Onderwijs & Bouw 01 2016

VAKTIJDSCHRIFT OVER NIEUWBOUW, ONDERHOUD EN RENOVATIE IN HET ONDERWIJS JAARGANG 5

|

NUMMER 1

|

2016

|

WWW.ONDERWIJSENBOUW.NL

BREDE SCHOOL ABC DE ZONNEPAREL | THEMA FRISSE SCHOLEN | HARRY VEDDER INTERVIEW MET RONALD SCHILT VAN MEROSCH | THEMA VLOEREN, WANDEN & PLAFONDS

Revolutionair Spectaculair Modulair

Ontwerpen met daglicht VELUX modulaire lichtstraten voor een beter binnenklimaat

VELUX

BIM-objecten

VELUX helpt u met gratis CAD-tools en BIM-modellen VELUX modulaire lichtstraten zijn gebaseerd op een 100% modulair concept dat uitvoerige werkvoorbereiding compleet overbodig maakt. Daarbij biedt VELUX u simpele, bondige CAD-tools en visualisatie programma’s waarmee u snel nauwkeurige en visueel aantrekkelijke tekeningen en presentaties creÍert.

Met andere woorden, wij hebben de lichtstraat gecompleteerd, zodat u verder kunt met uw project.

Download onze gratis CAD en BIM objecten: www.modulairelichtstraten.velux.nl

Snel, makkelijk en nauwkeurig

Photo: Š Cathrin Stukhard / Therme Wien

Akoestische oplossingen voor plafond en wand met houtwolmagnesiet Knauf AMF Plafondsystemen bv Mesonweg 8-12, 3542 AL - Utrecht Tel.: +31 (0) 30 / 241 54 45, Fax: +31 (0) 30 / 241 07 37 info@knaufamf.nl, www.heradesign.nl

Aangenaam .

Verwarmen Ventileren Koelen Energie besparen

Grip op een gezond en energiezuinig binnenklimaat.

Aangenaam leren

www.klimaatgroepholland.nl

Voorwoord

Aangename leeromgeving Het is een begrip dat tegenwoordig zo vaak wordt gebruikt dat het enigszins aan inflatie onderhevig is, het woord duurzaam. Het is een label dat wordt geknoopt aan producten en gebouwen die heel erg lang meegaan, maar is tevens een predicaat dat wordt gebruikt als er sprake is van milieuvriendelijk produceren of bouwen. Of het gaat over is van het hergebruik van materialen. Duurzaam wordt ook regelmatig gekoppeld aan toekomstbestendig. In de bouw betekent dit dat een gebouw indien nodig aangepast kan worden aan nieuwe ontwikkelingen.

In de scholenbouw is die manier van bouwen regelmatig terug te zien. In Onderwijs & Bouw besteden we er dan aandacht aan, zo ook in deze editie. Een toekomstbestendig schoolgebouw is dusdanig ontworpen dat het op enig moment zonder al te grote ingrepen kan worden uitgebreid, ingekrompen of (deels) van een andere functie kan worden voorzien.

Eveneens een aandachtspunt, zeker in de scholenbouw, is het binnenklimaat. Daar is nog veel ruimte voor verbetering zo blijkt uit een onderzoek door Het Centrum voor Gezonde Scholen. Daaruit komt naar voren dat maar liefst zeventig procent van de scholen in Nederland, België en Luxemburg geen goed binnenklimaat heeft. Te warm, te koud, vochtig, tochtig, niet goed verlicht. Dat zal dan wel betrekking hebben op scholen die in wat oudere, nog niet gerenoveerde gebouwen zijn gehuisvest, zou je denken. Dat is maar deels waar. Want uit onderzoek, uitgevoerd in opdracht van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl), blijkt dat bij een aantal scholen waar tussen 2009 en 2012 gebalanceerde ventilatie is aangelegd, het nodige is misgegaan: een te hoog CO2-gehalte, comfortklachten en hoge onderhouds- en energiekosten.

Kortom, volop werk aan de… school. Om schoolbestuurders en schoolleiders op dat vlak meer inzicht te geven en daarnaast de installatiesector een extra tool te geven in hun streven naar verbetering van het binnenklimaat stelde de RVO.nl een lijst met adviezen op. De RVO. nl ontwikkelde bovendien een aantal nuttige instrumenten zoals de Installatiescan en een Lijst verduurzamingsmaatregelen. Handig, want het realiseren van een aangenaam binnenklimaat in een school – waar het ene moment niemand is en het volgende moment honderden personen tegelijk binnenlopen – is geen eenvoudige opgave. Maar o zo belangrijk. Om allerlei vervelende fysieke klachten zoals hoofdpijn en geïrriteerde luchtwegen te voorkomen. Maar ook om te voorkomen dat de leerprestaties achteruit gaan.

Om die reden besteedt Onderwijs & Bouw regelmatig aandacht aan het onderwerp ‘Frisse Scholen’. In deze editie is dat eveneens het geval.

We vertrouwen erop dat de informatie die u in ons magazine tegenkomt voor u van nut is. Zodat we op die manier ook een klein beetje bijdragen aan een beter binnenklimaat in onze scholen.

Jac Buchholz

Vaktijdschrift & website over nieuwbouw, onderhoud en renovatie in het onderwijs Nummer 1 | Jaargang 5 | 2016 Verschijnt 6 x per jaar ISSN 2214-4161 UITGEVER

Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert T +31 495 45 00 95 E info@louwersuitgevers.nl W www.louwersuitgevers.nl

H.B.J.M. Louwers Domein De Herten Hertsbergsestraat 4, B-8020 Oostkamp Postbus 85, B-3900 Overpelt T +32 50 36 81 70 E info@louwersmediagroep.be W www.louwersmediagroep.be

REDACTIEADRES

008

Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert T +31 495 45 00 95 F +31 495 52 13 35 E info@louwersuitgevers.nl W www.louwersuitgevers.nl

17

EINDREDACTIE Jac Buchholz

REDACTIEMEDEWERKERS

Hilda Bosma, Martijn van den Bouwhuijsen, Liliane Verwoolde (Het Tekstbureau), Lieke van Zuilekom, SjoerdMeuleman, Joke Heikens, Henk Geist, Marcel van Rijnbach

BLADMANAGEMENT

Danny Jansen E d.jansen@louwersuitgevers.nl Janneke van Kemenade-van Bree E j.vankemenade@louwersuitgevers.nl

20

SECRETARIAAT

Manuela Depenbrock Sandra Reijnders

30

ADVERTENTIES

Online aanleveren: www.wetransfer.com o.v.v. naam en project Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 495 45 00 95 E traffic@louwersuitgevers.nl

ABONNEMENTSPRIJS Nederland: € 63,00 per jaar excl. BTW Buiten Nederland: € 99,00 per jaar excl. BTW ING Bank IBAN NL46INGB0000417165 BIC INGBNL2A t.n.v. Louwers Uitgeversorganisatie bv o.v.v. Onderwijs & Bouw magazine Informatie over abonnementen: T +31 (0)495 450095

ADRESWIJZIGINGEN

Schriftelijk tenminste drie weken voor verhuizing naar: Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland

OPZEGGINGEN

Indien twee maanden voor het verstrijken van de abonnementsperiode geen schriftelijk bericht van op­­zegging is ontvangen, wordt het abonnement auto­matisch met een jaar verlengd.

Amersfoort Roosendaal Eindhoven Klazienaveen Raalte De Pen

De Zonneparel Da Vinci College Flux TU Esdal College Carmel College Gijs Beyer civiel ingenieur directeur Stichting Onderwijshuisvesting Hoorn

8 14 17 20 24 28

THEMA FRISSE SCHOLEN Een frisse school is anno 2016 nog niet vanzelfsprekend Het belang van goede zonwering voor een optimaal binnenklimaat "Een gezonde school voor de leerlingen, dat is ons doel” Beter ventileren is beter presteren

30 31 33 35

DOELGROEP

Verspreiding vindt plaats via abonnementen en via gerichte distributie aan architecten, aannemers, projectontwikkelaars, woningbouw/verenigingen, overheidsinstellingen, brancheorganisaties, directies, management en besturen van alle scholen en organisaties in het onderwijs in Nederland met (ver) bouwplannen, wethouders onderwijs van alle gemeenten in Nederland en België.

VORMGEVING/ART DIRECTION

THEMA VLOEREN, WANDEN & PLAFONDS Dr. Nassau College: Akoestische plafondsystemen op maat verhogen comfort Zo mooi kan akoestiek zijn

36 40

Interview

42

E studio@louwersuitgevers.nl

DRUKWERK

Drukkerij Hendrix, Peer Niets uit deze uitgave mag worden over­genomen of ver­menig­vuldigd zonder uitdruk­kelijke toestemming van de uitgever en zon­der bronvermelding. Hoewel dit blad op zorg­­vuldige wijze en naar beste weten is samen­ gesteld kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledig­heid van de informatie. Zij aan­vaar­den dan ook geen enkele aansprake­lijkheid voor schade, van wel­ke aard ook, die het gevolg is van hande­lingen en/of beslis­singen die gebaseerd zijn op deze informatie.

Ronald Schilt

Inhoud

36

60

VAKTIJDSCHRIFT OVER NIEUWBOUW, ONDERHOUD EN RENOVATIE IN HET ONDERWIJS JAARGANG 5

|

NUMMER 1

|

2016

|

WWW.ONDERWIJSENBOUW.NL

42

66

56

71

Journaal

46

Roermond Basisschool Neel 's-Hertogenbosch Kindercampus Noord Utrecht Obs Oog in Al

50 52 54

THEMA SANITAIR Speciale sanitairdeur: Watervast, onderhoudsvrij en sterk Sanitair-units met extra’s

56 59

Delft Groningen

60 63

TNW TU Wiebenga-complex

Harry Vedder

66

Rotterdam Montfort

68 70

BREDE SCHOOL ABC DE ZONNEPAREL | THEMA FRISSE SCHOLEN | HARRY VEDDER INTERVIEW MET RONALD SCHILT VAN MEROSCH | THEMA VLOEREN, WANDEN & PLAFONDS

Coverbeeld | TU-Delft Copyright: ©Petra Appelhof 2016;

STC Waalhaven Basisischool De Hovenier

Wie doet Wat?

73

AMERSFOORT | De Zonneparel

GemĂŞleerd metselwerk.

8|

AMERSFOORT | De Zonneparel

Tekst | Sjoerd Meuleman, Beeld | Dura Vermeer Bouw

BREDE SCHOOL ABC DE ZONNEPAREL:

Duurzaam toekomstbestendig Veel destijds als Vogelaarwijken aangemerkte woonwijken kruipen momenteel uit hun dal. Zo ook in Amersfoort, met stadswijk Liendert. Als onderdeel van het project ‘Amersfoort Vernieuwt’ bouwde bouwbedrijf Dura Vermeer Bouw Hengelo in het hart van de wijk Brede School ABC De Zonneparel. Het is meteen de duurzaamste school van Nederland geworden.

Jan Rik Hartkamp toont zich een tevreden projectleider. Te begrijpen, want met de in oktober opgeleverde Brede School ABC De Zonneparel heeft Dura Vermeer nu de duurzaamste school van Nederland op zijn naam staan. Bovendien in eigen beheer ge-engineerd, op basis van slechts een V.O. Hartkamp: “Het mooie van Design & Build-projecten is dat je als het ware maagdelijk kunt beginnen. Op de grove ontwerplijnen na staat niets vast, behalve dan in dit geval de beoogde duurzaamheid. En als je dan zo’n opdracht verwerft, en achteraf bovendien dit resultaat behaalt, dan mag je als bouwbedrijf trots zijn op je team.”

'TEGENWOORDIG WORDT ER MEER EN MEER GEKEKEN NAAR TOEKOMSTBESTENDIGHEID VAN GEBOUWEN' Beslissend voor de gunning, zegt Hartkamp, was vooral het gepresenteerde plan van aanpak. “Dat overtuigde de opdrachtgever zéér.” ➤

Bijzondere kozijnen

|9

akoestiek

pro

Professionals in akoestiek

AKOESTISCHE SPORTWANDEN

| Wandpanelen | Fotopanelen | Wolvilt panelen | Decovilt | Tegels | Sportvloeren |www.akoestiekpro.nl|info@akoestiekpro.nl|+31(0)88 88 77 122|Minervaweg 99, 8239 DL Lelystad

www.linthorsttechniek.nl

AMERSFOORT | De Zonneparel

Kubistische vormen.

KORTE BOUWTIJD Dura Vermeer schreef op de aanbesteding in als verbond met installatiebedrijf Linthorst Techniek.

Dit vanwege het grote belang van energiezuinige installaties voor het project . Het multifunctionele gebouw - met daarin gevestigd onder meer twee basisscholen, kinderopvang en diverse maatschappelijke ruimten - telt twee bouwlagen met aan een van de kopse kanten een uitkragend deel waarin een sporthal is gevestigd. Geconstrueerd uit een combinatie van staal en prefab beton, want die constructiewijze, zegt Hartkamp, bouwt het snelst en effectiefst. “De bouwtijd was beperkt: uiteindelijk is het gebouw in acht maanden tijd tot stand gekomen. Staal met geprefabriceerde beton werkt hoe dan ook het snelst. Daar kan nagenoeg geen enkele andere constructiewijze tegenop.”

GOUDEN KIKKER De gevels van het gebouw ogen strak, robuust en bont - strak vanwege de rechte lijnen, robuust door de kubistische vormen en bont omdat er gebruik is gemaakt van metselwerk in verschillende soorten tinten. Echt bijzonder aan de gevels zijn de triple beglaasde passiefhuiskozijnen: in aluminium omwikkeld hout met schuin weglopende composieten kaders. Hartkamp: “Dat het gebouw zo duurzaam is, is niet alleen te danken aan de installaties (onder meer warmte-koude-opslag, warmtepompen en zonnecollectoren, red.), maar zeker ook aan de luchtdichtheid. Met onder meer deze kozijnen kon de hoogste waarde worden bereikt. De composieten kaders maken het geheel af.” Dat dergelijke specifieke details hun vruchten afwerpen, blijkt wel uit de onderscheiding

Buitenruimte

‘duurzaamst energieneutraal onderwijsgebouw van Nederland’. Een en ander kenbaar gemaakt middels de prijs Gouden Kikker 2014.

TOEKOMSTBESTENDIG Binnen oogt de school - zoals veel nieuwgebouwde onderwijsgebouwen tegenwoordig - open en transparant. Dat wil zeggen met zo veel mogelijk vrij indeelbare onderwijsruimten, zodat die op meerdere manieren kunnen worden benut. Bovendien, zegt Hartkamp, is er ook aan de toekomst gedacht: de fundering en constructie zijn zodanig gedimensioneerd dat ook een verdieping erbovenop tot de toekomstige mogelijkheden behoort. “Tegenwoordig wordt er meer en meer gekeken naar toekomstbestendigheid van gebouwen. Dit gebouw is met recht multifunctioneel. Niet alleen nu, maar ook in de toekomst.” ❚

Bouwinfo OPDRACHTGEVER Gemeente Amersfoort

ONTWERP Jorissen Simonetti Architecten, Doetinchem

UITVOERING Dura Vermeer Bouw, Hengelo

CONSTRUCTEUR Lucassen Bouwconstructies Hengelo

INSTALLATIES E EN W Linthorst Techniek, Apeldoorn

START BOUW 19 januari 2015

OPLEVERING 9 oktober 2015

| 11

AMERSFOORT | De Zonneparel

Tekst | Sjoerd Meuleman, Beeld | Linthorst Techniek

ABC De Zonneparel zichtbaar duurzaam Dankzij een uitzonderlijk technisch ontwerp kreeg de Amersfoortse Brede School ABC De Zonneparel vorig jaar de Gouden Kikker-award 2014 uitgereikt. Vanzelfsprekend is Amersfoort trots op deze duurzaamste school van Nederland. Niet alleen vanwege de energieneutrale status, maar ook omdat het gebouw inzicht verschaft in verantwoord energieverbruik.

Juist op scholen tegenwoordig eerder regel dan uitzondering: duurzame installaties voor zuinige energieopwekking, tot aan de overtreffende trap energieneutraal. Zoals dat ook het geval is bij de vorig jaar opgeleverde Brede School ABC De Zonneparel in Amersfoort. Met als toegevoegde waarde inzichtverschaffing in energieverbruik, zegt Wilfred Vreeman, projectleider van Linthorst Techniek. “Wat voor gebruikers vaak jammer is, is dat veel duurzame gebouwingrepen niet altijd even goed zichtbaar zijn. Mooi is hier dat leerlingen bewust worden gemaakt van energieverbruik. Zodat een groen milieu veel meer gaat leven.”

VISUALISERING Het meest zichtbare onderdeel daarvan is het geïnstalleerde informatiedashboard (regeltechniek) bij de entree. Hierop staat actuele informatie vermeld die betrekking heeft op het energieverbruik van de school. Vreeman: “Visuali-

'GEVELS ZIJN NIET DIRECT INSTALLATIE-GERELATEERD. MAAR VOOR LUCHTDICHTHEID ZIJN GOED AANGEWERKTE KANAALDOORVOEREN ESSENTIEEL'

sering is vooral voor kinderen heel belangrijk. Het dashboard laat zien hoe het gebouw energetisch draait. Zo treedt er een constante bewustwording op bij zowel leerlingen als bij docenten en medewerkers.” Ook gevisualiseerd is de transparante doorspoel-unit van een toilet. Hierdoor wordt in één oogopslag duidelijk hoeveel water een doortrekbeurt vraagt. Educatief en nuttig tegelijk zijn volgens Vreeman de zogeheten Stepping Stones (soort van ‘energietegels’). Ze zijn bij binnenkomst in de afwerkvloer opgenomen. Aanraking ervan leidt tot directe energieopwekking.

RAAKVLAKKEN Linthorst ontwierp de school samen met Dura Vermeer Bouw uit Hengelo.

Toegepaste technieken zijn onder meer de warmte-koude-opslag met twee warmtepompen en warmterugwinning (zowel water-water als lucht-water), die beide worden aangedreven door op het dak geplaatste zonnecollectoren.

Met dus als resultaat een volstrekt nul-op-de-meter gebouw. Vreeman: “Energieneutraliteit is niet alleen afhankelijk van duurzame installaties. Zeker zo belangrijk is een goede afstemming tussen de verschillende disciplines. Raakvlakken zijn er genoeg, dus zal je het hele werk door goed moeten communiceren. En natuurlijk ook met de opdrachtgever.” Als voorbeeld wijst hij op de bovengemiddelde luchtdichtheid van het gebouw. Niet alleen een bouwkundige prestatie, zegt Vreeman. “Gevels zijn niet direct installatie-gerelateerd.

Maar voor luchtdichtheid zijn goed aangewerkte kanaaldoorvoeren essentieel. En dus heel belangrijk.” ❚

Op het dak geplaatste zonnecollectoren dragen bij aan het duurzame karakter.

12 |

AMERSFOORT | De Zonneparel

De Zonneparel: zowel binnen als buiten multifunctioneel en toekomstbestendig.

| 13

ROOSENDAAL | Da Vinci College

❚ ➤

Tekst | Liliane Verwoolde, Beeld | BVR Groep

RENOVATIE EN UITBREIDING DA VINCI COLLEGE AMERSFOORT

Een schoolvoorbeeld van samenwerking Het Da Vinci College in Roosendaal wordt vernieuwd. Het bestaande gebouw wordt volledig gestript, weer opgebouwd en tegelijkertijd uitgebreid en opgehoogd.

Opvallend is dat de aannemer, de BVR Groep, dit niet alleen doet. Van het begin tot het eind zijn leraren, leerlingen en omgeving bij het project betrokken.

Het vernieuwde Da Vinci College omvat straks 13.500 m² en daarmee ruimte voor zo’n 1.000 leerlingen. Van het bestaande complex wordt een gedeelte hergebruikt en opgetopt. Dit wordt vervolgens verbonden aan het nieuwbouwgedeelte. Door de tussenruimte die hierdoor ontstaat doet het nieuwe Da Vinci denken aan een ‘stad in het klein’ met binnenpleinen, terras-

14 |

sen, tuinen en wegen. Rob Scherrenberg, projectleider van de BVR Groep noemt het project "een uitdaging op het gebied van communicatie, bouwkunde en samenwerking". In mei 2016 wordt de school opgeleverd.

ONE-DAY-DREAM Het is een expliciete wens van de school om bij

de bouw betrokken te blijven. Hiervoor worden dan ook allerlei creatieve manieren bedacht. Eén ervan is de one-day-dream. Op deze dag denken leraren en leerlingen mee over de indeling van hun toekomstige school, waarvan de plattegrond in een fabriekshal is nagebootst, compleet met bouwhekken en zuilen. Het centrale thema deze dag: ‘Hoe vinden jullie dat de nieuwe school

ROOSENDAAL | Da Vinci College

'HET NIEUWE DA VINCI DOET DENKEN AAN EEN ‘STAD IN HET KLEIN’ MET BINNENPLEINEN, TERRASSEN, TUINEN EN WEGEN' Er zijn stalen gevels, glazen gevels, vliesgevels, houten kozijnen en kunststofkozijnen, afwerkingen in stucwerk, betonnen kaderelementen, houten-lamellengevels. Drie werkvoorbereiders hebben eraan gewerkt om alle producteigenschappen verantwoord op elkaar aan te sluiten.

Maar het resultaat is overweldigend. Wat een prachtig gebouw en wat een schoolvoorbeeld van samenwerking.” ❚

Projectinfo NATUURLIJKE VENTILATIE

Het ontwerp is hoog en ruimtelijk.

moet worden?’ “Het was een ongelooflijk inspirerende bijeenkomst”, vertelt Scherrenberg. Daarnaast verzorgen de medewerkers van de BVR Groep workshops op de bouwplaats, waarin zij de leerlingen meenemen in activiteiten als maatvoering, timmeren en metselen.

BUURTCONTACT “We zijn al erg vertrouwd met dit soort zaken”, vertelt Scherrenberg. “Als ‘Bewuste Bouwers’ zoeken we bij elk bouwproject het contact met de buurt. Maar zo intensief als het nu gebeurt, is het nog niet geweest. We organiseren hier bijvoorbeeld elke drie maanden een informatieavond. Die kan gaan over het bouwverkeer of over materiaalgebruik, maar het kan ook een rondleiding zijn. Het is mooi om ons enthousiasme nu eens niet te delen met vakgenoten, maar met niet-bouwkundigen.”

GROTE OVERSPANNINGEN Het project is niet alleen op communicatief gebied grensoverschrijdend. Het ontwerp van Ector Hoogstad Architecten is hoog en ruimtelijk. Vides, een groot atrium en de royale gymzaal zorgen voor overspanningen tot 18 meter, waardoor de balken van de betonconstructie op grote hoogtes moeten worden aangebracht. Scherrenberg: “Omdat het casco is vervaardigd met in het werk gestort beton, vroeg dit om extreem hoge onderstempelingen. Een behoorlijke bouwtechnische uitdaging.”

JELLEMA COMPLEET Het laatste staaltje van extremiteit schuilt in de gevel. “Hierin komen zo ongeveer alle materialen voor die in Jellema (Boek: Jellema Hogere Bouwkunde – red.) te vinden zijn”, grapt Scherrenberg. “De nieuwbouw is in houtskeletbouw.

Een gebouw anno 2016 moet méér dan duurzaam zijn. Het moet aantoonbaar energie besparen, flexibel gebruikt kunnen worden en zo min mogelijk primaire grondstoffen verspillen. Dan is er nog de voorwaarde dat het gebouw de ideale omgeving voor de gebruiker creëert. Een omgeving die veilig, comfortabel én gezond is. Een gebouw met EcoVision. Colt is specialist op het gebied van natuurlijke ventilatie, de meest energiezuinige ventilatiemethode die er bestaat. Daarnaast biedt Colt energiebesparende systemen die de belangrijkste energieverbruikers, zoals verlichting, ventilatie, koeling en verwarming aanpakken. Systemen die gebruik maken van zonlicht of zonne-energie en klimaatsystemen op basis van warmtepomptechniek. Systemen die allemaal een bijdrage leveren aan een duurzame oplossing. Systemen die op een efficiënte manier met elkaar communiceren en op deze manier ook bijdragen aan het maximaal besparen van energie.

Bouwinfo OPDRACHTGEVER OMO (Ons Middelbaar Onderwijs) – Tilburg

DIRECTIEVOERING ICS – Arnhem ONTWERP Ector Hoogstad Architecten & IMD – Rotterdam UITVOERING BVR Groep – Roosendaal INSTALLATIES Homij Technische Installaties – Eindhoven BOUWKOSTEN € 14,5 miljoen BOUWPERIODE januari 2016 – mei 2016

| 15

Conceptueel denken en doen Denken in concepten De bouwnijverheid is complex. Het aantal mogelijkheden/varianten neemt alsmaar toe. Om die reden zijn onze oplossingen conceptueel van karakter. Dat doen we door niet te denken in producten, maar in concepten. Dit maakt het mogelijk maximale flexibiliteit en betaalbare kwaliteit te garanderen.

BVR Groep BV is een innovatieve, vernieuwende en no-nonsens bouwgroep die op veel terreinen van de bouwnijverheid actief is. Woningbouw, utiliteitsbouw, renovatie, restauratie en onderhoud komen zowel in opdracht als in bouwteamverband en eigen initiatief tot stand. Het werkgebied omvat de regio’s Zeeland, Noord-Brabant, Zuid-Holland, Noord-Holland, Utrecht en Gelderland.

Bouwen om te leven

Inno Concept Bouwen (ICB) & BVR Plus De basis voor conceptueel opereren vormt het door onszelf ontwikkelde Inno Concept Bouwen (ICB).

Deze innovatieve procesbewaker staat naast kwaliteit, samenwerking en efficiency ook voor de ontwikkeling van BVR Plus. Hiermee bieden we (kanten-klare) oplossingen op het gebied van wonen, duurzaamheid en renoveren. Zo zorgen WOON+, DUBO+ en RENO+ voor een toegevoegde waarde die zich uit in dienstverlening, committment, kennis en ervaring. Niet voor niets worden de meeste projecten langs deze weg verworven.

ECOVISION

Duurzaam Gezond Veilig Comfort Klimaattechniek Brandveiligheid Zonwering

Kwaliteit BVR Groep BV beschikt over de certificaten ISO 9001, ISO 14001, FSC, VCA**, CO2 Prestatieladder niveau 5, BTR en Bewuste Bouwers. Ook zijn wij aangesloten bij de Stichting Klantgericht Bouwen, beschikken wij over het predikaat Excellent Concept en zijn wij erkend leerbedrijf (Fundeon/ Ecabo). Desgewenst kan de BREEAM NL richtlijn als ondersteuning van het proces worden ingezet.

BVR Groep BV bestaat uit: - BVR Bouw BV - BVR Bouw Gorinchem BV - Rasenberg Bouw BV - Suijkerbuijk Bouw & Services BV BVR Groep BV Ettenseweg 48 4706 PB Roosendaal Postbus 1335 4700 BJ Roosendaal 0165 63 11 11 www.bvrgroep.nl

Groots in houten en stalen trappen Voor particuliere en professionele opdrachtgever

façade

Lamellen

a oris Cal

Clima Tower

Zonwering

Bra

ndve

’ ventilatie Natuurlijke ‘brand

iligh

eid

www.coltinfo.nl

Kalender2016 vFINAL

Trappenfabriek Vermeulen BV Lokkerdreef 14 4879 ND Etten-Leur Postbus 82 4870 AB Etten-Leur T: (076) 508 80 00 F: (076) 508 80 60 E: info@vermeulen-trappen.nl I: www.vermeulen-trappen.nl

University College The Hague Anna van Bueren - Den Haag

Colt EcoVision: een integraal concept

maandag 23 november 2015 10:02:31

Een gezonde, comfortabele en veilige leef- en werkomgeving voor eenieder! Dat is het doel van Colt. In een dergelijke omgeving zijn licht, lucht en leven in balans. Dat draagt direct bij aan het welbevinden van docenten en leerlingen, waardoor hun prestaties verbeteren.

Colt heeft haar kennis en ruim 80 jaar ervaring gebundeld in Colt EcoVision. De rode draad in dit concept is het maximaal op elkaar afstemmen en – waar van toepassing – verbeteren van geplande bouwkundige en installatietechnische voorzieningen. Om zo te komen tot de optimale combinatie van comfort en energieverbruik. Colt maakt hiervoor gebruik van de nieuwste technieken die energie besparen, hergebruiken en/of uitwisselen. Met altijd de focus op mens én milieu.

Verder is Colt actief op het gebied van: Brandveiligheid (Industrie, Utiliteit, Tunnels en Infra), Zonwering en lamellensystemen (gebouwgebonden), Klimaattechniek Industrieel, Service & Onderhoud

ROC de Leijgraaf Oss

Munnikenheide College Etten-Leur

Sinds 1958 al meer dan 400.000 trappen geplaatst ROC de Leijgraaf Oss

Leveringsprogramma: houten en stalen trappen en hekwerken voor woning- en utiliteitsbouw, voor nieuwbouw, verbouw en renovatie, van enkelstuks tot seriematig, van eenvoudig tot exclusief

PLAATSNAAM EINDHOVEN | Projectnaam | Flux TU

Tekst | Maaike Belder

Gebouw Flux van TU/e scoort op energiezuinigheid

Fotografie Bart van Overbeek.

Gebouw Flux heeft als derde onderwijsgebouw van de Technische Universiteit Eindhoven geen gasaansluiting, en dus geen gasverbruik en CO2-uitstoot op directe fossiele brandstoffen. Dankzij alle duurzame voorzieningen behoort Flux tot de energiezuinigste utiliteitsgebouwen van Nederland. Na één jaar blijken het berekende en werkelijke energiegebruik nagenoeg gelijk, een knappe prestatie.

Op 31 augustus 2015 opende staatssecretaris Sander Dekker (Onderwijs) officieel het gebouw Flux, het nieuwe onderkomen van de Technische Universiteit Eindhoven (TU/e), faculteiten Electrical Engineering en Technische Natuurkunde. Het gebouw is bijzonder energiezuinig en wordt volledig duurzaam verwarmd. Het is het meest recente resultaat uit het huisvestingsplan van de TU/e. Projectmanager Boudewijn Elmans: “In 2006 stelden we Campus 2020 op, een omvangrijk vernieuwingsplan voor het gebouwencomplex van de universiteit. Het doel is om in aanloop naar 2020 een compacte campus te creëren met een efficiënter gebruik van vierkante meters. We gaan langzaamaan van 330.000 naar 270.000 m2 bruto vloer-

oppervlak. Daarnaast verwachten we een energiebesparing van 20 procent te realiseren.”

GELIJKE WAARDEN Campus 2020 bestaat uit vier onafhankelijke projecten, met Flux als een van de twee nieuwbouwprojecten. Het gebouw heeft Energielabel A++ en een bijzonder goede Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC), die de mate van energiezuinigheid van nieuwbouwwoningen en -gebouwen aangeeft.

“Onze ambitie was een 40 procent lagere EPC-waarde dan de geldende eis”, zegt Thijs Meulen, adviseur energiemanagement bij de TU/e. ➤

| 17

EINDHOVEN | Flux TU

18 |

EINDHOVEN | Flux TU

Fotografie: Norbert van Onna.

Flux haalt een score van 0,6 terwijl het wettelijke maximum ten tijde van de oplevering in 2014 1,3 was. Daarnaast is het gebouw ontworpen op een energiegebruik van 0,84 GJ/m2 en meet men na één jaar 0,88 GJ/m2 (inclusief gebruikersdeel). Dat is opmerkelijk dicht bij de ontwerpwaarde, want meestal zitten tussen de berekende en werkelijke waarden grotere afwijkingen. Meulen: “Onze missie is dus geslaagd en zeker geen kwestie van domweg geluk. Het is te danken aan constante controle gedurende het hele traject. We keken tijdens elke fase – van ontwerp tot uitvoering – uitgebreid met de ontwerpende partijen en aannemer mee.”

DUURZAAM ONDERNEMEN Kansen om te innoveren en nieuwe markten aan te boren. Dat biedt duurzaamheid aan ondernemend Nederland. Het resultaat: economische groei, winst voor het milieu én een duurzame bedrijfsvoering. De overheid ondersteunt dagelijks honderden organisaties met financiering, kennis en partners. Voor al deze organisaties is de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland het eerste aanspreekpunt. Ook voor het signaleren en attenderen van beleidsmakers op verbetering van wet- en regelgeving. www.rvo. nl/duurzaamondernemen.

CAMPUSBREED Flux wordt verwarmd en gekoeld door middel van betonkernactivering. De gevels hebben een zeer hoge isolatiewaarde, op het dak van de laagbouw ligt een groendak, en op het dak van de hoogbouw komt binnenkort 300 vierkante meter aan zonnepanelen. De benodigde warmte komt uit de campusbrede warmte- en koudeopslag (WKO), een van de grootste van Europa. Dit systeem slaat warmte en koude apart op in de ondergrond en haalt die er weer uit wanneer gebouwen het nodig hebben. “Een campusbrede WKO was een heel bewuste keuze”, vertelt Meulen. “We keken naar het gebied in het geheel in plaats van naar één gebouw. Als je meerdere gebouwen op je systeem aansluit, kun je daarmee de onbalans oplossen. Vanuit die integrale benadering hoeven wij geen warmte of koude te vernietigen, maar wisselen we dit uit met meerdere gebouwen van de TU/e Campus.”

MEERJARENAFSPRAAK ENERGIE-EFFICIËNTIE Met hun besparingsdoelstelling van 20 procent komt de TU/e tegemoet aan de Meerjarenafspraak energie-efficiëntie (MJA3) die het hoger onderwijs heeft getekend met de overheid. De deelnemers worden hierbij ondersteund door de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl), die het MJA-programma uitvoert in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. De afspraken leveren een belangrijke bijdrage aan het realiseren van de energiebesparingsdoelen in het Energieakkoord.

Als deelnemer aan het MJA-convenant zet de TU/e met de ingebruikname van Flux een flinke stap in het terugdringen van het gebruik van fossiele brandstoffen. Meulen: “We zijn trots dat we voor de energievoorziening van Flux geen directe fossiele brandstoffen gebruiken. Flux is daarmee ons derde TU/e-gebouw, MetaForum en ICMS gingen voor. Het hoofdgebouw en labgebouw Spectrum volgen. Met compleet elektrische gebouwen zijn we op

de toekomst voorbereid, wanneer hernieuwbare energie zo groot is dat we hier volledig gebruik van kunnen maken. We pakken dan niets meer van de aardbol af. Dat voelt goed.”

MONITOREN EN BEHEREN Inmiddels is Flux ruim een jaar in gebruik en is de TU/e druk met de voorbereidingen voor het derde project uit Campus 2020. “De renovatie van het hoofdgebouw”, aldus Meulen. “Daarvoor willen we een stapje verder gaan en naast een nog ambitieuzere EPC van 0,35 ook de hoogst mogelijke BREEAM-score behalen: outstanding. Het hoofdgebouw uit 1963 wordt daarmee het eerste gerenoveerde onderwijsgebouw in Nederland met deze kwalificatie.”

Hoewel Flux staat en de systemen draaien, is het project volgens Elmans nog niet afgerond. “Monitoren en beheren is minstens zo belangrijk. Met name in de bedrijfsvoering valt nog winst te behalen. Koelen of verwarmen we te veel of juist te weinig? Kunnen we zaken automatisch regelen? Pas als je gebouw één jaar in bedrijf is, kun je echt starten met de optimalisatie.” ❚

FLUX-FEITEN Flux heeft elf bouwlagen en een kelderverdieping, samen goed voor 26.000 m² BVO. Het gebouw heeft onder meer 1 grote collegezaal, 9 onderwijszalen, 12 practicaruimtes, 24 groepsruimtes voor projecten, circa 50 laboratoriumruimtes en 1 kleine supermarkt. Architectuurstudio Herman Hertzberger ontwierp het gebouw. De bouw van Flux kwam voor rekening van BAM Utiliteitsbouw.

| 19

KLAZIENAVEEN | Esdal College

Tekst | Liliane Verwoolde, Beeld | DAT architecten

EEN ‘THUIS’ VOOR 665 LEERLINGEN!

Geïnspireerd door de kleuren en pleinen van Mantova Het gebouw is licht, transparant en heeft talloze zichtlijnen naar buiten. In dat gebouw hebben alle leerlingen een bijzondere, eigen plek. De timmerwerkplaats heeft de kenmerken van een fabriekshal en de bibliotheek doet denken aan een klein kerkje. En - last but not least - de ‘thuizen’ worden niet verbonden door lange, saaie gangen, maar door levendige pleinen en patio’s. Het nieuwe Esdal College doet eerder denken aan een kleine stad, dan aan een schoolgebouw.

'HET ONTWERP ONTSTAAT IN SAMENSPRAAK MET DOCENTEN EN LEERLINGEN'

20 |

De bijzondere indeling van het nieuwe Esdal College in Klazienaveen heeft alles te maken met de visie van de school. Die wil dat haar leerlingen hun talenten ontwikkelen en ze ook aan elkaar laten zien. Deze gedachte bracht DAT Architecten bij de Italiaanse stad Mantova, die

gekenmerkt wordt door talloze pleintjes, parken en patio’s, verbonden door korte straatjes. “Juist die pleintjes maken Mantova opvallend transparant”, vertelt Theo van Esch, architect van DAT Architecten. “Bezoekers zien er in één oogopslag waar iedereen mee bezig is. Mantova werd

KLAZIENAVEEN | Esdal College

onze inspiratiebron!” Het nieuwe Esdal College huisvest 665 leerlingen van vmbo tot onderbouw havo in totaal negen ‘Thuizen’. Elk huis heeft zijn eigen kenmerkende vorm.

SAMEN ONTWIKKELEN DAT architecten geeft de aftrap voor het ontwerp, maar de uitwerking ervan gebeurt in samenspraak met docenten en leerlingen. Zij denken actief mee over de invulling van hun school en hun ‘Thuis’. “We hebben hen hierbij ook ondersteund”, vertelt Van Esch hierover.

“We hebben bijvoorbeeld les gegeven om de kleur en het interieur mee te ontwikkelen. Zo ontstond een inspirerende wisselwerking. De gebruikers blijken uitstekend te weten wat ze willen. We hebben alleen geholpen om de vertaalslag te maken.”

De bijzondere indeling van het nieuwe Esdal College is gebaseerd op de Italiaanse stad Mantova.

'VERSCHILLENDE METSELVERBANDEN ZORGEN VOOR SUBTIELE VERSCHILLEN IN SFEER EN KLEUR'

VERSCHILLEN IN SFEER EN KLEUR Ook voor de buitenzijde blijkt Mantova een welkome inspiratiebron. De Italiaanse stad is overwegend opgebouwd uit hetzelfde materiaal, natuursteen met baksteen in een lichtgele/ oranje kleur. Van Esch: “Om die reden hebben we ook voor de school gekozen voor bakstenen in één kleur. Het verschil tussen de huizen zit uitsluitend in het toegepaste metselverband.

De ene keer is het halfsteensverband, de andere keer is het staand verband. Soms zijn de stenen diep gevoegd, soms ondiep. Op die manier zijn subtiele verschillen ontstaan in sfeer en kleur.”

EEN GROENE OMGEVING Het nieuwe Esdal College is gebouwd naast het bestaande Esdal College. Als het nieuwe gebouw in gebruik is genomen, wordt het oude gebouw gesloopt. Dan ontstaat er rondom de nieuwe school volop ruimte voor park, sportvelden en twee gymzalen. De bibliotheek, toegankelijk voor het hele dorp, kreeg op het laatste nippertje nog een plek binnen de muren van het schoolgebouw. “Alle beslissingen tezamen hebben ervoor gezorgd dat het Esdal College een gebouw is voor iedereen”, concludeert Van Esch. “Daar zijn we best trots op.” ❚

| 21

KLAZIENAVEEN | Esdal College

Tekst | Liliane Verwoolde, Beeld | Ronald Auee Fotografie

ESDAL COLLEGE – KLAZIENAVEEN

EEN SCHOOL MET UITZICHT OP DE HEMEL De geclusterde opzet van het Esdal College maakt het gebouw compact, maar geenszins klein of benauwd. Theo van Esch van DAT Architecten: “Dat komt door de grote daglichtinval.

Het is een van onze uitgangspunten. Binnen- en buitenwereld moeten met elkaar verbonden zijn. Maar bij het Esdal College zijn we nog een stapje verdergegaan. Hier kunnen de leerlingen ook de hemel zien."

22 |

KLAZIENAVEEN | Esdal College

Het uitzicht op de hemel is gerealiseerd met de modulaire lichtstraten van VELUX. “Bij VELUX denk je aan lichtstraten en dakramen”, weet projectleider Martel van Nieuwkuik van Dat Architecten. “Maar VELUX levert ook spiegelbuizen – de zogenaamde ‘daglichtspots’ – waarmee je het daglicht naar ruimtes zonder vensters geleidt. Het bedrijf levert bovendien lichtkoepels en daglichtboxen, zoals die bij het Esdal College in de gangen en andere verkeersruimtes zijn geplaatst. Handig dat al die producten bij één leverancier verkrijgbaar zijn.”

STRAK, SLANK EN PASSEND De lichtstraten zijn fraai in modulariteit, pasvorm en kwaliteit en kunnen door vakmensen snel worden gemonteerd. “Daar kunnen de leerlingen weer iets van leren”, vertelt Van Esch. “Ze hebben zicht op de verschillende soorten bouwmaterialen - van baksteen tot stalen kozijnen – en zien hoe deze aansluiten op de VELUX modulaire lichtstraten. Strak, slank en perfect passend.”

GEËMAILLEERDE BEGLAZING De toegepaste lichtstraten zijn van het type

'BIJ VELUX DENK JE AAN LICHTSTRATEN EN DAKRAMEN' ‘Zadeldak’ en het industrieel ogende ‘Sheddak’. De rijen lichtstraatelementen zijn zowel op het noorden als op het zuiden gericht. Om te voorkomen dat het licht in de zuidelijke rijen permanent wordt gedimd, is hier speciale beglazing toegepast. De combinatie van helder glas aan de binnenzijde en geëmailleerd glas aan de buitenzijde zorgt voor een fraai, getemperd, diffuus licht.

ZONWERING EN VERDUISTERING Bij andere lichtstraten is gekozen voor VELUX zonwerings- en verduisteringsproducten. In de bibliotheek is de lichtstraat ook op het zuiden gericht, maar kan de zoninval op afstand worden geregeld. In de aula is het doek van de zonwering in verduisterende kwaliteit uitgevoerd, zodat de ruimte ook kan worden verduisterd. Van Esch is tevreden: “Elektrische componenten zoals

motoren en stroomvoorziening zijn mooi in de profielen van de lichtstraatelementen weggewerkt, waardoor de slanke, kwalitatieve uitstraling bewaard is gebleven. Het Esdal College is een plezierig, licht gebouw geworden, waar de leerlingen graag naar toe gaan.” ❚

Bouwinfo: OPDRACHTGEVER Esdal College – Emmen

UITVOERING GiesbersWijchen, Wijchen

ONTWERP DAT Architecten, Tilburg

PROCES MANAGEMENT ICS - Zwolle

LICHTSTRATEN, LICHTKOEPELS, DAGLICHTSPOTS EN DAGLICHTBOXEN VELUX, De Meern, www.modulairelichtstraten.velux.nl

| 23

RAALTE | Carmel College

24 |

RAALTE | Carmel College

❚ ➤

Beeld | Stijn Poelstra

CARMEL COLLEGE RAALTE

Nieuw onderwijsconcept vraagt om nieuw interieur Vanaf 2012 is het onderwijsconcept van het Carmel College van een traditionele vakgroepenstructuur overgegaan naar een teamstructuur met vijf domeinen: onderbouw havo, onderbouw atheneum en onderbouw gymnasium/atheneum plus bovenbouw havo en bovenbouw vwo. De inrichting is hier volledig op aangepast. ➤

| 25

RAALTE | Carmel College

26 |

RAALTE | Carmel College

DE OPDRACHT Binnen dit project wisten de opdrachtgever en de architect al precies wat ze wilden; een interieur gebaseerd op de onderwijsvisie waarin duidelijk is uitgegaan van de verschillende activiteiten.

DE OPLOSSING De inrichting van het lokaal en leercentrum moesten afgestemd zijn op het onderwijsdoel en de gekozen didactische werkvorm. Het uitgangspunt bij de inrichting van de domeinen was om de leerlingen en docenten, centraal te zetten en zelf verantwoordelijkheid te geven in het gebruik. De toegepaste producten zijn daarom doelgroepbestendig. Het blijft naturel, licht en goed hanteerbaar.

Ahrend heeft speciaal voor de lokalen stoelen en vierpootstafels ontwikkeld die eerder te zien zijn binnen het hbo qua uitvoering, afwerking en comfort. Bijzonder is dat de docent in het lokaal geen bureau meer heeft. Nu heeft de docent een ronde tafel waar je zowel zittend als staand aan kunt werken en die bovendien verrijdbaar is. Deze tafel heeft ook een ingang voor digitale devices, zodat van daaruit het digi- en whiteboard wordt bediend. â?š

| 27

De Pen

28 |

De Pen

Gijs Beyer

Optimaal Rendement Onderwijshuisvesting Om het voortgezet onderwijs in de gemeente Hoorn blijvend van goede en passende huisvesting te voorzien hebben de twee onderwijsorganisaties Atlas College en Tabor College in maart 2012 een aparte stichting opgericht. De Stichting Onderwijshuisvesting Hoorn (SOHH) is eigenaar van de verschillende schoollocaties en neemt alle vastgoedtaken voor haar rekening. Van renovatie en onderhoud tot nieuwbouw en uitbreiding.

De gemeentelijke gelden voor onderwijsvastgoed gaan direct naar de stichting. Doordecentralisatie wordt dat genoemd. Natuurlijk hebben de gemeente en de schoolbesturen contractuele afspraken gemaakt en legt de stichting jaarlijks verantwoording af. De stichting heeft een bestuur en een raad van toezicht waarin beide scholen vertegenwoordigd zijn.

Die bewaken de koers zoals is vastgelegd in een meerjarenhuisvestingsplan.

Uiteraard sturen we op de prognoses voor leerlingenaantallen. Hoe houd je een optimale bezetting? Zoals het er nu naar uitziet, neemt het aantal leerlingen in Hoorn in de komende 15 jaar met 10-15% af. Om straks een onderbezetting te voorkomen kun je nu al bepalen hoe je omgaat met de huidige gebouwen. Zo voorkom je dat je investeert in leegstand.

Om al die plannen haalbaar te maken moest er vaak stevig bezuinigd worden. Een ingewijde zei tegen mij: "In 26 jaar onderwijs heb ik dit nog nooit meegemaakt." Later begreep ik pas wat hij bedoelde.

bij de ontwikkeling en realisatie van woonwijken, infrastructuur en vastgoed. Die kennis zet ik nu in om het maximale rendement te halen uit de beschikbare middelen voor de onderwijshuisvesting van het VO in de gemeente Hoorn.

Je kon merken dat de schoollocaties in het verleden hun eigen koers hadden bepaald en hun bouwprogramma daarop hadden afgestemd.

Nu moesten ze hun ambities aanpassen aan de gezamenlijk bepaalde uitgangspunten van het meerjarenhuisvestingsplan. Hun bouwplannen moesten passen binnen het vastgestelde budget en leerlingaantal. Om alle plannen te kunnen realiseren, wordt daar nu scherp op gestuurd. Een overschrijding in het ene plan heeft direct invloed op de haalbaarheid van de andere plannen.

Mijn primaire taak is dat de leerlingen en leraren elke dag een aantrekkelijk en functioneel gebouw met een gezond binnenklimaat betreden. Om dat te kunnen bereiken zijn de budgetten maatgevend. Voor overschrijdingen is geen ruimte. Wat kunnen we uitgeven en wat kunnen we daarvoor het beste neerzetten en exploiteren? Vooral dat laatste wordt vaak vergeten.

Een schoolgebouw moet ook goed onderhouden worden. Met een professionele en zakelijke aanpak bereik je zo een optimaal maatschappelijk resultaat. Niet alleen na de oplevering van een gebouw, maar gedurende de gehele levensduur.

HAALBAAR EN BETAALBAAR

OVERSCHRIJDING NIET AAN DE ORDE

Toen ik hier in 2013 werd aangesteld, was mijn eerste klus om de bestaande bouwplannen onder de loep te nemen. Dat was best pittig.

Zelf heb ik in zowel de private als publieke sector gewerkt. Eerst bij een grote aannemer, later als projectmanager voor opdrachtgevers

Gijs Beyer civiel ingenieur directeur Stichting Onderwijshuisvesting Hoorn â?š

| 29

FRISSE

SCHOLEN

Tekst | Lieke van Zuilekom, Beeld | Chak Lopez

Een frisse school is anno 2016 nog niet vanzelfsprekend Het is niet goed gesteld met het binnenklimaat in onze scholen.

Veel scholen voldoen niet aan de normen op het gebied van frisse lucht, licht, geluid, ergonomie, verwarming en koeling. Uit onderzoek door Het Centrum voor Gezonde Scholen blijkt dat in maar liefst zeventig procent van de scholen in Nederland, België en Luxemburg de temperatuur in de zomer te hoog is. Andere veel voorkomende binnen-milieuvraagstukken betreffen problemen met daglicht en verlichting, en te lage temperaturen en tochtklachten in de winter.

Slechte ventilatie en te hoge energierekeningen. Helaas komt deze combinatie in onderwijzend Nederland nog te veel voor. Daar waar wij als land vaak voorop lopen op het gebied van onderwijsvernieuwing, laten we op het gebied van luchtkwaliteit en binnenklimaat veel liggen. Volgens RVO. nl is in maar liefst 70 tot 80 procent (!) van de klaslokalen in het basisonderwijs en voortgezet onderwijs de CO2-concentratie te hoog (> 1200 ppm); een aanwijzing voor onvoldoende ventilatie en een slechte luchtkwaliteit.

GECONTROLEERDE VENTILATIE Een schoollokaal voorzien van een gezond binnenmilieu is een hele uitdaging. Klassen zijn lang niet altijd in gebruik; buiten schooltijd en tijdens vakanties bijvoorbeeld staan ze leeg. Maar áls de lokalen gebruikt worden, is dat gelijk ook zéér intensief. De temperatuur en de CO2-concentratie stijgen bijzonder snel zodra de leerlingen en leerkracht de klas in komen. Dit betekent dat op gezette tijden een flinke hoeveelheid lucht ververst moet worden. Hoe kun je dit realiseren, zonder dat gebruikers hiervan hinder ondervinden? Tegen een zo laag mogelijk energieverbruik?

Een raam openzetten is echt niet voldoende. Wil je de CO2-concentratie en temperatuur naar beneden brengen, is gecontroleerde ventilatie nodig.

AAN DE SLAG! Gebleken is dat slechte ventilatie onder andere kan leiden tot hoofdpijn, geïrriteerde luchtwegen en vermoeidheid en daardoor tot een vermindering

30 |

van de prestaties. Het is dan ook de hoogste tijd om met het binnenklimaat aan de slag te gaan. En om, in het geval van nieuwbouw, op de juiste tijd beslissingen te nemen én investeringen te doen. Uit onderzoek van de GGD Nederland blijkt dat dagelijks gemiddeld tweeduizend leraren en twintigduizend leerlingen ziek thuis zitten als gevolg van het slechte binnenmilieu in de klas. Terwijl de oplossingen om het binnenklimaat in de klas op peil te krijgen én te houden inmiddels ruim voorhanden zijn. Zowel voor nieuwbouw als voor bestaande bouw. Daarover leest u meer in deze special. ❚

FRISSE

SCHOLEN

Tekst | Lieke van Zuilekom, Beeld | Decolux

Het belang van goede zonwering voor een optimaal binnenklimaat Bij het realiseren van een optimaal binnenklimaat speelt naast verwarming, koeling, ventilatie en verlichting ook zonwering een belangrijke rol. “Met zonwering worden hinderlijke lichtinval en reflectie voorkomen”, vertelt Eelco Zanen, directeur van Decolux.

“Daarnaast houdt zonwering de warmte buiten waardoor minder gekoeld hoeft te worden. Dit zorgt niet alleen voor een prettiger binnenklimaat, maar ook voor een lagere energierekening.”

Decolux is specialist in het leveren, installeren en onderhouden van het totale zonwerings- en rolluikenpakket. “Architecten en eindgebruikers kunnen bij ons kiezen uit producten met zachte en harde afwerkingen, afhankelijk van welke resultaten behaald moeten worden”, aldus Zanen. “Met onze horizontale jaloezieën en verticale lamelgordijnen kan de hoeveelheid daglicht, die het lokaal binnenstroomt, perfect geregeld worden. Op elk moment van de dag en met elke zonnestand. Daarnaast verbeteren de jaloezieën en lamelgordijnen het thermisch comfort in de ruimte, door warmte buiten het lokaal te houden.”

THERMISCH EN AKOESTISCH COMFORT “Onze rol-, plissé- en vouwgordijnen zijn zeer geschikt in ruimtes waar, naast zonwering en thermisch comfort, ook geluidsisolatie een rol speelt”, vervolgt hij.

“Met name rolgordijnen kunnen hierin een groot verschil maken. Een groot deel van onze doeken voldoet bovendien aan de Greencard-eisen, wat inhoudt dat de doeken een lage uitstoot hebben van vluchtige organische stoffen.”

RECENTE PROJECTEN Onlangs heeft Decolux de binnenzonwering verzorgd voor de Erasmus Universiteit in Rotterdam. “Daarnaast hebben we voor stichting De Haagse Scholen zo’n zestig schoolgebouwen van nieuwe buitenzonwering mogen voorzien”, vertelt Zanen. “En ook bij het Albeda College in Rotterdam en de scholen van Openbaar Onderwijs Rotterdam kun je onze zonweringsproducten vinden.” ❚

| 31

Schoolventilatie Conform het Frisse Scholen Besluit Beter ventileren is beter presteren Centrale en decentrale systemen

Geluid (A) < 33 dB

Bespaar op uw energiekosten

zorg voor zonwering

w w w. d e c o lu x . n l www.nedair.nl

Warmteterugwinning met warmtepomp: • Verwarmen/koelen van de toevoerlucht zorgt voor een hoog comfort van de klaslokalen.

• Het gehele jaar door het gewenste klimaat in uw klaslokaal.

• Volledig koeltechnisch gemonteerd met plug & play stand alone regeling en aansturing van de warmtepomp.

www.thermoair.com

Vraag nu m e inform er at bij on ie s aan!

FRISSE

SCHOLEN

Tekst | Lieke van Zuilekom, Beeld | Adviseur J. van Toorenburg

"EEN GEZONDE SCHOOL VOOR DE LEERLINGEN, DAT IS ONS DOEL” Concentratieproblemen, hoofdpijn en luchtwegklachten zijn helaas in veel scholen meer regel dan uitzondering. “Met name in scholen van tien jaar of ouder, is het binnenklimaat vaak onder de maat”, vertelt Stefan van Toorenburg, adviseur bij J. van Toorenburg BV. “Dit komt onder andere doordat de regelgeving destijds in minder lucht(verversing) voorzag. Nu de installaties zijn afgeschreven en de scholen zelf verantwoordelijk zijn voor het onderhoud en beheer, worden hierin belangrijke stappen gezet. Daarin ondersteunen wij graag.”

J. van Toorenburg BV is een onafhankelijk adviesbureau op het gebied van technische installaties. “Scholen die hun ventilatie-installatie willen upgraden, begeleiden wij van A tot Z”, vertelt Van Toorenburg. “Allereest brengen wij de huidige installatie in kaart, waarna we opties voor verbetering inventariseren. We onderzoeken hierbij wat het gebouw toelaat aan ventilatieopties en welk prijskaartje hiermee gepaard gaat. Zonder tussenkomst van een architect maar in nauwe samenwerking met een constructeur maken wij het ontwerp voor de upgrade. Hierbij zoeken we naar de beste oplossing voor de school én de kinderen. Vervolgens coördineren we de aanbesteding en uitvoering, en dat alles in slechts een paar weken tijd.

Wij plannen dit zo goed mogelijk in, zodat alle werkzaamheden binnen de vakantie vallen. Dit resulteert in een gezonde school, zonder enige hinder voor de kinderen.” ❚

| 33

W W W. J V A N T O O R E N B U R G B V. N L

J. van Toorenburg BV

De Perponcherstraat 134-136 2518 TA Den Haag

ADVIESBURO VOOR WARMTEKOEL EN ELEKTROTECHNIEK

Postbus 63411 2502 JK Den Haag

Al 35 jaar ontwerpen en adviseren wij voor elk gebouw een passende installatie op het gebied van:

       

Koeling Verwarming Luchtbehandeling Sanitair Elektrotechniek Beveiliging ICT Liften

Tel: 070 - 361.72.61 Fax: 070 - 360.39.35 Mail: info@jvtbv.nl

van educatie tot wereldprestatie!

Janssen-Fritsen B.V. Berkveld 1 • 5709 AE Helmond • Tel: 0492-530930 • www.janssen-fritsen.nl

150904 Onderwijs & Bouw.indd 1

07-09-15 12:30

FRISSE

SCHOLEN

Beeld | Martin Hogeboom fotografie en M.C. van der Heijden

Beter ventileren is beter presteren Het binnenklimaat in klaslokalen is vaak niet optimaal en dat heeft een negatieve invloed heeft op de prestaties van leerlingen en leerkrachten. Voldoende ventilatie is noodzakelijk voor een gezond binnenklimaat. Veel scholen starten daarom verbetertrajecten om van hun schoolgebouw een Frisse School te maken.

Een Frisse School heeft een goed binnenmilieu en een lage energierekening.

De Ned Air EduComfort is een Co2-gestuurde HR ventilatie-unit met warmteterugwinning. Deze decentrale unit is universeel te plaatsen, zowel in als onder het plafond. U kunt de unit op afstand monitoren en aansturen.

Bovendien voldoet de Ned Air EduComfort als eerste decentrale ventilatie-unit aan het Programma van Eisen Frisse Scholen 2015 Klasse B. Zo zorgt de energiezuinige unit voor voldoende luchtverversing om een gezonde leeromgeving te creĂŤren. Hiernaast biedt Ned Air ook centrale ventilatiesystemen die, afhankelijk van de installatie, voldoen aan Klasse A van het Programma van Eisen Frisse Scholen 2015

| 35

36 |

Beeld | Dion de Bakker

DR. NASSAU COLLEGE:

Akoestische plafondsystemen op maat verhogen comfort In Assen is een school met een bijzondere vormgeving gebouwd. Het opvallende nieuwe gebouw van het Dr. Nassau College trekt zowel letterlijk als figuurlijk de aandacht met een open uitstraling. Zes plafondsystemen uit de Thermatex® Acoustic Range in combinatie met het Heradesign® Micro plafondsysteem van Knauf AMF Plafondsystemen b.v. creëren in elke ruimte de optimale akoestische omgeving voor leerlingen en leraren.

Het Dr. Nassau College is een moderne openbare scholengemeenschap met een regionale functie.

Het college biedt meerdere opleidingen aan, waaronder mavo(+), havo, atheneum, gymnasium en het beroepsgerichte vakcollege. Gemotiveerde leerlingen kunnen aanvullende vakken volgen, zoals ondernemen of sport.

INSPIRERENDE NIEUWBOUW Opdrachtgevers van de nieuwbouw zijn de gemeente Assen en de Stichting voor Openbaar Voortgezet Onderwijs Noord- en Midden Drenthe.

Aan de voorkant ligt het schitterende, nieuwe schoolgebouw van het Dr. Nassau College, locatie Quintus en de achterkant biedt ruimte aan de nieuwe sportaccommodatie. Voor het uitvoeren van de afbouwwerkzaamheden is RaNo Projectafbouw B.V. ingeschakeld. “De aannemer heeft ons bij dit project betrokken”, vertelt directeur/eigenaar Leonard Raap. “Wij zijn verantwoordelijk voor de afbouw van onder andere de lokalen, gangpartijen, toiletgroepen en de sportaccommodatie.”

Het attractieve onderkomen bestaat uit onder andere les- en praktijklokalen.

Het attractieve onderkomen bestaat uit vier lagen, ingedeeld in onder andere leslokalen, praktijklokalen, een theaterzaal en een kantine. In het kleurrijke pand zitten harde materialen, zoals de vloeren. De metalstud scheidingswanden zijn voorzien van beplating. Het comfort van de gebruikers van de verschillende ruimten staat centraal. Om dit te realiseren is een aanpak op maat qua akoestiek noodzakelijk. Een aanzienlijk deel van de noodzakelijke isolatie en absorptie moet met de plafonds

behaald worden. Raap: “Het plafondmateriaal van Knauf is hier bijzonder geschikt voor. Wij werken al jaren samen met Knauf en zijn bijzonder goed te spreken over de producten van deze leverancier.

De panelen zijn met allerlei specificaties verkrijgbaar, zijn prettig om mee te werken, licht van gewicht en gemakkelijk te snijden. Daardoor is de plafondmontage vlot verlopen.”

GECOMBINEERD PROJECT Dit project is ook interessant voor Knauf AMF. “Dit is het eerste grote, gecombineerde project waarbij plafondsystemen zijn toegepast uit zowel ons Heradesign® productengamma als uit onze Thermatex® Acoustic Range”, aldus Specification Manager Mischa Straver van Knauf AMF. “In totaal gaat het om circa 3600 m2 Heradesign Micro en 9900 m2 AMF Thermatex panelen in zes typen uit de Acoustic Range: Alpha HD, Acoustic, Alpha, Aquatec, Alpha ONE en Thermofon”. Deze panelen zijn op verschillende manieren gemonteerd, onder andere als inlegpaneel en verdekt uitneembaar paneel.

De zes typen plafondpanelen uit deThermatex® Acoustic Range ogen hetzelfde, dankzij het witte akoestische vlies. Raap: “Pluspunt van deze materialen is de uitstraling, je creëert er een helder en rustig beeld mee.” “Bovendien kunnen ze in verschillende richtingen worden gelegd, omdat ze geen specifieke legrichting kennen”, vult Straver aan.“Verder is het filtereffect verwaarloosbaar, de plafondpanelen zijn namelijk vrijwel luchtdicht.” ➤

| 37

2

T 0570 670007 www.m2uur.nl

twitter.com/m2uurbv info @ m2uur.nl

design & construct van creatieve wand- en geveloplossingen

WATERBESPARING • DUURZAAMHEID • HYGIËNE VEILIGHEID • TOEGANKELIJKHEID

KRANEN VOOR UTILITEITEN Elektronische of zelfsluitende wastafelkranen Elektronische of zelfsluitende douchepanelen Thermostatische voormengautomaten Urinoirs, WC en voorwandsystemen

HYGIËNE ACCESSOIRES TOEGANKELIJKHEID & AUTONOMIE Hygiëne accessoires voor utiliteiten Grepen in RVS en Nylon Douchezitjes

delabiebenelux.com

kunnen zowel via de binnenkant als via de open galerijen en trappenhuizen aan de buitenkant van de ene verdieping naar de andere lopen.

De oversteken zijn bekleed met paarse panelen.

'IEDER PLAFONDPANEEL UIT DEZE SERIE HEEFT UNIEKE EIGENSCHAPPEN QUA REFLECTIE EN ABSORPTIE”, BENADRUKT STRAVER'

“Ieder plafondpaneel uit deze serie heeft unieke eigenschappen qua reflectie en absorptie”, benadrukt Straver. “Op deze wijze kunnen wij altijd een akoestische oplossing op maat bieden. De Alpha One en Alpha systemen zijn gemonteerd in meerdere leslokalen. Voor de plafonds in de gangen en toiletgroepen is gekozen voor Thermatex Thermofon. Het Thermatex Aquatec paneel is uitstekend bestand tegen vocht. Dit goed reinigbare systeem is toegepast in de praktijkruimte, het scheikundelokaal, de sporthal en de kleedkamers.”

OPEN GALERIJEN De gevel is voor een groot gedeelte opengewerkt, aan de binnenzijde zit een omloop. Leerlingen

Hier is Heradesign©© Micro toegepast. Dit betreft een magnesietgebonden, akoestisch houtwol paneel met een structuur van fijne poriën. Dit decoratieve paneel is heel geschikt voor binnenruimtes en overdekte buitenruimtes en is leverbaar in een groot scala aan kleuren. Raap: “De oversteken hebben wij bekleed met paarse Micro panelen in de kleuren STO 34201, 34111 en 34103. De toegankelijkheid was hier een uitdaging, omdat wij op hoogte moesten werken.”

INSPIREREND Het nieuwe Dr. Nassau College biedt onderdak aan ongeveer 1.700 havo- en vwo-leerlingen, docenten en medewerkers. Het schoolgebouw biedt hen een inspirerend en uitnodigend leer- en onderwijsklimaat.

Raap: “Wij zijn tevreden over het eindresultaat.

Het is een mooie school geworden, een fijne en stimulerende omgeving voor de leerlingen.” ❚

| 39

Beeld | Andre Rienstra

Zo mooi kan akoestiek zijn De afdeling Vastgoedbeheer van de Gelderse Onderwijsgroep Quadraam heeft een tiental schoolgebouwen in portefeuille. Naast het reguliere onderhoud is zij verantwoordelijk voor het binnenklimaat in deze gebouwen. Voor de akoestiek is Point Out haar vaste partner.

Deze verbetert de akoestiek, waardoor de gymzalen ook een frisse, nieuwe aanblik krijgen.

Peter JĂśrissen van Vastgoedbeheer Quadraam: â&#x20AC;&#x153;We hebben inmiddels elf gymzalen aangepakt, waarvan we geluidsklachten kregen van de

40 |

vakdocenten. Samen met Point Out hebben we deze problematiek aangepakt, waarbij de leerkrachten ook betrokken zijn bij de afwerking van

de akoestische voorzieningen. Het is per slot van rekening hun werkplek. Wat dat betreft geeft het werken met Point Out ongekende mogelijkheden

qua afwerking en hebben wij als Vastgoedbeheer de garantie dat aan de akoestische normen/eisen van het NOC*NSF en de arbo wordt voldaan.

Want ik geef het je te doen, de hele dag met stemverheffing lesgeven om je verstaanbaar te maken, aan het eind van de dag vermoeid en met hoofdpijn naar huis vanwege een slechte akoestiek, om nog maar te zwijgen over eventuele gehoorschade die je daarmee kunt oplopen.”

FULL COLOUR PRINTS Point Out verbetert de akoestiek in drie stappen.

Eerst wordt de bestaande akoestiek gemeten. “In sommige gymzalen bedroeg deze 2,4 seconden”, vertelt Peter Jörissen. “Vervolgens heeft Point Out het benodigd geluidsabsorberend oppervlak om aan de norm te voldoen berekend, waarna we in overleg de akoestische voorzieningen en afwer-

'WE HEBBEN INMIDDELS ELF GYMZALEN AANGEPAKT, WAARVAN WE GELUIDSKLACHTEN KREGEN VAN DE VAKDOCENTEN' king hebben bepaald. Tot ca 2,5 meter hoogte is de sportwand Protect toegepast en daarboven de sportwand Deco. De afwerking is allesbehalve saai. Fullcolour prints van sporters, een levensgrote foto van een basketballer en bergbeklimmer, sieren de wanden waardoor onmiddellijk een dynamische, sportieve sfeer wordt gecreëerd en de gymzaal wordt verfraaid.”

VEERKRACHTIG EN VEILIG Maar de sportwandsystemen van Point Out bieden meer voordelen. “Ook doeltjes zijn in de afwerking opgenomen. Docenten en leerlingen hoeven dus niet meer met echte goals te sjouwen en dit bespaart ruimte. Bovendien zijn de wanden enigszins veerkrachtig en veiliger voor de sporters”, zegt Peter Jörissen.

André Rienstra van Point Out: “We nemen dus het hele plaatje voor onze rekening. Van akoestische meting, ontwerp en productie tot plaatsing en achteraf de controlemeting. Als we weggaan lijkt de zaal totaal vernieuwd en voorzien van een uitstekend akoestisch klimaat. Niet voor niets worden de akoestische voorzieningen van Point Out ook veelvuldig toegepast in leslokalen, kantines, aula’s, vergaderzalen, spreekkamers, verkeersruimtes en meer.” ❚

| 41

INTERVIEW | Ronald Schilt

Tekst | Albert Hulshoff, AHB Consultancy in opdracht van RVO.nl

“HET KAN EN MOET BETER” Adviesbureau Merosch uit Bodegraven heeft gezond en duurzaam bouwen hoog in het vaandel staan. Hun aanpak heeft inmiddels geleid tot meerdere frisse en energieneutrale scholen. Daarom een vraaggesprek met Ronald Schilt, directeur/eigenaar van Merosch, over zijn ervaringen en aanpak om scholen fris en energiezuinig te maken én te houden.

Zodra ik Ronald Schilt heb gevraagd te reageren op de stelling ‘Scholenbouw - Het kan en moet beter’, steekt Ronald direct van wal en hoef ik hem gedurende de anderhalf uur dat ons gesprek duurt bijna geen aanvullende vragen meer te stellen. Schilt: ‘Ik ben zeer huiverig dat over een jaar of vijf in een Radar-achtig TV-programma het Programma van Eisen - Frisse Scholen ter discussie wordt gesteld. Dan zal het niet zozeer gaan om het Programma van Eisen zelf maar om de gevolgen ervan. Er worden op dit moment veel fouten gemaakt met het binnenklimaat in scholen, met name bij gebalanceerde ventilatiesystemen.’

MIDDEL ERGER DAN DE KWAAL Schilt licht toe: ‘Recent hebben wij in een grote stad in Nederland 20 bestaande PO-scholen beoordeeld. Van deze scholen zijn zeven gebouwen rond de 5 jaar oud. Al deze schoolgebouwen zijn uitgevoerd met een vorm van gebalanceerde ventilatie, dat op papier moet resulteren in Frisse Scholen klasse B. Echter, bij alle zeven scholen werkte het ventilatiesysteem niet naar behoren.

En waarbij zelfs kan worden gesteld dat het middel erger is dan de kwaal.

'De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO. nl) ondersteunt de Green Deal Scholen met instrumenten (zoals de Installatiescan, de Lijst Verbetermaatregelen, en de Leidraad Verduurzamen van basisscholen) en via voorbeeldprojecten.

Meer informatie: www.greendealscholen.nl en www.rvo.nl/frissescholen'

Een voorbeeld: in een van de scholen was een luchtbehandelingskast geplaatst in een kleine ruimte tussen twee leslokalen, en gescheiden van de lokalen door dunne tussenwanden. Zodra het ventilatiesysteem aanstond maakte het dusdanig veel lawaai dat lesgeven in de aangrenzende lokalen onmogelijk werd. Dit zie ik als een typische ontwerpfout met als praktisch gevolg dat deze luchtbehandelingskast in vier jaar tijd slechts 80 uur heeft gedraaid. Ook bij een andere school kwamen we een dergelijke situatie tegen.’

MEERDERE DISCIPLINES ‘Waar gaat het in meer algemene zin mis?’ Schilt: ‘Als experts binnen hun eigen aandachtsgebied acteren gaat het in de regel goed. Negen van de tien fouten ontstaan op de scheidslijn tussen verschillende disciplines. Daarom lezen we het hele bouwkundige bestek altijd goed door en checken wij het op een aantal binnenklimaat- en energie-gerelateerde zaken, zoals isolatiewaarde van glas en gevel, luchtdichtheid en akoestische waarde van de wanden.’

OPLEVERING Ronald Schilt vervolgt: ‘Ook bij oplevering laten we heel wat steken vallen. Vaak klopt het op tekening, maar in de praktijk blijken dan bijvoorbeeld stukken luchtkanaal te ontbreken. Om dergelijke manco’s te constateren huurt de installateur in de regel een externe partij in om de klimaatinstallaties in te regelen.

Mijn ervaring bij traditioneel opleveren is dat als er vervolgens afwijkingen worden geconstateerd, niemand reageert, noch de adviseur, noch de installateur, omdat simpelweg de uren die deze partijen aan het project nog kunnen besteden meer dan opgesoupeerd zijn.’ Gekscherend voegt hij hieraan toe: ‘Zodra het moment van oplevering is gepasseerd daalt de projecturgentie met stip van 24 uur naar 24 maanden.’

42 |

Schilt: ‘De bestekken zijn in het algemeen oké.

De markt echter dwingt uitvoerende partijen heel scherp in te schrijven, waardoor er te weinig geld overblijft voor een adequate oplevering en nazorg.

Opdrachtnemers en opdrachtgevers moeten er nadrukkelijk op toezien dat er aan het eind van het project nog voldoende uren beschikbaar zijn voor bijvoorbeeld het inregelen van de klimaatinstallaties en monitoring. Helaas is de heersende cultuur dat opdrachtgevers te snel genoegen nemen met een zesje en opdrachtnemers weten dit. Vervolgens blijven opdrachtgevers achter met gebouwen die suboptimaal functioneren.

Opdrachtgevers én opdrachtnemers moeten streven naar een andere cultuur.

Een cultuur waarin veel nadrukkelijker wordt geëist dat gebouwen en installaties optimaal functioneren. Waarbij we niet gaan voor net acceptabel maar voor goed, dus minimaal een acht.’ ‘Scoren scholen hierin slechter dan andere utiliteitsgebouwen?’ Schilt: ‘Ik heb geen aanwijzingen dat het in de utiliteit in brede zin beter is gesteld. Ik denk wel dat het opdrachtgeverschap vanuit PO-scholen minder professioneel is dan bij VO-scholen en andere utiliteitsectoren. Dat zou kunnen betekenen dat opdrachtnemers bij PO-scholen iets makkelijker weg kunnen komen bij minder goed presteren.’

IN GEBRUIK NAME ≠ OPLEVERING Om dergelijke hiaten bij de oplevering en het beheer van scholen tegen te gaan pleit Ronald Schilt al langere tijd voor eenvoudige beheercontracten op basis van een beperkt aantal meetpunten. ‘Dergelijke instandhoudingscontracten met een looptijd van 10 jaar krijg ik er bij scholen lastig door. Ik merk weerstand tegen beheercontracten met een langere looptijd, omdat men zich niet te lang wil binden aan één partij. Een contractduur van 2 jaar blijkt echter nooit een probleem. Daarom nemen we bij al

INTERVIEW | Ronald Schilt

Ronald Schilt, directeur/eigenaar van Merosch.

onze projecten een verlate oplevering op: bij ons vindt deze niet plaats direct na in gebruik name, maar pas na 2 jaar als blijkt dat alles werkt zoals is afgesproken. Wij eisen gedurende deze periode een instandhouding inclusief actieve monitoring.

Hiervoor ontvangt de installateur een aanvullend honorarium. Mijn ervaring is dat opdrachtgevers altijd bereid zijn om deze extra kosten te betalen.

Deze aanpak hebben wij met meetbaar succes toegepast bij een van de UKP NESK-scholen, Plein Oost in Haarlem. Dit scholencomplex is inmiddels in opdracht van RVO.nl gedurende een jaar gemonitord door Enerdeco.

In de bouwsector geldt traditioneel een garantieperiode van 1 jaar na oplevering. In de praktijk blijkt dat gedurende deze periode geen enkele partij zijn verantwoordelijkheid neemt om ervoor te zorgen dat de installaties optimaal functioneren. Tijdens dit garantiejaar worden alleen onderdelen vervangen die kapot zijn. Maar tussen kapot en optimaal functioneren zit een gigantisch gat.’

KLASSE B IS GOED GENOEG ‘Het valt mij op dat in alle nieuwbouwprojecten waar Merosch bij betrokken is Frisse Scholen klasse B wordt gehaald, geen A.’ Ronald Schilt: ‘Onze doelstelling voor de Frisse Scholen-aspecten geluid en luchtkwaliteit is altijd klasse B; licht kan variëren tussen B en C. Het is volslagen over de top om voor luchtkwaliteit klasse A te willen. De gezondheidsraad heeft gesteld dat 1.200 ppm in gebouwen een aanvaardbaar niveau is.

In deze stellingname ligt voor mij voldoende argumentatie om naar 1.000 ppm te gaan, dus luchtkwaliteit klasse B. Als een schoolgebouw wordt ontworpen op deze norm blijkt in de praktijk dat in 90% van de tijd de luchtkwaliteit op 800 ppm of lager te liggen. Als je dan toch voor 100% van de tijd 800 ppm wil realiseren, dus klasse A, besef goed wat je dan aan extra installaties naar binnen moet slepen, aan volume, kosten en energie. Dan wordt na verlichting ventilatie de grootste energiepost.

Kijk dus enorm uit met ventilatie en met name het energieverbruik ervan. En we gaan enorm veel lucht rondpompen, ook al bij klasse B, en deze is 2-3 keer zo groot als in kantoren.’ ➤

| 43

INTERVIEW | Ronald Schilt

In dit kader geeft Ronald Schilt nog enkele ontwerptips: ‘Houd de luchtkanalen kort. Maak gebruik van lage luchtsnelheden. En besef goed dat lage luchtsnelheden dikkere kanalen en extra ruimte vergen.’

RENOVATIE OF NIEUWBOUW Aan het eind van ons gesprek vraag ik Ronald Schilt hoe hij aankijkt tegen de afweging om bestaande scholen te renoveren dan wel nieuw te bouwen. Schilt: ‘Voordat je deze keuze maakt moet er eerst een grondige analyse worden gemaakt van de kwaliteiten die het gebouw in de basis heeft. In de praktijk blijken schoolgebouwen, die stammen uit de periode 1970-1990, te weinig kwaliteiten bezitten, die de keuze rechtvaardigen om te gaan renoveren.

Dit zijn vaak enkel laags-gebouwen met een te lage plafondhoogte, slecht geïsoleerd en die in de loop der jaren meerdere keren zijn uitgebreid. Dan moet er zoveel worden geïnvesteerd dat het geen rendabele businesscase oplevert. Binnen de groep van scholen, die dateren van na 1990, zitten wel bruikbare gebouwen om te renoveren. De kwaliteit loopt wel sterk uiteen. Ook met schoolgebouwen die voor 1970 zijn gebouwd, kunnen we vaak wat mee. Dit zijn in de regel hoge gebouwen met hoge plafonds en robuust gebouwd.’

EENVOUDIG BEHEERCONTRACT Ter afsluiting stelt Ronald Schilt nog eens scherp: ‘Als het ons als bouwkolom - opdrachtgever, opdrachtnemer, uitvoerder en adviseur - niet lukt om het huidige kwaliteitsniveau voor bouwen en beheren van scholen te ontstijgen, dan ben ik de eerste die ervoor pleit om weer terug te keren naar de traditionele kiepraampjes en CV-ketels. In Nederland betekent een 5½ dat je geslaagd bent, maar daar mogen we bij scholenbouw absoluut geen genoegen mee nemen.

Ook in het besef dat de overheid verplicht stelt dat vanaf 2021 alle nieuwbouw energieneutraal moet zijn. Hoe gaat dit uitpakken…. Echter als het ons lukt om beheercontracten af te sluiten, waarin wordt gestuurd op slechts 6 parameters (geluid, luchthoeveelheid, lichthoeveelheid, opbrengst zonnepanelen, efficiëntie warmteopwekking en onderhoud van kanalen en filters) en die in de dagelijkse schoolpraktijk eenvoudig te managen zijn, is er een wereld gewonnen en hoeft Radar over 5 jaar niet uit te rukken.’

De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) ondersteunt de Green Deal Scholen met instrumenten (zoals de Installatiescan, de Lijst Verbetermaatregelen, en de Leidraad Verduurzamen van basisscholen) en via voorbeeldprojecten.

Meer informatie: www.greendealscholen.nl en www.rvo.nl/frissescholen. ❚

44 |

'Scholencomplex Plein Oost in Haarlem - EPC nul, Frisse Scholen B'

INTERVIEW | Ronald Schilt

| 45

Journaal TWEE NIEUWE INSTRUMENTEN VOOR VERDUURZAMEN SCHOOLGEBOUWEN De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland heeft twee nieuwe instrumenten ontwikkeld voor het verduurzamen van schoolgebouwen, zowel in het po als in het vo. Schoolbesturen, gemeenten, adviseurs en installateurs kunnen deze instrumenten gratis downloaden. RVO.nl ondersteunt hiermee de Green Deal Scholen.

Met de ‘Installatiescan Scholen’ kunnen scholen de inregeling en het functioneren van de (klimaat)installaties in hun gebouwen (ventilatie, verlichting, koeling en elektrische apparatuur) laten controleren en optimaliseren door hun installateur. De scan bestaat uit een handleiding en een rapportageformulier.

Het instrument ‘Verduurzamingsmaatregelen bestaande scholen’ bevat verbeteringsmaatregelen voor schoolgebouwen bij het energiegebruik en binnenmilieu. De lijst kan ook gebruikt worden bij het bepalen van Quick Wins om exploitatiekosten te verlagen, verbetermaatregelen die opgenomen dienen te worden in duurzame meerjaren onderhoudsplannen (DMOP) en verbetermaatregelen die getroffen dienen te worden in het kader van de Wet Milieubeheer. De tools zijn te vinden op www.rvo.nl/frissescholen. Op deze site staan nog meer tools, zoals ‘Het Programma van Eisen Frisse Scholen’, ‘Leidraad Verduurzamen van basisscholen’ en ‘Tool Zonnestroom (PV)’. Tevens zijn hier veel achtergrondinformatie en praktijkvoorbeelden te vinden.

SCHOOLGEBOUW OP AMSTERDAMSE ZUIDAS IS 30 METER OPGESCHOVEN Een bijna 1 miljoen kilo zwaar schoolgebouw op de Amsterdamse Zuidas is eind vorig jaar 30 meter verschoven. Van de operatie is een leuke timelapse video verschenen.

Het schoolgebouw is tegen een nieuwbouwdeel geplaatst. Tijdens de verhuizing bleef de volledige inboedel in het gebouw staan. De verplaatsing heeft in totaal 2 uur geduurd. De hoogst gemeten snelheid bedroeg 2 meter per uur.

LUCHTKWALITEIT VAN AMSTERDAMSE BASISSCHOLEN WORDT VERBETERD Er komt 11,5 miljoen euro beschikbaar om nog dit jaar het binnenklimaat van dertig Amsterdamse basisscholen te verbeteren. Hierbij wordt vooral ingezet op systemen voor klimaatbeheersing voor leslokalen die dit nodig hebben. De plannen zijn onderdeel van een grotere aanpak om het klimaat in alle Amsterdamse basisscholen schoner en gezonder te maken. Dit meldt het Parool.

De gemeente Amsterdam doet een investering van tien miljoen euro, schoolbesturen leggen de resterende 1,5 miljoen euro bij. De extra energie die verbruikt wordt door het gebruiken van klimaatsystemen, wordt opgevangen door zonnepanelen en zuinige verlichting. Ook isolatie van een schoolgebouw kan een optie zijn.

46 |

URKER VISNETTEN VERWERKT IN ENTREEMATTEN De oude en kapotte visnetten van de Urker vissersvloot zullen gebruikt worden in de Coral en Nuway schoonloopmatten van Forbo Flooring. De vissers willen zo hun CO2-uitstoot verminderen en de Noordzee schoonhouden. In totaal gaat het om zo’n 150 ton visnetten per jaar.

Coral is een schoonloopmat die zich makkelijk laat installeren en tot 94 procent van alle vuil en vocht tegenhoudt. Dit bespaart enorm op schoonmaakkosten en voorkomt bovendien glijpartijen. Daarnaast kent Coral de hoogste brandklasse voor veilige entrees. Coral wordt in Nederland geproduceerd met honderd procent groene stroom.

Nuway is een professionele profielmat met schraapstrips. Onlangs introduceerde Forbo het duurzame Nuway Tuftiguard Bamboo dat wordt gemaakt van bamboe. Het bamboe wordt na vijf jaar geoogst en heeft gedurende deze periode meer CO2 geabsorbeerd (en omgezet in zuurstof) dan dat er CO2 vrijkomt tijdens de productie van de Nuway-mat.

Forbo’s eigen fabriek voor entreematten genereert bovendien bijna geen afval omdat al het overbodige materiaal op haar beurt worden gerecycled tot papier, nieuwe garens of tapijttegels.

NIEUWE SCHOOL OP SPORTPARK IN DOETINCHEM Op de plek van de tennishal op Sportpark Zuid in Doetinchem wordt door ROC Graafschap College een nieuw schoolgebouw gebouwd. Het gebouw moet zevenhonderd leerlingen van de opleidingen Sport en Bewegen en Vrede en Veiligheid gaan huisvesten. In de zomer van 2017 start de bouw van de nieuwe school, die in de zomer van 2018 in gebruik zal worden genomen.

De kosten zijn beraamd op ongeveer 10 miljoen euro.

Journaal RUG BLIJKT MEEST DUURZAME UNIVERSITEIT VAN NEDERLAND De Rijksuniversiteit Groningen (RUG) staat op de twaalfde plaats in de onlangs gepubliceerde GreenMetric Ranking, een lijst met universiteiten over de hele wereld die zich inzetten op het gebied van duurzaamheid. Dit meldt de Universiteitskrant van de RUG. Ten opzichte van vorig jaar steeg de RUG 36 plaatsen. Daarmee kan de universiteit zich nu de duurzaamste universiteit van Nederland noemen. Pluspunten van de RUG zijn onder andere de duurzame verwerking van afval en het energieverbruik. In de top 100 komen nog drie andere Nederlandse universiteiten voor, namelijk de Technische Universiteit Eindhoven (plek 26) en universiteiten van Wageningen (plek 32) en Delft (plek 34). De meest duurzame universiteit van 2015 is de University of Nottingham.

Agenda Maatschappelijk Vastgoed 2016

ICT GEEFT BOOST AAN HUISVESTING EN VASTGOED ROND KINDVOORZIENINGEN De samenleving is ingrijpend aan het veranderen als gevolg van ICT en ontwikkelingen van onderop. Deze veranderingen kunnen schoolbesturen helpen bij hun locatiebeleid en taken ten aanzien van huisvesting en vastgoed. Dat is de rode draad in de Agenda Maatschappelijk Vastgoed 2016, een samenwerkingsagenda voor en door partijen in het veld en tevens het werkbriefje van Bouwstenen voor Sociaal.

Slim omgaan met informatie heeft de toekomst. Het biedt schoolbesturen de mogelijkheid om meer zicht te krijgen op de ontwikkelingen in de samenleving en op de gevolgen van beleidsbeslissingen en om scherper op kosten te sturen. Professioneel management kan niet zonder adequate managementinformatie. De punten uit de Agenda Maatschappelijk Vastgoed 2016 spelen hier vrijwel allemaal op in. De agenda bevat zeven punten waarop het werkveld, bestaande uit scholen, kinderopvang, gemeenten, zorg, welzijn en corporaties komend jaar samen op vooruit willen komen: 1. Omdenken bij voorzieningen en vastgoed; meer vanuit de gebruiker en de kracht van de samenleving.

2. Informatie op orde; weten wat je moet weten, via big en open data, gesprekken, vergelijkingen en beoordelingen.

3. De overmaat in de huisvesting gebruiken voor nieuwe maatschappelijke opgaven.

4. Duurzaam doen en doorpakken; verduurzaming inpassen in reguliere werkprocessen.

5. Meer aandacht voor het onderhoud van gebouwen; slim en kostenbesparend.

6. Verder professionaliseren met o.a. spelregels en benchmarking.

7. Vastgoed op afstand; op zoek naar nieuwe organisatievormen voor eigendom en beheer, met aandacht voor veranderende regelgeving.

Bouwstenen voor Sociaal, platform voor maatschappelijk vastgoed, ondersteunt dit en legt de verbindingen met andere sectoren. Voor meer informatie, zie www.bouwstenen.nl

TWEEDE VESTIGING VOOR SPINOZA LYCEUM AMSTERDAM Het bestuur van de stichting Spinoza Lyceum Amsterdam heeft besloten om per 1 augustus 2016 uit te breiden met een tweede vestiging. De nieuwe vestiging start met ongeveer 120 leerlingen en zal uiteindelijk uitgroeien tot een volwaardige school. Dat meldt de gemeente Amsterdam.

Met de uitbreiding wordt tegemoet gekomen aan een grote wens van kinderen en hun ouders. Het Spinoza moest vorig jaar veel kinderen uitloten die deze school als eerste voorkeur hadden. Bijna 1.500 Amsterdamse kinderen hadden het Spinoza Lyceum in hun top 3 staan.

De uitbreiding van het Spinoza Lyceum is tot stand gekomen door nauwe samenwerking tussen het bestuur van Spinoza, de gemeente en het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. De gemeente Amsterdam is verantwoordelijk voor passende en aantrekkelijke huisvesting. Over de exacte locatie is nog niks bekend gemaakt.

Diverse scholen zetten zich actief in om deze agenda verder te brengen. Zo helpt een groep (staf)medewerkers, verantwoordelijk voor onderwijshuisvesting en vastgoedmanagement elkaar op deze onderwerpen vooruit. Ook zijn er sectorverbindende bijeenkomsten over huisvestings- en vastgoedvraagstukken, bijvoorbeeld met gemeenten en kinderopvang of met een nog bredere groep rond specifieke themaâ&#x20AC;&#x2122;s als verduurzaming en informatiemanagement.

| 47

Journaal DUURZAME SCHOLENFONDS VOOR VERDUURZAMING MONUMENTALE SCHOLEN Voor scholen in het basisonderwijs die gehuisvest zijn in een monumentaal pand, is begin januari het Duurzame Scholenfonds van start gegaan. Met een laagrentende Duurzame Scholenfonds-Lening uit dit fonds kunnen monumentale scholen hun duurzaamheidsmaatregelen financieren.

beoordelen de panden met een 6,4. Dat staat in het rapport Schoolgebouwen primair en voortgezet onderwijs: de praktijk gecheckt 2016 van de Algemene Rekenkamer dat begin februari is gepubliceerd.

Op de site checkjeschoolgebouw.nl konden leraren, scholieren en ouders in het najaar van 2014 hun mening geven over hun schoolgebouw. Er kwamen meer dan 8.000 reacties binnen over 2.700 gebouwen.

GROEN LICHT VOOR NIEUW SCHOOLGEBOUW PADBROEK De ruim driehonderd leerlingen van basisscholen Harlekijn en De Zevensprong in Cuijk verhuizen in 2017 naar een nieuw schoolgebouw. De gemeenteraad van Cuijk gaf eind januari groen licht voor de nieuwbouw van een integraal kindcentrum (IKC), inclusief gymzaal en kinderopvang van Spring, in de wijk Padbroek.

Besturen en eigenaren van basisscholen die in monumentale panden zijn gehuisvest, zoeken vaak naar mogelijkheden om de energiehuishouding te verbeteren, ondanks de beperkingen die monumenten met zich mee kunnen brengen. De verduurzaming van een monument is echter vaak kostbaar. Deze besturen en eigenaren krijgen nu de mogelijkheid om een laagrentende lening af te sluiten uit het Duurzame Scholenfonds. Met deze lening kunnen zij investeren in fysieke maatregelen die leiden tot minder energiegebruik, meer duurzaam energiegebruik en/of verbetering van het binnenklimaat.

Het Nationaal Restauratiefonds heeft de lening voor scholen die zijn gehuisvest in rijks-, provinciale- of gemeentelijke monumenten ontwikkeld dankzij de bijdrage van en in samenwerking met het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Kijk voor meer informatie op www.restauratiefonds.nl

LEERKRACHTEN GEVEN HUN SCHOOLGEBOUW EEN 5,7 Leerkrachten in het basis- en voortgezet onderwijs geven hun schoolgebouw gemiddeld een 5,7. Leerlingen zijn tevredener, met gemiddeld een 6,8. Ouders

NIEUWE BETONPOCKET De nieuwe betonpocket is uit. Tijdens de Betondag 2015 presenteerden ENCI, Mebin en Sagrex de 7de herziene uitgave. Het handboek biedt in ĂŠĂŠn oogopslag alle noodzakelijke informatie over beton en zijn samenstellende materialen. Kreeg in de vorige editie duurzaamheid nog beperkte aandacht, in deze uitgave maakt duurzame ontwikkeling er integraal deel van uit. Vanaf dit jaar is de Betonpocket ook als online-versie uitgebracht. De pocket kan per e-mail besteld worden bij: tv@enci.nl.

RUSTIG WERKEN EN TELEFONEREN Office Booths zijn demontabele, akoestische en verplaatsbare units waarin men rustig kan werken of telefoneren. Het is een product dat op de markt is gebracht door De Haas & Heesterbeek BV, een bedrijf dat al 25 jaar actief is in vrijwel alle sectoren van de afbouwnijverheid.

Binnen het bedrijf verzorgt een hechte groep van goed opgeleide en vakbekwame medewerkers de afbouw bij zowel nieuwbouwprojecten en verbouwingen als renovaties van kantoorgebouwen, bedrijfspanden, scholen en zorgcentra. Dit gebeurt in opdracht van kleine regionale bouwbedrijven, maar ook voor grote landelijk spelers.

Door de jaren heen heeft De Haas & Heesterbeek BV zich ontwikkeld tot een flexibel en meedenkend bedrijf dat de vele vlakken van de afbouw beheerst.

Het bedrijf houdt zich voornamelijk bezig met het monteren van wanden en plafonds en het uitvoeren van uiteenlopende timmerwerkzaamheden.

48 |

Journaal `BASISSCHOOL IN EEN SLOOPPAND'

ENSCHEDE SLUIT TIEN SCHOOLGEBOUWEN

De Volkskrant besteedt aandacht aan de huisvestingssituatie van basisschool De Ontdekkingsreis in Doorn. Oftewel: 'de gammelste school van het land'. De rapportage geeft weer hoe de school al zeven jaar in een beschimmeld afbraakpand zit, terwijl de gemeente Utrechtse Heuvelrug voorhield dat het tijdelijk was. De PO-Raad spreekt in de krant schande van het optreden van de gemeente.

Enschede is voornemens om op termijn tien basisschoolgebouwen in de stad te sluiten. Dit blijkt uit het huisvestingsplan van de drie grote schoolbesturen, meldt Tubantia.

Quotes als ,,Als ik hier een dag geweest ben, stinkt mijn haar naar schimmel" en ,,Soms moeten we in de vakantie terugkomen om te dweilen'', tonen aan in wat voor schoolgebouw de leerlingen van de school les krijgen.

Vanwege bezuinigingen van de overheid op onderwijshuisvesting is het niet meer rendabel om de ruim zeventig leegstaande lokalen in de stad te houden.

Door de scholen te herschikken, kan flink worden bespaard op huisvestingsen onderhoudskosten. Complete gebouwen kunnen dan worden gesloten. Bij het herschikken blijven de eigen naam en identiteit van de scholen behouden.

De school zou snel een definitieve locatie in Driebergen toegewezen krijgen, misschien zelfs met nieuwbouw. Maar die definitieve locatie is niet in zicht. Onlangs werd bekend dat de school het pand per 1 augustus zelfs moet verlaten. Waar de school dan heen kan gaan is nog onzeker.

De PO-Raad spreekt in de krant schande van het optreden van de gemeente Utrechtse Heuvelrug. ,,Zo'n situatie hebben we nog nooit meegemaakt, gemeenten moeten ervoor zorgen dat kinderen les krijgen in een gebouw dat geschikt is voor onderwijs. Daar is hier geen sprake van. Gemeenten zijn wettelijk verplicht om een scholen een geschikt schoolgebouw aan te bieden''.

Scholen en gemeenten liggen regelmatig overhoop over huisvesting, meldt de Volkskrant. In de hoop dat een initiatief sneuvelt, doen sommige gemeenten er lange tijd over voordat ze een nieuwe school een pand toekennen. Ook bakkeleien scholen en gemeenten vaak over onderhoudskosten. Volgens de wet is de gemeente verantwoordelijk voor nieuwbouw en de school voor het onderhoud. Daartussen ligt echter een vaag gebied: wie betaalt levensverlengende renovatie?"

Om meer duidelijkheid te scheppen, pleit de PO-Raad er daarom al langer voor om in de wet vast te leggen wie verantwoordelijk is voor renovatie.

Basisschool De Ontdekkingsreis in Doorn zit om de tafel met de gemeente om te praten over nieuwbouw. Š Marcel van den Bergh / de Volkskrant

| 49

ROERMOND | Basisschool Neel

Tekst en Beeld | Duco

Architecturaal indrukwekkende basisschool Een schoolgebouw spreekt niet altijd tot de verbeelding. Ze zijn met veel, maar soms springt er één uit die weet te verrassen of in dit geval: waarvoor je ogen te weinig hebt. Met basisschool Neel is de wijk Maasniel in Roermond een opmerkelijk bouwwerk rijker. Een zelden geziene, hedendaagse visie op architectuur met prominente aandacht voor de luchtkwaliteit doorbreekt de eentonigheid van schoolgebouwen en maakt van deze in 2015 opgeleverde schoolaanbouw een waar huzarenstukje.

KNIPOOG NAAR NATUUR Aan het woord is architect Hans Coppen: “In Nederland staan er duizenden schoolgebouwen, de meeste met een slechte luchtkwaliteit.

Omdat een fris en gezond binnenklimaat voor elk kind en docent vanzelfsprekend zou moeten zijn, vormde de natuur de rode draad door deze werken. Zo werd er resoluut gekozen om natuurlijk te ventileren zodat alle ruimtes steeds voorzien worden van een continue toevoer van verse buitenlucht. Dit resulteert in een optimale en inspirerende leeromgeving waarin iedereen op elk moment van de dag het maximale uit zichzelf kan halen.”

❚ ➤

Het was ventilatie- en zonweringspecialist Duco die de moeilijke opdracht toegewezen kreeg om een gezonde, comfortabele én energiezuinige omgeving te realiseren. “Het ontwerp van het gevelbeeld maakte deze uitdaging er zeker niet gemakkelijker op,” verduidelijkt Hans Coppen.

“De volledige gevel is immers bekleed met gestileerde bomen waarbij de boomachtige structuur delen van de rechte ramen overlapt. Dit stelde dan ook specifieke eisen aan ventilatie en zonwering.”

Ventilatieroosters met geïntegreerde zonwering In samenspraak met het architectenbureau ging Duco aan de slag met de DucoTwin 120 ‘ZR’ en de TronicTwin 120 5 Pa, twee ventilatieroosters met geïntegreerde zonwering, om het binnenklimaat in de basisschool beheersbaar te houden.

“Dankzij de toepassing van deze twee ventilatieroosters wordt er niet enkel op natuurlijke wijze verse lucht toegevoerd,” aldus de architect. “Beide roosters garanderen eveneens een optimaal evenwicht tussen voldoende daglicht, het bewaren van het zicht naar buiten toe en een efficiënte afscherming van de zonnestralen.

Bovendien zorgen de roosters ook bij gesloten zonwering voor voldoende ventilatie. De eenvoudige plaatsing en het onderhoud van binnenuit zijn twee bijkomende sterkte troeven.”

50 |

ROERMOND | Basisschool Neel

Om te vermijden dat leerlingen dreigen weg te zakken bij een toename van het CO2-gehalte in de lucht en om de leerprestaties van de kinderen aanzienlijk te verbeteren, dienen de ruimtes steevast te worden voorzien van frisse buitenlucht.

“Dit vraagt een ventilatiedebiet van ruim 1.000 m3 per lokaal en per uur,” stelt Hans Coppen.

“Specifiek voor dit project heeft Duco daarom de TronicTwin 120 uitgelegd over een drukverschil van 5 Pa. Hierdoor is het hele ventilatiesysteem robuuster, stabieler en minder afhankelijk van de (weers)omstandigheden. Ook geven 5 Pa-roosters als voordeel dat de roosterlengte flink gere-

duceerd kan worden. Door de hoge luchtsnelheid waren kleinere ventilatieroosters wenselijk, wat eveneens resulteerde in een betere integratie in het gevelbeeld.”

“Ook de energetische kwaliteit laat in vele scholen nog vaak te wensen over,” vervolgt Coppen.

“Omdat het milieu in dit project centraal staat, wilden we een energiezuinig project realiseren.

Door de elektronische aansturing op basis van CO2-metingen openen en sluiten de Tronicroosters zich automatisch naargelang de ventilatiebehoefte. Op die manier wordt er niet meer

geventileerd dan nodig is en dit brengt een aanzienlijke energiebesparing met zich mee.”

TEVREDEN TERUGBLIK “Het nieuwbouwgedeelte heeft alle verwachtingen overtroffen, niet enkel door het duurzame ontwerp met aandacht voor een optimaal binnenklimaat.

Ook hebben de niet-alledaagse uitstraling en de talrijke mogelijkheden die het gebouw biedt in combinatie met de open en efficiënte samenwerking tussen alle betrokken partijen eraan bijgedragen dat het project zeer enthousiast in de markt onthaald wordt,” besluit een opgetogen Hans Coppen. ❚

| 51

'S-HERTOGENBOSCH | Kindercampus Noord

Tekst en Beeld | Liliane Verwoolde

EEN ENERGIENEUTRALE SCHOOL

Tafeltennis op hoog niveau vraagt om flinke geluidsisolatie Bij de voorbereiding van Kindercampus Noord heeft ATO Scholenkring nog de ambitie om er een ‘frisse school, klasse B’ van te maken.

Maar hoe meer zij zich erin verdiept, hoe hoger de ambitie wordt. Als zij met behulp van de installatieadviseur inzicht krijgt in meerdere duurzaamheidscenario’s, gaat zij vol enthousiasme voor een gebouw met een EPC van 0.

Kindercampus Noord in ’s-Hertogenbosch wordt straks het onderkomen van basisschool De Cirkel, basisschool Noorderlicht, Kinderopvang NulVier en tafeltennisvereniging Never Despair. Voor de bouw van de campus nodigde opdrachtgever ATO meerdere aannemers uit. Rots Bouw deed de Economisch Meest Voordelige Inschrijving doet. Zij werkt op dit moment aan een efficiënte, duurzame school met fraaie afwerkingen en degelijke materialen.

EPC = 0 Rots Bouw kreeg het werk met name gegund omdat zij een ruime ervaring heeft in de bouw van scholen, waaronder extreem duurzame scholen. “Toch gaan we nu weer een stapje verder”, vertelt Egbert-Jan Rots, directeur van Rots Bouw. “Er is een flinke reeks maatregelen genomen om de gewenste energie-prestatie-coëfficiënt te halen. Zo zijn verwarming en koeling geregeld met warmte-koude-opslag en een warmtepomp. De energie hiervoor wordt geleverd door zonnepanelen. We hebben er zo’n vertrouwen in dat de geleverde energie voldoende is, dat de school zelfs geen gasaansluiting meer heeft. Goede isolatie, een optimale luchtdichtheid en CO2-gestuurde ventilatie – waarbij de kwaliteit van de lucht bepaalt wanneer de installaties aanslaan – doen de rest.”

VOORBEREIDEN IN 3D Ter voorbereiding op de bouw werkte Rots Bouw het hele project uit in 3D. Zo worden mogelijke problemen op voorhand zichtbaar en kunnen die vantevoren worden opgelost. De sparingen voor de installaties zijn helder in beeld gebracht en de werkzaamheden van de leveranciers kunnen naadloos op elkaar worden afgestemd. “De tijdwinst die we hierdoor behalen is welkom”, vertelt Rots. “In de herfst van dit jaar moet de school worden opgeleverd.”

'DE KINDERCAMPUS HEEFT NIET ALLEEN EEN GROENE UITSTRALING. ZE IS OOK ‘GROEN’ IN DE BREDE ZIN VAN HET WOORD' GELUIDSABSORBERENDE SPORTVLOER Speciale aandacht vraagt de sporthal op de eerste etage. Deze moet niet alleen geschikt zijn voor reguliere gymlessen, maar ook voor de tafeltennissport op hoog niveau. Om het doordringende geluid van de pingpongballetjes te dempen, wordt de sporthal akoestisch ontkoppeld van de rest

52 |

'S-HERTOGENBOSCH | Kindercampus Noord

van het gebouw. Geluidsbruggen worden vermeden en alle aansluitingen worden voorzien van akoestische demping. “Het vroeg enig zoekwerk om de juiste vloer te vinden”, vertelt Rots. “Die moet hard genoeg zijn om er balspelen op te kunnen uitoefenen, maar zacht genoeg om geluid te absorberen.”

Met de extreem lage EPC is de Kindercampus de eerste energieneutrale school van Nederland. De hoeveelheid energie die wordt opgewekt is net zo groot als de hoeveelheid energie die wordt gebruikt. ❚

Bouwinfo OPDRACHTGEVER ONTWERP BOUWMANAGEMENT ADVIES UITVOERING ADVIES INSTALLATIES BOUWKOSTEN BOUWPERIODE

ATO-scholenkring - ’s-Hertogenbosch Jorissen Simonetti Architecten – Rijssen Stichting Digidact - Rosmalen Goudstikker – De Vries – ‘s-Hertogenbosch Rots Bouw - Aalten Sweegers en de Bruin – ‘s-Hertogenbosch € 3,5 miljoen juli 2015 – oktober 2016

| 53

UTRECHT | Obs Oog in Al

Tekst | Liliane Verwoolde, Beeld | NEXT Architects

SCHOOL EN FIETSBRUG VORMEN ÉÉN GEHEEL

Een permacultuurtuin op het dak Het Utrechtse stadsdeel Leidsche Rijn – ten Westen van de A2 - was tot nu toe een wijk apart. Maar de fietsbrug over het Amsterdam-Rijnkanaal brengt daar verandering in. De brug verbetert de bereikbaarheid van de wijk en landt … op het dak van de nieuwe school ‘Oog in Al’.

Met de bouw van de nieuwe montessorischool OBS Oog in Al aan het Victor Hugo Plantsoen slaat de gemeente Utrecht twee vliegen in één klap. Het sterk verouderde schoolgebouw in de wijk Oog in Al wordt vervangen en de fietsbrug verbetert de bereikbaarheid van de wijk Leidsche Rijn. School, fietsbrug en herinrichting van de Everard Meijsterlaan vormen een integraal en complex project. Veel specialistische werkzaamheden concentreren zich op een klein oppervlakte. KlaassenGroep bouwt de school en Roelofs neemt de herinrichting van de openbare ruimte voor haar rekening.

BLVC-PLAN Het werk vindt plaats in de levendige woonwijk Oog in Al, met volop schoolgaande kinderen. “Hinder en risico’s moeten daarom tot het minimum worden

Vogelvluchtperspectief van het schoolgebouw in het Victor Hugoplantsoen.

54 |

beperkt”, vertelt Matthijs Bulsink, projectleider van KlaassenGroep “Hiervoor hebben we samen met Roelofs een BLVC-plan opgesteld. In dit plan staan bereikbaarheid, leefbaarheid, veiligheid en communicatie centraal. Er staat bijvoorbeeld in dat de bouwplaats wordt afgezet met hekken en doeken, dat voor het zware verkeer een tijdelijke asfaltweg wordt aangelegd en dat het bouwverkeer tijdens de spitstijden van de school stilligt. Tijdens de breng- en haalmomenten van de kinderen is er geen transport naar de bouwplaats.”

CENTRALE ENTREEHAL In het ontwerp van de school is gezocht naar een optimale stedenbouwkundige inpassing, waarbij de school gedeeltelijk onder het landhoofd en de aanbrug van de fietsbrug is geschoven. Zo wordt de ruimte onder de brug

UTRECHT | Obs Oog in Al

'HET FIETSPAD SLINGERT OVER HET DAK VAN DE SCHOOL' nuttig gebruikt en ontstaat een compact schoolgebouw met een beschut plein op het noorden, gericht op de wijk. In het hart van de school bevindt zich de centrale aula, waar de kinderen ’s ochtends binnenkomen. Deze kan worden gekoppeld aan het aangrenzende speellokaal waardoor een grote ruimte ontstaat voor voorstellingen en plenaire bijeenkomsten. De grote trap, die de bovenbouw aan de centrale hal koppelt, doet dan dienst als tribune.

EEN GROENE UITSTRALING Omdat de montessorischool veel aandacht besteedt aan natuuronderwijs, is op het dak een permacultuurtuin ingericht. “De school heeft nu een tuin en wil die niet graag missen”, vertelt Bulsink. “Daarom is op het lage gedeelte van de school een tuin ingericht. Die tuin vormt samen met het dakterras een extra buitenruimte.” De nieuwe school wordt in het voorjaar in gebruik ❚ genomen. Daarna wordt de oude school gesloopt.

Bouwinfo OPDRACHTGEVER ONTWERP ADVIES UITVOERING

ADVIES INSTALLATIES INSTALLATIES BOUWPERIODE

Gemeente Utrecht NEXT Architects – Amsterdam Pieters Bouwtechniek – Haarlem KlaassenGroep - Dinxperlo en Roelofs Advies en Ontwerp - Veenendaal DWA – Ede Gotink Installatie – Hengelo maart 2015 – voorjaar 2016

Of het nu gaat om een woonhuis, een utiliteitsgebouw, een school of gebiedsontwikkeling….bouwen is het waarmaken van een ambitie, het realiseren van een droom.

Maar bouwen is ook een complex proces. Alle stappen daarin –ontwikkelen, ontwerpen, bouwen, exploiteren, onderhouden– bepalen uiteindelijk sámen het succes van een bouwproject. Bouwen is daarom méér, de KlaassenGroep biedt u die meerbouwwaarde.

www.klaassen.com

| 55

Sanitair Tekst | Sjoerd Meuleman , Beeld | Kupan

SPECIALE SANITAIRDEUR:

Watervast, onderhoudsvrij en sterk Bijna niet weg te denken uit veel utiliteitsgebouwen: de bekende en veelal op pootjes gemonteerde sanitair douches en toiletcabines, te zien in onder meer onderwijsgebouwen, zwembaden en sportcentra. In dezelfde lijn liggen de deuren van producent Kupan. In stompe of opdekuitvoering, in uiteenlopende kleuren en eenvoudig te plaatsen in elk traditioneel binnenkozijn.

Ze maken lockers, garderobesystemen en in toenemende mate ook laboratoriummeubilair. Maar het bekendst is Kupan toch wel van de sanitair douches en toiletcabines in sporthallen, op campings en ook in veel onderwijsgebouwen. Al jaren produceert de fabrikant eveneens deuren met volstrekt dezelfde eigenschappen als de sanitair wandsystemen. Directeur Norbert ten Brinke: “Nieuw zijn de deuren inderdaad niet, wel zijn ze qua eigenschappen nog steeds volstrekt uniek. Net als de units zijn ze onverslijtbaar, honderd procent watervast en - vanzelfsprekend bijna - zeer goed te reinigen. Een uitkomst voor traditioneel gebouwde natte ruimten.”

56 |

ONDERHOUDSVRIJ Het bijzondere zit hem in het toegepaste materiaal: zowel de van polystyreen gemaakte stijlen en dorpels, als de tweezijdige tweeënhalve millimeter dikke Volkern-afwerking zijn waterongevoelig, dus zeer geschikt voor drukbezochte natte ruimten. Zoals die onder meer te vinden zijn in studentenhuisvestingscomplexen. Ten Brinke: “Steeds vaker worden tegenwoordig leegstaande utiliteitsgebouwen omgebouwd tot studentenhuisvesting. Ik wil niet moralistisch doen, maar iedereen weet dat studenten andere prioriteiten hebben dan het schoonmaken van toilet- en badkamer-

Sanitair

deuren. Met deze deuren zijn verhuurders verzekerd van duurzaamheid. Ze zijn schimmelvrij en gaan gegarandeerd dertig jaar mee.”

MAATWERK EN BEWERKEN Ook een pluspunt is het geringe gewicht van de deuren. Dankzij de eveneens watervaste honingraatvulling bedraagt dat slechts achttien kilogram per deur.

Volgens Ten Brinke belangrijk bij grotere leveringen, omdat ‘elke, kilogram te vervoeren en af te hangen deur doorwerkt in het arbeidsproces’. “De deuren worden op elke gewenste maat geproduceerd, en kunnen desgewenst worden ingemeten en ook afgehangen. Bij renovaties of in onvoorziene situaties kan het gebeuren dat er in het werk nog iets aan moet worden pasgemaakt. Dat gaat prima, want zowel het randwerk als de Volkern-plaat laten zich goed bewerken. Scherp gereedschap is hiervoor wel een voorwaarde.”

DUPLEX De deuren zijn verkrijgbaar in een zowel een stompe als opdekuitvoering.

Een bijzonder type is de duplex deur voor kleine eenheden in nieuwbouwprojecten. Ten Brinke: “Huisvesting is voor studenten niet zelden een hoge kostenpost. Opdrachtgevers zijn zich daarvan bewust en ontwikkelen daarom veelal kleine en betaalbare studentenunits. Met de duplex deur worden de douche en toiletruimte met een en dezelfde deur toegankelijk gemaakt. Dit met dezelfde eigenschappen en kwaliteiten als de gewone uitvoering.” ❚

Type Duplex voor kleine eenheden.

| 57

Samsung Electronics is wereldwijd marktleider op vele gebieden, variërend van monitoren en TV’s tot mobiele telefoons en geheugenchips. Via innovatieve en betrouwbare producten laat Samsung de wereld kennis maken met fantastisch nieuwe mogelijkheden. Zo ook op het gebied van klimaatbeheersing.

De totaaloplossingen van Samsung klimaatbeheersing Warmtepompen - Lucht-lucht - Lucht-water - Water-lucht - Water-water - Lucht-lucht/water - Water-lucht/water

+ aansluiting op luchtbehandelingskasten oploss De perfecte ing van he voor het verb t binnen eteren in scho klimaat len

WTW ventilatie

- Enthalpieventilatie, vocht en temperatuur - Zeer schone lucht door unieke F8 filters - Geen (elektrische) voorverwarming nodig

Airconditioning - Volledig assortiment binnendelen in diverse capaciteiten

www.samsung-klimaat.nl

Biedt u de gasten ook maximale privacy ?

V L A K K E

V O O R Z E T W A N D

Z O N D E R

P R O F I E L E N

• Diverse kleurcombinaties mogelijk • Onzichtbare scharnieren in gesloten toestand • Stijlvol design en hoogwaardige kwaliteit • 1 miljoen sluitingen zonder smering • Constructies zijn mechanisch getest op sterkte • Sluitingen zijn getest op dynamische bewegingen • Tekenwerk voor u ook in 3-D beschikbaar • KUPAN als het echt mooi moet zijn • KUPAN als het echt goed moet zijn • KUPAN als u waarde hecht aan een goede organisatie Kijk op www.kupan.nl, vraag naar onze brochures of neem contact op voor een voorstel op maat.

WWW.SHOP.KUPAN.COM Kupan BV Postbus 47 - 7050 AA Varsseveld T +31 (0)315 76 00 60 E info@kupan.com I www.kupan.com

Sanitair

Tekst | Sjoerd Meuleman

SANITAIR-UNITS MET EXTRA’S Sanitair-units zijn vooral zo populair omdat ze flexibiliteit koppelen aan schoonmaakgemak. Zoals die van de firma Leerkotte uit Hengelo.

Met (eventueel) vrijhangende wanden, vlakke deuren en scharnieren die honderd procent vingerveilig zijn.

Te zien in schoolgebouwen, sportcentra en zwembaden, maar ook in natte ruimten van openbare instellingen: de van Volkern-plaatmateriaal gemaakte sanitair-units, te leveren in vrijwel elke kleur, print of motief. Producent en leverancier Leerkotte BV maakt deze units in alle vormen en varianten. Met enkele onderscheidende eigenschappen, zegt verkoopleider Harold Stokvis: “In principe verschillen de merken niet zo veel, het belangrijkste voordeel is dat sanitaire units installatiegemak koppelen aan hygiëne en duurzaamheid.

Wij zoeken het daarom in details, in eigenschappen die onze units net boven die van anderen uittillen.”

Bijvoorbeeld het door Leerkotte ontwikkelde balkprofiel, voor het vrij kunnen laten hangen van wanden. Dit profiel kan zonder constructieve ingrepen worden aangebracht. Stokvis: “Standaard worden de units uitgevoerd op pootjes. Dat kan onwenselijk zijn, vooral in ruimten die veelvuldig gereinigd moeten worden. Tegen geringe meerkosten wordt deze voorziening gemonteerd.” Ook onderscheidend zijn de deuren: geen opdek, maar vlak gemonteerd in het voorfront van de wand. Stokvis: “Met speciaal geconstrueerde scharnieren. Zo blijven vingers veilig.” ❚

'HET BELANGRIJKSTE VOORDEEL IS DAT SANITAIRE UNITS INSTALLATIEGEMAK KOPPELEN AAN HYGIËNE EN DUURZAAMHEID'

| 59

DELFT | TNW TU

Een technisch gebouw.

Tekst | Sjoerd Meuleman, Beeld | ŠPetra Appelhof 2016

TNW TU-DELFT:

Spannend tot het eind Als wetenschap bouwt, is het meestal complex. Een mooi voorbeeld is de juist opgeleverde faculteit Technische Natuurwetenschappen (TNW) van TU-Delft. Ruim 30.000 vloeroppervlak telt het gebouw, waarvan een groot aantal heel bijzondere.

60 |

DELFT | TNW TU

Entree.

TRILLINGSNIVEAU Twee gradaties trillingsniveaus werden vooraf vastgesteld - HR-labs (high resolution) met gradatie VC-F, daarnaast MR-labs (medium) met gradatie VC-E. Een verschil van achteraf nog kunnen anticiperen, en helemaal niet, zegt Smolders: “Het grootste verschil betreft flexibiliteit. De MR-labs zijn vrij indeelbaar, dus is het trillingsniveau overal even aanvaardbaar. Dat maakt de positionering van onderzoeksopstellingen minder definitief. Dit in tegenstelling tot de HR-labs. Daarvan is de locatie van de tafels exact voorafgaand bepaald, bovendien staan die los van de vloer, op daarvoor speciaal geconstrueerde pootjes. Het moeilijke hieraan was het onomkeerbare. Want exacte elementlocaties moesten al worden vastgesteld, tussen de ruwbouwwerkzaamheden door.” Vreugde en waarschijnlijk opluchting dan ook toen de definitieve testen hadden plaatsgevonden. De HR-labs presteerden conform de voorgeschreven F-gradatie, die MR-labs nog een stap hoger (ook F, op een VC-schaal van A t/m G).

Op de kop af twintig maanden is er aan gebouwd. En nu is het - op wat losse eindjes en gebruikerswensen na - klaar: TU-Delft heeft met de nieuwgebouwde TNW-faculteit een niet alleen groot, maar vooral technisch gebouw in gebruik genomen. Met als hoofdzakelijke complexiteit de bouw van tien trillingarme betonplaten voor klimaatonafhankelijke laboratoria. Bouwcombinatie Hurks/Kuijpers begon met het gebouw in juni 2014. Toen al was duidelijk dat de laboratoria als een rode draad door het werk zouden lopen, zegt Ton Smolders, projectleider bij Hurks: “De laboratoria zijn betonnen doos-constructies, gefundeerd op een gemiddeld tachtig centimeter dikke, en los van de constructie gehouden betonplaat.

De voorgeschreven eisen waren namelijk hoog. Niet alleen wat betreft klimaatbeheersing, maar meer nog ter voorkoming van trillingen.”

TESTEN Daarbij was de tijdsdruk gedurende het werk hoog. Er was geconformeerd aan 4 februari 2016 als opleverdag, alle zeilen moesten worden bijgezet om die datum ook te halen. Met als terugkerend en ook spannend ijkpunt de geregeld gehouden proeven, om te testen of trillingen wel binnen de perken bleven. Smolders: “Specifieke testen op bijvoorbeeld luchtdichtheid of klimaatprestaties zijn niet ongewoon, dat gebeurt veel vaker tegenwoordig. Controle was ook hier het geval, in de vorm van een speciaal opgezet vlaggensysteem, waarbij een gouden vlag stond voor ‘alles boven vereist’ ’ en een rode vlag voor ‘aandacht benodigd’. Spannend natuurlijk elke keer, maar daarom niet minder noodzakelijk.” ➤

| 61

DELFT | TNW TU

BIJZONDERS Het faculteitsgebouw wordt nu ingericht voor gebruik. Bij Smolders overheerst vooral trots. Niet eerder immers realiseerde hij een gebouw, waarbij zulke fijnzinnige details bepalend zijn. Vanzelfsprekend zijn er dan ook de vooral lovende woorden, voor iedereen die bij het werk betrokken was.

Want partijen aan het werk, daarvan waren er genoeg, zegt Smolders.

“Je ziet aan alles dat dit werk voor iedereen iets bijzonders is. Als je al bedenkt dat ruim de helft van het budget toekomt aan installaties en laboratoriummeubilair, dan zegt dat wel iets over de importantie ervan.

Het is een eyecatcher voor op het portfolio.” ❚

Projectinfo VALARMSCHERMEN: FUNCTIONEEL EN MOOI TEGELIJK De bouw van de nieuwe NTW faculteit van de TU in Delft was een aansprekend project. Mooi voor op het portfolio van onder andere Schellekens & Schellekens dat de besteksmatig voorgeschreven valarmschermen realiseerde.

Onderschrift: eerst zakken, dan pas uitval.

De NTW-faculteit TU-Delft is na twee jaar bouwen voltooid. Te zien ook aan de smalle gevelkozijnen die nu inmiddels allemaal zijn voorzien van zonwering. Schellekens & Schellekens leverde en monteerde voor het project bijna vijfhonderd valarmschermen. Omdat met dat type zonwering de zijwaartse lichtinval het meest wordt gereduceerd, zegt accountmanager Harm Jan Blom, “Het grote voordeel van valarmschermen is dat het scherm eerst zakt en dan pas uitvalt. Hierdoor wordt de hoek voor lichtinval verkleind. Daarnaast passen ze ook mooi in het gevelbeeld.” Dat laatste vond de architect blijkbaar ook.

Want die schreef de schermen met naam en toenaam voor in het bestek.

Blom: “We hebben het afgelopen jaar ons vijftigjarig jubileum gevierd. Bovendien zijn we al geruime tijd marktleider in Nederland. Dat schept vertrouwen.”

Bouwinfo OPDRACHTGEVER TU Delft

ONTWERP Ector Hoogstad Architecten, Rotterdam UITVOERING Hurks ‘s-Hertogenbosch INSTALLATIES E&W Installatiecombinatie Kuijpers/ULC, ’s-Hertogenbosch INSTALLATIEADVIEZEN Valstar Simonis, Rijswijk CONSTRUCTEUR Pieters Bouwtechniek, Delft BOUWFYSICA/AKOESTIEK ABT, Delft TRILLINGEN Peutz, Zoetermeer START BOUW 04-06-2014 OPLEVERING 04-02-2016

62 |

GRONINGEN | Wiebenga-complex

Wiebenga-complexbeeld

Tekst | Sjoerd Meuleman, Beeld | DP6 architectuurstudio

WIEBENGA-COMPLEX NIEUW LEVEN WAARD Sommige gebouwen verdienen alleen al uit historisch oogpunt een tweede leven. Zoals het Groningse rijksmonument Wiebenga-complex, een in 1922 door architect Jan Gerko Wiebenga ontworpen onderwijscomplex dat het zakelijk denken uit die tijd treffend in beeld brengt. Nu, een kleine honderd jaar later wordt het gebouw weer levensbestendig - met inachtneming van authentieke details.

Elk gebouw draagt - in meer of mindere mate - de handtekening van zijn tijd. Dat kan zeker worden gezegd van het monumentale Wiebengacomplex (Hanzehogeschool Groningen) aan de noordkant van Groningen.

Met de slanke betonconstructie, strenge rechthoekige vormen en repetitie in kozijnen vormt het gebouw een schoolvoorbeeld van historisch architecturale denkbeelden, zegt Mirjam Steins van BiermanHenket Architecten, die samen met Chris de Weijer van DP6 architectuurstudio het renovatiec.q. nieuwbouwontwerp bepaalde. Steins: “Het Wiebenga-complex was een weliswaar kenmerkend, maar in gebruik ook onhandig gebouw geworden. De laatste decennia was de oriëntatie in het gebouw zoekgeraakt.

Met dit ontwerp worden oorspronkelijk uitgangspunten hersteld, binnen de gebouwstructuur zoals Wiebenga die destijds ontwierp.”

AARDBEVINGSBESTENDIG Die onwenselijke routing kwam voort uit een opeenstapeling van bouwkundige uitbreidingen. De logistieke logica was hierdoor verdwenen.

Bovendien waren de hoofdgebouwen energetisch uit de tijd. De Weijer van DP6: “Die nieuwbouwplannen bestonden al langer - niet alleen vanwege routeverbetering, maar ook vanwege capaciteitstekort. Het bijzondere is dat de nieuwbouw aardbevingsbestendig wordt geconstrueerd. ➤

| 63

GRONINGEN | Wiebenga-complex

Entree

Dat had nogal wat voeten in de aarde, aangezien de eerste ontwerpen dateerden van voor de regelgeving op aardbevingsgebied.” Dankzij nieuwe inzichten besloot het team de constructie licht en wijds te houden.

Zodat het gebouw zich schikt in plaats van scheurt. Het gebouw wordt versterkt met zogeheten slender walls (schokbestendige schoren). Ook de composietgevelelementen zijn relatief aardbevingsbestendig.

PUBLIEK Inpandig laat de nieuwbouw zich omschrijven als ruimtelijk. Dit om samenwerking in de hier geformeerde skills labs (open en toegankelijke praktijkruimten) maximaal te bevorderen. Bovendien creëert het hart vernieuwde korte lijnen, tot in de bestaande vleugels toe.

De Weijer: “Nieuwe onderwijsgebouwen zetten in op zichtbaar maken van praktijksituaties. Dit om de leeromgeving uitdagend te houden. Dat zie je ook in dit ontwerp sterk terug.” Hij voegt eraan toe dat de nieuwbouw is ontworpen vanuit de geest van Wiebenga. Dat wil zeggen dat er parallelle lijnen en symmetrische bouwvolumes worden gecreëerd, gegroepeerd rond een centrale as.

DETAILS De ingrepen aan de bestaande bouwdelen zijn vooral duurzaam. Onder meer met de installatie van een nieuw, op zogeheten BaOpt-techniek gebaseerd klimaatsysteem. Hiermee worden ruimten op lichte overdruk gezet, waardoor binnenkomende lucht zich gelijkmatig verspreidt, zonder hinderlijke koudeval en tocht. Arbeidsintensief vooral is het werk aan de bestaande gevelkozijnen. Want die zijn monumentaal, dus dient het aanzicht ervan te worden gehandhaafd. Steins: “Er komt dun isolatieglas in, maar de voor het gebouw kenmerkende stalen raamkaders blijven intact. Wat oude elementen betreft: bijzonder aan de uitwerking is dat elk

64 |

ertoe doend authentiek element wordt vastgelegd in de BIM-modellen.

Zodat bij toekomstig onderhoud in één oogopslag te zien is, wat monumentaal is en wat niet.” ❚

Bouwinfo OPDRACHTGEVER Hanzehogeschool Groningen

ONTWERP BiermanHenket Architecten, Esch/DP6 architectuurstudio, Delft UITVOERING Geveke Bouw, Groningen INSTALLATIES -E Croon, Groningen -W Wolter & Dros, Groningen BIM-TECHNISCH ADVIES ABT, Velp INSTALLATIEADVIES Syperda-Hardy, IJlst CONSTRUCTEUR Wassenaar, Haren BOUWFYSISCH ADVIES DGMR, Drachten START BOUW 2015 OPLEVERING 2017

GRONINGEN | Wiebenga-complex

Volledig uitgewerkt in BIM Het monumentale Wiebenga-complex krijgt een tweede leven.

Adviesbureau Sijperda-Hardy heeft doormiddel van een haalbaarheidsonderzoek verschillende systeemconcepten onder de loep genomen op zowel installatietechnisch, bouwkundig als bouwfysisch vakgebied om tot een integraal geheel te komen.

In de regelstrategie zijn diverse voelers, meters en opnemers verwerkt om de installatie te monitoren om na de uitvoering en in het gebruik de installatie te blijven fine tunen om zo de energiekosten zo laag mogelijk te houden.

Voor de verlichting is de nieuwste Led technologie gebruikt, in combinatie met slimme schakelingen. Het datanetwerk wordt volledig vernieuwd zodat in de nieuwe situatie een geïntegreerd geheel ontstaat volgens de nieuwste standaard. De bedieningsmogelijkheden en signaleringen van alle bouwdelen worden gecentreerd op één plaats in de nieuwbouw.

Zowel voor de nieuwbouw als de renovatie zijn de aspecten van het Frisse Scholen principe Klasse B opgenomen.

In verband met de gaswinning zijn aardbevingvoorzieningen in het ontwerp geïntegreerd. ❚

O og vo or te ch ni

ek

De installaties in te renoveren bouwdelen zijn ten tijde van het ontwerp volledig met maatvoering in kaart gebracht en te samen met de nieuwbouw uitgewerkt in een 3D BIM model. De realisatiefase wordt eveneens volledig uitgewerkt in BIM. In de bestaande bouwdelen vindt zowel functionele als technische renovatie plaats, met significante verbeteringen in het binnenklimaat. De bestaande bouwdelen worden in de nieuwe situatie afgestemd op de huidige eisen qua luchtkwaliteit, koeling en warmteopwekking op een energetisch en efficiënte wijze. De rijksmonumenten worden voorzien van vraaggestuurde luchtbehandelingskasten met wtw in combinatie met een omkeerbare luchtwater warmtepomp middels het climotion systeem (baopt).

De uitbreiding die wordt gerealiseerd vindt plaats op het binnenterrein. De warmteopwekking wordt hier gerealiseerd door middel van een bivalente installatie, bestaande uit een warmtepomp in combinatie met gesloten bodemwisselaars en gasgestookte verwarmingsketels. De warmteafgifte in de nieuwbouw wordt gerealiseerd door middel van een vraaggestuurde ventilatiesysteem middels het climotion systeem (baopt).

Installatietechnisch adviesbureau T (0515) 429 777 E info@sijperda-hardy.nl W www.sijperda-hardy.nl

| 65

Harry Vedder

Tekst en Beeld | Harry Vedder

Slim aanbesteden door sturen op exploitatiekosten!

Stichting Essentius ontwikkelde samen met M3V Advies een toekomstgericht gebouw voor het Integraal Kind Centrum (IKC) in Ulft. Niet eenvoudig om duurzame exploitatie na te streven in tijden van

afnemende

leerlingenaantallen,

waarin fusies aan de orde van de dag zijn en de doordecentralisatie van het buitenonderhoud en aanpassing van gebouwen in 2015 ook aan de orde is.

Harry Vedder Senior Adviseur M3V

66 |

Harry Vedder

Essentius is een basisschoolorganisatie in de Achterhoek en heeft 10 basisscholen in 9 dorpen onder haar hoede. In het totaal rond de 1.700 leerlingen en 150 personeelsleden in een sterk krimpende omgeving. Essentius realiseert in Ulft Noord een integraal kindcentrum (IKC) voor kinderen van 0 tot 12 jaar. Essentius is verantwoordelijk voor de exploitatie inclusief de verhuur aan de kinderopvang (2.000 m2 bvo). De totale investering bedraagt circa 3,5 miljoen euro, inclusief de gymzaal. Anticiperend op de verwachte afname van het aantal leerlingen, wordt nu een te kleine school gebouwd. Maar één die wel eenvoudig en snel uitbreidbaar is voor later. Het is gelukt een energieneutraal en eenvoudig aanpasbaar gebouw te realiseren dat minimaal 25 jaar gegarandeerd binnen de Rijksvergoedingen exploiteerbaar is.

AMBITIE ESSENTIUS Essentius heeft van de gemeente ‘groen licht’ gekregen voor het realiseren van een toekomstbestendige voorziening waarmee: • snel en eenvoudig ingespeeld wordt op ontwikkelingen in het leerlingaantal (groei, krimp); • binnen het financieel budget van de school (toekomstige Rijksvergoedingen) onderhoud en exploitatie gegarandeerd wordt.

Het is daarbij uniek dat de gemeente haar investeringsbudget volledig beschikbaar stelt en dit besteed mag worden aan de maximale kwaliteit. Essentius zocht een aanbestedingswijze die marktpartijen uitdaagt tot de inzet van creativiteit, ervaring en deskundigheid, naast het leveren van een maximaal waardevol aanbod binnen het beschikbare budget.

Het schoolbestuur zocht een bij haar ambities passend en zo optimaal mogelijk aanbod door: a. één integraal contract voor ontwerp, realisatie, onderhoud en energiegebruik; b. eenvoudige vraagspecificatie, waarbij op eindresultaat en exploitatie is gestuurd; c. toepassen van het principe ‘Gunnen Op Waarde’; d. samenwerking en co-creatie (opdrachtgever en aanbieder).

Bij de laatst genoemde samenwerking wil Essentius zich laten aanspreken op haar inhoudelijke deskundigheid (onderwijs en bestuurlijk). Het ontwerpen en bouwen is de verantwoordelijkheid en deskundigheid van de aanbieder.

DE AANBESTEDING De aanbesteding is zodanig opgezet dat ook kleinere (lokale) partijen mee kunnen dingen.

Eenvoudig wat betreft de vraag. Maar vooral ook voor wat betreft de in de aanbiedingsfase gevraagde mate van uitwerking. Dat bleek succesvol: drie regionale en twee niet regionale middelgrote bedrijven hebben aan de aanbesteding deelgenomen. Essentius zelf was intensief en enthousiast betrokken bij het tot stand komen van het ontwerp en het (inhoudelijke) aanbod. Dit is gedurende de aanbesteding geborgd door veelvuldig overleg en kennisuitwisseling tussen aanbieders en Essentius.

Contractueel werd vastgelegd dat Essentius na gunning intensief betrokken wordt bij het uitwerken van de aanbieding via het definitief ontwerp tot de realisatie. Sturen op kwaliteit door het principe ‘Gunnen Op Waarde’ betekent dat aanbieders óók zijn beoordeeld op het (binnen budget) bieden van: • een vergrote gymzaal met een wedstrijdruimte van 14 x 22 m2; • maatregelen voor zo laag mogelijke levensduurkosten (TCO=Total Cost of Ownership); • maatregelen voor functieveranderbaarheid en aanpasbaarheid in omvang (m2’s) • overige niet gevraagde maar voor Essentius mogelijk wel interessante extra’s.

HET RESULTAAT De aanbesteding heeft voor Essentius tot vier krachtige aanbiedingen geleid. Slechts één aanbieding viel buiten het budget. De resterende aanbiedingen voldeden aan de verwachte kwaliteit met een close finish tussen de beste twee. De uiteindelijke keuze is gevallen op

'HET ONTWERPEN EN BOUWEN IS DE VERANTWOORDELIJKHEID EN DESKUNDIGHEID VAN DE AANBIEDER' Zenzo Maatschappelijk Vastgoed in combinatie met Rau Architecten uit Amsterdam. Belangrijkste kenmerken van het winnende ontwerp zijn: 1. Een functioneel krachtig antwoord op het beoogde kindconcept en snel en eenvoudig aanpasbaar aan ontwikkelingen daarin; 2 Slim uitbreidbaar voor zowel de school als de kinderopvang; 3. Een slim installatieconcept ten behoeve van een maximaal Fris Binnenklimaat en laag energiegebruik; 4. Met eigen opwekking een volledig energieneutrale school; 5. Financieel volledig binnen het beschikbare investerings-en exploitatiebudget (inclusief de voorzieningen voor eigen energieopwekking, klimaatinstallaties, etc.); 6. Contractueel gegarandeerde onderhoud- en energiekosten gedurende 25 jaar; 7. Geen financiële risico’s voor Essentius bij stijging energieprijzen e.d.

Kortom: Essentius kan zich de komende 25 jaar volledig richten op haar onderwijsproces en integraal kindconcept. Het gebouw is wat betreft kosten, functionaliteit, kwaliteit en omvang een volledig door de deskundige aanbieder gegarandeerde zorg. ❚

ZENZO MV Zenzo MV is zeer te spreken over de aanbestedingswijze, zoals toegepast in Ulft. De gevraagde voorinvestering was goed in balans met de omvang van het werk (waar de aanbesteding van dergelijke contracten vaak de neiging hebben te verworden tot complexe en juridisch processen). Een aanbestedingsproces is zeer bepalend voor het verdere verloop van de samenwerking tussen Opdrachtgever en Opdrachtnemer. Ulft heeft dit zeer goed neergezet en hier ook naar gehandeld gedurende het hele aanbestedingsproces.

ESSENTIUS Essentius heeft de laatste jaren nog intensiever en doelgerichter gewerkt aan het upgraden en inrichten voor haar organisatie om goed, eigentijds, passend onderwijs te kunnen bieden. Uiterst deskundig op onderwijsterrein maar niet op het terrein van bouwen van nieuwe scholen. Vandaar dat Essentius zocht naar een vorm, een proces waarop de (onderwijskundige) invloed op zowel de biedingen als het eindresultaat van groot belang zijn.

| 67

ROTTERDAM | STC Waalhaven

Tekst | Sjoerd Meuleman Beeld | DP6 Architectenstudio

STC-CAMPUS WAALHAVEN:

EEN DUBBEL ZO GROTE KOPIE Soms reiken de ambities van een bouwbedrijf verder dan alleen het veilig stellen van (eigen) omzetten. Zoals nu ook gebeurt bij de nieuw te bouwen uitbreiding van de STC-Group in de Waalhaven van Rotterdam. Twee bedrijven van een verschillende signatuur die onder gezamenlijke vlag het beste uit het gebouw willen halen.

Het gaat goed met de STC-Group in de Rotterdamse Waalhaven. Het bewijs daarvan vormt een (alweer) tweede nieuw te bouwen onderwijsgebouw. En dat terwijl er nog maar net een nieuw gebouw staat - sinds 2012 op dezelfde locatie, eveneens ontworpen door DP6 Architectenstudio. Robbert Douma,

68 |

afdelingsdirecteur Vastgoedbeheer en Nieuwbouw van STC-Group: â&#x20AC;&#x153;Ons onderwijs blijkt aan te spreken. Was het huidige onderkomen nog bedoeld als moderne vervanging voor onze oude school, ditmaal wordt er puur en alleen gebouwd vanwege de grote toeloop van nieuwe studenten. En je zult

ROTTERDAM | STC Waalhaven

zien dat het een net zo mooi gebouw wordt als het eerste.” STC-gebouw 2 zal plaats gaan bieden aan ruim 2.000 MBO-leerlingen. De oplevering is gepland in mei 2017.

VERBOND Bouwverantwoordelijk voor het project is VOF Built2Learn. Dit is een speciaal voor de school opgezet samenwerkingsverband tussen de bouwbedrijven Züblin Nederland en het Tilburgse Heerkens van Bavel. De opdracht werd verkregen dankzij onder meer een hoge EMVI-score, zegt Bart Lievaart, hoofd projectleider van Züblin. “De ingezette samenwerking stamt nog uit de aanbesteding van het eerste gebouw. Toen wisten zij ons net aan voor te blijven.

Samen dit gebouw optrekken heeft meerdere voordelen. Twee verschillende soorten bouwbedrijven - Züblin groot in grote projecten, Heerkens van Bavel kleiner maar platter georganiseerd - zijn in staat elkaar aan te vullen. We zien dit als een kans om te leren van elkaar.”

ETALAGE Het nieuwe onderkomen vormt een (bijna twee keer zo grote) kopie van het gebouw ernaast. In die zin dat de kubistische vorm, gevelmaterialen en kleuren identiek zijn. Wel anders is het hoofdvolume, dat zweeft boven het maaiveld. Hierdoor wordt de mogelijkheid geschapen voor parkeren onder het gebouw. Ook identiek is - op enkele dichte gevelpanelen na - de volledig transparante voorgevel. Hierdoor ontstaat een tweeledige etalagewerking zicht van binnenuit op de haven, andersom getoonde bedrijvigheid binnen de school. Een handtekening van de architect, zegt Douma. “Openheid en transparantie vormen kernwaarden van het ontwerp. Niet alleen aan de buitenkant, maar ook inpandig. Het is, anders gezegd, een gebouw dat moet kunnen ademen.”

SYMBOLISCH Binnen is de school opgedeeld in drie zones. De klaslokalen en leerfaciliteiten bevinden zich aan de oost- en westzijde, in het centrale deel komen open plekken - waaronder vides, leerpleinen, computerplekken en ontmoetingsplaatsen. Opvallend verder in het gebouw is de keus voor roltrappen. Praktisch en symbolisch tegelijk, zegt Lievaart. “Het aantal leerlingen is groot. Die zal je soepel door het gebouw heen moeten loodsen. En dat geldt natuurlijk juist voor een transportcollege.” Hij wijst nog op andere hoogwaardige elementen, betimmeringen die worden uitgevoerd met vooral veel bamboe. “Dat wordt nog een hele klus. Bamboe werkt, dus zal het gebouw snel wind- en water❚ dicht moeten. Een uitdaging, zoals dat heet.”

BOUWEN MET KENNIS

STC Waalhaven Rotterdam

Build2Learn is een samenwerking van Heerkens van Bavel Bouw BV en Züblin Nederland BV www.heerkensvanbavel.nl l www.zueblin-nederland.com | 69

MONTFORT | Basisischool De hovenier

In de tweede hal van de Hovenier hangen elf Lightway 600HP ter vervanging van een lichtstraat van 35m2, een halvering in investeringskosten.

De toegevoegde waarde van daglichtbuizen in het onderwijs Daglichtsystemen blijken enkele belangrijke onderscheidende eigenschappen te bevatten ten opzichte van andere meer klassieke daglichttoetreders zoals ramen en lichtstraten of daglichtkoepels. De afgelopen tijd geniet Lightway daardoor een toenemende belangstelling vanuit onderwijsinstellingen voor haar daglichtbuizen. Voor Onderwijs en Bouw bezochten we twee basisscholen waar deze daglichtsystemen (met duurzame kristalglazen koepels) zijn toegepast.

De heilzame werking van daglicht op de prestaties en gezondheid van leerlingen en medewerkers is wetenschappelijk aangetoond.

70 |

Ontwerpers van onderwijsgebouwen houden daar uiteraard rekening mee. Echter, de klassieke daglichtopeningen in gevels en daken

brengen ook enkele nadelen met zich mee.

Ze bevinden zich aan de buitenkant van het gebouw en hebben een beperkte instraling

MONTFORT | Basisischool De hovenier

Zes Lightway daglichtsystemen vervangen een lichtstraat (27m2), waarvan de contouren nog zichtbaar zijn.

dieper het gebouw in. Bovendien kunnen ze zorgen voor hinderlijke lichtinval tijdens zonnige dagen, waardoor zonwering nodig is.

Bovendien zorgen de relatief grote oppervlakken voor warmteverlies in de winter of ongewenste warmtetoename in de zomer.

Steeds meer scholen ontdekken de voordelen van daglichtbuizen; daarmee kan het daglicht dieper het gebouw in worden getransporteerd dankzij de spiegelreflectiebuizen. Dus ook inpandige vertrekken en lokalen kunnen van fris daglicht worden voorzien.

Dankzij de diffuser-glasplaten geven daglichtbuizen een diffuse daglichtspreiding, dus geen hinderlijke zoninval. Ze hoeven dus niet te worden verduisterd op zonnige dagen. Bovendien brengen ze op warme zomerdagen geen

ongewenste warmte binnen. Voor optimale isolatie kan Lightway de systemen uitvoeren met het gepatenteerde Blue Performance isolatie-element, met daarin dubbel of tripelglas (gas gevuld). De daglichtbuis vormt daarmee geen koudebrug meer en biedt uitstekende isolatiewaarden.

BASISSCHOOL DE HOVENIER IN MONTFORT In basisschool De Hovenier in Montfort zijn 19 Lightway Crystal 600HP daglichtbuizen met een diameter van 52 cm toegepast om enkele grote lichtstraten te vervangen (zie foto’s). De voormalige lichtstraten (respectievelijk 35m2, 19m2 en 7m2) veroorzaakten in de zomer veel hitte in de hallen van de school, aldus een medewerker van De Hovenier. De huidige Light-

ways hebben een veel kleinere opening in het dak nodig voor een relatief hoge daglichttoetreding. Het daglicht wordt diffuus verspreid in de hal en er is geen ongewenste warmtevorming.

Directeur Koos van Dommelen van Dakalliance, het bedrijf dat de systemen geïnstalleerd heeft, meldt nog een voordeel van de daglichtbuizen ten opzichte van lichtstraten: “De investering in nieuwe lichtstraten met screens zou ongeveer het dubbele hebben bedragen ten opzichte van de Lightways, dus ook dat is interessant.”

In de John F. Kennedyschool te Dordrecht is gebruik gemaakt van 8 systemen Lightway 400HP (32 cm) om een betere balans in de daglichtspreiding te krijgen binnen het schoolgebouw. ❚

| 71

Onderwijs kan niet zonder daglicht!

Mensen die leren en werken in daglicht: * leren beter * presteren beter * slapen â&#x20AC;&#x2DC;s nachts beter * zijn fitter en voelen zich prettiger Met de Lightway daglichtsystemen met kristalglazen koepels krijgt elke leeromgeving voldoende daglicht.

Lightway daglichtbuizen: * Kristalglazen koepels, ongevoelig voor verwering, verkleuring, lange levensduur en puur kleurecht daglicht. * Blue Performance, isolatie element met dubbel of tripel glas, voor een systeem zonder koudebrug. * 5 diameters, voor elke toepassing de juiste daglichtbuis.

lightwaynederland.nl

Daylight Company BV Dr. welfferweg 21 B, 3615AK Westbroek T +31 (0)346 769 098 info@lightwaynederland.nl

WIE DOET WAT VANAF € 595 PER JAAR WETEN UW KLANTEN OOK WAT U DOET! ‘Wie doet wat’ zijn servicepagina’s met een overzicht van de meest gerenommeerde bedrijven per rubriek. U kunt deelnemen met uw bedrijfslogo met naamsvermelding.

Bel of mail voor alle informatie over een vermelding in Onderwijs & Bouw met Danny Jansen: T +31 495 45 00 95 - E d.jansen@louwersuitgevers.nl

WWW.ONDERWIJSENBOUW.NL HET MEEST COMPLETE OVERZICHT VOOR GERENOMMEERDE TOELEVERANCIERS VOOR NIEUWBOUW, ONDERHOUD EN RENOVATIE IN HET ONDERWIJS

Staat u nog niet op www.onderwijsenbouw.nl?

Neem dan voor meer informatie contact op met Janneke van Kemenade: j.vankemenade@louwersuitgevers.nl

SCHRIJF U NU IN VOOR ONZE ONLINE NIEUWSBRIEF!

Wie doet wat AANNEMERS & BOUWBEDRIJVEN

BOUWGROEP DIJKSTRA DRAISMA Postbus 120 8700 AC BOLSWARD T....................................................+31 515 33 40 00 F....................................................+31 515 33 40 40 E...............................................................info@bgdd.nl W www.bgdd.nl

CORNELISSEN AANNEMINGSBEDRIJF BV Postbus 43, 5411 NX ZEELAND Boekelsedijk 22a, 5411 NX ZEELAND T....................................................+31 486 45 16 08 F................................................... +31 486 45 33 03 E.........................................info@cornelissenbouw.nl W www.cornelissenbouw.nl

TOEKOMST GROEP

AKMA AKOESTISCHE MATERIALEN

LINDHORST HUISVESTINGADVISEURS

Ged. Laanweg 47 1619 PB ANDIJK Postbus 4 1619 ZG ANDIJK T................................................... +31 228 59 49 00 F................................................... +31 228 59 49 09 E............................................info@toekomstgroep.nl W.......................................... www.toekomstgroep.nl

Kerkeinde 34

Postbus 3

4254 LD SLEEUWIJK

7900 AA HOOGEVEEN

T....................................................+31 183 30 41 02

T....................................................+31 528 23 45 18

E.............................................................. info@akma.nl

F....................................................+31 528 23 45 17

W www.akma.nl

E....................................................... info@lindhorst.nl

REMMERS BOUWGROEP Postbus 4021 5004 JA TILBURG T....................................................+31 13 572 39 00 F.................................................... +31 13 572 93 01 E..........................ohubers@remmersbouwgroep.nl W.................................www.remmersbouwgroep.nl

AFBOUW

W www.lindhorst.nl

MERFORD ACOUSTIC MATERIALS

SIJPERDA - HARDY ADVIESBUREAU

Postbus 160

Postbus 23

4200 AD GORINCHEM

8650 AA IJLST

Franklinweg 8

T.................................................... +31 515 42 97 77

4207 HZ GORINCHEM

F.................................................... +31 515 43 84 57

T....................................................+31 183 67 50 00

E.............................................. info@sijperda-hardy.nl

E............................... acousticmaterials@merford.nl

W.............................................www.sijperda-hardy.nl

W....................................................shop.merford.com

ARCHITECTEN

BOUWKUNDIGE BRANDPREVENTIE

MARX& STEKETEE architecten bv AFBOUW PERDOK BV HEERKENS VAN BAVEL BOUW BV Postbus 35 5000 AA TILBURG T....................................................+31 13 466 69 99 F....................................................+31 13 466 69 00 E info@hvbbouw.nl W www.heerkensvanbavel.nl

Peizerweg 140 9727 AP GRONINGEN T................................................... +31 50 528 06 80 F................................................... +31 50 850 89 50 E.............................................info@afbouwperdok.nl W www.afbouwperdok.nl

VAN DER AA BRANDWERENDE MARX & STEKETEE ARCHITECTEN

APPLICATIES BV

Dommelstraat 11

Havenweg 20c

5611 GJ EINDHOVEN

5145 NJ WAALWIJK

T................................................... +31 40 244 65 68

T.....................................................+31 416 56 10 10

F....................................................+31 40 244 45 91

E.................................................. info@vanderaa.com

E.......................................................mail@mrxnstkt.nl

W.................................................www.vanderaa.com

W...................................................... www.mrxnstkt.nl

BOUWADVIES & -MANAGEMENT

MEIJER BOUW SASSENHEIM Postcode 156 2170 AD SASSENHEIM T....................................................+31 252 21 91 22 F................................................... +31 252 23 26 28 E...................................... info@meijersassenheim.nl W www.meijersassenheim.nl

FIREJOB BV

STAM MONTAGEBOUW Pesetaweg 135 2153 PJ NIEUW-VENNEP T....................................................+31 71 301 81 54 E...............................marco@stammontagebouw.nl W..................................www.stammontagebouw.nl

AKOESTIEK

Havenweg 20c 5145 NJ WAALWIJK

ALPHAPLAN

T.....................................................+31 416 56 10 10

Postbus 549

E............................................................ info@firejob.nl

2400 AM ALPHEN AAN DE RIJN

W...........................................................www.firejob.nl

T....................................................+31 172 48 40 00 E.................................................... mail@alphaplan.nl W www.alphaplan.nl

74 |

BUITENTERREININRICHTING

KÜHLKAMP BUITENSPELEN

BOUWBEDRIJF DE VRIES EN VERBURG

KNAUF AMF PLAFONDSYSTEMEN BV

Postbus 59 2820 AB STOLWIJK T.................................................... +31 182 34 17 41 F....................................................+31 182 34 24 75 E............................................ info@devriesverburg.nl W...........................................www.devriesverburg.nl

Mesonweg 8-12 3542 AL UTRECHT T....................................................+31 30 241 54 45 F....................................................+31 30 241 07 37 E...................................................... info@knaufamf.nl W.....................................................www.knaufamf.nl

KLEISSEN EN PARTNERS

Postbus 145

Postbus 1271

7580 AC LOSSER

7550 BG HENGELO

T....................................................+31 53 536 27 67

T.....................................................+31 74 267 01 11

F................................................... +31 53 538 59 25

E..........................................................info@kleissen.nl

E.................................... buitenspelen@kuhlkamp.nl

W........................................................ www.kleissen.nl

W........................... www.kuhlkampbuitenspelen.nl

Wie doet wat INSTALLATIETECHNIEK

GOEDE SPEELPROJECTEN BV Kraaivenstraat 23-12 5048 AB TILBURG T....................................................+31 13 455 16 05 F....................................................+31 13 455 68 72 E..................goede.atvansteijn@speelprojecten.nl W........................................... www.speelsystemen.nl

CONSTRUCTIEBEDRIJF

CONSTRUCTIEBEDRIJF K. STOK & ZN BV Stadhoudersweg 67-A 9076 AB SINT ANNAPAROCHIE Postbus 11 9076 ZN SINT ANNAPAROCHIE T.................................................... +31 518 40 15 77 F.................................................... +31 518 40 10 71 E.................................................................info@stok.nl W............................................................... www.stok.nl

MHB BV Postbus 6 6674 ZG HERVELD T...................................................+31 488 45 19 51 F................................................... +31 488 45 20 22 E................................................................info@mhb.nl W...............................................................www.mhb.nl

GEVELBOUW

COFELY ZUID BV ABB BV Frankeneng 15 6716 AA EDE Postbus 104 6710 BC EDE T....................................................+31 318 66 93 00 F.....................................................+31 318 63 17 18 E........................................................ info@nl.abb.com E.................info.lowvoltageproducts@nl.abb.com

Postbus 72 5060 AB OISTERWIJK T....................................................+31 13 529 26 85 F....................................................+31 13 528 84 45 E............................................. info@cofely-gdfsuez.nl W............................................www.cofely-gdfsuez.nl

FACADIS GEVELTECHNIEK Postbus 330 7570 AH OLDENZAAL T....................................................+31 541 57 20 30 F....................................................+31 541 57 20 40 E...........................................................info@facadis.nl W www.facadis.nl

BECK EN V/D KROEF

ITN INSTALLATIETECHNIEK BV

Printerstraat 21 1033 RT AMSTERDAM T................................................... +31 20 682 43 85 F................................................... +31 20 684 40 43 E..................................................info@beckvdkroef.nl W www.beckvdkroef.nl

Postbus 345 6710 BH EDE T.....................................................+31 318 63 73 75 F....................................................+31 318 62 23 46 E....................................................................info@itn.nl W.................................................................. www.itn.nl

BECTRO INSTALLATIETECHNIEK BV

KEMTEC

DAGLICHTCONSTRUCTIES JM VAN DELFT & ZN

NOBUTEC BV Maasdijkseweg 113 2291 PJ WATERINGEN T....................................................+31 174 38 52 42 F.................................................... +31 174 44 10 27 E info@nobutec.nl W www.nobute窶田.nl

Postbus 232 5150 AE DRUNEN T....................................................+31 416 37 49 25 F....................................................+31 416 37 84 50 E....................................................info@jmvandelft.nl W.................................................. www.jmvandelft.nl

GROENVOORZIENING

Heliumweg 36 3812 RE AMERSFOORT T................................................... +31 33 456 08 05 F....................................................+31 33 456 10 13 E.............................................................info@bectro.nl W www.bectro.nl

Postbus 2184 6020 AD BUDEL T................................................... +31 495 49 23 48 F....................................................+31 495 49 27 73 E...........................................................info@kemtec.nl W www.kemtec.nl

KONINKLIJKE GINKEL GROEP

THERMOFLOR BV Molenweer 2b 2291 NR WATERINGEN T....................................................+31 174 29 06 06 F.................................................... +31 174 29 02 91 E................................................info@thermoflor.com W...............................................www.thermoflor.com

Postbus 11 3900 AA VEENENDAAL T.................................................... +31 318 51 90 39 F.................................................... +31 318 54 03 40 E..................................................info@ginkelgroep.nl W.................................................www.ginkelgroep.nl

INSTALLATIE ADVIES

DEUREN & KOZIJNEN

BOWA INSTALLATIES EMMEN BV Columbusstraat 9 7825 VR EMMEN Postbus 2012 7801 CA EMMEN T....................................................+31 591 61 80 32 F....................................................+31 591 64 25 03 E...............................................info@bowa-emmen.nl W www.vanlosser.nl

LAMMERINK INSTALLATIEBEDRIJF NOORD BV De Mors 76 7631 AK OOTMARSUM T....................................................+31 541 58 80 10 F................................................... +31 594 58 58 01 E.....................................noord@lammerink-groep.nl W www.lammerink-groep.nl

J. VAN TOORENBURG BV MERFORD ACOUSTIC MATERIALS Postbus 160, 4200 AD GORINCHEM Franklinweg 8 4207 HZ GORINCHEM T....................................................+31 183 67 50 00 E............................... acousticmaterials@merford.nl W....................................................www.merford.com

Adviesburo voor warmte-, koel- en elektrotechniek Bezoekadres: De Perponcherstraat 134-136 2518 TA DEN HAAG Postadres: Postbus 63411 2502 JK DEN HAAG T....................................................+31 70 361 72 61 F................................................... +31 70 360 39 35 E................................................................info@jvtbv.nl W..................................... www.jvantoorenburgbv.nl

LINTHORST TECHNIEK BRANDSEN INSTALLATIETECHNIEK BV Barneveldseweg 33 6741 LJ Lunteren Nederland T....................................................+31 342 40 17 15 F....................................................+31 342 40 17 51 E..................info@brandsen-installatietechniek.nl W.................www.brandsen-installatietechniek.nl

totaalinstallaties E & W, verduurzaming, productontwikkeling Wenumsedwarsweg 18 7345 AS APELDOORN T.....................................................+31 55 312 21 21 E........................................info@linthorsttechniek.nl W...................................... www.linthorsttechniek.nl

| 75

Wie doet wat

MAMPAEY DORDRECHT Wieldrechtseweg 30 3300 AB DORDRECHT T................................................... +31 78 652 24 22 F....................................................+31 78 618 08 92 E..........................................informatie@mampaey.nl

ROUWELER INSTALLATIETECHNIEK

WASSINK INSTALLATIETECHNIEK

Stikkenweg 19

Ambachtstraat 30 7102 DW WINTERSWIJK Postbus 322 7100 AH WINTERSWIJK T....................................................+31 543 51 79 25 F....................................................+31 543 51 23 93 E........................................... winterswijk@wassink.nl W www.wassink.nl

7021 BN ZELHEM T.................................................... +31 314 62 63 64 E........................................................ info@rouweler.nl W www.rouweler.nl

W www.mampaey.nl

TEKTON BV

Energieweg 4 2964 LE GROOT-AMMERS T....................................................+31 184 60 16 30 E........................................................info@tektonbv.nl W.......................................................www.tektonbv.nl W www.interieurbouw.nl

VAN WARMERDAM SPECIAAL MEUBILAIR

VAN DEN POL ELEKTROTECHNIEK BV

WTH VLOERVERWARMING BV

MB-BUIS BV

Postbus 37

Bergweg 4A-2

3417 ZG MONTFOORT

8271 CD IJSSELMUIDEN

T................................................... +31 348 47 34 34

T................................................... +31 38 344 70 96

F................................................... +31 348 47 22 94

E..........................................................info@mb-buis.nl

E................................................info@vandenpol.com

Postbus 491 3300 AL DORDRECHT T....................................................+31 78 651 06 40 F....................................................+31 78 618 42 82 E..................................................................info@wth.nl W................................................................ www.wth.nl

W........................................................ www.mb-buis.nl

W www.vandenpol.com

Morsestraat 20 4004 HA TIEL Postbus 6002 4000 HA TIEL T................................................... +31 344 63 69 69 E................................................................info@wsm.nl W...............................................................www.wsm.nl

KIT EN VOEGWERKEN INTERIEURBOUW

AKAR AFDICHTINGEN www.akar.nl

MEGENS ELEKTRO MEGENS ELEKTRO

SAMSUNG KLIMAATBEHEERSING

VAN BERGEN INTERIEURBOUW

Scheltseweg 8

Postbus 4300, 7320 AH APELDOORN

5374 EB SCHAIJK

T................................................... +31 55 527 77 77

T................................................... +31 486 46 27 63

F................................................... +31 55 527 77 70

E............................................ info@megenselektro.nl

E........................................info@samsung-klimaat.nl

Belsebaan 12 5131 PH ALPHEN T....................................................+31 13 508 22 53 E......................... info@vanbergeninterieurbouw.nl W........................www.vanbergeninterieurbouw.nl

W www.megenselektro.nl

W...................................... www.samsung-klimaat.nl

AKAR VOEGAFDICHTINGEN

Molenkade 48-49 1115 AC DUIVENDRECHT T................................................... +31 20 699 93 60 E.....................................................................jb@akar.nl W............................................................... www.akar.nl

LIFTINSTALLATIES

MEGENS INSTALLATIES Postbus 68 6650 AB DRUTEN T.................................................... +31 487 58 15 10 F....................................................+31 487 51 70 80 E .................................info@megens-installaties.nl W www.megens-installaties.nl

FOCUS INTERIEURPROJECTEN TES INSTALLATIETECHNIEK BV Postbus 612, 5000 AP TILBURG T....................................................+31 13 467 82 00 F....................................................+31 13 467 86 00

Maarnse Grindweg 12e 3951 LK MAARN T.................................................... +31 343 44 13 31 E.............................................. info@focusinterieur.nl W.............................................www.focusinterieur.nl

E...................................................... info@testilburg.nl W www.tesgroep.nl

MES LIFTEN BV

Nijverheidsweg 3a 1671 GC MEDEMBLIK T................................................... +31 227 86 00 86 F................................................... +31 227 86 00 89 E.......................................................info@mesliften.nl W..................................................... www.mesliften.nl

PLAFONDS

THERMO AIR

76 |

PRANGER-ROSIER INSTALLATIES BV

Ambachtsweg 18

PARTHOS BV

Postbus 88

1271 AM HUIZEN

9100 AB DOKKUM

T................................................... +31 35 524 90 00

T....................................................+31 519 22 85 00

F................................................... +31 35 526 24 24

E...............................................info@pranger-rosier.nl

E......................................................info@thermoair.nl

W............................................. www.pranger-rosier.nl

W.....................................................www.thermoair.nl

Industrieterrein 25 5981 NK PANNINGEN T................................................... +31 77 306 82 00 F................................................... +31 77 307 42 20 E.......................................................... info@parthos.nl W.................................................... www.parthos.com

KNAUF AMF PLAFONDSYSTEMEN BV

Mesonweg 8-12 3542 AL UTRECHT T....................................................+31 30 241 54 45 F....................................................+31 30 241 07 37 E...................................................... info@knaufamf.nl W.....................................................www.knaufamf.nl

Wie doet wat PREFAB BETON MONTAGE

STAALCONSTRUCTIES

TOEGANGSTECHNIEK

TARKETT HOLDING GmbH DE WIT MONTAGE

DWM NEDERLAND BV De Bleek 30 2411 DT BODEGRAVEN T.................................................... +31 172 65 15 42 M.................................................+31 6 22 22 64 29 E............................................info@dwmnederland.nl W.......................................... www.dwmnederland.nl

MOUW HOEDLIGGERS Meentweg 19 3774 TK KOOTWIJKERBROEK T................................................... +31 342 44 30 78 F................................................... +31 342 44 25 79 E......................................info@mouwhoedliggers.nl W www.mouwhoedliggers.nl

MAUER LOCKING SYSTEMS Spaceshuttle 23 3824 ML AMERSFOORT Postbus 56 380 AB AMERSFOORT T................................................... +31 33 455 09 00 E.............................................. info@mauerlocks.com W.............................................www.mauerlocks.com

Taxandriaweg 15 5142 PA WAALWIJK T.................................................... +31 416 68 54 91 F....................................................+31 416 68 42 35 E...................................................info.nl@tarkett.com W.......................................................... www.tarkett.nl

WANDEN EN PANELEN

TRAPPEN

PROJECTSTOFFERING

STEWARD DESIGN PANELS W. TEN HAM CONSTRUCTIE BV PROJECTSTOFFERING VAN DER LOO BV Vlijtseweg 166 7317 AK APELDOORN T.................................................... +31 55 576 10 27 F....................................................+31 55 576 10 32 E........................................................vloeren@vdloo.nl W.............................................................www.vdloo.nl

Radonstraat 8 6718 WS EDE T.................................................... +31 318 57 24 76 F.................................................... +31 318 57 33 58 E..........................................................info@tenham.nl W.........................................................www.tenham.nl

TEGELS & NATUURSTEEN SANITAIR

TRAPPENFABRIEK VERMEULEN BV Lokkerdreef 14 4879 ND ETTEN-LEUR Postbus 82 4870 AB ETTEN-LEUR T................................................... +31 76 508 80 00 F................................................... +31 76 508 80 60 E.....................................info@vermeulen-trappen.nl W...................................www.vermeulen-trappen.nl

VLOEREN

DELABIE BENELUX Kommenstraat 20 B-1070 BRUSSEL T...................................................... +32 2 520 16 76 F......................................................+32 2 520 19 78 E...................................... info@delabiebenelux.com W......................................................... www.delabie.nl

SANITIARE CABINES EN LOCKERS

LEERKOTTE B.V. Asveldweg 4-6 7556 BP HENGELO T....................................................+31 74 243 08 85 F....................................................+31 74 242 25 18 E........................................................info@leerkotte.nl W...................................................... www.leerkotte.nl

BETTING & RESSING Batterij 12 7141 JL GROENLO T....................................................+31 544 47 61 70 F....................................................+31 544 47 61 79 E..................................... verkoop@bettingressing.nl W............................................www.bettingressing.nl

TOEGANGSCONTROLE

Kraanspoor 48 1033 SE AMSTERDAM T....................................................+31 206 35 31 00 E....................................... info.nl@saltosystems.com W...............................................www.saltosystems.nl

SCHILDERS & STUCADOORS

Laan der Techniek 5 3903 AS Veenendaal Tel.: 0318 51 90 24 Fax: 0318 51 05 06 E-mail: info@schildersbedrijfjvandijk.nl Internet: www.schildersbedrijfjvandijk.nl K.v.K. Utrecht 30032885 B.T.W. nr. NL.11.11.061.B.01

J. VAN DIJK & ZONEN BV Laan der Techniek 5 3903 AS VEENENDAAL T.................................................... +31 318 51 90 24 E............................ info@schildersbedrijfjvandijk.nl W...........................www.schildersbedrijfjvandijk.nl

BREEDVELD MOBIELE WANDSYSTEMEN Postbus 60 6650 AB DRUTEN T................................................... +31 487 54 28 88 F....................................................+31 487 54 20 76 E................................................. info@breedveld.com W www.breedveld.com

Sika Nederland BV Postbus 420 7400 AK DEVENTER T....................................................+31 570 62 07 44 F....................................................+31 570 60 84 93 E................................ verkoop.pulastic@nl.sika.com W www.pulastic.com

EPUTAN KUNSTSTOFTECHNIEK SALTO SYSTEMS BV

Postbus 96 4200 AB GORINCHEM T....................................................+31 183 58 90 99 F....................................................+31 183 58 98 23 E...........................................info@designpanels.com W www.designpanels.com

PARTHOS BV

Industrieterrein 25 5981 NK PANNINGEN T................................................... +31 77 306 82 00 F................................................... +31 77 307 42 20 E.......................................................... info@parthos.nl W.................................................... www.parthos.com

Energieweg 6 4231 DJ MEERKERK Postbus 46 4230 BA MEERKERK T....................................................+31 183 35 47 00 F....................................................+31 183 35 47 40 E...........................................................info@eputan.nl W www.eputan.nl

ROSYSTEMS ZienXL ZienXL - Smuigelweg 1 1704 PX HEERHUGOWAARD T...................................................+31 6 23 02 61 10 F....................................................+31 72 572 54 86 E......................................................info@rosystems.nl W.....................................................www.rosystems.nl

NIJSSEN VLOERSYSTEMEN Vonderstraat 4 5133 AP RIEL T....................................................+31 13 260 00 30 E............................................ info@vloersystemen.eu W...........................................www.vloersystemen.eu

| 77

AKAR AFDICHTINGEN www.akar.nl

KITAFDICHTINGEN & VOEGAFDICHTINGEN Net als ieder product met een gebruiksfunctie, dient ook een bouwwerk te voldoen aan vooraf gestelde criteria.

De gekozen kwaliteitsfactor bepaalt welke normen, in welke mate, daadwerkelijk worden gerealiseerd. De duurzaamheid van het behaalde niveau wordt hierdoor mede bepaald. Deze vaststelling leidt tot de conclusie dat kwaliteit van doorslaggevend belang is.

Akar voegafdichtingen Molenkade 48-49 1115 AC Duivendrecht T 020 - 6999360 F 020 - 6999691 info@akar.nl

Pulastic®; een sterk merk voor scholen en sportfaciliteiten

In de wereld van sportvloeren is Pulastic® hét vooraanstaande merk. In sportaccommodaties, scholen, universiteiten, balletacademies, fitness- en sportcentra; overal liggen Pulastic® sportvloeren. In Nederland en in wel 80 landen over de hele wereld liggen meer dan 50.000 m2 in classic en design kleuren, met basketbal-, voetbal- en volleybal belijning, met LED verlichting. En om accommodaties nog veiliger en mooier te maken met prachtige wandbekleding omringd.

We zijn trots! Want ons merk Pulastic® bestaat 50 jaar. En dat vieren we iedere dag. Met een enthousiast team van 135 Sika-Pulastic medewerkers. En distributeurs met installatieteams in 60 landen. In 50 jaar hebben we ons ontwikkeld van een sportvloerleverancier naar totaalinrichter voor sportaccommodaties en scholen, indoor en outdoor. We hebben geen woorden nodig om te tonen dat we terecht trots zijn, de beelden zeggen meer dan genoeg.

Kijk op www.sika.nl en www.pulastic.com voor meer informatie of mail voor een specifieke vraag naar verkoop.pulastic@nl.sika.com Sika Nederland B.V., Locatie Deventer (Pulastic sportvloeren) Postbus 420, 7400 AK Deventer, Tel. 0570 620744 www.pulastic.com, mail: verkoop.pulastic@nl.sika.com De actuele algemene voorwaarden zijn van toepassing. Consulteer a.u.b. voor gebruik de meest recente locale Productinformatie-bladen.

Zo mooi kan akoestiek zijn!

POINT OUT

van advies, geluidsmeting tot produktie en montage www.pointout.nl