Bouwen aan Monumenten 3 2010 by Louwers Mediagroep

Tijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed

3 2010

Een nieuw hart voor de Politieacademie Rijksmuseum AMSTERDAM

thema nieuwe bouwen Omvangrijke restauratie Eusebiuskerk Arnhem

Nieuwezijds Voorburgwal te Amsterdam

Donatus verzekert vertrouwD sinDs 1852

In 1852 laat Napoleon III zich tot keizer van Frankrijk kronen en sticht daarmee het Tweede Franse Imperium. In datzelfde jaar wordt Donatus opgericht. Sinds die tijd verzekeren wij kerkgebouwen, monumenten en zorginstellingen. Zonder winstoogmerk. Met veel expertise. Voor meer informatie zie www.donatus.nl of bel 073 - 522 17 00.

Uw hout verdient behoud

Tijdig houtproblemen opsporen én oplossen De aanwezigheid van houtrot veroorzakende schimmels of van insecten die hout als voedselbron of als verblijfplaats gebruiken, kunnen ernstige schade toebrengen aan de constructie van uw pand. Vooral monumentale panden zoals musea, kerken en grachtenpanden, maar ook oudere en nieuwe woningen en bedrijfspanden kunnen te kampen krijgen met deze problemen. Wanneer u geen preventieve maatregelen neemt, kunnen

door houtaantastende organismen op te sporen en tegen

zwammen, schimmels, (grote) houtworm, huisboktor of

te gaan. Onze vakbekwame medewerkers geven u inzicht in

spinthoutkever gewoon hun gang gaan. En als de gevolgen

de gevaren die deze organismen met zich meebrengen en

daarvan zichtbaar worden, is het leed al geschied.

adviseren over een effectieve oplossing.

Bewezen expertise

Meer weten?

Rentokil Pest Control neemt een vooraanstaande positie in

Wilt u meer weten over houtworm en andere houtaantasters,

op het gebied van inspectie, preventie en bestrijding.

vraag dan ons boekje ‘Wondere wereld van de houtparasiet’

Onze experts zorgen voor de bescherming van uw pand

aan via info@rentokil.nl of maak een afspraak voor een inspectie.

Bel 0800-Rentokil (0800-7368654) of kijk op www.rentokil.nl

Bouwcombinatie Dura Vermeer/Draisma VOF...

...heeft bij Politieacademie Apeldoorn meegewerkt aan uw veilige toekomst.

De bouwcombinatie Dura Vermeer/Draisma VOF is een samenwerkingsverband tussen Dura Vermeer Bouw Hengelo BV behorend tot Dura Vermeer Groep NV te Zoetermeer en Aannemingsbedrijf Draisma B.V. te Apeldoorn.

voorwoord Het herbestemmen van een monument vraagt om grote zorgvuldigheid en creativiteit van de betrokken partijen. Het gebouw krijgt een nieuwe functie, maar daarbij mag het oorspronkelijke karakter niet al te zeer worden aangetast. Los van die nieuwe functie moeten vaak ook allerlei ingrepen in het monument worden uitgevoerd om het te laten voldoen aan de hedendaagse eisen en regels. Een goed voorbeeld van een geslaagde herbestemming is het onderkomen van de Politieacademie Concernlocatie in Apeldoorn. Het in de jaren dertig gebouwde monument, lange tijd in gebruik als klein seminarie, werd al langer door de politie gebruikt, maar is na een grondige verbouwing en restauratie getransformeerd tot een eigentijdse leer- en werkomgeving. Daarbij werd recht gedaan aan het oorspronkelijke ontwerp van de architect J. M. van Hardeveld. Dat gebeurde door allerlei oneigenlijke aanpassingen uit de afgelopen decennia terug te draaien en uit te gaan van het gebouw zoals het in de jaren dertig werd gebouwd. In deze Bouwen aan Monumenten kunt u tot in het detail over dit project lezen. De herbestemming van de Politieacademie laat zien dat er tegenwoordig met heel wat meer zorg met monumenten wordt omgegaan dan zo’n dertig, veertig jaar geleden. Het feit dat de Amsterdamse grachtengordel sinds 1 augustus op de Werelderfgoedlijst van Unesco staat, geeft het wereldwijde belang ervan aan. Dat die grachtengordel nog grotendeels intact is, is echter niet vanzelfsprekend. In de jaren zeventig waren er in Amsterdam omvangrijke plannen voor een stadsvernieuwing waarmee de binnenstad een heel ander aanzien zou hebben gekregen dan ze nu heeft. Onder andere de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad verzette zich met succes tegen deze plannen. Maar ook nu, zo zegt Walther Schoonenberg, architectuurhistoricus en secretaris van de vereniging, is het zaak om waakzaam te blijven want “zodra er andere belangen zijn wil behoud van een monument nog wel eens het onderspit delven”. Thema van deze uitgave van Bouwen aan Monumenten is Het Nieuwe Bouwen, een internationale verzamelnaam voor verschillende bouwstijlen en stedenbouwkundige vernieuwingen uit de eerste helft van de twintigste eeuw. We belichten dit onderwerp onder andere met de restauraties van het City Theater bij het Leidseplein in Amsterdam – een bioscoop - en de Eerste Openluchtschool in Amsterdam-Zuid, twee voorbeelden van Het Nieuwe Bouwen. Met deze en andere artikelen willen we u weer een blik tonen in de zeer gevarieerde Nederlandse monumentenwereld.

Jac Buchholz

Bouwen aan monumenten Tijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed www.bouwenaanmonumenten.nl Jaargang 2, nummer 3, 2010 Sinds 2009 Verschijnt 6 x per jaar ISSN: 1879-4351 Uitgever

Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335 E info@louwersuitgevers.nl W www.louwersuitgevers.nl Redactie Jac Buchholz Jerry Helmers Jan-Kees Verschuure

Redactieadres Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 E info@louwersuitgevers.nl Bladmanagement Niek Oostendorp E n.oostendorp@louwersuitgevers.nl Fotografie Thea van den Heuvel Tom Elst Secretariaat Manuela Depenbrock Advertenties Online aanleveren: http://ftp2.louwersuitgevers.nl Username: monumenten Wachtwoord: gast Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335 Abonnementsprijs â&#x201A;Ź 47,70 per jaar incl. BTW ING 41 71 65 t.n.v. Louwers Uitgeversorganisatie BV o.v.v. Bouwen aan Monumenten Informatie over abonnementen: T +31 (0)495 450095 E info@louwersuitgevers.nl Adreswijzigingen Schriftelijk ten minste drie weken voor verhuizing naar: Postbus 249, 6000 AE Weert Vormgeving / Art-direction Logo Reclame- Ontwerpbureau BV T +31 (0)495 450065 E info@logobv.nl Valerie Berben Richard Kokx Opzeggingen Indien twee maanden voor het verstrijken van de abonnementsperiode geen schriftelijk bericht van opzegging is ontvangen, wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd. Doelgroep Abonnees, betrokken ministeries en rijksdiensten, provinciale, gemeentelijke en andere betrokken overheden, monumentenwachten, landelijke, regionale en lokale organisaties, stichtingen en instellingen m.b.t. cultureel erfgoed. Aannemers, adviesbureaus, architecten en andere betrokken marktpartijen. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever en zonder bronvermelding. Hoewel dit blad op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Zij aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op deze informatie.

57 08

Een nieuw hart voor de Politieacademie

Eigentijdse werken leeromgeving met de sfeer van vroeger

Veel munitie WO-II op terrein Politieacademie

Diversiteit in maatvoering vaak kenmerkend voor monument

Opening Concernlocatie Politieacademie

Belangrijk hulpmiddel bij misdaadbestrijding

Restauratie gevels en daken Rijksmuseum

Ruim 650 nieuwe ramen voor Rijksmuseum

Journaal

82 TijdschrifT over monumenTenzorg, resTauraTie, beheer en behoud van culTureel erfgoed

3 2010

een nieuw hart vOOr De POlitieacaDemie rijksmuseum amsterDam

thema nieuwe bOuwen Omvangrijke restauratie eusebiuskerk arnhem

Cover: Atrium Politieacademie, Apeldoorn Foto Thea van den Heuvel /DAPh

Piscina Steenschuur Leiden

Het Nieuwe Bouwen krijgt waardering

Monumentaal van buiten; modern van binnen

Enthousiasme over â&#x20AC;&#x2DC;functioneel gebouwâ&#x20AC;&#x2122;

Restauratie Eerste Openluchtschool nadert voltooiing

Omvangrijke restauratie Eusebiuskerk Arnhem

Restauratie Museum Gevangenpoort en Galerij Willem V afgerond

Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad

Wie doet wat?

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

Foto’s Thea van den Heuvel/DAPh

Politieacademie Apeldoorn

Een nieuw hart voor de Politieacademie Begin september vond de heropening plaats van de Politieacademie Concernlocatie in Apeldoorn. Het uit de jaren dertig stammende hoofdgebouw werd in de afgelopen jaren gerestaureerd, uitgebreid en zodanig aangepast dat werken en leren minder plaatsgebonden is. Het gebouw daagt uit tot (samen) werken, leren en kennisoverdracht. Een van de opvallendste aanpassingen is het overkappen van de binnenplaats die daarmee het dynamisch hart van het gebouw is geworden.

et toevoegen van onderdelen en het fuseren van diverse eerder zelfstandige politiescholen maakte dat de Politieacademie in Apeldoorn eind jaren negentig steeds krapper behuisd kwam te zitten. Het gebouw voldeed niet meer aan de eisen van de tijd en was bovendien dringend toe aan groot onderhoud – iets dat eveneens gold voor andere locaties van de Politieacademie in het midden van het land. Rond 2000 werd dan ook begonnen met de eerste verkenningen naar nieuwe of vernieuwde huisvesting op één locatie. Er werden enkele haalbaarheidsstudies en andere onderzoeken gedaan waaruit de conclusie naar voren kwam dat volledige nieuwbouw te duur zou worden. Als alternatief werd gekozen voor een verbouwing en uitbreiding van de bestaande concernlocatie aan de Arnhemseweg in Apeldoorn.

Delftse School Die locatie was oorspronkelijk een kleinseminarie, tussen 1932 en 1935 in opdracht van het Aartsbisdom Utrecht gebouwd. Dat gebeurde in de stijl van de Delftse School, naar een ontwerp van de architect J. M. van Hardeveld. Het gebouw, met ondere andere vijftien klaslokalen en vier

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

studie- en recreatiezalen, bood onderdak aan zo’n 350 à 400 leerlingen en 24 inwonende leraren. Tot het complex behoorde (en behoort nog steeds) een fraaie kapel – een pseudobasiliek – met een toren van 58 meter hoog. Tevens was er een binnenplaats (nu getransformeerd tot centraal atrium). Kenmerkend voor het gebouw zijn onder meer de stalen vensters, een betonnen constructie die is toegepast in combinatie met bakstenen gevels en de flauw hellende zadeldaken gedekt met pannen. Begin jaren zeventig werd het gebouw aangekocht voor politieonderwijs. In eerste instantie waren het PVI, het verkeersinstituut, en de school voor de rijkspolitie in het pand gehuisvest. In de loop der jaren werden daar steeds andere onderdelen aan toegevoegd, reden waarom de verbouwing met restauratie

en uitbreiding noodzakelijk werd. Daarbij moest onder meer rekening worden gehouden met de monumentale status die het pand sinds 2001 heeft, zo vertellen een aantal dicht bij het gehele project betrokkenen. Dat zijn Rien van Immerseel (directeur Concernondersteunende Dienst Politieacademie), Matthijs Bakker (Brains to Build, Projectmanager), Leon Thier en Hans Kalkhoven (Projectarchitecten, voorheen Atelier Pro, nu Studio Leon Thier) en Wessel Reinders (Ontwerper, Atelier Pro).

Centraal thema Atelier Pro werd in 2002 – na een Europese aanbesteding – als architect voor het project gekozen. Leon Thier en Hans Kalkhoven maakten als projectarchitecten het ontwerp voor de restauratie en renovatie van het inmense gebouw, samen met

Wessel Reinders en Martijn de Visser. Wessel Reinders: “Toen we begonnen was het uitgangspunt om het gebouw compact te houden, en de benodigde extra oppervlakte niet over het terrein te verdelen. Het ontwerp is vanaf het eerste moment in een goede overlegsituatie ontstaan – onder beleiding van Projectmanager Matthijs Bakker, Rien van Immerseel, de verantwoordelijke man van de Politieacademie en mensen van de werkgroep van de Politieacademie – en dat is altijd zo gebleven.” Een belangrijke eis van de Politieacademie was dat het gebouw in de nieuwe situatie moest zijn afgestemd op het ‘nieuwe werken en leren’. “We hebben dat in de afgelopen jaren ingevoerd en het was een centraal thema in de besprekingen over de verbouwing en nieuwbouw”, aldus Rien van Immerseel. ▼

Foto Thea van den Heuvel /DAPh

Specialist op het gebied van sierlijsten en

Historische uitstraling, moderne toepassing

ornamenten van gips KwABo iS ooK uw AAnSpreeKpunT Voor reSTAurATieS en renoVATie. eVenTueLe onTwerpen, TeKeningen en mALLen worDen in eigen Beheer VerVAArDigD

Voor meer informatie: www.old-style.nl

Kwabo Techniek BV Julianaweg 210 A, 1131 DL Volendam Tel.: 0299-361001, Fax: 0299 - 361406 www.kwabo.nl

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

Foto Thea van den Heuvel /DAPh

“Net als andere onderwijsinstellingen zijn we overgestapt op het competentiegericht leren. Daarbij wordt nadrukkelijk gekeken naar de specifieke kwaliteiten van de student. Dat gebeurt in een omgeving die veel meer is gericht op zelfstudie of studeren in kleine groepjes en veel minder op klassikaal onderwijs. Het nieuwe werken houdt in dat er geen vaste werkplekken meer zijn, dat er een omgeving met veel transparantie en contactmogelijkheden ontstaat waarin mensen zich niet afzonderen en waarin in kleine groepen wordt gewerkt, er interactie tussen disciplines is en informeel overleg op allerlei plekken kan plaatsvinden.” Het is het creëren van een omgeving waar Atelier Pro al veel ervaring mee heeft, maakt Wessel Reinders duidelijk. “Wij hebben zo inmiddels diverse scholen gerealiseerd.”

Symbool Hetzelfde geldt voor Brains to Build, huisvestingsadviseurs en projectmanagers. Matthijs Bakker legt uit dat hij in 2000 (toen nog bij PRC bouwmanagement) werd aangetrokken ter begeleiding van het gehele project, eerst voor de voorbereidingen en vanaf 2007 bij de bouwwerkzaamheden. “Wij begeleiden het huisvestingstraject programmatisch, hebben ervaring met complexe inrichtingen. Daar is hier zonder meer sprake van. Dagelijks zijn in de Politieacademie veel mensen aanwezig – op een drukke dag kunnen dat er, inclusief gasten en kandidaten, wel ruim 1.800 zijn – op

werken leerplekken met een verschillend karakter. Naast die leer- en werkplekken zijn er dan nog locaties met een ander karakter zoals een restaurant, een lounge en het atrium.” Dat atrium, zegt Leon Thier, moet het hart van het complex worden, een ontmoetingsplek met een informeel karakter. “Onze bedoeling was om hier een heel dynamische omgeving te creëren die symbool staat voor ontmoeting en kennisoverdracht. Het atrium is het nieuwe hart van het complex, met onder meer de centrale mediatheek, maar bijvoorbeeld ook studieplekken en een lounge. Veel logistieke stromen komen hier samen. Daarom werd besloten de binnenplaats te overdekken en de omliggende voormalige breviergangen in te richten als werkplekken. Met het overdekken van het atrium, werd de voormalige binnenplaats een markante ontmoetingsplek, ontstond er een verbinding tussen de diverse gebouwdelen en kreeg de Politieacademie met het glazen dak tevens een nieuwe blikvanger. Daarmee is het atrium het symbool van de nieuwe functie, waar de kapeltoren de situatie van voor de jaren zeventig symboliseerde.”

Authentieke elementen Het monumentale gebouw werd aangepast aan de nieuwe functie met respect voor het oorspronkelijke karakter. “De oorspronkelijke architect, Van Hardeveld, heeft als het ware steeds meegelopen”, glimlacht Hans Kalkhoven. “Bij heel wat beslissingen vroegen we ons af of dat

zou passen bij zijn ontwerp.“We hebben het gebouw voor een belangrijk deel ook weer in de authentieke staat teruggebracht, originele elementen weer zichtbaar gemaakt en de gevolgen van de verbouwingen sinds de jaren zeventig weggenomen. In die periode werd het karakter uit de begintijd fors aangetast door allerlei ingrepen zoals het wit verven van wanden, kozijnen en deuren, door gekleurde wandtegels, het aanbrengen van verlaagde plafonds en lage verdiepingen in de prachtig hoge zolders. Het nieuwe werken en leren in de Politieacademie vroeg om het vergroten van de transparantie. Dat realiseerden we door onder andere ruimtes groter te maken – zodat ze flexibel kunnen worden gebruikt, ook in de toekomst – en nieuwe portalen en extra deuropeningen aan te brengen in de gangen. Zo worden onder meer de werkplekken op de gangen en galerijen bij de bestaande werkruimtes betrokken.” Matthijs Bakker geeft aan dat er eveneens heel nadrukkelijk naar de oorspronkelijke kleuren is gekeken. “Daar is onderzoek naar gedaan om die zo veel mogelijk terug te brengen en andere kleuren er op af te stemmen. Heel bijzonder was dat er voor die afstemming regelmatig geïnspireerd overleg was tussen de architecten en de vertegenwoordigers van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg (nu Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) en de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit, als verantwoordelijke dienst voor de gemeentelijke monumentenzorg.” ▼

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

Contrast Met de verbouwing van het atrium tot hart van het complex vond er nog een andere ingrijpende verandering plaats. Een ingreep waar Rien van Immerseel zeer over te spreken is. “We hebben besloten het zogenaamde Mannenhuis te slopen en op die plek de nieuwe hoofdingang te situeren. Dat was een een uitdaging, maar die heeft bijzonder goed uitgepakt. Het oogt heel vanzelfsprekend, de bezoeker wordt er van buitenaf als het ware naartoe geleid.” Voordat hij met een rondleiding nog enkele andere bijzondere ingrepen en aspecten van het vernieuwde onderkomen van de Politieacademie onder de aandacht wil brengen, wijst Van Immerseel nog op de keuze voor een gedeeltelijke nieuwbouw. “We hebben op een gegeven ogenblik de wens om zoveel mogelijk functies in het oude gebouw te integreren losgelaten. Voor bepaalde onderdelen bleek dat niet geschikt. Zo hebben we in een van de twee nieuwe vleugels bijvoorbeeld de praktijkhallen voor de recherche

met onder andere proefwoningen, schietbanen en mogelijkheden tot het oefenen van sporenonderzoek ondergebracht. In de andere vleugel is de uitgifte van het restaurant, dat zelf in de voormalige kapel is gevestigd, en de facilitaire dienst onder gebracht. Deze nieuwbouw sluit aan op het oude gebouw, er is ook een mooie overgang gemaakt, maar qua architectuur is er voor een eigen stijl gekozen. We wilden niet iets historiserends tegen het monument aanzetten, maar het in zijn waarde laten door het contrast tussen oud en nieuw te tonen. Wat beide gebouwen wel gemeen hebben is dat ze allebei op hun eigen manier een strakke, zakelijke uitstraling hebben.”

Voormalig zusterhuis In Apeldoorn zijn nu diverse onderwijsonderdelen samengebracht: de School voor Politiekunde, School voor Hogere Politiekunde, School voor Handhaving, School voor Recherche en de School voor Politie Leiderschap. Tevens is er een aparte

afdeling voor de werving en selectie van nieuwe kandidaten. Die is grotendeels ondergebracht in het voormalige zusterhuis. Vroeger woonden hier de zusters die verantwoordelijk waren voor de verzorging van de broeders, tegenwoordig is het een ideale plek om kandidaten enigszins apart op te vangen en te testen. Al met al, vindt Rien van Immerseel, is er een uitgebalanceerde locatie ontstaan waar elke discipline zijn plek heeft. Dat is het resultaat van een jarenlange goede samenwerking, geven hij en de andere betrokkenen aan. Van Immerseel: “Er lag een duidelijk Programma van Eisen met daarin aangegeven welke soorten onderwijs hier plaatsvinden, dat er ruimte moest zijn voor werving en selectie, welke faciliteiten er nodig waren, maar vooral dat er een veilige leeromgeving voor de studenten moest worden gerealiseerd, een plek waar ze kunnen leren en fouten mogen maken.” Matthijs Bakker: “Zeker omdat we in een monument bezig waren, vroeg dat om veel en frequent overleg, formeel

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

maar ook informeel, om te brainstormen, proeven, ruiken, naar elkaar te luisteren en reageren. Dat heeft iedereen vanuit de eigen kennis en ervaring gedaan. Er was steeds de mogelijkheid iets neer te leggen zodat anderen geprikkeld werden en er op konden reageren.” Hans Kalkhoven: “De besluitvorming was onderdeel van een proces waarin voortdurend werd nagedacht over de oorspronkelijke plannen. We hebben nooit aan de hoofdconcepten getornd, maar wel op detailniveau bijgestuurd, steeds weer gekeken hoe we het gebouw zo goed en optimaal mogelijk konden invullen.” Wessel Reinders: “De invloed van de architect is daarin belangrijk, maar iedereen speelt er een rol in en het is dan belangrijk dat er tussen de diverse partijen een vonk overslaat. Dat is hier zonder meer gebeurd.”

Magisch De rondleiding die dan volgt laat zien dat de heren niets te veel hebben gezegd, dat er in het voormalige kleinseminarie

een bijzondere en optimale leer- en werkomgeving is ontstaan met unieke elementen. Zoals het restaurant dat een plek heeft gevonden in de kapel, een sfeervolle en nog altijd ietwat serene omgeving die bijzonder mooi is ingericht en door zijn hoogte en gebrandschilderde ramen iets magisch heeft. Hetzelfde geldt voor de sacristie, een ruimte voor kleinere gezelschappen. De keuken en het uitgiftepunt bevinden zich vervolgens in de naast de kapel gelegen nieuwbouw. Bijzonder is eveneens het al enkele malen genoemde atrium, een plek waar mensen als vanzelfsprekend naartoe lopen en waarvan de glazen kap en industriële elementen wonderwel aansluiten bij de uitstraling van het monument. Op sommige plekken in het gebouw is nog goed te zien dat wat ooit buiten was, nu binnen is, zoals het voormalige dak dat nu onderdeel van de werkomgeving uitmaakt en waar nog de dakrand en regenpijp te herkennen zijn. Het voormalige magazijn – voorheen de ziekenboeg

van de broeders – op de zolder is dankzij een verhoogde vloer getransformeerd tot een fraaie werkruimte. Met koelplafonds wordt ervoor gezorgd dat het ’s zomers op de zolders onder het dak niet te warm wordt. De breviergangen rondom het atrium – waar vroeger buiten gebeden werd – zijn nu eveneens onderdeel van de binnenruimte; er zijn diverse werkplekken te vinden. In de professorenvleugel, met de in de gangen en in de trappenhuizen natuurstenen tegelwanden is de sfeer van vroeger nog duidelijk te proeven, al is hier eveneens duidelijk dat het gebouw een metamorfose heeft ondergaan. En dan is er steeds de nieuwe transparantie: geen kleine kamers maar grote ruimtes waar lockers als scheidingswanden fungeren, waar cocoons staan waar kleine groepen zich in kunnen terugtrekken en waar koffiehoekjes als informele ontmoetingsplekken zijn ingericht. Hier is de hand van Elisabeth Tukker, interieurarchitect eerst bij Atelier Pro en nu bij Studio Leon Thier, goed zichtbaar. Verder heeft ook het buitengebied de nodige aandacht gekregen. Zo is bij de oude ingang een groengebied aangelegd en is het bestaande groen met veel respect door tuin- en landschapsarchitectenbureau van den Eerenbeemt en Reuvers benaderd. Dat is een voortzetting van een trend die al in 1935 is ingezet. Destijds werd de aanplant met veel zorg en oog voor verscheidenheid uitgevoerd waardoor er veel bijzondere bomen staan in een omgeving die tot die tijd vooral uit heide bestond. In totaal beslaat het buitengebied zo’n 4.000 m2 bos. Daarvan maken tevens een parkachtig landschap met een nieuwe vijver deel uit. Wie zo door dit bijzondere monument rondwandelt, ziet dat de nieuwe elementen in het gebouw zijn verwerkt met respect voor de authenticiteit, opvallend markant maar ook sober, wat past bij de dienende maatschappelijke rol van de politie. Het is zoals eerder in het gesprek werd verwoord: “Met het oorspronkelijke ontwerp als uitgangspunt is er zowel een moderne leer- en werkomgeving ontstaan als een mooi monument behouden.” ■

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

“Eigentijdse werken leeromgeving met de sfeer van vroeger” De verbouw- en restauratiewerkzaamheden aan het monumentale gebouw van de Politieacademie in Apeldoorn werden, evenals het realiseren van de nieuwbouw, uitgevoerd door de Bouwcombinatie Dura Vermeer en Draisma. Het samenbrengen van de knowhow van een landelijk actieve onderneming en een meer regionaal gericht bedrijf was eerder al succesvol bij de renovatie en verbouw van Schouwburg Orpheus, eveneens in Apeldoorn. Ook bij de Politieacademie wisten beide bedrijven op een juiste manier invulling te geven aan de wensen van de opdrachtgever en het ontwerp van de architect. Zo werden historie en heden op een uitgebalanceerde manier samengebracht.

e voorbereidingen voor de bouw, verbouw en restauratie begonnen zo’n tien jaar geleden, de daadwerkelijke voorbereidende bouwactiviteiten in 2007, vertelt hoofduitvoerder Bram Dieke van Dura Vermeer. “In eerste instantie was er vooral sprake van sloop- en stripwerkzaamheden. Vanaf augustus 2008, na de afgifte van de bouwvergunning, zijn we eveneens met de bouw en restauratie en het heiwerk begonnen.” Bij de sloop en stripwerkzaamheden, vertelt Dieke, was het uitgangspunt dat het monumentale gebouw zo veel mogelijk moest worden teruggebracht naar het oorspronkelijke ontwerp van architect J. M. van Hardeveld. “Dat betekende dat we diverse, in der loop der jaren aangebrachte veranderingen – met name die tijdens de grootscheepse verbouwing in de jaren zeventig waren uitgevoerd – moesten weghalen. Zo hebben we onder andere een tussenverdieping verwijderd ten behoeve van een ruim en open kantoorlandschap.”

Niet te uitbundig Maar er werden ook elementen van het oorspronkelijke gebouw verwijderd of aangepast, geeft Bram Dieke aan. “Omdat

anders niet kon worden voldaan aan het uitgangspunt: het realiseren van een eigentijdse werken leeromgeving die nog wel de sfeer van vroeger ademende.” Om dat te bereiken moesten de kleine kamers van voorheen plaats maken voor grote, transparante, multifunctionele ruimtes. Het gebouw kreeg daarmee grotendeels een andere indeling. Het voormalige Mannenhuis verdween ten behoeve van een nieuwe entree en het voormalige Zusterhuis werd eveneens heringedeeld. “Geveltechnisch hebben we het gebouw intact gelaten. Wel hebben we aan gevel en kap groot onderhoud uitgevoerd. Zo is onder meer het voegwerk hersteld, zijn diverse terracotta onderdelen vervangen en zijn andere reparaties uitgevoerd. Overigens hebben we die gebouwdelen op verzoek van van monumentenzorg niet al te uitbundig schoongemaakt om de authenticiteit zo veel mogelijk intact te laten. Dat is ook bereikt door bij de restauratiewerkzaamheden veelal de oorspronkelijke kleuren terug te brengen.”

Oorlogswonden Wat de kapel van het vroegere kleinseminarie betreft, daar werden onder andere de bestaande glas-in-loodramen gerepareerd. Dak en torenspits zijn van nieuwe leien voorzien en het lood- en zinkwerk werd hersteld of vervangen. De toren zelf werd ook opgeknapt. De scheurvorming werd hersteld en kogelinslagen – “oude oorlogswonden”, zoals Bram Dieke ze noemt – werden opgeknapt. Daarnaast zijn de pannendaken van het gehele gebouw summier nagelopen. “In het gebouw zelf hebben we eveneens de nodige restauratiewerkzaamheden uitgevoerd”, aldus Dieke. “Zo zijn de oorspronkelijke muurtegels – die waren overgeschilderd – schoongemaakt. Soms moesten we ze verwijderen en op een andere plek terugplaatsen. Verder is het bijzonder dat de

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

oude stalen ramen zijn gehandhaafd. Daar zijn voorzetramen voor geplaatst zodat binnen toch is voldaan aan de hedendaagse klimaateisen. Tevens zijn bepaalde onderdelen in de oorspronkelijke staat hersteld of gereconstrueerd, zoals de houten aftimmeringen.”

Logistieke uitdaging Die authentieke elementen werden op een zorgvuldige manier gecombineerd met hedendaagse onderdelen zoals stalen omkaderingen en balken. Bram Dieke merkt op dat hij zeer te spreken is over hoe in het ontwerp de historie van het gebouw en de eigentijdse elementen zijn samengebracht. Hij wijst vervolgens op het atrium, waar onder andere met de glazen overkapping een modern aspect aan is toegevoegd. “Het atrium is natuurlijk een heel bijzondere plek in het geheel geworden. Voor ons lag daar een logistieke uitdaging, bijvoorbeeld wat de heiwerkzaamheden betreft. Daarvoor hebben we een heistelling over het gebouw naar de binnenplaats getild.” Logistiek enigszins lastig was ook de locatie van de nieuwbouw, aldus Dieke. “De bouw zelf was geen moeilijke klus. Het enige knelpunt was dat het nieuwe gebouw – waarin onder andere de keuken, schietbaan, oefenwoningen een een laboratorium zijn ondergebracht – op een plek met weinig ruimte, achter de kapel moest worden gebouwd. Een plek waar bovendien enkele monumentale bomen stonden. Daar hebben we de gebruikte machines op moeten afstemmen.” Zorgvuldigheid moest

bovendien ook binnen in het monument betracht worden, zegt Dieke. Om ervoor te zorgen dat door de bouwactiviteiten geen schade werd toegebracht werden vloeren en muren grotendeels afgedekt.

Doordacht geheel Een drastische ingreep was het verleggen van de hoofdentree waardoor, zoals gezegd, het Mannenhuis moest wijken. Het is een ingreep die bijzonder goed heeft uitgepakt: de bezoeker wordt vanaf de parkeerplaats (ook de buitenruimte werd door de Bouwcombinatie geheel aangelegd) op een vanzelfsprekende manier naar het gebouw geleid. Daarbij wandelt hij – of zij – over een brug die over een grote waterbak (ten behoeve van de sprinklerinstallatie) is aangelegd. Om alle logistieke stromen in goede banen te leiden is er voor het oorspronkelijke gebouw in de stijl van de nieuwbouw een nieuw gedeelte geplaatst dat met zijn strakke ontwerp toch ook goed aansluit bij het monument. Vanuit dit nieuwe deel kunnen bezoekers rechtstreeks naar het restaurant in de kapel, naar de ontvangstruimte van de afdeling werving & selectie in het zusterhuis maar ook naar het atrium worden geleid. Vanuit het atrium kunnen bezoekers de rest van het gebouw bereiken, onder meer via de lange trappen en glazen liften die daar geplaatst zijn. “Het is een heel doordacht geheel geworden, een gebouw dat helemaal is afgestemd op het nieuwe werken en leren en dat toch zijn authentieke uitstraling grotendeels heeft weten te behouden”, besluit Bram Dieke. ■

SCHELLEKENS & SCHELLEKENS PROFESSIONALS IN ZONWERING • Screens • Uitvalschermen • Valarmschermen

‘Als ambachtelijke smid moet je alles kunnen’

• Buitenjaloezieën • Zonneroosters • Schoepenzonwering • Binnenzonwering • Verduistering

Smederij Oldenhave

• Service & Onderhoud

Meer informatie? Kijk ook eens op www.schellekens.com

Bedrijvenweg 6 - 7251 KX Vorden t (0575) 55 14 28 f (0575) 55 17 14 e info@smederijoldenhave.nl www.smederijoldenhave.nl

10880323 Schellekens en Schellekens.indd 1

27-09-2010 14:17:33

Roode Wildemanweg 29 Tel.: 075 - 614 71 33

1521 PZ Wormerveer Fax: 075 - 614 75 68

Internet: www.zaanglas.nl

E-mail: zaanglas@planet.nl

Duurzaam renoveren. Onze zorg. Integratie van licht, lucht en veiligheid in monumenten. Een uitdaging die de engineers van Brakel Atmos graag aangaan. Met een combinatie van inlevingsvermogen, jarenlange ervaring en kennis van de laatste techniek realiseerden we veilige, gezonde en comfortabele leefomgevingen bij Het Nieuwe Rijksmuseum in Amsterdam en de Politieacademie Apeldoorn. Met oog voor duurzaamheid. Ervaar onze kracht op www.brakel-atmos.com

Rijksmuseum, Amsterdam

Politieacademie, Apeldoorn

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

Veel munitie WO-II op terrein Politieacademie

oen zo’n vijf jaar geleden, in het kader van de restauratie en verbouw van de Politieacademie, werd begonnen met het verleggen van leidingen en kabels op het terrein, werd er op dat terrein zo’n 14.000 stuks klein kaliber munitie aangetroffen. Dit zijn kogels en patronen die daar tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn afge-

vuurd. Via de EOD werd Leemans Speciaalwerken b.v. uit Vriezenveen ingeschakeld, om verder onderzoek uit te voeren en om de munitie te verwijderen. Leemans Speciaalwerken beschikt over de deskundigheid en het materieel om explosieven –zelfstandig of in samenwerking met de Explosieven Opruimingsdienst– adequaat op te sporen en veilig te ruimen. “Die werkzaamheden beginnen over het algemeen met een historisch onderzoek”, vertelt Fred Stegeman, uitvoerder bij Leemans. “Aan de hand van onder andere archiefmateriaal, luchtfoto’s, verslagen en gesprekken brengen we in kaart wat er in het verleden is gebeurd en wat we, als gevolg daarvan, kunnen verwachten. In dit geval bleek dat de Duitsers het kleinseminarie tijdens de oorlog hadden geconfisqueerd. Hoewel het voor de Duitsers om een administratieve afdeling ging, was er luchtafweergeschut geplaatst. Op het dak stond bijvoorbeeld een FLAKstelling (Duits luchtafweergeschut, red.). Verder waren er op het terrein her en der loopgraven.” Toen, na het vooronderzoek, het terrein zelf werd onderzocht, bleken diverse plekken ‘vervuild’ met munitie. Die heeft Leemans in de afgelopen jaren gefaseerd verwijderd, aldus Stegeman. “We hebben het terrein op verschillende manieren onder de loep genomen, onder andere met een ferro- en een nonferro detector. Zo hebben we een duidelijk beeld van de vervuiling gekregen. De aanwezige munitie hebben we vervolgens verwijderd; daar waar de vervuiling beperkt was hebben wij dit handmatig uitgevoerd, op de plaatsen waar veel klein kaliber en granaten bleken te liggen hebben we de grond laagsgewijs ontgraven en gecontroleerd met onze munitiescheidingsinstallatie.” ■

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

“Je kunt niet overal zo maar gaten boren” Het was een uitdaging, vertelt projectmanager Michiel van Kesteren van BAM Techniek, het integreren van de werktuigbouwkundige installaties in het bestaande gebouw van de Politieacademie.

“

e doen dat zowel bij renovaties en restauraties als bij nieuwbouw, dus we weten dat het plaatsen van de installaties in een monument bepaalde beperkingen met zich meebrengt. Behalve in het bestaande gebouw hebben we de wtb-installaties voor ventilatie, koeling, verwarming en sanitair bij de Politieacademie ook in de nieuwbouw aangebracht.” Van Kesteren legt uit dat er bij bestaande gebouwen, zeker als het om monumenten gaat, gezocht moet worden naar een juiste manier om alles in te passen. “We hadden hier te maken met een gebouw waar bijvoorbeeld eerder geen ventilatiesysteem in had gezeten. We moesten dus op zoek gaan naar de juiste plekken

om doorvoeren en dergelijke te maken zonder de uitstraling van het gebouw, bijvoorbeeld die van de gevel, aan te tasten. Het inpassen van leidingen en kanalen vroeg eveneens om een secure benadering. Je kunt nu eenmaal niet overal gaten boren.” Er werd gekozen voor een systeem waarbij de lucht via de ventilatieroosters in de oorspronkelijke ramen en nieuwe achterzetramen weer naar buiten kon worden gevoerd. Zodoende hoefde er aan de buitenzijde van de gevels niets te gebeuren. Veel zaken waren in het voortraject duidelijk vastgelegd, maar gaande het werk moest er zo nu en dan iets worden bijgesteld, geeft Van Kesteren aan. “Zo was in het bestaande gebouw in eerste instantie een gedeeltelijke sprinklerinstal-

latie voorzien. Uiteindelijk is besloten het gehele bestaande gebouw te voorzien van sprinklers.” Verder was ook het verzorgen van een goed klimaat in het overdekte atrium een uitdagende klus, aldus Van Kesteren. “De architect had een en ander duidelijk uitgewerkt en wij moeten daar dan op de juiste manier de te leveren installaties inpassen.” BAM Techniek begon met het werk in 2008. Zoals gezegd was de opdracht goed omschreven maar moest er zo af en toe worden bijgesteld. “We moesten nu en dan improviseren om aan alle wensen van opdrachtgever, architect, en constructeur te voldoen. Daar kijken we niet van op; daar heb je in een monument nu eenmaal mee te maken.” ■

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

Foto Thea van den Heuvel /DAPh

Veel aandacht voor routing

Het is een van de pronkstukken van de Politieacademie, de tot restaurant getransformeerde voormalige kapel van het klein seminarie. De keuken en het uitgiftecentrum voor dit restaurant zijn in de er naast gelegen nieuwbouw ondergebracht. Het ontwerp en de inrichting hiervan is begeleid door de grootkeukenafdeling van de Grontmij. Zij waren betrokken bij het opstellen van het programma van eisen, het ontwerp, de installatie en de oplevering. Het bedrijf heeft de nodige ervaring met het inrichten van keukens in historische/monumentale gebouwen. Zo werden onder andere de keukens ontworpen voor het Stadhuis in Rotterdam, het Paleis op de Dam in Amsterdam en de Gieterij van Stork in Hengelo. Het integreren van de nieuwbouw en kapel moest zorgvuldig gebeuren. Daarom heeft de Grontmij samen met Atelier PRO gezocht naar de optimale oplossing: zoveel mogelijk zitplaatsen realiseren en daarbij het karakter en het oog voor het detail niet te verliezen. FCSI-adviseur Gerry Westera van de Grontmij legt uit dat er een aantal belangrijke aandachtspunten waren die om een goede oplossing vroegen. Één ervan was de routing van goederen en mensen, een onderwerp dat veel aandacht kreeg in het ontwerpproces. Het restaurant wordt driemaal daags gebruikt en fungeert daarnaast als lounge voor de opvang van gasten en bezoekers en bij bijzondere evenementen. Dat betekent regelmatig grote stromen mensen richting het restaurant en terug. Dagelijks maken er circa 1.500 gasten gebruik van de restauratieve voorzieningen. Het uitgiftecentrum heeft een free flow opzet zodat men zich er vrij en snel kan bewegen bij het samenstellen van een maaltijd. Na het verlaten van het restaurant zet de gast zijn dienblad met vuil serviesgoed af op een transportband richting afwaskeuken. De situering van de keuken in het hart van het logistiek centrum waarborgt korte aan- en afvoerlijnen van goederen naar de keuken. Daarnaast maken gescheiden koel- en vriescellen evenals moderne apparatuur een efficiënte en flexibele bedrijfsvoering mogelijk. Verder kunnen de studenten, het personeel, gasten en bezoekers tevens voor een kop koffie, broodje of versnapering terecht in de studielounge op de begane grond en diverse afdelingspantry’s in het gebouw. Ook het ontwerp en de inrichting van deze faciliteiten was onderdeel van de opdracht aan Grontmij.

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

“Diversiteit in maatvoering vaak kenmerkend voor monument”

n de tijd dat het klein seminarie in Apeldoorn in gebruik werd genomen zal er niet al te veel aandacht aan zijn besteed, maar tegenwoordig is het een hot item: de brandveiligheid. Vanuit dat oogpunt moest het gebouw van de Politieacademie onder meer worden voorzien van voorzetramen. Die werden geleverd door MHB BV uit Herveld, specialist in brandwerende gevels, kozijnen en deuren. Het bedrijf leverde eveneens de profielstalen binnenpuien en galerijwanden, waarmee de galerijen onderdeel werden van de binnenruimte, en verzorgde de beglazing. Voor de voorzetramen werd gebruik gemaakt van de profielserie SL30,

profielen die zich kenmerken door hun ranke, slanke stijlen. “Dat is gebeurd in nauw overleg met de architect en aannemer”, vertelt Erik van Gaal van MHB BV. “Naast de eis van de brandwerendheid – we hebben wat dat betreft testrapporten van vergelijkbare puien kunnen overleggen – was er het verzoek om een profiel te gebruiken dat zo weinig mogelijk opviel. Het SL30-profiel, dat we hier in lichtgrijs hebben toegepast, voldoet daar perfect aan. Iedereen is zeer te spreken over het resultaat. De voorzetramen vallen niet op en de galerijwanden, uitgevoerd in profielstaal, die we over een lengte van circa

vijftig meter van de vloer tot het plafond hebben geplaatst, laten de oorspronkelijke architectuur van het gebouw eveneens in zijn waarde.” Van Gaal noemt het een omvangrijke opdracht, met name vanwege de diversiteit in maten. “We zijn zowel actief in de nieuwbouw als bij renovaties en restauraties. Dat zijn twee verschillende gebieden met een eigen benadering. De diversiteit in maatvoering is vaak kenmerkend voor een monument. Dat was hier ook het geval. Van seriematig werken is dan geen sprake, overal zijn de maatvoeringen anders en we hebben dus alles geheel op maat gemaakt.” ■

Foto Thea van den Heuvel /DAPh

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

Met slimme oplossingen budgetoverschrijding bestreden PRC Kostenmanagement is een onafhankelijk adviesbureau dat is gespecialiseerd in het financieel begeleiden van projecten in de bouw en infrastructuur. PRC adviseert bedrijven, overheden en instellingen op het gebied van bouwkosten, huisvesting, ruimtelijke ordening, infrastructuur en duurzaam vastgoed. Zo wordt er op toegezien dat alle voorliggende wensen – of het nu gaat om renovatie-, restauratie- of nieuwbouw- en verbouwwensen – overeenkomen met het beschikbare budget. Een van de gebieden waarop PRC in Nederland al jaren actief is, is dat van de restauratie van monumenten. Zo werden in het verleden onder andere de Dominicanenkerk- en klooster in Zwolle, de St. Michaelskerk in Zwolle, het WTC in Rotterdam, de AEX Exchange in Amsterdam en diverse watertorens in Nederland begeleidt. Ook bij de verbouw en renovatie van de Politieacademie in Apeldoorn was PRC in de diverse fasen van het project betrokken. Zo werd onder meer in het voorbereidingstraject het projectmanagement getrokken, en werd tijdens het ontwerpproces bij de afsluiting van elke fase de bouwkosten getoetst door middel van een elementenbegroting. Bij de Europese aanbesteding in 2006 schreef één inschrijver (de markt was verzadigd, dus er was weinig animo voor een risicoproject) in op het project met als gevolg een hoger inschrijfbedrag dan de Politieacademie als bouwbudget had begroot. Vanaf begin 2006 tot de start van de bouw in 2007 heeft PRC Kostenmanagement in samenwerking met de Bouwcombinatie (Dura Vermeer & Draisma) de Politieacademie ondersteund bij het zoeken naar alternatieven om de bouwkosten te verlagen, door middel van ‘slimmere oplossingen’, andere bouwmethoden en bezuinigingsvoorstellen. Zo kon men dan toch, ondanks het hogere inschrijfbedrag, starten met de bouw. Tijdens de uitvoering heeft PRC tevens het meer- en minderwerk bewaakt voor de Politieacademie.

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

Restauratie ramen: authentiek vakwerk

Als restauratiesmid is Smederij Oldenhave in heel Nederland betrokken bij de meest uiteenlopende restauratieprojecten. Het familiebedrijf, waar inmiddels de derde generatie werkzaam is, is sinds 1955 gevestigd in Vorden en telt tien ervaren medewerkers, elk met een lange staat van dienst. Ambachtelijk vak- en handwerk worden er gecombineerd met kennis van eigentijdse technieken en het gebruik van machines. Behalve ijzer past men eveneens andere smeedbare metalen als staal en brons toe. Bij restauratieprojecten is het zaak het smeedwerk zo veel mogelijk in de oorspronkelijke staat terug te brengen, iets dat regelmatig om vooronderzoek vraagt, legt Willem Oldenhave uit. “Soms is er geen voorbeeld meer voorhanden, dan moeten we kijken of er nog tekeningen zijn of dat er op een andere plek soortgelijk smeedwerk is toegepast. Of we moeten het afleiden van het werk zelf.” Bij de Politieacademie, waar Smederij Oldenhave circa vijftig raam- en deurprofielen restaureerde, waren de voorbeelden wel aanwezig. “Wat hier speelde was dat de onderdelen niet meer verkrijgbaar zijn. Dat is een gegeven waar we uiteraard ook regelmatig mee worden geconfronteerd. We hebben dus het nodige in de eigen werkplaats moeten bijmaken, zowel handmatig als machinaal. Waar mogelijk hebben we de oorspronkelijke profielen gerestaureerd, maar we hebben ze soms ook opnieuw moeten maken. Dat vroeg om veel precisie – per raam moesten we het precies passend maken. Dat maakte het voor ons een lange maar ook heel uitdagende klus.”

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

specialist Metalen daken gevelbekledingen Elshof werd in 1914 opgericht en gevestigd te Olst. Centraal in Nederland gelegen, heeft het bedrijf inmiddels een sterke groei doorgemaakt. Het hele land is door die centrale ligging snel en efficiënt te bereiken. Sinds 2006 is het bedrijf opgesplitst. Loodgietersbedrijf Elshof bv houdt zich bezig met het traditionele domein van de loodgieter, de installatie en het onderhoud van GAWALO(gas-, water- en loodgieters-) installaties. Bovendien hebben de medewerkers ook kennis en ervaring op het gebied van CV-installaties. Elshof Metaaldak heeft als bijzonder specialisme de levering en installatie van metalen daken gevelbekledingen, van onder andere koper, zink, RVS, staal en aluminum. Dakbedekking kun je niet zomaar neerleggen. Het zal worden blootgesteld aan extreme weersomstandigheden en of het nu waait, hagelt of sneeuwt, het dak zal moeten blijven beschermen. Alleen specialisten kunnen er voor zorgen dat deze bescherming decennia achtereen geboden wordt. Elshof Metaaldak is zo’n specialist. Een dak van Elshof beschermt perfect tegen de invloeden van vocht, kou en hitte. Het lidmaatschap van de zinkmeesters, die de kwaliteit van het zinkwerk voor de periode van 10 jaar waarborgt, onderstreept dat nog eens extra: het bedrijf levert vakwerk, letterlijk op hoog niveau.

“Het karakteristieke van de ramen behouden”

De oude zonwering zat bij het monumentale pand van de Politieacademie bevestigd op de van witte kalkzandsteen gemaakte omkadering van de ramen. Bevestiging van de nieuwe zonwering op dezelfde plaats was echter geen optie omdat er vanwege het soms poreuze karakter van die omkadering gevaar voor beschadiging bestond. “Dus moest er een alternatieve oplossing komen”, vertelt Thijs van Deelen van Schellekens & Schellekens uit Beuningen, het bedrijf dat bij de restauratie en verbouwing van de Politieacademie de buitenzonwering (uitvalschermen) en binnenzonwering leverde. Van Deelen legt uit dat ervoor werd gekozen om de zonwering op kokers te plaatsen. “Op die manier werd het karakteristieke uiterlijk van de ramen behouden en konden we tevens een optimale functionaliteit van de zonwering garanderen. We hebben de kasten boven de ramen geplaatst op kokers om het geheel naar voren te brengen. Hierdoor werd er een optimale zonwering gecreëerd. De oude bevestigingspunten zijn door de aannemer opgeknapt.”Verder was de kleurstelling een belangrijk aandachtspunt. Binnen het gehele project was het uitgangspunt de oorspronkelijke kleuren binnen het gebouw terug te brengen of zo veel mogelijk te benaderen. Wat de zonwering betreft werd voor het aluminium gekozen voor RAL 8002, een bruinachtige tint, en voor het doek bronsbruin. Binnen werd gekozen voor een zonwering met verduisterende eigenschappen die inkijk voorkomt. Hiervoor werden verticale screens geplaatst. Schellekens & Schellekens is regelmatig actief bij monumentale gebouwen, merkt Thijs van Deelen tot slot op. “Bij dat soort projecten moeten we flexibel zijn met betrekking tot de planning. Uit ervaring weten we dat er zomaar onverwachte zaken naar voren kunnen komen die van invloed zijn op die planning. Overigens viel dat hier wel mee: het project is, na een vertraagde start, redelijk volgens schema verlopen.”

Foto Thea van den Heuvel /DAPh

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

Transparantie en openheid door glazen daken Een belangrijk element in het ontwerp van de vernieuwde Politieacademie was het binnenhof. Dit werd met glas overkapt om zo te gaan fungeren als het dynamische centrum van het gebouw.

ransparantie en openheid waren daarbij belangrijke uitgangspunten in het ontwerp, vertelt Bart van Langen, projectmanager van Brakel Atmos. Dit in Uden gevestigde bedrijf, specialist op het gebied van totaalconcepten voor een prettig en (brand)veilig leefklimaat, verzorgde het overgrote deel van de hoofdzakelijk uit glas bestaande overkapping. “Door de centrale ligging is het atrium zowel een verblijfs- als ontmoetingsplek en is het daarnaast ook een echte verkeersruimte. Werknemers, studenten en bezoekers van

de Politieacademie, ze maken er allemaal gebruik van.” De glazen overkapping geeft het atrium de gewenste transparantie en openheid, en zorgt ervoor dat er veel daglicht naar binnen valt, maakt Van Langen duidelijk. Hij legt uit dat in het ontwerp een gesegmenteerd glazen dak is opgenomen dat de ronde gebogen stalen balken volgt. Ook de lessenaardaken die aansluiten op het bestaande monumentale pand zijn door Brakel Atmos gerealiseerd. Het betreft een 36 meter lange gesegmenteerde constructie (BA-4 systeem met zonwerende beglazing).

“Onderhoud was eveneens een belangrijk item in het ontwerp, met name vanwege de moeilijke bereikbaarheid van sommige plekken in dit gebouw. Er is met de architect dan ook uitgebreid stilgestaan bij de onderhoudsinstallaties.” Zo engineerde Brakel Atmos bijvoorbeeld zowel een op maat gesneden binnen- en buitenbrug voor de gesegmenteerde glasconstructie, een aantal loopbruggen die onder meer toegang geven tot de gesegmenteerde buitenbrug en een gondelinstallatie voor reiniging van de kopgevel. ■

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

Foto Thea van den Heuvel /DAPh

Een compact Atrium-zonweringssysteem

De mediatheek is er te vinden, werkplekken eveneens en daarnaast is het atrium van de Politieacademie vooral een informele ontmoetings- en verblijfsplek waar elk moment van de dag mensen zijn en dus beweging is. Dat vraagt om zowel een aangename sfeer als een prettig klimaat. Een speciaal voor het glazen dak van het atrium gemaakt zonweringssysteem draagt daar in belangrijke mate aan bij. Het systeem werd ontwikkeld en geïnstalleerd door SchermNed uit Naaldwijk, specialist in scherm- en zonweringssystemen met klimaatbeheersing, energiebesparing en lichtregulering als uitgangspunten. Er is gekozen voor een rollend Atrium-zonweringssysteem met daglichtfiltering en zonlichtreflectie als belangrijkste eigenschappen, legt Jack van der Voort van SchermNed uit. “Een heel belangrijke eis was dat het een compact systeem moest zijn, afgestemd op de structuur van het gebouw en het karakter van het atrium.” Die compactheid komt vooral terug in het minimale gebruik van geleidingen, profielen en motoren, aldus Van der Voort. “Het systeem is in opgerolde stand daardoor nauwelijks zichtbaar.” Voor de zonweringsystemen is in totaal 1.078 m2 zonweringdoek vervaardigd en geconfectioneerd naar twaalf stuks zonweringdoeken. Het unieke daarbij is dat deze zonweringdoeken in totaal door maar twaalf motoren worden aangedreven. Het grootste zonweringsysteem heeft een breedte van 44,00 meter. Om zo goed mogelijk maatwerk te kunnen leveren, was er vanuit SchermNed onder meer goed overleg met de architect, de bouwer en het (glas)constructiebedrijf. Vanwege de lastige bereikbaarheid is er tevens sprake van een lage risicospreiding, zegt Van der Voort. “Naast het bieden van kwaliteit, een goede prijs-kwaliteitverhouding is duurzaamheid een van onze onderscheidende kenmerken. We installeren wel vaker systemen op moeilijk te bereiken plekken– zoals hier het hoge dak van het atrium – en dan is het belangrijk dat het systeem onderhoudsvriendelijk is en er nauwelijks storingen zijn.”

Is uw budget groot genoeg voor al uw restauratiewensen? Of het nu gaat om restauratie, sloop, ver- of nieuwbouw. PRC Kostenmanagement biedt perfectie in uw bouwfinanciĂŤn. Onze kosten-specialisten begroten, bewaken en sturen bij en zorgen zo dat uw restauratieproject binnen budget blijft. We doen dat door kansen en bedreigingen eerlijk en integer naar voren te brengen. Meer weten? Bel (038) 455 06 40 of kijk op www.prckm.nl.

Het PRC Perspectief.

Specialist in daglichtregeling voor complete zonweringprojecten

Kostenmanagement

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

Onopvallende oplossingen I n de tijd dat het klein seminarie, de voorloper van de Politieacademie, werd gebouwd was het nauwelijks een issue, maar tegenwoordig spelen aspecten als brandwerendheid en binnenklimaat een belangrijke rol bij de bouw en verbouw. Om de gevels van het onderkoFoto Thea van den Heuvel /DAPh

men van de Politieacademie niet aan te tasten, maar toch aan die eisen te kunnen voldoen moest naar een passende oplossing worden gezocht, een zo onopvallend mogelijke oplossing. “Dan komen wij in beeld”, merkt technisch adviseur Erik Rekveld van Metaglas uit Tiel

op. “Ons credo is dat de mooiste achterzetramen het minst opvallen en dat was hier ook de bedoeling. Wat dat betreft hebben we tal van oplossingen en kunnen we dus aan uiteenlopende wensen voldoen, geheel conform de wensen van opdrachtgever en architect en in overeenstemming met alle eisen en regelgeving.” In het geval van de Politieacademie was dat het aanbrengen van achterzetramen achter de oorspronkelijke ramen die allemaal nog waren voorzien van enkel glas en ventilatieroosters. “Het is een tweede barrière van glas geworden waarmee het gebouw zowel thermisch als wat geluidbeperking betreft voldoet aan de hedendaagse eisen. Daarvoor hebben we een slank aluminium kaderprofiel gebruikt met daarin 6 millimeter dik glas – dat als bijkomende factor een inbraakvertragende werking heeft – en ventilatieroosters. Het zijn draaiende ramen die met het oog op de reiniging gemakkelijk losgemaakt en weer vastgezet kunnen worden.” Daarnaast voorzag Metaglas de glas-inloodramen van de kapel – waarnaast nieuwbouw met daarin onder meer de keuken werd gerealiseerd – van zestig minuten brandwerende voorzetbeglazing ter voorkoming van brandoverslag. “Daartoe hebben we een stalen constructie gemaakt waarin de voorzetramen zijn geplaatst. Ook hier is weer volop rekening gehouden met de uitstraling van het monument. Transparantie was dan ook het centrale uitgangspunt bij deze opdracht.” ■

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

Hekwerk met zowel een degelijke als mooie uitstraling HB Hekwerk uit Doornspijk werd in 1996 opgericht, lanceerde eind 2001 de eerste eigen producten en groeide in de jaren erna uit tot een middelgroot bedrijf dat hekwerken op maat voor uiteenlopende doeleinden kan produceren. Dat gebeurt voor diverse doelgroepen zoals de industrie, sportverenigingen en particulieren, en tevens voor speciale projecten. Tot die laatste categorie behoren onder andere monumentale objecten als de Politieacademie in Apeldoorn. De opdracht hier was om een degelijk, zwaar hekwerk te produceren, onder meer met dikke kokers en spijlen, extra zware bevestigingen en zware voetplaten. Het ging hierbij zowel om buitenhekwerk als hekwerk voor de parkeergarage, geheel conform het ontwerp van de architect, vertelt adviseur Harmen Dijkhuizen van HB Hekwerk. “In dat ontwerp was naast de degelijkheid eveneens aandacht voor de uitstraling. Zo hebben we een mooie kleur grijs toegepast die prima aansluit bij de rest van het gebouw. We hebben alle RAL-kleuren in het pakket dus kunnen ook wat dat betreft aan elke wens voldoen.” In het hekwerk van de parkeergarage werd een loopdeur geïntegreerd, zegt Dijkhuizen, in het buitenhekwerk een elektrische schuifpoort. “Die voldoet volledig aan de NHI-normen en is onder meer voorzien van inknel- en persoonsbeveiliging.” Naast de productie op maat in de eigen werkplaats – er was sprake van diktes die afwijken van de standaard – verzorgde HB Hekwerk eveneens de volledige montage en bijbehorende service.

Foto Thea van den Heuvel /DAPh

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

Bestaande vloeren gehandhaafd

Met het overkappen van het atrium kreeg de Politieacademie er een grote binnenruimte bij. Het atrium gaat hiermee als een soort dynamische ontmoetingsplek fungeren; een andere consequentie was dat de galerijgangen nu eveneens ‘binnen’ kwamen te liggen. In eerste instantie was het de bedoeling de oorspronkelijke tegelvloeren van deze omgangen zichtbaar te laten, maar de tegels hadden door de decennialange invloed van weer en wind niet meer de uitstraling die paste bij de rest van het interieur. Daarop werd besloten er eveneens vloerbedekking, bestaande uit tapijttegels, op een zwevende ondervloer overheen te leggen. Hierdoor blijft de oorspronkelijke vloer gehandhaafd. Deze vloer werd, net als de andere vloeren in het monumentale gebouw en in de nieuwbouw, geleverd door Boerhof Projectinrichters uit Heeten. Vincent Ruiter van Boerhof Projecinrichters vertelt dat het bedrijf regelmatig in monumenten actief is, eventueel in het voortraject kan worden ingeschakeld voor advisering, maar in dit geval geheel volgens bestek werkte. “Alles stond vast toen we begonnen. We hebben twee soorten vloeren toegepast – naast tapijttegels ook linoleumvloeren, in de nieuwbouw – in de kleuren grijs en oranje. Vloeren die helemaal zijn afgestemd op het gebruik van het gebouw.” Het was, zegt Vincent Ruiter, een uitdagende opdracht omdat in vrijwel iedere ruimte sprake was van een andere ondergrond. “Dus moesten we steeds voor een andere aanpak kiezen. Dan weer moesten we uitvullen, dan weer egaliseren, enzovoorts. We zijn in januari 2010 begonnen en tot de oplevering bezig geweest, op het laatst vooral met kleine aanpassingen en dat soort zaken, zoals wel vaker het geval is als een project bijna is afgerond en de puntjes op de i worden gezet.”

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

Foto’s Joris van Bennekom

Koningin en minister van Justitie openen Concernlocatie Politieacademie Maandag 6 september 2010 opende Hare Majesteit de Koningin in Apeldoorn de gerenoveerde Concernlocatie van de Politieacademie, hét nationale selectie-, opleidings- en kennisinstituut voor de politie. Voorafgaand aan de opening van het gebouw opende, toen nog, minister van Justitie Hirsch Ballin het Politieacademisch Jaar 2010-2011.

Bouwen aan monumenten POLITIEACADEMIE Apeldoorn

a ontvangst door Collegevoorzitter Ad van Baal verrichte Koningin Beatrix in het atrium, de centrale ontmoetingsplek in de Concernlocatie, de officiële openingshandeling. Hare Majesteit overhandigde de sleutel van de klokken van de kerk, die deel uitmaakt van het gebouw, aan een docent ‘Werken op hoogte’. Vervolgens wisten de docent en twee studenten, gebruik makend van een touwmotor, kabels en katrollen, met de sleutel op enkele tientallen meters hoogte de klok in werking te stellen. Deze officiële openingshandeling werd bevestigd met het luiden van de kerkklokken. De 75-jaar oude kerkklok stond gedurende de renovatieperiode stil. De restauratie van de klok is een cadeau van de gemeente Apeldoorn. Onder de aanwezigen waren de Burgemeester van Apeldoorn en de Commissaris van de Koningin van Gelderland, diverse korpschefs en een groot aantal andere relaties, medewerkers en studenten. Aansluitend ontving Hare Majesteit een rondleiding langs de moderne politiespecifieke onderwijsvoorzieningen, zoals de rijsimulator en de praktijkhal voor onderwijs in forensisch onderzoek. Het gebouw biedt onder meer plaats aan schietbanen, vier praktijkhuizen voor opleiding forensisch onderzoek en oefeningen Plaats Delict, rijsimulatoren en een onderzoeksgarage verkeer. Deze voorzieningen dragen bij aan het opleiden van de beste mensen voor de politie. ■

WIE DOET WAT

BRICKBURGERS B.V. St. Jozefweg 66b, 5953 JP REUVER T .......................................+31 (0)77 4742920 F .......................................+31 (0)77 4745170 E info@brickburgers.com W www.brickburgers.com

Aannemers

Innovatieve bouwer met rijke traditie

AANNEMERSBEDRIJF CAUWENBORGH Watermolenpad 1, 4611 HX BERGEN OP ZOOM T .......................................+31 (0)164 244347 F .......................................+31 (0)164 299711 E info@cauwenborgh.nl W www.cauwenborgh.nl

HEIJMANS BETON- EN WATERBOUW EN RESTAURATIE Postbus 417, 5240 AK ROSMALEN T ...................................... +31 (0)73 5436691 F ...................................... +31 (0)73 5436601 ENebest info@heijmansrestauratiewerken.nl Bouwadvies B.V. realiseert in opdracht van Programma Bureau ‘Hetwww.heijmansrestauratiewerken.nl Nieuwe Rijksmuseum’ en Cruz y Ortiz Arcitectos de directievoering, W

DE LANDERIJE MAKELAAR EN ADVISEUR Kerkstraat 5, 4285 BA WOUDRICHEM T .......................................+31 (0)183 402500 E info@landerije.nl W www.landerije.nl

Als bouwer hebben we een rijke geschiedenis geschreven en in Limburg komt u dan ook LAUDY MONUMENTEN ADVIES BUREAU Bouw & Ontwikkeling overal tegen. Bredestraat 1, 6542 SN NIJMEGEN In anderhalve eeuw zijn we T .......................................+31 (0)24 3786742 uit gegroeid tot een full-service E info@monumentenadviesbureau.nl bouwonderneming die met 160 W www.monumentenadviesbureau.nl medewerkers in alle marktsegmenten opereert.

Onze regio telt vele monumenten. Al deze monumenten moeten op de juiste wijze worden onderhouden en gerestaureerd. Dat is een zaak waar NEBEST BOUWADVIES BV gespecialiseerde bouwbedrijven Zeeweg 144, 2224 CH KATWIJK zich mee bezig houden. Als Erkend Nebest Adviesgroep is een onafhankelijk ingenieurs-/adviesbureau, gespecialiseerd in inspectie, technisch advies en projectmanagement T .......................................+31 (0)71 3611722 Restauratie en(0)71 met 3613053 op het gebied van bouwkundige, civiele, werktuigbouwkundige en elektrotechnische projecten. Bouwbedrijf Daarnaast is Nebest Adviesgroep F .......................................+31 ambachtelijk vakmanschap resE mail@nebest.nl continu bezig met ontwikkeling van nieuwe, geavanceerde onderzoeksmethoden. LAUDY BOUW & ONTWIKKELING taureren wij bijvoorbeeld kerken, W www.nebest.nl Postbus 89, 6130 AB SITTARD kastelen, boerderijen, fabrieksTNEBEST .......................................+31 (0)46 4516933 BOUWADVIES B.V. NEBEST BOUWADVIES B.V. gebouwen en molens. F .......................................+31 (0)46 4520631

Bedrijfswageninrichtingen

SORTIMO Schaarbeeklei 207, B - 1800 VILVOORDE T............................................+32 (0)2 3550370

Bladgoud

hoofdbouwtoezicht en het bouwtoezicht van Het Nieuwe Rijksmuseum te Amsterdam.

Vanaf € 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 voor alle informatie over een vermelding

advies en management voor de bouw en civiele techniek

Zeeweg 144, 2224 CH Katwijk

Bouw- en Installatietechniek

Schoonhovenseveer 31-33, 2964 GB Groot Ammers

ET 071 laudy@laudybouw.nl 361 17 22 W www.laudybouw.nl

T 0184 60 17 66, www.nebest.nl Architecten Met een heldere

kijk op ontwikkelingen, een procesmatige werkwijze, een concurrerend prijsniveau en een grote regionale betrokkenheid is LAUDY de ideale partner om mee te bouwen.

DE BONTH VAN HULTEN BV Postbus 115, 5250 AC VLIJMEN T .......................................+31 (0)73 5119022 F .......................................+31 (0)73 5117387 E bvh@volkerwessels.com LAUDY Bouw & Ontwikkeling b.v. W www.bonthvanhulten.nl Irenelaan 8 • 6133 BG Sittard • Nederland Postbus 89 • 6130 AB Sittard • Nederland T +31 (0) 46 451 69 33 • F +31 (0) 46 452 06 31 Adviesbureaus I www.laudybouw.nl • E laudy@laudybouw.nl

groot gunneweg

LINOVA VERFPRODUCTEN Gelderhorst 12, 7287 BH ZUTPHEN T .......................................+31 (0)575 542300 E info@linova.nl W www.linova.nl

delft

restauratie advies & bouwmateriaalkundig onderzoek Laudy advertorial A4 2007-3.indd1 1

GROOT GUNNEWEG DELFT RESTAURATIE ADVIES Scholekster 19, 1399 GK MUIDERBERG Postbus 43, 1399 ZG Muiderberg T ..................................... +31 (0)6 1006 1050 E info@grootgunnewegdelft.nl W www.grootgunnewegdelft.nl

ADEMA ARCHITECTEN Vleesmarkt 7, 9101 MH DOKKUM T .......................................+31 (0)519 295665 F .......................................+31 (0)519 292870 E info@adema-architecten.nl W www.adema-architecten.nl

P.D. van Vliet

Architect bna

Oude Molenmeent 1 ARCHITECT P. VAN VLIET Oude Molenmeent 1, 1231 BD LOOSDRECHT 1231 BD Loosdrecht T .......................................+31 (0)30 2312763 Mobiel: . ..............................+31 (0)6 53719792 Tel: 035-5823695 Fax: 035-5826553

Bakstenen

STEENFABRIEK BIEZEVELD B.V. Lange Weistraat 25, 5331 LH KERKDRIEL T .......................................+31 (0)418 631719 E info@brickburgers.com W www.biezeveld.nl

GRONTMIJ | TECHNICAL MANAGEMENT Computerweg 11-13, 3821 AA AMERSFOORT Postbus 68, 3800 AB AMERSFOORT T ...................................... +31 (0)33 4511411 F ...................................... +31 (0)33 4558779 E info@grontmijTM.nl W www.grontmijTM.nl

Bouwmaterialen BOFIMEX BOUWSTOFFEN 20-03-2007 11:47:26

BOFIMEX BOUWSTOFFEN BV Krombraak 3, 4906 CR OOSTERHOUT T..........................................+31 (0)162 499575 F..........................................+31 (0)162 499135 E info@bofimex.nl W www.bofimex.nl

SCHELPKALKMORTELS NEDERLAND Driemanssteeweg 622, 3084 CB ROTTERDAM T..........................................+31 (0)10 4103951 F..........................................+31 (0)10 4802359 E info@schelpkalkmortels.nl W www.schelpkalkmortels.nl

Lilian Fopma CONSTRUCTIE & STRAALBEDRIJF LILIAN FOPMA Industrieweg 22, 8861 VH HARLINGEN T......................................... +31 (0)517 431011 F......................................... +31 (0)517 431031

SUPERLOOK BV Postbus 8791, 4820 BB BREDA T .......................................+31 (0)76 5874207 M ...................................... +31 (06) 55327598 E info@superlook.nl W www.superlook.nl

Elektrotechnische Diensverlener Glas

LEENDERS GLAS IN LOOD Kerkenbos 1091, 6546 BB NIJMEGEN T..........................................+31 (0)24 6841555 F..........................................+31 (0)24 6844137 E info@leendersglasinlood.nl W www.leendersglasinlood.nl

WIE DOET WAT

Constructie/straalbedrijf

Glasateliers

Geluidstechniek

DIALOOG CHURCH SOUND Bolognalaan 6, 5632 RL EINDHOVEN T......................................... +31 (0)40 2420840 F......................................... +31 (0)40 2426125 E info@cantorsound.nl W www.cantorsound.nl

STOLKER GLAS Wijde wade 2, 3439 NP NIEUWEGEIN T .......................................+31 (0)30 2855400 F .......................................+31 (0)30 2672902 E info@stolkerglas.nl W www.stolkerglas.nl

ISOGLAS HAARLEM BV Jan Tademaweg 19, 2031 CT HAARLEM T .......................................+31 (0)23 5319036 F .......................................+31 (0)23 5341022 E info@isoglas.nl W www.isoglas.nl

Glas in lood

ATELIER LUX NOVA Derde Morgen 17, 5233 NL ‘s-HERTOGENBOSCH T..........................................+31 (0)73 6418628 E ellendeleed@cs.com

GLASATELIERS STEF HAGEMEIER Hoefstraat 199, 5014 NL TILBURG T ........................................+31 (0)13 5360818 F ........................................+31 (0)13 5358655 E info@glasinloodnet.nl W www.glasinloodnet.nl

Gevelonderhoud GLAS IN LOOD ATELIER BARNEVELD Anthonie Fokkerstraat 5d, 3772 MP Barneveld T ........................................+31 (0)342 444424 F ........................................+31 (0)342 444266 E info@glasinloodbarneveld.nl W www.glasinloodbarneveld.nl

GON GEVELONDERHOUD NED. Postbus 207, 3890 AE ZEEWOLDE T .......................................+31 (0)36 5226443 F .......................................+31 (0)36 5235388 E info@gon.nl W www.gon.nl

Gevelreiniging

S.M.B. WERVELREINIGING Houtkoperstraat 40, 3334 KD ZWIJNDRECHT T .......................................+31 (0)78 6104110 F .......................................+31 (0)78 6104094 E info@s-m-b.nl W www.s-m-b.nl

GLAS IN LOOD ATELIER BERENDSEN Dr. Schaapmanstraat 1, 7071 ZJ ULFT T..........................................+31 (0)315 632687 M.........................................+31 (0)6 12178482 E info@glasinloodatelierberendsen.nl W www.glasinloodatelierberendsen.nl

JILLEBA Lammerschansweg 141a, 2321 HS LEIDEN T.........................................+ 31 (0)71 5318323 F..........................................+31 (0)71 5313443 E info@jilleba.nl W www.jilleba.nl

BLOEM GLAZENIERS VOF Foxham 45-47, 9601 LE HOOGEZAND T ........................................+31 (0)598 398806 F ........................................+31 (0)598 398807 E info@bloemglazeniers.nl W www.bloemglazeniers.nl

GLAS IN LOOD ATELIER BARNEVELD Anthonie Fokkerstraat 5d, 3772 MP Barneveld T ........................................+31 (0)342 444424 F ........................................+31 (0)342 444266 E info@glasinloodbarneveld.nl W www.glasinloodbarneveld.nl

Vanaf € 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 voor alle informatie over een vermelding

CROON ELECTROTECHNIEK BV Schiemond 20-22, 3024 EE ROTTERDAM T..........................................+31 (0)10 4483344 E info@croon.nl W www.croon.nl