Xiica hapahit coi iti cötahpacta cöihamama hac

s

Xiica hapahit coi โ จ iti cรถtahpacta cรถihamama hac

Xiica hapahit coi iti cรถtahpacta cรถihamama hac

Xiica hapahit coi iti cötahpacta cöihamama hac

Hapaspoj hipquih icaaitom xah, hapaspoj iitom áno coii coi, René Montaño Herrera xah, Francisco Xavier Moreno Herrera xah, Stephen A. Marlett xah, taax áno yatoosiploj iha.

Título: Xiica hapahit coi iti cötahpacta cöihamama hac (en la lengua cmiique iitom (seri), código ISO 639-3 sei) Traducción al español: Métodos de preparar la comida Edición de prueba, 2016 Socaaix, Sonora, México Editores: René Montaño Herrera, Francisco Xavier Moreno Herrera y Stephen A. Marlett © 2016 Derechos reservados conforme a la ley La creación de esta obra fue posible gracias al apoyo del Christensen Fund y el Instituto Lingüístico de Verano, A.C.

!iv

Hapaspoj hipquih xiica áno coii coi Hizaax mos hiicot caaizi coi pac haa ha. . . vii Hapaspoj hipquih iicp hac . . . . . . . . . .

1. Ziix quih hapaztoj coi iicp hac . . . . . .

ix 1

Elisa Lorenia Romero Montaño quih yaaspoj iha.

2. Haziiom coi iicp hac . . . . . . . . . . . .

5

Betsabé Torres Molina quih yaaspoj iha.

3. Hamatis coi iicp hac . . . . . . . . . . . .

9

Karime Iveth Ortega Montaño quih yaaspoj iha.

4. Hapaznij quij iicp hac . . . . . . . . . . . 11 Vanessa López López quih yaaspoj iha.

5. Hapaznij quij iicp hac . . . . . . . . . . . 15 Blanca Xochitl Pérez Astorga quih yaaspoj iha.

6. Ziix quih cöhahootij coi iicp hac . . . . . 19 Claudia López López quih yaaspoj iha.

7. Ziix is ihamaax iic cöquiipe . . . . . . . . 21 Gladys López Perales quih yaaspoj iha.

8. Hamaai coi iicp hac . . . . . . . . . . . . 27 Misael Ortega Montaño quih yaaspoj iha. v

vi

9. Hapát coi iicp hac . . . . . . . . . . . . . 37 Mayra Torres Molina quih yaaspoj iha.

10. Hamequet coi iicp hac . . . . . . . . . . 41 Julia Leticia Montaño Barnett quih yaaspoj iha.

11. Hatiin coi iicp hac . . . . . . . . . . . . 43 Vilma López López quih yaaspoj iha.

12. Hatiin ccapxl coi iicp hac . . . . . . . . 47 Jessica Yuridia López Perales quih yaaspoj iha.

13. Hapasni quih iicp hac . . . . . . . . . . 53 Dora Adela Romero Montaño quih yaaspoj iha.

14. Hacaaat coi iicp hac . . . . . . . . . . . 57 Rosa Gardenia Barnett Flores quih yaaspoj iha.

15. Ziix quih tis oo ma ipahit iic cöquiipe coi 59 Blanca Xochitl Pérez Astorga quih yaaspoj iha.

16. Ziix quih ziix iháx cöhapaii coi iicp hac Julia Leticia Montaño Barnett quih yaaspoj iha.

61

Hizaax mos hiicot caaizi coi pac haa ha.

Hizaax mos hiicot caaizi coi pac haa ha, áno cöhayatoosiploj hac: Jessica Yuridia López Perales, Blanca Xóchitl Pérez Astorga, María Victoria Romero Torres, Julia Leticia Montaño Herrera, Betsabé Torres Molina, Jezabel Torres Molina.

Hapaspoj hipquih cöipaxi xah hapx cöihiih hac, Christensen Fund, tiix hiicot yaaitim iha.

vii

viii

Hapaspoj hipquih iicp hac Xiica quiistox quih hantx hac ano mocat coi, iti cöitapactoj x, ziix quih hapahit quih pti immís com cöihaaizi hac hizaax ah oo cöimapactoj. Zixcám xah quih imhaa x, xiica ccámotam quih hehe án com ano coom xah com imhaa x, taax coox oo ihapactoj quih haa caahca ha. Zixcám com xox, cöihamamtoj hac iij ihapactoj quih halx mahaatàxoj. Ziix ipxasi quih isiitoj taa xox, mos aa imapactoj. Haxölinaailc quih hapahit quih xepe com ano coom com xox, mos taa oo cöimapactoj, cöiitoj hac. Hapaspoj hipquih xiica hapahit ano coii coi, iti cötahpacta, cöihamama hac, xicaquiistox quih queeej xah quixt com ipacta quih cöisiyaj hac oo cöipáh iha.

ix

x

1 Ziix quih hapaztoj coi iicp hac Elisa Lorenia Romero Montaño quih yaaspoj iha.

Hehe iyat quih ipaztoj iic cöquiipe coi Ziix quih hapaztoj coi comcaac coi iiqui cöihiin hac, ziix ziix ihaseaalam isoj iha. Ziix quih hapaztoj coi hehe iyat quih chaa coi pac haa toii x, ziix quih iic cöihiipe quih chaa ha. Mos pac haa toii ma x, ziix quih hanso hapasi isoj quih imahaaj.

Hehe iyat coi icapaztoj quiya coi, xoop caacöl xah, hehe quiinla xah, haaxat yapxöt xah, xeescl xah, heepol ixaai xah, yapxöt xah, coox oo comcaac coi imiiztol. ¿Zó tahpacta x, ziix quih hapaztoj ya?

Hehe iyat coi siiztoj ca quih haquix tiih x, hantx cömiiha hac, ziix hamcanoiin hant cöquiih z impaho ha. Taax ah oo cötpacta ma x, ziix quih siiztoj ca quih haquix tiih x, hamazaj hapah quij 1

2

Elisa Lorenia Romero Montaño quih yaaspoj iha.

ah immactim. Ziix quih ziix quih ipaztoj isoj quih imahaaj, hamazaj quij.

Ox tpacta ma x, ziix quih siiztoj ca quih hant zo cötiij x, hehe iyat coi itaai x, hax quih cöimaaisx.

Tpaaisx ma x, cmaax imiiztoj.

Ziix quih siiztoj ca quih haquix tiih x, hizaax ah oo cöimapacta. Hamác quij titaj ma x, hamcanoiin quih hant zo cötiij ma x, hax quih án itácatoj x, hax cop tmatj ma x, cmaax hehe iyat coi án imiicmolca.

Hamác quij ziix quih iti cöpopacta, ziix quih iti cöispaztoj hac, haquejöc quih caaijac cah, taax ah cöimitlam. Hesen haquejöc xah, ptaact haquejöc xah, haas haquejöc xah, coox oo cöipetlim iic cöquiipe ha.

Hehe iyat coi hax cah cöimiiztol. Hax cop hamcanoiin quij an itácatoj x, hax cop tmatj ma x, cmaax hehe iyat spaztoj ca coi án imiicmolca.

Xoop caacöl quih cöispaztoj hac iicp hac Xoop caacöl coi spaztoj taa x, inaail coi cötahcooix ma x, miizàj xah tmaacöl ma x, impaztoj.

Ziix quih hapaztoj coi iicp hac

3

Xoop caacöl quih ziix quih hanso hapasi isoj quih, taax chaa ha.

Hehe quiinla coi cöispaztoj hac iicp hac Hehe cop tooil ma x, ittamlcam x, hehe cop istalca xah, yapxöt xah, itajc xah coi, coox oo ipaztoj iic cöquiipe ha. Hehe quiinla quih ziix iic cöihiipe ha. Ipnij hac cajiz xah quih imhaa x; isxeen cajiz xah quih imhaa x. Taax coox oo iic cöihiipe ha. Ox tpacta, mos cmiique quij ihaait cop cahiipet iha.

Haaxat yapxöt quih cöispaztoj hac iicp hac Haaxat yapxöt coi, taax isiiztol taa x, hehe cop yapxöt coi cöitacoaaxoj, hamcanoiin quij hax quih án itácatoj x, haaxat yapxöt coi án imiicmolca.

Haaxat yapxöt coi ziix iic cöihiipe isoj iha. Cmiique quih haquix tiih x, hatoj ihaaij xah imiih; taax ah iic cöimqueepe. Haaxat yapxöt hapaztoj quih quisi quih haquix tiih x, itoj ihaaij quih imiicatx.

4

Elisa Lorenia Romero Montaño quih yaaspoj iha.

Heepol ixaai xah, yapxöt xah coi, cöispaztoj hac iicp hac Heepol ixaai com ipxasi quih cöitacoaaxoj ma x, itac áno coom com, hax tooxp oo ma x, tiix aha, ipaztoj iic cötiipe ma x, imiiztol. Heepol ixaai quih cöisiiztol hac, hax cop hamcanoiin quij an itácatoj x, hamác quij iti itcaaitajc x, tmatj ma x, cmaax heepol ixaai coi án imiicmolca. Ox tpacta ma x, ix cop hax théél oo ma x, taapl ma x, cmaax imiisyoj, heepol ixaai hapaztoj cop. Ox tpacta, mos heepol ixaai quih cmiique quij ihaait quih cahiipet iha. Heepol yapxöt coi, taax hatoj ihaaij quih iic cöihiipe ha.

Xeescl coi cöispaztoj hac iicp hac Xeescl coi cöispaztoj hac, hamác quij itahitalcoj x, xeescl iyat coi hamcanoiin quij hax quih an itácatoj x, tmatj ma x, cmaax an imiicmolca.

Xeescl cop istalca coi tooil xox, cötootij xox, coox oo ipaztoj iic cöquiipe ha. Xeescl hapaztoj quih icaazxl quih iic cöihiipe ha.

2 Haziiom coi iicp hac Betsabé Torres Molina quih yaaspoj iha.

Comcaac coi ziix quih hapahit quih oiitoj xah, iti cöitapactoj cöiitoj hac, taax tatxo x, haa caahjoj iha yax, ziix quih oiitoj com pac háá xah toom ma x, itziiomoj xah teetyo x, oiitoj iha. Taax oo compacta tax, hamác quij ititlam x, hamác iinoj cap, ziix quih isziiomoj ha coi án oocmolca ha. ¿Cmaax zó tpacta ma x, ziix quih haziiom ya?

Mos hapi hant cötap ma x, ziix quih hapahit coi iti cöitapactoj, iitoj hac zo haa ha, comcaac coi.

Taax iic cötiipe ma x, ox yapactoj iha. ¿Zá itapactoj x, ziix quih cziiomoj ya?

Ziix quih haziiom iic cöquiipe coi, pti immis iha yax, ihaaizi hac haa oo caahca ha. Ox impacta; hehet com pac háá xah toii ma x, ihaziiom iic cöquiipe ha. Ox tpacta ma x, mos xiica ccamo5

6

Betsabé Torres Molina quih yaaspoj iha.

tam com pac haa toii ma x, oziiomoj iha, comcaac coi.

Mojepepisj Mojepepisj com cziiom quih hant zo cötiij x, ox yapacta, mecyo. Hamác iinoj cop miizàj xah tmaaixaj ma x, mojepepisj com án itaxquim x, toc cötiij xox, cziiom quij ziix quih oziiom com ipoocatx x, toc cöimiij, mecyo.

Ox cöihapactoj hac, cmaax mojepepisj com smam áa xah taa ittimoz x, taax iti tahca ma x, mojepepisj com tal quij an itaxquim x, ihoocta iti x, mojepepisj com hax tiipcö oo ma x, cmaax cöimám hac itaaj x, hapx itacmolca x, oiitoj, mecyo.

Comcaac coi ziix quih haziiom coi cöiitoj hac Ziix xiica quih cziiom tahac cöquiij quij, hanso ipoocatx x, hant cöipomaiis ta, toc cöimahca ha.

Ox impacta tax, ziix quiisax coziiom tahac cöquiij quij xiica oaactim tahac cöcoii coi pocooo x, smatis aha. Taax ah oo cötpacta ma x, tahac oo cöhapacta, mecyo.

Haziiom coi iicp hac

7

Haziiom mee tax, ziix hapรกt xah, hamaai xah, hapasni xah, hamequet xah, taax imah iha.

8

BetsabĂŠ Torres Molina quih yaaspoj iha.

3 Hamatis coi iicp hac Karime Iveth Ortega Montaño quih yaaspoj iha.

Hantx mocat tacom iisax quihiih cah miizj taa ma x, cöoiitoj iha. Taax oo compacta tax, ziix quih hamatis coi, ziix hapahit quih quiipe quih, taax yahaaj iha, comcaac com. Ziix quih cöihamatis hac mos caafzx iha. Ziix hapasni xah, ziix hapaznij xah, taax immis iha. Taax ah aa itah ma x, miizj immanloj, ziix quih hamatis hapah coi. ¿Áz haxehe quih haa ya hamatis tpah?

Ziix hamatis hapah quih, taax ziix hantx moca isoj iha. Comcaac hantx mocat coi, taax ziix ihaseaalam isoj iha. Ziix ccam quih ina quih iti yaii cah mahmatis. Tahmatis ma x, ina coi tcooo titaj ma x, ziix ccam com ina z iti tmiih x, tcooo tmam x, toc comom.

Ziix quih quicös quih mos taax oo cöiyapactoj iha. Ziix quih cöisahmatis hac, taax hamác 9

10

Karime Iveth Ortega Montaño quih yaaspoj iha.

quij tanoj ma x, taax ano cöititaai ma x, ziix sahmatis ca com áno mpaxquim. Taax ah «hamatis» impah. ¿Áz haxehe quih haa ya ihamatis iic cötiipe?

Ziix quih ihamatis iic cöquiipe quih, taax zamt xah, xpasiiticl xah, ziix ina cooxp xah, ziix hast iizx ano coom xah, hapxa xah, hee xah, taax haquix coom iha. Ziix ihamatis iic cöquiipe quih ihmaa, mos pac haquix oo coom iha.

Ziix quih sahmatis taa x, haquejöc oo cöipah coi Ziix quih cöisahmatis hac, hax haquejöc xah z iic cöimiipe ha. Haquejöc quih mos áno coosotoj quih cafzx cah, taax ah oo compah. Taax oo compacta tax, hamác quij cöisiinoj hac oo cötpacta ma x, tahac oo cömahpacta.

4 Hapaznij quij iicp hac Vanessa López López quih yaaspoj iha.

Comcaac hantx mocat com hamcanoiin xah, ziix ox hapacta zo cöimaht hac, ano cöihitaai hac hamazaj quih mos áno quipcö quij, tiix ah cömooznalcoj.

Ziix hapaznij quij isaaizi taa x, hizaax oo cöiyapactoj iha. Hamazaj quij hax quih an itácatoj x, xiica quih isiiznalcoj ha coi án itacmolca x, cmaax ziix quih ihmaa quih cöimatooilcam. Cmaax hamác hapetlim quih canoj quih, tiix ah iti imcaaitajc. Taax oo cöitapactoj ma x, ziix hapaznij quij imhaa.

Ziix ipxasi quih icapaznij quiya coi Hap ipxasi xah, moosni ipxasi xah, zixcám ipxasi xah, haxöl xah, ziix quih icapaznij quiya coi catxo ha xo moosni xah, hap xah, taax ah itaht x, haznijeecoj quij imahaaj.

11

12

Vanessa López López quih yaaspoj iha.

Hap com cöispaznij hac Hap com isiiznalcoj taa x, hamazaj quij hax quih an itácatoj x, ziix ipxasi isiiznalcoj ha coi cöitatooilcam x, hantip coi an itaaizi x, cmaax hamác quij iti imcaaitajc.

Moosni ipxasi coi cöispaznij hac Moosni quij isiiznalcoj taa x, hax cop xomcahiift coi itaainim ma x, cmaax hamác quih canoj cah iti itcaaitajc ma x, tootxöquij ma x, cmaax hapx itcaaitajc x, imiitoj.

Zixcám coi cöispaznij hac Zixcám coi isiiznalcoj taa x, hanso hax cop xomcahiift quih hantip coi itaainim ma x, imiiznalcoj.

Taax oo cöitapactoj ma x, ziix hapaznij quih mhaa.

Haxöl coi cöispaznij hac Haxöl coi, taax isiiznalcoj taa x, itatoaasxaj x itax ma x, hamt quisil ipi itcontopl ma x, cmaax xepe quih cöimiiznalcoj. Hax cop oo cöimaai ha. Hax tacop oo cötpah ma x, matoosi.

Hapaznij quij iicp hac

13

Hamรกc iti icooznij quij Haaznij quij, tiix hamรกc quih canoj quij, tiix ah oo compah. Hapaznij quih sahpajim ca coi, taax tal coi ah oo compah.

Icaaitom ptiicx iicx hapaquim Comcaac coi ziix quih hapaznij coi, taax ziix quih hapahit quih oiitoj isoj รกa coi, taax pac haa ha.

Ziix hapaznij quij ziix quih quixamataj quij, tiix ah oo mpaai. Ziix hapaznij quih catxo quih hant

14

Vanessa López López quih yaaspoj iha.

quih iti coii coi, taax ah «haznijeecoj» imii. Hantx cömiiha hac hamazaj quih icooznij quij, tiix hans xah hax hamazaj xah z immis iha. Hamazaj quih icooznij quij, tiix taacoj, mos quipcö iha.

Iti cöihiyat hac Hantx mocat com, taax ziix hapaznij quij taax oo cöitapactoj x, oiitoj iha. Taax ipacta quih haa ha, ziix hapaznij quij iicp hac.

5 Hapaznij quij iicp hac Blanca Xochitl Pérez Astorga quih yaaspoj iha.

Ziix quih hapahit quih mos áno quiipe quih, taax thaa ma x, oiitoj iha. Taax oo compacta tax, ziix ipxasi xah, zixcám quih hapaznij xah com, ziix iháx xah, taax anxö imaainim iha. Taax ah oo cötpacta ma x, ox itapactoj x, oiitoj iha. Icamoqueepe ziix hant cöquiih z imaainim iha. Quisoj quij cöihahiipet, taax oo toc cöcaahca ha.

Ziix ipxasi quih icapaznij quiya coi: hap ipxasi xah, moosni ipxasi xah, zixcám ipxasi xah, haxöl xah, satoj xah.

Zixcám coi cöispaznij hac Zixcám quih spaznij taa x, hamác tpetlim x, ziix an icooznij quih hamác iti tahcaaix x, hax quih ano tpaca x, cmaax zixcám coi tahahixözaj x, cmaax mos xomcahiift xah, hantíp coi ano mpaii.

15

16

Blanca Xochitl Pérez Astorga quih yaaspoj iha.

Haxöl coi cöispaznij hac Haxöl coi, taax isiiznalcoj taa x, itatoaasxaj x, itaxt ma x, hamt quisil ipi itcontopl ma x, cmaax xepe quih cöimiiznalcoj. Hax cop oo cöimaai ha. Hax tacop oo cötpah ma x, iiha tmapiitaj iho.

Satoj coi cöispaznij hac Satoj coi, taax xepe com ano mota, haptx toii ma x, tpaaisx x, tahtiins x, cmaax ipaznij iic cömiipe.

Satoj quih spaznij taa x, hamác tpetlim x, ziix an icooznij quij hamác quij iti mahcaaix. Hax xah quih mhaa x; xepe xah quih mhaa x. Taax ano tpaca x, tahahootxöquij, cmaax satoj coi ano tpaquim ma, tmam ma x, cmaax icapahit imiya.

Moosni ipxasi coi cöispaznij hac Moosni quij isiiznalcoj taa x, hax cop xomcahiift xah hantíp coi itaainim ma x, cmaax hamác quih canoj cah iti itcaaitajc ma x, cmaax tootxöquij ma x, xomcahiift coi, taax oo cöitaai ma x, moosni ipxasi coi ihasii z iti ntama ho.

Hapaznij quij iicp hac

17

Hap com cöispaznij hac Hantx cömiiha hac comcaac quih ziix heecot quiih quih isiitoj taa x, hanso hax cöimiiznalcoj. Hap com isiiznalcoj taa x, ox imapactoj. Ptaact quih tpetlim ma x, titaj x, tanoj ma x, hamazaj quij hax quih ano tpaca x, iti tahcaaix ma x, hap ipxasi xah itajc coi, hax cop tmatj x, tootxöquij ma x, cmaax ziix heecot quiih com iihjoj coi tmam x, toc cötoii ma x, imiitoj.

Hamác iti icooznij quij Hanso haaznij quij, tiix hamác quih canoj quij, tiix ah oo compah. Hapaznij quih spajim ca coii, taax tal coi, taax ah oo compah. Hantx mocat com, taax ziix hapaznij quij, taax oo cöitapactoj x, oiitoj iha.

18

Blanca Xochitl Pérez Astorga quih yaaspoj iha.

6 Ziix quih cöhahootij coi iicp hac Claudia López López quih yaaspoj iha.

Hantx cömiiha hac comcaac coi ziix hapahit quih cöhahootij coi miizj oiitoj iha. Xiica quiistox quih toox hant cösatoocl quih hant zo contitat x, ziix hapahit quih cöhahootij cah imoonec. Intipa ta tommiipla x, mos cafzx iha. Hehe imám cöhahootij xah quih imhaa x; hehe iyat quih yapxöt quih cöquiih oo xah quih imhaa x; zixcám yaamol xah, hap ipxasi haxatcaj xah, zixcám yamj xah quih imhaa x. Cöitahootilcoj x, miizj hacx itacmolca x, cöimiih hac ano cöititaai xox, ityaat oo ma x, toc cömoii. Hap ipxasi quih tahxatcaj, tpasj ma, cötootij ma x, toox tayaxi ma x, mos tis oo xox, imiitoj. Zixcám yaamol xah, zixcám yamj xah cötootij ma x, iti cöispahit hac cötafp ma x, cmaax itamectoj x, imiitoj.

Hehe imám cöhahootij coi hizaax ihapacta quih haa ha. Xpaasni com, tcozim ma, tmam 19

20

Claudia López López quih yaaspoj iha.

ma x, anxö itaaizi x, hax itapatalca oo x, cöitahootilcoj x, taapl, tmiih ma x, cmaax imiitoj. Anxö itaaizi x, inaail quih cöitacoaaxoj x, itatoosalam x, hai cmatj cap intooit ma x, miizj hacx itacmolca x, inyaat.

7 Ziix is ihamaax iic cöquiipe Gladys López Perales quih yaaspoj iha.

Comcaac coi imám hamaax quih isaaizi taa x, imám imám iizax cop thaa ma x, cmaax imám coi ptiti itacmolca x, cmaax hamaax cop imaaizi.

Imám hamaax cop, hax hant xah z iti cöipitaai ta, imasyoj iha. Hant cmaa quiih comcaac coi yaat cop cötafp ma x, cmaax imám hamaax cop quisyoj iha.

Pootxo ta imasyoj iha; quipxa cop, taax oo quisyoj iha. Hanso ziix quih hamoz haait cop, taax oo thaa ma x, quipxa quih oosyoj iha. Ox tpacta ma x, cmaax taax oo iti zo cöimasyoj iti x, hant ihmaa cop cötafp ma x, cmaax mos pac imiisyoj.

Ziix quih ihamaax iic cöquiipe coi Xaasj imám xah, ool imám xah, ziix is ccapxl imám xah, haamjö xah, haas xah, taax coox oo ihamaax iic cöquiipe cah quihiiha ha.

21

22

Gladys López Perales quih yaaspoj iha.

¿Áz haxehe quih haa ya hamaax tpah?

Hamaax cop, taax hehe is coi pac áno toii ma x, xiica, taax ah hant quih an itacmolca ma x, taax ano yaii iti x, tjizi x, ix cap tcooo ijiiqui tap ma x, xiica, taax ah hamaax cop imhaa. ¿Zó tahpacta x, hamaax ya?

Imám coi samaax ca quij, tiix hizaax ah oo cöimapacta. Samaax ca quih hant zo cötiij x, hehe is coi itnaaij x, hamazaj cah an imiih. Hamazaj z itcmaho x, siml cah an itahinej x, tiix ah imám coi án imiih. Taax ano yaii iti x, tjizi ma x, ihijc xah inaj xah coi cöitacooix ma x, hax tiimj oo ma x, xiica, taax ah hamaax cop imhaa.

Ziix haptc iiha coi ano cöiihca hac Hant cmaa quiih comcaac coi yaat cop thaa ma x, hamoijaacoj quij itaaizi ma x, cmaax zaxt quisil quih ctam xah, cmaam xah, hant thanl toocj cöquih quij, imám hamaax cop ihasi ocoaa ha xo catxo z ihasi imá ha. Hamazaj hamaax quih an ihiip quih, an icooca hapah quij ano tap ma x, xasoaaj quij an itácatoj x, zaxt quisil quij cöima-

Ziix is ihamaax iic cöquiipe

23

toos. Taax oo cöihapactoj hac, taax ziix quiisax quih hamaax quih imasi quih Hant Caai quij cöimafp, mecyo. Taax ah oo cötpacta ma x, tahac oo cöimapactoj.

Haamjö coi iti cötpaii, cöihamaax hac Hantx cömiiha hac haamjö quij samaax ca quih haquix tiih x, ox imapacta. Haamjö coi iiselca coi ah cöitacooix x, án hac ano quiij quij ah hapx itcaaix x, itaatalim ma x, hax tpatalca oo ma x, cmaax ziix quih an itcaaix, icozim hac iti imcaaix.

Icozim cop ah aa itah ma x, tjizi x, ix cop tcooo x ijiiqui tap ma x, ipxasi quih cmiipla tacom col ityaai ma x, cmaax cöimacooix. Ix cop tahac an ihiip iti x, hamaax cop imhaa.

Haas coi iti cötpaii, cöihamaax hac Hantx cömiiha hac haas quih samaax ca quih hant zo cötiij x, haas coi itaatalim ma x, hax tpatj oo ma x, cmaax hamazalc coi ah an imiiquim.

Hamazalc coi an itaquim x, icozim hac iti imcaaix.

Icozim ticop oo mos aa itah ma x, haas tacoi tjizi x, ix cop tcooo ijiiqui tap ma x, inaj xah, ihijc xah, col ityaai ma x, cmaax cöimacooix. Cöita-

24

Gladys López Perales quih yaaspoj iha.

cooix ma x, ix cop tpaaisx x, hant quih an ihiip iti x, hamaax cop imhaa.

Xaasj imám coi iti cötpaii, cöihamaax hac Xaasj imám quih samaax ca quih hant zo cötiij x, hizaax ah oo cöimapacta. Xaasj imám coi itnaaij x, hamazaj cah an imiih. Hamazaj z itcmaho x, siml cah, ipxasi quih hapx itah x, an itahinej x, cmaax imám hanaaij coi an imiih. Taax ano yaii iti x, iizax tazóó xah thaa ma x, cmaax imám coi tjizi, inaj coi col ityaai, ita timej ma x, cmaax mos inaj coi cöimacooix. Cöitacooix ma x, ix cop hax tpaaisx oo ma x, cmaax hamaax cop imhaa.

Ool imám coi iti cötpaii, cöihamaax hac Ool imám coi samaax ca quih hant zo cötiij x, ool imám coi tmam xox, taanlam oo ma x, taax ah imexl. Taax mos hamazaj xah, siml xah, taax ah an imiih. Ool imám coi itnaaij x, ziix quih an isamaax ha quij an imiih. Taax ano yaii iti x, iizax tazo xah, iiztox coocj coi thaa, tjizi, ihijc coi col ityaai, ita timej ma x, cmaax ihijc xah, inaj xah coi, cöimacooix. Ox tpacta ma x, ix cop ijiiqui itaca ma x, cmaax hamaax cop imhaa.

Ziix is ihamaax iic cöquiipe

25

Ziix is ccapxl imám coi iti cötpaii, cöihamaax hac Ziix is ccapxl coi samaax ca quih hant zo cötiij x, hizaax ah oo cöimapacta. Imám coi itnaaij x, siml quih haxölinaailc coi oo cöitah x, ittaxoj x, ipxasi quih áno quiih quih hapx itah ma, an tinej ma x, imám hanaaij quih, taax ah an imiih. Imám ipxasi quih, taax an ihiih iti x, tjizi x, icsj coi, ipot hant tooit ma x, quiimj itacl hac iti caap cop ah itexl x, ijiiqui itaca x, hamazalc coi ah an imiicat. Hamazalc coi an itacat ma x, cmaax hamaax cop imhaa.

Icaaitom ptiicx iicx hapaquim Hantx cömiiha hac comcaac com camaaxtaj iha xo intipa ta imasyoj iha. Pyeest quih hant quih iti tiij ma x, taax ano cöititaai ma x, oosyoj iha.

Mos zaah quih coox zo cöpamaaxtaj, hant z iti imoom iha. Xiica sahmaax ca tacom iti cöihisi quih thaa ma x, cmaax hamaax cop ihaaizi imiyaj. Ox impacta tax, iiztox iti cöihisi hac haa cooyolca ha. Taax cötafp ma x, comcaac hantx mocat com tcooo x imám imaaizi. Imám coi mos

26

Gladys López Perales quih yaaspoj iha.

pti immis quih capxa ha. Xaasj imám com, taax impaho íi, taax tax cmam íi ha yax. Ool quih iic cömocaai. Ziix is ccapxl quih, tiix ihit iicp tap x, immam. Taax coox oo ihamaax iic cöquiipe ha.

Ool imám quij cötootij ma x, ixoj quih thaa ma x, xiica is sahmaax ca tacoi iiqui cöimpáh iha.

Xiica is ihmaa mos pac haquix toom ma x, mahmaax. Haamjö quij mos hamaax iha. Haas coi mos mahmaax.

Cöicamaax hac mos ziix caafzx z imhaa ha.

Pac haa toii x, iiztox quih ano compasx; pac haa toii x, hant quih iti toofin ma x, cmaax tiipe ma x, imiisyoj.

8 Hamaai coi iicp hac Misael Ortega Montaño quih yaaspoj iha.

Hamaai coi, ziix hapahit quih mos áno quiipe quih, taax itahaaj, mos miizj taa ma x oiitoj iha, comcaac hantx mocat com. Cmaax hoox cöiiha hizac cmiih iha, cmiique ziix zo camaai zo cöispaho hac. Hax cöipitaai hax paa ta x, zo spaho aha xo hantx cömiiha hac, taax taax oo cöimpacta ha. Miizj oaanloj iha, ziix quih hamaai hapah coi. ¿Áz haxehe quih haa ya hamaai tpah?

Ziix hamaai hapah coi, taax ziix hantx moca ha.

Comcaac hantx mocat coi, taax ziix ihamamtoj isoj iha. Hamaai coi, taax ziix hapasni quih immis iha; iij hapacta ha. Cöiscamaai hac, taax ziix ipxasi zo, tiix popactim ta, pisil ta, tiix ihamaai iic cöimiipe ha. Moosni zo shaa poho x, satoj pac shaa poho x, zamt pac shaa poho x, cói imeesom iti x, hamaai ha. Hamaai coi, taax ziix sah27

28

Misael Ortega Montaño quih yaaspoj iha.

mama ca quij ah hant iicp miij. Ziix sahmama ca quij itacl hac ah haquejöc quih coosotoj quih cafzx quih, taax ah iti mpaquim. Iti tpaquim x, tahahitaj ma x, immam. Taax ah «hamaai» mpah.

Haquejöc cöiscamaai ha coi Hax haquejöc xah z oo cöimpah iha, ziix quih iti cöiscamaai hac. Haquejöc quih caaijac quih tal quih shaa ca quih, taax oo cöimpah iha. Haquejöc quih coosotoj quih cafzx quih titaj x, tanoj x, hanso caas coi, taax ah oo compah. Hehe seepol hapáh quij cötootij ma x, tiix ah oo compah. Ziix quih iti cöiscamaai hac, hehe seepol hapah, tiix hehe án caacoj com an imom iha.

Hehe án quih iteeloj com, tiix oo iti coom iha. Xepe quih iteel com hantaxl oo cocom iha, hehet tacom. Taax ah aa itah ma, taax ah oo compah isoj xo mos hehet quih coosotoj quih cafzx quih ihmaa quih mos haquix coom iha. Taax mos oo compáh.

Hamaai coi iicp hac

29

Ziix quih ihamaai iic cöquiipe coi Ziix quih ihamaai iic cöquiipe coi miizàj xah imatxo ha. Satoj xah, zamt xah, taax ihamaai iic cöquiipe ha.

Moosni xah, ziix hehe it cöquiij xah, taax iti icamaai ha. Hóóx xah cöiiha hizac, moosni quij, tiix oo hax cöititaai hax taa ma x, cmiique quih haquix tiih x, iti yamaai ha. Ziix hehe it cöquiij quij, cmaax iti camaai z impaho ha, hóóx xah cöiiha hizac. Satoj xah, zamt xah coi, taax comcaac quih quipxa, taax oo haquix toom x, cói yamaaitoj oo ha.

Moosni quij iti scamaai taa x, ihapacta hac Moosni quij iti samaaitoj taa x, hizaax ah oo cöimii. Moosni quij tahjipat x, ipnij hac halx hantiicàp hac tahcaptxö, itoozj quih taax conttahaazi x, hapx impah. Taax oo cötahpacta ma x, cmaax cmiique quih toc contita x, haquejöc quih imcaa.

Tiix ah «iti icamaai quifmoj» imii, comcaac com.

Iti icamaai quifmoj, tiix ah moosni quij tmam ma x, itac itacl caap cap inyaa. Hantx mocat com, taax ihapactoj iha. Iti icamaai quifmoj tintica, tiix ah

30

Misael Ortega Montaño quih yaaspoj iha.

haquejöc quih coosotoj quih cafzx quih, taax itoon x, itamjc ma x, taax ah oo cöimii. Moosni quij itacl hac haquejöc coi iti tpaquim x, mahahitaj. Tahahitaj ma x, tanoj x, toc cömiij.

Haquejöc coi coosotoj iha yax, titaj xox, xaa caas iha. Taax ah aa itah ma x, haquejöc coi hax ihmáá cah iti ipácamam iti x, isnaapcoj coi tmam ma x, cmaax haquejöc quih ihmaa z iti tompaquim ma x, hapi toc cöihiij iti x, haquejöc coi taas x, hantimac quih thaa x, toc cmoii. Taax iti toii ma x, cmaax hantimac coi hizx tpaquim x, tpemox ma x, isnaapcoj coi tmam toc cötoii ma x, comcaac quih toc cötoii x, imiitoj. Taax ah oo cöimii, moosni quij iti samaaitoj taa x.

Satoj coi cöisahmaai hac Satoj coi cöisahmaai hac, taax halx ííj hapacta ha. Satoj coi samaai ca quih haquix tiih x, hizaax ah oo cöimiih. Hanteen caaitic com tahxap x, miizàj xah hantx tmahahipot x, satoj coi miizj hant tpaquim x, hant haxap hac ano mpaquim. Taax ano toii ma x, cmaax satoj coi itacl hac hamt quih quipxa quih iti tpaquim, tpaxi x,

Hamaai coi iicp hac

31

hamt coi itacl hac seepol cöcootij xah, hatajipol cöcootij xah, taax ah itacl hac iti mpaquim. Haquejöc coi, taax iti toii ma x, mahahitaj. Titaj, tanoj, toc cöihiij iti x, haquejöc coi, saas taa ma x, hax ihmáá cah iti ipácamam iti x, cmaax ziix z iti tompah ma x, hamác quij hapi toc cöihiij iti x, imxopt. Txopt ma x, cmaax hantimac coi hizx tpaquim x, hant hac tahxap x, satoj coi hapx tpaquim ma x, tcooo x, tmam x, iteencoj itcascajc x, toc cötoii ma x, cmaax ipxasi quih hapx itaayolca x, imiitoj, comcaac quih toc cotom x. Taax ah oo cöimii, satoj coi isamaaitoj taa x.

32

Misael Ortega Montaño quih yaaspoj iha.

Ziix hehe it cöquiij quij iti cöiscamaai hac Ziix hehe it cöquiij quij iti isamaaitoj taa x, mos iij oo yapactoj iha. Ziix hehe it cöquiij quij iti samaai ca quih haquix tiih x, hizaax ah oo cöimapacta. Ziix hehe it cöquiij quij tahjipat x, hast quih

Hamaai coi iicp hac

33

halx cmootíít quih oo cötpah x, ipiz itac quij cöipafajquim iti x, tahtapolquim x, hant ctapolquim hac ano tquinol x, itoozj xah, iyas xah, taax contahaazi x, hapx impaquim. Hast quih oo cötpah, ipiz itac quij ihatapolquim quij ziix hehe it cöquiij quij isxeen án hac oo ano tiij ma x, impacatx.

Hast quij tahac oo ano tiij ma x, ziix hehe it cöquiij quij itacl hac seepol cöcootij xah, hatajipol cöcootij xah, itacl hac iti tpaquim x, mahahitaj. Titaj, tanoj toc cötiij ma x, hast ziix hehe it cöquiij quij isxeen án hac ano quiij quij tmatj x, haa quiij iha.

Taax ah aa itah ma x, isxeen án hac tcooo x, immam. Taax ipaii ha, ziix hehe it cöquiij quij iti scamaai taa x.

Zamt coi cöisahmaai hac Zamt coi cöisahmaai hac, taax satoj hamaai coi, ipaii tahac oo mos iti hapaii ha. Zamt coi sahmaai taa x, hant caaitic com ah tahxap x, zamt coi miizj hant tpaquim x, taax ah ano mpaquim.

Zamt coi, taax ano toii ma x, cmaax hamt quih quipxa quih iiqui tahaanim, tpaxi x, cmaax hamt zamt coi itacl hac iti coii coi, seepol cöcootij xah,

34

Misael Ortega Montaño quih yaaspoj iha.

hatajipol cöcootij xah, taax iti tpaquim x, mahahitaj. Tahahitaj ma x, hamác quij tanoj toc cöihiij iti x, haquejöc coi saas taa ma x, hax ihmaa cah iti ipácamam iti x, cmaax haquejöc coi ihmaa z iti tompaquim ma x, hapi toc cöihiij iti x, taas x, hantimac quih thaa x, toc cömoii. Taax iti toii ma x, cmaax hizx impaquim. Hizx tpaquim x, tahxap x, zamt coi hapx tpaquim ma x, tcooo x, tmam x, toc cömoii. Taax ah oo compah, zamt coi sahmaai taa x.

Icaaitom an hapaptx Hantx cömiiha hac ano cöihitaai hac, comcaac quih ziix quih oiitoj quih pti immis coi iisax quihiih cah cöcatxo ha. Ziix quih oiitoj tacoi iti cöitapactoj, ihamamtoj hac mos iisax quihiih cah cöcatxo ha. Hamaai xah, iti icamaai xah, taax pac haa ha. Hantx cömiiha hac comcaac com, ziix quih hamaai xah, iti icamaai xah, ziix quih hapahit quih mos áno quiipe quih, taax yahaaj iha. Taax ah aa itah ma x, miizj taa ma x oiitoj iha. Ziix quih cöihamaaitoj hac, xepe quih iteel com hantaxl oo cötoii x, ziix quih hamaai xah, iti camaai

Hamaai coi iicp hac

35

xah, taax ccanloj iha. Taax ah aa itah ma x, haquejöc oaanloj coi xepe quih iteel com hantaxl cocom com, taax ah oo cöimii. Seepol cöcootiij xah, hatajipol cöcootiij xah coi, taax xepe quih iteel com miizàj xah toox cöimom iha. Taax ah aa itah ma x, taax ah oo cöimii isoj. Hantx mocat com ziix quih hamaai coi miizj taa ma x oiitoj iha. Taax oo compacta tax, ziix quih hamaai coi ziix cmiipla z imaainim iha. Taax ah oo cötpacta ma x, ziix quih hamaai coi imiitoj.

36

Misael Ortega MontaĂąo quih yaaspoj iha.

9 Hapát coi iicp hac Mayra Torres Molina quih yaaspoj iha.

Comcaac coi, ziix quih iti cötpacta ma, ziix quih hapahit coi cöiitoj hac, taax zo haa ha, hapát coi.

Taax oo compacta tax, heeno toii, hant quih iti toii x, ziix quih itatoottoj x, xepe tazcam xox, mos cói ziix quih catoot oo ha.

Ziix quih heecot com cocom xah, haxoj án com ano coom xah com, mos coox oo spat ca iiqui ihaa com ocoaaj iha yax, coox xah yatoot iha.

Ziix quih hapahit quih paafzx ta, isiitoj taa xox, coox oo hant cötap ma, ihaaizi quih haa oo caahca ha. Hapi ziix quih iti cötpacta ma, smam taa ma x, cöihaaizi hac hanso hax z iti xah cöpopacta ta, ziix cmam zo hant z iti piih ta, ipoiitoj, ox immimjöc iha.

Ziix iti hamaca iscooca ha zo itcmaht x, eenm iti icoosni z itcmaht xox, cói ziix quih isiitoj ha coi 37

38

Mayra Torres Molina quih yaaspoj iha.

tmam oo ma x, imiitoj. Taax ah aa itah ma, ziix quih hapát com mos oiitoj iha, comcaac coi.

Ziix quih isatoot taa ma x, ipacta hac hapát quih isaaizi taa x, hamác hapetlim quij toc cötiij ma x, haquejöc quih caaijac quih cöiitlam iha yax, hamác quij ttal, toc cötiij ma x, tal coi miizàj xah tmaaixaj x, hax ipacta oo tiipe ma x, ziix quih isatoot ha quih haa tiih ma x, yatoot iha.

Zamt hapát Zamt quij isatoot taa x, hanso cói icooo iti x, yatoot iha.

Hamác quij ttal ma x, cöimatj hac halx án hantx iicx cota ma x, cmaax tal quij tiipe ma x, halx ijiiquíí pte itacmolca x, zamt quij an imcaaitajc; taax yatoot iha. Zamt hapát quij, tiix hamác iihax cöimaai ha. Taax mos toc cömiihca xo ziix hehe it cöquiij quij mos yatoot iha xo tiix hamác iihax cöcaai ha yax, tal coi toc cöiyaii iti x saas taa ma x, cöiscomxopt hac oo cötpacta ma x, seene ihitxl coi iti itacmolca x, seene iyat coi mos ipac cöiyacooit iha.

Hapรกt coi iicp hac

39

Ox tpacta ma x, tmam, tiipe, toc cรถtoii ma x, oiitoj iha, comcaac coi.

40

Mayra Torres Molina quih yaaspoj iha.

10 Hamequet coi iicp hac Julia Leticia Montaño Barnett quih yaaspoj iha.

Ziix quih cöihamequet hac, taax hantx mota ma x, comcaac com ziix ihaaizi ha. Hamquee com ah oo cöitaai x, itamamtoj x, imiitoj.

Ziix ipxasi quih ihamequet iic cöquiipe coi Moosni ipxasi coi, ihamequet iic cötiipe, hap ipxasi coi mos ihamequet iic cömiipe. Ipxom coi mos ihamequet iic cöquiipe ha.

Hamác ziix quih iti ihamequet quij Hamác quij haquejöc quih catxo coi cötpetlim ma, tanoj ma x, cmaax cmiique quih hant zo cötiij x, ziix quih iti imamequet. ¿Áz haxehe quih haa ya, hamequet tpah?

Ziix quih hamequet hapah coi, taax hamác quih canoj quih toc cötiij ma x, tiix ah ziix ipxasi quih tpactim x, haaxat itac quih miizàj xah imacös41

42

Julia Leticia Montaño Barnett quih yaaspoj iha.

xaj quih, tiix ah ziix ipxasi quih iti cötpah x, hamác canoj quij ihiin hac it hant cötahnip ma x, toc cöihiih iti x, hamác quij iiqui tanoj ma x, toc cöihiih iti, toox tayaxi ma x, cmaax tmam ma x, imiitoj, comcaac hantx mocat com.

Icaaitom an hapaptx Hantx cömiiha hac, taax ziix quih cöihamequet hac, taax miizj taa ma x, ziix ihamamtoj isoj quih, taax chaa ha. Moosni ipxasi xah, hap ipxasi xah, ziix ipxom xah, taax tcooo ma x, ihamequet iic cöquiipe ha. Hantx cömiiha hac, taax ziix ziix z an isahmama xah, eenm iti icoosni xah, taax cmis zo haquix imiih iha. Taax ah aa itah ma x, hanso haaxat itac quih itatoopxotoj x, ziix sahmequet ca quih iti cöitaai x, imamectoj. Hehe ziix quih ihamequet com ah, «hamquee» mpah.

11 Hatiin coi iicp hac Vilma López López quih yaaspoj iha.

Comcaac hantx mocat coi ziix quih hatiin quih ziix hapahit quih quiipe quih, taax yahaaj iha.

Comcaac coi, taax ziix quih cöitiilcam hac, taax moosni xah, hap xah, hepem xah, mojet xah, zixcám xah, taax ah iiztox iti cöipaho cah thaa ma, itaxtámatj x, isiitoj ha coi íti cötazquim ma x, itaht x, pac intiilcam. Otiilcam coi, taax ihaapl xah, icozim xah, taaixaj toc cötahca ma x, mos hant com tmiipla ma x, cmaax xiica quih otiilcam tacoi imiitoj.

Hantx mocat coi, taax ah isolca oo cöitaai x, ziix quih spahit ca quih tmiih xox, cói inyaat oo.

Taax oo cötpacta, mos hant cösatoocl ca quih haquix toom x, taax mos isoj cöimatoohala. Soyaixam ca quih haquix toom x, hatiin, taax ah mos seehe cöitaaj x, itoonec x, imiitoj.

43

44

Vilma López López quih yaaspoj iha.

Hatiin coi, taax ziix ipxasi cah tpacloj x, tahxatlc x, impásalim. Zixcám com, tiix tcooo xox, ihatiin iic cöquiipe ha. Quimzo quih haquix tiih x, mos itayaaicoj x, intiin.

Ziix ipxasi quih ihatiin iic cöquiipe coi Moosni ipxasi xah, hap ipxasi xah, hepem ipxasi xah, mojet ipxasi xah, ziix yacoso caaixaj ipxasi xah, ziix ina quicös ipxasi xah, taax coox oo ihatiin iic cöquiipe ha. Zixcám ipxasi quih ihatiin iic cöquiipe coi, taax zixcám coospoj xah, zix-

Hatiin coi iicp hac

45

cám inaail caaitic xah, ziix coaafp xah, zixcám caacoj xah, taax zixcám quih mos áno ihatiin iic cöquiipe coi haa ha.

Ziix ipxasi ihmaa quih ihatiin iic cöquiipe coi Xapoo xah, tosni xah, taax mos ihatiin iic cöquiipe coi pac haa ha.

Xiica ipxasi coi iti cötpaii, cöihatiin hac Moosni xah, hap xah, hepem xah, mojet xah, ziix yacoso caaixaj xah, ziix ina quicös xah, taax ipaii cazoj oo ha. Itoaa ipxasi cah, taax ah itatoocalam x, itaxatlcoj x, imatoosalam. Taax oo cöitaai x, intiilcam.

Zixcám coi, taax iti cötpaii, cöihatiin hac Zixcám sahtiin ca coi tcooo ma x, pte oo yamiistaj iha. Tahahixözaj x, cói tmeesom oo xox, ihatiin iic cötiipe ma x, mos quimzo quih haquix tiih x, isxap íti cöitcazx x, intiin. Mos itayaaicoj x, intiin. Zixcám quih ctiin quih hant zo cötiij x, mos itamzo x, xomcahiift quih quipxa quih iiqui imaai.

46

Vilma López López quih yaaspoj iha.

Xapoo ipxasi quih iti cötpaii, cöihatiin hac Xapoo com tooxi ma x, itimtajc x, inaail quih cöitacoaaxoj x, ipxom coi mos cöitacoaaxoj x, cmaax ipxasi quih haa tiih ma x, itexaj x, itatoocalam x, itaxatlcoj x, cmaax intiilcam.

Tosni ipxasi quih iti cötpaii, cöihatiin hac Tosni com, tiix itacöt x, ina coi tcooo ma x, cöitacoaaxoj x, ipxasi quih ihmaa zo haa piih ta, tiix intiilcam iha. Yaxnacj xah, itoaa xah, taax ah itexaj x, itatoocalam x, itaxatlcoj x, intiilcam.

Comcaac coi ziix quih iti cötpacta ma, ziix quih cöitiilcam hac Ziix quih hatiin quih hant zo cötiih ma x, toox cöisayaxi hac oo cötpacta ma x, taax oo cöoaai ha xo mos comcaac coi pac haquix toom x, hatiin tacoi cói ihiijc oo iti x, imiitoj. Comcaac coi, taax ah aa isolca oo cöitaai x, ziix quih spahit ca coi ityaat ma x, hant zo cömoii. Taax oo cöitapactoj x, ziix quih spahit ca quih toox sayaxi ca coi cói inyaat oo.

12 Hatiin ccapxl coi iicp hac Jessica Yuridia López Perales quih yaaspoj iha.

Hatiin hacapxl coi ziix hapahit isoj iha, comcaac coi iiqui cöihiin hac. Ziix smiipla ca mos z imhaa ha. Taax ah oo cötpacta ma, hantx mocat coi hatiin hacapxl coi hant quih iti itacmolca x, imiitoj.

Xepe com itaaaxoj x, hehe án ticom ano toii xox, cói zixcám xah, moosni hacapxl coi itoonec oo x, imiitoj. ¿Zó tpacta ma x, ziix quih hacapxl ya?

Ziix quih cöihacapxl hac, taax ziix ipxasi xah, zixcám quih yaat com cooc cöiscommiipla hac oo cötpacta ma x, mahcapxl. Ox impacta tax, hax ziix oiitoj oo z ipooht, hant z iti imoii ha yax, ox imapactoj. Zixcám quih iti cöipaho hac íti toofin xox, hacapxl coi cói toc cötoii oo ma x, imiitoj. Ihaapl cop cötafp ma x, comcaac quih xepe 47

48

Jessica Yuridia López Perales quih yaaspoj iha.

quih iteel com iti coiitim coi coox hehe án com án cömooizct. Ox oo tpacta xox zixcám coi cói imiitoj oo. Tahcapxl ma x, cooc immiipla ha yax, taax oo cöimapactoj. Ziix quih sahcapxl ca coi xeele hant tooit ma x, cola hac iti impásalim iha. ¿Zó tahpacta x, ziix quih tahcapxl?

Ziix quih sahcapxl taa x, ziix quih sahcapxl ca coi ah moosni ipxasi zo shaa poho x, zixcám zo shaa poho x, coox oo ipaii quih it iihca ha.

Moosni quih shaa taa ma x, ipxasi coi tahxatlc x, hantip coi iiqui mpaii. Zixcám coi, taax pti immis quih catxo ha xo zo haquix tiih ma x, inaail quih cötahcooix, mos mahyaaicoj. Zo haquix tiih ma x, inaail quih cötiih oo ma x, hanso itoozj quih hapx tpah ma x, hantip coi iiqui mpaii. Zo haquix tiih ma x, isxap iti cömahcazx.

Moosni ipxasi coi cöisahcapxl hac Moosni quih sahcapxl taa x, moosni quij tpemox x, ipxasi coi ah pac háá xah tpexl x, tahxatlc ma x, taax ah mahcapxl. Ipxasi cah quihiiha ha. Ipxom zo cötmiih, ziix iiha ihmaa mos zo cöimiih iha. Ipxasi coi tihiiha ma x, hacapxl iha. Ox tpac-

Hatiin ccapxl coi iicp hac

49

ta ma x, sahcapxl taa x, moosni ipxasi coi tahxatlc x, cmaax hantip coi iiqui mpaii. Taax iti yaii iti x, ix cop coox itaaix ma x, cmaax icozim hac iti mpasalim. Tpasalim x, hanso popacatx ta, toc cöimoii ha. Hant ifii coox cah x, iij hant cöhapémelax iha.

Hacat cmaam ipxasi coi cöisahcapxl hac Hacat cmaam quih sahcapxl taa x, hacat cmaam quij haxoj com cöitamlajc x, yacotni cop ah, tiix ah cöimacoptajc íi, z anxö cöiscmaai hac oo cötpacta ma x. Itimtajc x, ipxasi coi coox itexaj x, ilit xah, itac xah coi, taax imexaj iha. Ipxasi coi cmaax heme itamlajc x, inaail quih tcooo ma cöitacoaaxoj ma, tahxatlc ma x, cmaax hantip coi iiqui mpaii.

Ox tpacta ma x, taax iti yaii iti x, ix cop coox itaaix ma x, cmaax icozim hac iti mpasalim. Taax mos hant ifii coox cah x iij hant cöhapémelax ha.

Zixcám ipxasi coi cöisahcapxl hac Ziix hant cpatj quih sahcapxl taa x, zixcám com inaail com cötahcooix x, tahyaaicoj x, mos toii tahxatlc x, cmaax hantip coi iiqui mpaii. Ox oo mpacta xo, hantip coi miizàj xah anxö iiqui impaii

50

Jessica Yuridia López Perales quih yaaspoj iha.

ha. Hantip coi iiqui tpaii tpaxi ma x, taax iti yaii iti x, ix cop coox itaaix ma x, cmaax impasalim.

Zixcám inaail caaitic com, tiix sahcapxl taa x, taax iisax iizc com iicp hac iicp intaca x, iti cötahcazx x, ilit quij cötiih oo ma x, iti cömahcazx. Ox tpacta ma x, cmaax hantip coi iiqui tpaii x, cmaax impasalim.

Ziix coaafp com, tiix sahcapxl taa x, tiix mos hanso isxap íti cötahcazx x, itoozj quih tahcooi x, hantip coi iiqui mpaii.

Icaaitom ptiicx iicx hapaquim Hantx cömiiha hac hacapxl coi miizj taa ma x, oaanloj iha. Ox impacta tax, hantx cömiiha hac comcaac com iti cöipaaizi ta, ziix ipxasi quih yaat xah, zixcám quih yaat xah, cöiscommiipla hac oo cötpacta ma x, ox yapactoj iha. Hant cösatoocl taa x, mos imoonec. Hacapxl coi tafzx, mos cooc immiipla ha, ziix ipxasi xah, zixcám quih quiijc coi iiqui cöihiin hac. Hantx cömiiha hac hizaax oo cöitapactoj x, hantip coi imiiht. Xepe ano zaaj quih hant zo cötahca ma x, xepe quih iti cöiixi tintica ha hantíp quih iti toom ma x, taax ah

Hatiin ccapxl coi iicp hac

51

imiitoj, comcaac com. Mos taax ah oo cรถitaai x, ziix quih imacรกpaxlo. Ziix quih sahcapxl taa x, hant quih ccozim cah, taax ah iti mpaquim. Hant xeele it hant yaait z iti impaquim iha. Xeele quih it hant tooit ma x, xiica sahcapxl ca coi tcooo x inzimpxa. Ox tpacta ma x, cmaax hacapxl coi tiipe ma x, isiitoj taa x, hantip coi pac cรถitacoaaxoj x, hax cmatj quih an itacmolca ma x, hantip coi coox itaaix ma x, tahtosi ma x, xomcahiift coi cรถitatooilcam x, imiitoj.

52

Jessica Yuridia Lรณpez Perales quih yaaspoj iha.

13 Hapasni quih iicp hac Dora Adela Romero Montaño quih yaaspoj iha.

Comcaac coi ziix quih hapasni coi iiqui cöihiin hac ziix quih hapahit quih mos áno quiipe quih, taax thaa ma x, oiitoj iha. Taax oo compacta tax, ziix ipxasi xah, zixcám quih hapasni xah com, ziix iháx quih, taax anxö imaainim iha. Taax oo cötpacta ma x, ox itapactoj x, imiitoj. Ziix quih hapasni quih icamoqueepe ziix hant cöquiih z imaainim iha. Ziix quih hapasni quih siihit ca quih haquix tiih x, hamác quij haquejöc quih mos áno caaijac quih hesen xah, ptaact xah, haas xah, taax ah hamác quij cöimitlim. Hamác quij ititlim ma x, hax miinoj oo. Ox tpacta ma x, hamác quij cöistal hac ah imaqueeejim. Ttal ma x, cmaax eenm iti icoosni com tal coi iti itaxquim x, cmaax zixcám xah, zamt xah, hap ipxasi xah, moosni xah, taax iti imiisni.

53

54

Dora Adela Romero Montaño quih yaaspoj iha.

1. Zixcám: Zixcám quih pti immis coi tcooo ma x, icapasni quiya ha.

2. Hap: Xiica quiistox quih hap com quiitoj isoj coi, taax hap com ipxasi quih ipasni iic cöquiipe quih haa tiih ma x, miizj taa ma x, ipacta quih ocoaaj iha. Hap com yaap ipxasi quih, tiix hoox oo tazoj ma x, imásijam iha. Iisax quihiih cah coctoozi ha, taax ah aa itah ma.

Hapasni quih iicp hac

55

3. Moosni: Moosni quij, tiix icapasni itaa, icahmaai itaa, icahcapxl itaa, icapaznij itaa, mos icahtiin quiya ha.

4. Zamt: Zamt coi, taax ihapacta ihmaa zo haa imahca ha. Hanso hamรกc quij ttal ma x, iti tpaquim ma x, cmam iha.

5. Tal iti hapasni: Tal iti hapasni coi, taax ziix hapahit cmaa quiih iha. Hantx cรถmiiha hac comcaac coi hapaha quis z imaht iha. Taax oo cรถtpacta aama.

56

Dora Adela Romero MontaĂąo quih yaaspoj iha.

14 Hacaaat coi iicp hac Rosa Gardenia Barnett Flores quih yaaspoj iha.

Hantx mocat com ziix quih hacaaat coi miizj taa ma x, oiitoj iha. Taax oo compacta tax, ziix quih iscaaaloj taa x, ziix iháx zo oo cöimaai ha.

Ziix quih ihacaaat iic cöquiipe coi Ziix cooha ipxom coi sahcaaat taa x, ziix iháx zo cöimpah iha. Ziix ipxom coi tihiiha ma x, ziix quih iti isahcaaat ha cop iti hapaquim iha. Hamác quij ttal ma x, oo compah.

Cocazni ipxom coi mos ihacaaat iic cöquiipe ha. Ziix ipxom quih ihmaa coi tahcaaat ma x, ipacta, taax oo mos iti hapacta ha. Hamác quih ctal quih cmatj quij, tiix ah oo compah. Moosni ipxom coi sahcaaat taa ma x, ipxom xah ipxasi coi ijiiqui pte itacmolca x, cmaax ipxom coi itexaj x, taax ah imcaaaloj.

57

58

Rosa Gardenia Barnett Flores quih yaaspoj iha.

Haxölinaail xiica cooxp hapah coi, taax mos comcaac coi mos imcaaaloj. Iscaaaloj taa x, hamt quih ctapjö quih cooxp coi, cöitatooilcam x, hamác quih iti itacmolca ma x, tmam x, hax tooxp oo ma x, cmaax cöimaalajc. Haxölinaail xiica cooxp quih taax oo cöiyapactoj coi, taax isquitalhaa ha z imhaa ha. Ziix quiisax quih pyeest quih ano tiij, soos ca xah, ziix quiisax quih icoyai quih ano csiijim xah, taax oo itleen ihaalajc ocoaaj iiha ha, xiica cooxp hacaaat coi.

15 Ziix quih tis oo ma ipahit iic cöquiipe coi Blanca Xochitl Pérez Astorga quih yaaspoj iha.

Seeten cap, tiix xepe quih cyaail cah ano toom ma x, impaho. Haxoj cötootij ma x, mos impaho.

Hantén com ah ano miti. Pti immís coocj iha, seeten com. Ctam quih haquix tiih x, cmaam quih mos haquix miih. Coocj coi coox oo tis oo xox ipahit iic cöquiipe ha. Ziix quiisax quih hant cöqueectim quih haquix tiih x, cöihaafzx hac hamác z ihahitaj itcmá x, haxoj com cötootij ma, itaho x, seeten quih itaho x, imiihit. Hantx cömiiha hac ziix hapahit quih mos áno quiipe quih thaa ma x, oiitoj iha, seeten itaquecöj coi.

Stacj quij, tiix hacx piij oo hant z iti imiij iha.

Hásatoj com ah iiqui moocp. Inaail com, tiix hax mihócaloj oo. Stacj coi caai quih hant zo cötiij x, ziix iti cöipaii isamama ha z itcmaa x, tis oo xox oohit iha.

59

60

Blanca Xochitl Pérez Astorga quih yaaspoj iha.

Haxöl quij, tiix hant caaitic com an imiih iha.

Taax oo cötpacta, mos hax hant xah z iti imiih iha. Hast ancoj cah hant zo cotom ma x, taax ah ano moom. Hast com hizx tahcaaitax ma x, imocaj com ah ano moom. Tiix mos hamác zo oo cötompah xox icapahit imiya.

Haan quij, tiix xtaasitoj com iteencoj quih hant quih caaitic quih chaa com, taax ah ano toom ma x, itaptajc x, tis oo xox mos itaht x, imiitoj.

Taax ziix hapahit mos áno quiipe quih, taax thaa ma x, comcaac hantx mocat tacom imiitoj.

Spiitcam quij, tiix xtaasitoj com iteencoj quih, taax xepe quih iti cöiixi ticom hant quih caaitic tacom ano toom ma x, itaht x, heme itamlajc, imiitoj. Taax mos tis oo xox icapahit imiya.

Teexoj quij, tiix xátalca com ah iiqui moocp.

Xepe quih cyaail com, tiix ah ano toom ma x, itaht x, itamlajc x, tis oo xox, imiitoj. Haxölinaail tiquij quihit quih haquix tiih xox, ihaai zo haa imahca ha. Taax ipacta quih ocoaaj iha yax, quihit quih haquix tiih x, ihiini ipi cötmiij x, imiihit. Ziix quih hapahit quih mos áno quiipe quih cacaaixaj quih, taax chaa ha.

16 Ziix quih ziix iháx cöhapaii coi iicp hac Julia Leticia Montaño Barnett quih yaaspoj iha.

Ziix quih ziix iháx cöhapaii quih, tiix ziix ihamama cmaa quiih iha. Hantx cömiiha hac, taax ziix iháx quiimj zo haquix tmiih, ziix iháx cöcootij zo haquix imiih iha. Taax ah aa itah ma x, ziix zo cöimaseaalam iha. Hantx cömiiha hac, taax ziix quih isiitoj taa x, imamectoj x, imiisijam x, imamaaitoj x, intiilcam x, imiiznalcoj x, taax oo cöitapactoj x, oiitoj iha. Taax ah aa itah ma, hantx cömiiha hac comcaac com icámotam miicöla.

Icamoqueepe z isolca coi an imiih iha. Taax ah oo cötpacta aama.

Ziix quih ziix iháx cöicapaii quiya coi Comcaac coi, zixcám xah, hap ipxasi xah, moosni ipxasi xah, ziix hant cpatj xah, siimet xah, seeten iti cöihíticol xah, itaseelc xah, montaj xah, 61

62

ziix coaafp xah, zamt xah, taax coox oo ziix ihรกx cรถimaaizi.

Ziix hapahit ziix ihรกx cรถhapaii coi iicp hac Ziix quih hapahit quih ziix ihรกx quiimj xah, ziix ihรกx cรถcootij quih cรถhamama coi, taax ziix hapahit quisoj quij cahiipet z imhaa ha. Hantx cรถmiiha hac, taax ziix chax quih imaaitoj iha, comcaac coi. Taax ah aa itah ma x, zo tommoqueepe ho. Ox oo mpacta xo cmaax hรณรณx xah cรถiiha

Ziix quih ziix ihรกx cรถhapaii coi iicp hac

63

hac comcaac com ziix quih isamamtoj taa x, ziix ihรกx cรถimaaizi.