιο, Όπερα της Ρώμης, του Άμστερνταμ, της Κοπεγχάγης, Λισέου της Βαρκελώνης, Βασιλικό Θέατρο του Τορίνου, Κάρλο Φελίτσε της Γένοβας, Ακαδημία της Αγίας Καικιλίας στη Ρώμη, Σαν Κάρλο της Νάπολης και Θέατρο του Λουξεμβούργου. Έχει συνεργαστεί με διάσημους αρχιμουσικούς και σκηνοθέτες. Ερμήνευσε με μεγάλη επιτυχία Ελβίρα (Ντον Τζοβάννι, Κόβεν Γκάρντεν, Βαρκελώνη, Σαν Ντιέγκο), Αλτσίνα (Βιέννη, μ.δ. Μ. Μινκοφσκί / Παρίσι, μ.δ. Κ. Ρουσσέ / Φεστιβάλ Αθηνών Ηρώδειο, μ.δ. Γιώργος Πέτρου), Ξιφάρη (Μιθριδάτης, βασιλιάς του Πόντου, Βρυξέλλες, Παρίσι), Αμέλια (Σιμόνε Μποκκανέγκρα, Σαν Κάρλο, Νάπολη, Λουξεμβούργο), Φιορντιλίτζι (Έτσι κάνουν όλες, Όπερα Γκαρνιέ), Βιολέττα (Τραβιάτα, Βιέννη, Τόκιο, Μόναχο, Κοπεγχάγη), Μουζέττα (Λα Μποέμ, Μητροπολιτική Όπερα Ν. Υόρκης), Ντόννα Άννα (Ντον Τζοβάννι, Βιέννη, Άμστερνταμ, Αγ. Πετρούπολη, μ.δ. Θ. Κουρεντζής), καθώς επίσης Mανόν (στην ομώνυμη όπερα του Μασνέ), Μιμή (Λα Μποέμ του Πουτσίνι, σκ. Γκ. Βικ) και Ιουλιέττα (Ρωμαίος και Ιουλιέττα 22

του Γκουνό, μ.δ. Λ. Καρυτινός) στην Εθνική Λυρική Σκηνή, Ρούσαλκα του Ντβόρζακ (μ.δ. Α. Φίσερ) στο Λα Μονναί, Κοντέσα Αλμαβίβα (Οι γάμοι του Φίγκαρο) στο Νέο Εθνικό Θέατρο του Τόκιο και στην Κρατική Όπερα του Βερολίνου. Έχει ηχογραφήσει τα έργα: Ντον Τζοβάννι (μ.δ. Z. Ρορέρ / Θ. Κουρεντζής, βραβείο BBC), Μιθριδάτης, βασιλιάς του Πόντου (μ.δ. Ε. Χαΐμ), Σεμίραμις (μ.δ. Α. Τζέντα), Ρούσαλκα (μ.δ. Α. Φίσερ), Ένας Τούρκος στην Ιταλία. Το Νοέμβριο του 2016 κυκλοφόρησε από τη Sony Classic η πολυαναμενόμενη και βραβευμένη ηχογράφηση του Ντον Τζοβάννι υπό τη διεύθυνση του Θεόδωρου Κουρεντζή, στην οποία η Μυρτώ Παπαθανασίου τραγουδά Ντόνα Άννα, έχοντας ήδη καθιερωθεί ως μια εξαίρετη ερμηνεύτρια του Mότσαρτ. Σημαντικές εμφανίσεις περιλαμβάνουν τη συμμετοχή της στην Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν υπό τη διεύθυνση του Iβάν Φίσερ, συναυλία που μεταδόθηκε ζωντανά από το Κονσέρτχεμπαου του Άμστερνταμ, καθώς και στο Κέντρο Τεχνών της Σεούλ, στη Missa Solemnis και την Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν στην Όπερα του Σύντνεϋ (μ.δ. Tζ. Tζελμέττι), επ’ ευκαιρία της πρώτης επίσκεψης του Πάπα Βενεδίκτου ΙΣΤ΄ στην Αυστραλία, καθώς και στην τελετή λήξης των Special Olympics - Αθήνα 2011, στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Tα μελλοντικά της σχέδια περιλαμβάνουν την καινούργια παραγωγή της Τόσκα στο Θέατρο Λα Μονναί, Λουίζα Μίλλερ στο Θέατρο Κομουνάλε της Μπολόνιας, Βερενίκη (Σκιπίων ο Αφρικανός του Λ. Βίντσι) στο Διεθνές Φεστιβάλ «Χαίντελ» του Γκαίττινγκεν.

23

ΜΑΙΡΗ-ΕΛΕΝ ΝΕΖΗ

Από τις σημαντικότερες λυρικές τραγουδίστριες της γενιάς της, η μεσόφωνος Μαίρη-Έλεν Νέζη έχει ακολουθήσει διεθνή σταδιοδρομία σε μεγάλα θέατρα και φεστιβάλ της Ευρώπης, της Αμερικής και της Ασίας, ενώ έχει ηχογραφήσει με τις σημαντικότερες διεθνείς δισκογραφικές εταιρίες, αποσπώντας διθυραμβικές κριτικές από τον διεθνή Τύπο. Το ρεπερτόριό της επικεντρώνεται στην προκλασική, μπαρόκ, κλασική και μπελκάντο περίοδο. Έχει ερμηνεύσει πάνω από 40 πρωταγωνιστικούς ρόλους σε όπερες Μοντεβέρντι, Χαίντελ, Βιβάλντι, Πόρπορα, Γκλουκ, Μότσαρτ, Ροσσίνι, Μπελλίνι, Ντονιτσέττι, Μασνέ, Μπιζέ, Βέρντι κ.ά. Έχει πρωταγωνιστήσει σε μερικά από τα σπουδαιότερα θέατρα: Κρατική Όπερα της Βαυαρίας (Μόναχο), Βασιλική Όπερα του Λονδίνου, Όπερα των Βερσαλλιών, Θέατρο των Ηλυσίων Πεδίων (Παρίσι), λυρικά θέατρα της Νίκαιας και του Στρασβούργου, Όπερα Σάο Κάρλος (Λισαβόνα), Κάρνεγκι Χολ και Έιβερυ Φίσερ Χολ (Νέα Υόρκη), Πλας ντεζ Αρ (Μοντρεάλ), Θέατρο Τσαϊκόφσκι (Μόσχα), Όπερες της Λωζάννης, της Φρανκφούρτης, της Δρέσδης (Σέμπεροπερ), του Βησμπάντεν, του Μάνχαϊμ, Τεάτερ Αν ντερ Βην (Βιέννη), Αρριάγα (Μπιλμπάο), λυρικά θέατρα της Φλωρεντίας, της Φερράρας, της Πιατσέντσας, της Μόντενας, Κονσέρτχεμπαου (Άμστερνταμ), Κάντογκαν Χολ (BBC Proms Λονδίνο), Τσούνγκμου Χολ (Σεούλ), Στράθμορ Χολ (Ουάσινγκτον), Καίρνερ Χολ (Tορόντο), Θέατρα Γιούλιους Σλοβάτσκι (Κρακοβία), Φέστσπηλχαους του Μπάντεν-Μπάντεν και της Φιλαρμονικής της Κολωνίας, Τόνχαλλε (Ντύσσελντορφ), Μποζάρ (Βρυξέλλες), Θέατρα Θαρθουέλα και Μονουμεντάλ (Μαδρίτη), Κάιο Μελίσσο (Σπολέτο), Τζόρνταν Χολ (Βοστώνη), Θέατρο Μαεστράνθα (Σεβίλλη), Τεάτρο Ολίμπικο (Ρώμη), ενώ πρωταγωνιστεί σε παραγωγές της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών.

24

Έχει επίσης συμμετάσχει σε διεθνή φεστιβάλ: του Σπολέτο, της Αβινιόν,της Αμπροναί, της Μπων, Φεστιβάλ Χαίντελ του Γκαίττινγκεν και της Χάλλε, Εβδομάδα Θρησκευτικής Μουσικής στην Κουένκα (Ισπανία), Φεστιβάλ του Σαντιάγο δε Κομποστέλα, Όπερα Ράρα (Κρακοβία), Φεστιβάλ του Ντουμπρόβνικ (Κροατία), Φεστιβάλ Αθηνών κ.α. Έχει συνεργαστεί με σημαντικούς μαέστρους: Ρενέ Ζακόμπ, Άιβορ Μπόλτον, Κρίστοφερ Μουλντς, Σαρλ Ντυτουά, Μπρούνο Βάιλ, Άλαν Κέρτις, Οττάβιο Νταντόνε, Γιώργος Πέτρου, Φρανς Μπρύγκεν, Τζούλια Τζόουνς, Στέφανο Μοντανάρι, Θεόδωρος Κουρεντζής, Πωλ Ο’Ντετ, Στήβεν Σταμπς, Ντιέγκο Φαζόλις, Αντρέα Μαρκόν, Ζαν-Κριστόφ Σπινοζί, Φεντερίκο Μαρία Σαρντέλλι, Εμμανυέλ Αΐμ, Ρούμπεν Ντουμπρόφσκι, Ε. Λόπες-Μπάντσο. Έχει ηχογραφήσει για τις δισκογραφικές εταιρίες: Sony, Decca, Arkiv, Virgin, Deutsche Harmonia Mundi, MDG, Berlin Classics, Tafelmusik media, Dynamic. Το πρόσφατο σόλο άλμπουμ της, Archetypon (MDG), με θέμα γυναικεία πορτρέτα από την Αρχαία Ελλάδα, έχει αποσπάσει ενθουσιώδεις κριτικές από τον διεθνή Τύπο, ενώ η ίδια υπήρξε υποψήφια “Singer of the year” από τα σημαντικά γερμανικά βραβεία Opus Klassik.

25

ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΒΑΓΙΑΣ

Ο τενόρος Βασίλης Καβάγιας γεννήθηκε στην Αθήνα. Είναι απόφοιτος του Τμήματος Μουσικών Σπουδών (Ιόνιο Πανεπιστήμιο), διπλωματούχος μονωδίας του Δημοτικού Ωδείου Καλαμάτας (Χριστίνα Γιαννακοπούλου) και κάτοχος μεταπτυχιακού στην όπερα (Πανεπιστήμιο Μοτσαρτέουμ Ζάλτσμπουργκ) με την Μπάρμπαρα Μπόννεϋ, ως υπότροφος του Ιδρύματος Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης και του ΙΚΥ. Μελέτησε επίσης με τον Άρη Χριστοφέλλη. Το 2007 απέσπασε πρώτο βραβείο στο διαγωνισμό λυρικού τραγουδιού της Yamaha (YMFE). Το 2013 ήταν ενεργό μέλος στην Aκαδημία Ροσσίνι, στο ομώνυμο Φεστιβάλ στο Πέζαρο, υπό την καθοδήγηση του Aλμπέρτο Τσέντα. Το 2008 έκανε το ντεμπούτο του με την όπερα του Ροσσίνι Συμβόλαιο γάμου στο Δημοτικό Θέατρο Κέρκυρας. Έχει ερμηνεύσει πρωταγωνιστικούς ρόλους κυρίως σε όπερες των Ροσσίνι και Μότσαρτ, καθώς και σε όπερες μπαρόκ και μπελκάντο: Ο κουρέας της Σεβίλλης (Κόντε Αλμαβίβα), Σταχτοπούτα (Ραμίρο), Ιταλίδα στο Αλγέρι (Λιντόρο), Ταξίδι στη Ρενς (Λίμπενσκοφ), Ντον Τζοβάννι (Ντον Οτάβιο), Έτσι κάνουν όλες (Φεράντο), Η απαγωγή από το σεράι (Μπελμόντε), Ο μαγικός αυλός (Ταμίνο), Υπνοβάτις (Ελβίνο) κ.ά., καθώς και σε οπερέτες: Ο Ορφέας στον Άδη (Πλούτωνας), Η ωραία Ελένη (Πάρις) και Νυχτερίδα (Άλφρεντ). Έχει εμφανιστεί σε σημαντικά θέατρα και φεστιβάλ: Εθνική Λυρική Σκηνή, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών και Θεσσαλονίκης, Αίθουσα Λίνμπουρυ Βασιλικής Όπερας Λονδίνου, Φεστιβάλ Ροσσίνι (Πέζαρο), Φεστιβάλ Κρακοβίας, Φεστιβάλ Αθηνών, Δημοτικό Θέατρο Μπολόνιας, Θέατρο Σάο Κάρλος Λισαβόνας, Κρατικό Θέατρο Ζάλτσμπουργκ, Θέατρο Βιέννης, Λυρικό Θέατρο Κάλιαρι, Λυρικό Θέατρο Βέρντι Τεργέστης, Κρατική Όπερα Πράγας, Κρατική Όπερα Ουγγαρίας, Όπερα Γκαίτεμποργκ, Βασιλική Όπερα Στοκχόλμης κ.ά. Έχει ηχογραφήσει τα έργα: Σεμίραμις του Ροσσίνι (Naxos), O θρίαμβος της Κλέλιας του Γκλουκ (MDG), Η θυσία του Βάιγκλ (Newplay).

26

ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΣΤΑΜΠΟΓΛΗΣ

Ο βαθύφωνος Χριστόφορος Σταμπόγλης έχει εμφανιστεί στα μεγαλύτερα λυρικά θέατρα του κόσμου (Μετροπόλιταν Όπερα της Νέας Υόρκης, Βασιλική Όπερα του Λονδίνου, Κόβεν Γκάρντεν, Τεάτρο Ρεάλ της Μαδρίτης, Μεγάλο Θέατρο της Γενεύης, Όπερα του Φεστιβάλ του Γκλάιντμπορν, Κρατική Όπερα της Βαυαρίας κ.ά.). Στη διαμόρφωσή του ως μουσικού σημαντικό ρόλο έπαιξαν οι Υποτροφίες Μαρία Κάλλας, που τον στήριξαν στις σπουδές του, οι αείμνηστοι Χρήστος Λαμπράκης και Κώστας Πασχάλης, και τέλος ο μεγάλος βαθύφωνος Δημήτρης Καβράκος, με τον οποίο μελετά έως σήμερα. Θεωρεί τον εαυτό του καλλιτεχνικό θρέμμα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, όπου έκανε τα πρώτα σημαντικά του βήματα, και του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, όπου είχε την τύχη να συνεργαστεί με μεγάλους καλλιτέχνες. Έχει συμπράξει πολλές φορές με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, τη Συμφωνική Ορχήστρα και Χορωδία της ΕΡΤ, καθώς και με την Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης. Έχει δώσει πολλά ρεσιτάλ και έχει συμμετάσχει σε συναυλίες θρησκευτικής μουσικής. Το ρεπερτόριό του ξεπερνά τους εκατό ρόλους και έχει ηχογραφήσει για τις εταιρίες EMI Classics, Bongiovanni, Rossini Opera Festival και για τη LYRA. Επίσης κυκλοφορεί σε DVD η νέα παραγωγή του Κουρέα της Σεβίλλης του Φεστιβάλ του Γκλάιντμπορν, όπου ερμηνεύει το ρόλο του Ντον Μπαζίλιο.

27

ΧΟΡΩΔIΑ της ΕΡΤ

28

ΣΟΠΡΑΝΟ Αναστασία Αγγελοπούλου Δέσποινα Βαφέα Σταυρούλα Γιαννακοπούλου Μαρία Ζαβίτσα Λη Χιαν Οκ Σοφία Λεκατσά Έλλη Μουχτάρη ΑΛΤΟ Μαρία Βλαχοπούλου Κλεονίκη Δεμίρη Σοφία Πετρίδη Εύα Ρεβίδη Μαρία Τανάγια Αντωνία Τζίτζικα Κυριακή Τροχάνη Άννα Φιλανδριανού TENOΡΟΙ Κώστας Ζαμπούνης Γιώργος Κυριαζής Λουκάς Πανουργιάς Γιάννης Φίνας Παναγιώτης Φίνας ΜΠΑΣΟΙ Παναγιώτης Ζαβίτσας Ιωσήφ Κετεντζιάν Κώστας Μαυρογένης Ηλίας Ρόδε Λευτέρης Τουμαράς

29

ΧΟΡΩΔIΑ της ΕΡΤ

Ιδρύθηκε το 1977 από τον Μάνο Χατζιδάκι, διευθυντή τότε του Τρίτου Προγράμματος της Ραδιοφωνίας, ως «Χορωδία του Τρίτου», σε συνεργασία με τον Αντώνη Κοντογεωργίου, που υπήρξε οργανωτής και βασικός διευθυντής της. Σύντομα αναδείχθηκε σε ένα από τα καλύτερα χορωδιακά σύνολα της χώρας. Στο ρεπερτόριό της, που περιλαμβάνει πάνω από 900 συνθέσεις, συγκαταλέγονται μεταξύ άλλων έργα για χορωδία και ορχήστρα των: Γ.Σ. Μπαχ, Κ.Φ.Ε. Μπαχ, Mπακαλόφ, Μπετόβεν, Μπερλιόζ, Μπέρνσταϊν, Μπραμς, Μπρίττεν, Μπρούκνερ, Koρρέτ, Ντεμπυσσύ, Ντβόρζακ, Έλγκαρ, Φωρέ, Χάυντν, Χολστ, Γιάνατσεκ, Καντσέλι, Κόνταλυ, Λιστ, Μάλερ, Μέντελσον, Μιγιώ, Mότσαρτ, Ορφ, Περγκολέζι, Προκόφιεφ, Ροσσίνι, Σαιν Σανς, Σοστακόβιτς, Φλ. Σμιτ, Σούμπερτ, Σούμαν, Σκριάμπιν, Στραβίνσκι, Συμανόφσκι, Τανέγεφ, Βέρντι, Βιβάλντι. Στη διαμόρφωση του ρεμπερτορίου της δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα σε πρώτες εκτελέσεις ελληνικών έργων (240 έργα: συνθέσεις για χορωδία και ορχήστρα, χορωδιακά a capella) των: Αδάμη, Αντωνίου, Αστρινίδη, Ανδριόπουλου, Βούκανου, Βρόντου, Γρηγορίου, Ζώρα, Θεοδωράκη, Καλομοίρη, Κουρουπού, Κούκου, Κουνάδη, Καραΐνδρου, Κωνσταντινίδη, Κυπουργού, Λεονταρίτη, Λεοντή, Μαμαγκάκη, Μαραγκόπουλου, Μικρούτσικου, Μαρκόπουλου, Μπαλτά, Νεζερίτη, Ξενάκη, Ξένου, Παπαδημητρίου, Ριάδη, Σπανουδάκη, Τάτση, Τενίδη, Χατζιδάκι, Χρήστου κ.ά. Στο ρεμπερτόριο της χορωδίας ανήκουν και οι όπερες: Aΐντα, Τραβιάτα (Βέρντι), Καπουλέτοι και Μοντέκκοι, Νόρμα (Μπελλίνι), Κάρμεν 30

(Μπιζέ), Λουκρητία Βοργία, Μαρία Στουάρντα (Ντονιτσέττι), Τρώες (Μπερλιόζ), Ορφέας (Μοντεβέρντι), Μαγικός αυλός, Έτσι κάνουν όλες, Ντον Τζοβάννι, Οι Γάμοι του Φίγκαρο (Μότσαρτ), Tριστάνος και Ιζόλδη (Βάγκνερ), Mήδεια (Κερουμπίνι), Θαΐς (Μασνέ), Άλκηστις (Γκλουκ), Όπερα της πεντάρας (Βάιλ), Η επιστροφή της Ελένης (Μικρούτσικος), Γυάλινος κόσμος (Μαραγκόπουλος), Μόμο (Μπαλτάς), Ρέα, Τίγκρα (Σαμάρας), Η άνοδος και η πτώση της πόλης Μαχαγκόννυ (Βάιλ), που πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με το Θέατρο Ρεάλ της Μαδρίτης. Η δραστηριότητα της χορωδίας στο εξωτερικό αυξήθηκε εντυπωσιακά την περίοδο 1993-94, επί γενικής διεύθυνσης Μίκη Θεοδωράκη, οπότε πραγματοποιήθηκαν οι περισσότερες εμφανίσεις της εκτός Ελλάδας: Φεστιβάλ Ανόβερου, Καΐρου, Τουλούζης, Κολωνίας, Μονάχου, Βελιγραδίου, Φλωρεντίας, Όπερα Ελσίνκι, Όπερα Μονπελλιέ, Άλτε Όπερ Φρανκφούρτης, Καναδάς, Κύπρος, Τουρκία, Τυνησία, περιοδεία στις ΗΠΑ (N. Υόρκη, Ουάσινγκτον, Σικάγο κ.α.). Το 2004 έλαβε μέρος στις τελετές έναρξης και λήξης των Ολυμπιακών και Παραολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας. Επίσης, τον Οκτώβριο του 2007 στο Poly Theater του Πεκίνου έδωσε την εναρκτήρια συναυλία στο πλαίσιο του πολιτιστικού έτους της Ελλάδας στην Κίνα. Η Χορωδία της ΕΡΤ, κατά την πολυετή δραστηριότητά της, έχει συνεργαστεί με όλους τους καταξιωμένους έλληνες μαέστρους, καθώς και με τους κορυφαίους Kουρτ Μαζούρ, Γεχούντι Μενουχίν, Ιβάν Φίσερ, Mισέλ Πλασσόν, Βλαντίμιρ Ασκενάζυ, Nτμίτρι Κιταγένκο, Σερ Νέβιλ Μάρρινερ.

31

ΧΟΡΩΔΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΑΘΗΝΑΙΩΝ

32

ΣΟΠΡΑΝΟ Μαρία Ίμπρη Σοφία Καρβουνά Ανδρονίκη Λαλούτση Μαρία Μαυρομάτη Κατερίνα Σπυροπούλου Φλώρα Τζίνη Ιωάννα Τσαβαλά

TΕΝΟΡΟΙ Βαγγέλης Αγγελάκης Σταύρος Ζουλιάτης Κώστας Κονδύλης

Γιάννης Μανιατόπουλος

Κατερίνα Σπυροπούλου Φλώρα Τζίνη Σοφία Ψυλλάκη Ιωάννα Τσαβαλά

Κώστας Κονδύλης Γιάννης Μανιατόπουλος

ΑΛΤΟ Ιωάννα Βρακατσέλλη Νατάσσα Καλαϊτζίδου Χαρά Καλατζίδου Ελένη Μπαρκαγιάννη Δέσποινα Ρεβίθη Σοφία Ψυλλάκη ΜΠΑΣΟΙ Αντώνης Δήμου Νίκος Μπογιατζής Γιώργος Μωραΐτης Γιάννης Σφυρής Δημήτρης Χατζούδης

33

ΧΟΡΩΔΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΑΘΗΝΑΙΩΝ

Φιλοδοξώντας να γεφυρώσει το χώρο ανάμεσα στο αμιγώς λυρικό ή συμφωνικό ρεπερτόριο, την αθηναϊκή πολυφωνική παράδοση και τη σύγχρονη λόγια δημιουργία, η Χορωδία του Δήμου Αθηναίων ιδρύεται το 1999 ως η τρίτη ιστορικά ελληνική επαγγελματική χορωδία και ένα από τα τέσσερα αυτοδύναμα Μουσικά Σύνολα του Δήμου Αθηναίων. Αποτελούμενη από επαγγελματίες τραγουδιστές με κλασικές σπουδές αλλά και πλούσια εμπειρία από άλλους μουσικούς χώρους, δεν αργεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην πολιτιστική ζωή της πρωτεύουσας, αποκτώντας σταθερό κοινό και παρουσιάζοντας όλα τα είδη της φωνητικής μουσικής, ελληνικής και διεθνούς, σύγχρονης και κλασικής. Γίνεται περιζήτητη από συνθέτες και αρχιμουσικούς, ακριβώς λόγω του πολύπλευρου αυτού προφίλ της, και συνεργάζεται τακτικά με όλα τα μεγάλα μουσικά σύνολα της χώρας και με φορείς όπως το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών και Θεσσαλονίκης, το Φεστιβάλ Αθηνών, το Μουσείο Μπενάκη, η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση και η Εναλλακτική Σκηνή της ΕΛΣ, υπό την μπαγκέτα πολλών καταξιωμένων αρχιμουσικών. Ξεχωριστές στιγμές στην πορεία της χορωδίας αποτέλεσαν οι διεθνείς συνεργασίες με τους Ζαν Μισέλ Ζαρ και Έννιο Μορρικόνε στο Ηρώδειο, καθώς και οι εμφανίσεις στο Πασχαλινό Φεστιβάλ της Μόσχας «Βαλέρι Γκέργκιεφ» και στο Διεθνές Φεστιβάλ Κωνσταντινούπολης με την Ορέστεια του Ξενάκη, υπό τη διεύθυνση του Γκιουρέρ Άυκαλ. Παράλληλα με την καλλιτεχνική της προσφορά, η χορωδία επιτελεί αξιόλογο κοινωνικό έργο, παρουσιάζοντας ειδικά επιλεγμένα προγράμματα φωνητικής μουσικής σε σχολεία, λέσχες φιλίας, γηροκομεία και απομακρυσμένες γειτονιές της πόλης, ενώ συχνά συμμετέχει σε εκδηλώσεις κοινωφελών και φιλανθρωπικών οργανώσεων. Τη χορωδία από την ίδρυσή της διευθύνει ο Σταύρος Μπερής.

34

ΕΠΙΣΗΜΟΣ ΧΟΡΗΓΟΣ ΑΕΡΟΜΕΤΑΦΟΡΩΝ

ΧΟΡΗΓΟΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ: EΡΤ, COSMOTE TV, ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ 103.7, ΤΡΙΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ 90.9, KOSMOS 93.6, GALAXY 92, ΑΘΗΝΑ 9.84, CULTURENOW.GR, NEWSBEAST.GR, ARTANDPRESS.GR