LUD - Sgríoḃ Gaeḋealaċ - 18-24

LUD

DEASAĊAḊ 18 LÙNA. / SULT. 2024

Naiḋeaċd 'us Dòiġ-Ḃeaṫa De Na Gleann Uisge Ḋearg

Na Leòḋasaiċ agus am baile ṁór Uinnipeig Le Iain Luim Dòṁnullaċ

Poblaċd nan Gàiḋeal Le Iain Mòr MacḂeaṫain

Lá Cuiṁneaċán Ár Mór Le Uinseann F. Pintado

TOBAR BRIĠDE DIARMAID Ó MAOLAGÁIN

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis

DEASAĊAḊ 18

Dè a Steaċ Air Cuiḃrinn

11

Tobar Briġde

Deaċraċtaí na 08 nGaeḋil i gCeanada Le Diarmaid Ó Maolagáin

Mo ṫaisteal fríd Meiriceá Ṫeas:

An Ċolóim

41

Le Pádraig Mac Diarmada

Cúpla Focla Brataċ, Seòladair, agus Cruit

Cunḃalaċ 02 Nòta Ḋeasaiċe 04 Nuaiḋeaċd Ionadail 08 Nuaiḋeaċd na Cruinne 18 Sean Ġàeḋealtaċd 22 Fòram Coiṁearsnaċd 28 Dànaċ, Òranaċ ⁊ Sgeulaċ 42 Turas nan Doṁain

21

LITRIĊEAN GU 'N DEASAIĊE

Mòran, mòran taing gu LUD airson an artagalan mu tursan ḟir Gàiḋealaċ ṫarsuinn Aimearaga Ḋeas no Dùṫaiċ nan Éin Ḟiaḋain. Ṫa e sin an-ùiḋ 's gasta do'n aṁarc Gàiḋeal òg 'taisdeal ṫarsuinn an àite ṁòr ann, agus ṫa e sin gasta do'n aṁarc rudan 'sgrìoḃ ann an Gàilig ċuideaċd.

Iain Alasdair Eoin Glas Mac Ḋòṁnuill (Gàilig Ġleann Coṁann)

Maṫ ṫú go Fear Ṁinneasóta 'S maṫ ṫú air go Treaḃair an feirmeoir ṁaṫ ann sa Ṁinneasóta. Tá sé fear an-suimiúil gan aṁaras, agus tá sé doċreidte do léiġ faoi feirmeoireaċt ann i Ṁinneasóta inniu.

Eilḃín Ní Ṁáille (Gaeilge Ṫìr Aṁalaiġ)

Cruinneaċaḋ Gaeḋeal amaċ sa Ṁanitóba 'S móran ṁaṫ ṫú leis an obair an-ṁaṫ 's an-ṁór le h-aġaiḋ na nGaeḋeal Ṁanitóba mo ċairde! 'S Gaeḋealtaċd ḋearmadta siḃ ḟéin.

Agus tá sin an sgéal linn ḟéin freisin.

Ní ḟaiġeann linn aon cuidiú astu, aċ tiocfaiḋ iad faoi ċeanntar ag iarraiḋ na ḃótaí 'gainne nuair a ḃeaḋ an toġċán naiseanta ċugainne. Lean liḃ ar aġaiḋ leis an obair doċreidte mo ċairde ṁór.

Niall Ṗádruig Ċolm Ó Gallċoḃair (Gaelg Acaill Ḃeag)

Buaḋċas ṁór ċugaiḃ ag LUD mar cuirinn siḃ rudannaí ṁaṫ ar son daoine Gaeḋealaċ ann i gCeanada 'gus Aimearaca freisin. 'S daoine dearmada siḃ ar son cuid 's mó 'gus níl sin cóir agus ceart! Tá sin go h-anṁaṫ do ḟéiceáil rudannaí Gaeilge 'maċ as Oileáin Úr inniu.

NÒTA DHEASAICHE Le Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis, Àrd-deasaiċe (Gàeḋlig Uisge Ḋearg)

Ḟuair tairgse leinn gu Folclorama 'nn am baile ṁór Ḃinnipeig. Ḃa sonas ṁór againn do ḃiṫ ann, agus ḃa e sin gasta do ċainnt agus do ḃuail le daoine leis suim ṁòr aca gu Ġàeḋlig.

Agus ċuir daoine móran ceistean ċugainn mu rangan san Ġàeḋlig. Ṫa dòċas againn do ċur rangan 's claisean ann san Ġàeḋlig airson daoine ri ṁìos so ċugainn. Agus déanaiḋ leinn sin le cuidiċ Ḋia Ṁór. Ṫa dòċas ṁòr againn do ḃiṫiḋ ann am Paḃalain na h-Albainn airson bliaḋan so ċugainn. Agus biṫiḋ sin gasta 's cudṫromaċ mar ṫa suim ṁór aig daoine gu Gàeḋlig a' ḟoġluim annso san Ġleann Uisge Ḋearg gun daoḃt anis! Ṫa sin an-ṁaṫ agus gasta do ḟoġluim agus do'n oraic na Gàeḋeil ann an Ontario Deas 'ċur obair gasta ċun Gàeḋlig san àite sin. Ṫosaiḋ ead a-maċ an am bliaḋna 2007 nuair ċeannaiċ ead 60 acra airson an Ġàeḋealtaċd ùr ann an Ontario Deas. Agus ḟuair ead cuidiċ às Oideas Gael ann an Gleann Ċolm Cille i dTír Ċonaill, agus cuir ead campan saṁraiḋ ann gaċ uile bliaḋan cuideaċd.

'S e sin gasta do'n oraic Gàeḋlig agus na Gàeḋeil 'fàs annso sa Ċanada 'gus ann an Ċanada 'n Ear cuideaċd.

Maiġread Ṁic Ṗaidín (Gaeilge Léim an Eaċaiḋ) 02

lionra-uisge-dhearg.ca

'Ṁaṫ Leiḃ gu Sgríoḃ le LUD?

POST-D SINN

POST D'AR BOGSA PO

Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca

ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7

lionra-uisge-dhearg.ca

TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

03

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis

NUAIḊEAĊD IONADAIL

Na Leòḋasaiċ agus am baile ṁór Uinnipeig Le Iain Luim Dòṁnullaċ (Gàilig Sgiṫeannaċ) Creidinn na Leòḋasaiċ ḃunaiḋ iad am Baile Ṁór no ‘m baile ṁór Uinnipeig ann am Maċairean Móra; aċ ċan eil sin fíor! Ḃa ‘n àite ṁór malairt airson Daoine Maċairean airson ceudan ‘s ceudan bliaḋna, ‘gus ṫàinig seaċd naisean ḋùṫċais aig an àite seo do ṁalairt ri ċéile cuideaċd. Agus ṫàinig na ceud daoine na h-Eòraip ṫun an àite ‘nn an 1700, aċ ċuir na Franngaiċ an dùn ṁalairt ann an ċeanntar sa ḃliaḋna 1738. Ḃa Gàiḋeil leoṫa nuair a ṫàinig iad a-maċ as Tìr Ùr na Frangaiċ agus nuair a ṫàinig iad ṫairis nan Crìoċan Ġarḃ; aċ ċa roḃ na Gàiḋeil san àireiṁ ṁór aig an àm sin. Ċa roḃ ùiḋ aig nan Gàiḋeil mu ‘n ‘taistil ṫairis Dùṫaiċ nan Craoḃ mar ċa roḃ an àite daċaiġ, agus ċa roḃ an àite daċaiġ ḃa ‘n ùiḋ aca ‘nnsin gun teagaṁ! Ḃ’ ùiḋ ṁór aig nan Gàiḋeil mu ‘n aig sabaid ann an Ġaiḋealtaċd airson saorsa nan Gàiḋeil agus an Ġaiḋealtaċd a-ṁàin. Ċa roḃ ùiḋ aca mu ‘ḟoġlaim agus tursan a’ ḋeunaṁ ṫun àitean ùr ann an Dùṫaiċ nan Craoḃ, mar ċar ṫàinig iad Dùṫaiċ nan Craoḃ ann an daċaiġ leoṫa! Ḃa daċaiġ aca ṫairis an Ḟairrge Ṁór agus ḃ’ ùiḋ an-ṁor aca do ḃuaiḋ an àite sin airson nan Gàiḋeal a-ṁàin gun ṁall. Agus ċaiḋ iad leis na Frangaiċ gu Dùṫaiċ nan Craoḃ an Iar mar ḃa na Frangaiċ ċairdean ṁór nan Gàiḋeil ag an aimsir sin, agus ċaiḋ iad leis na Frangaiċ do cuir stad ‘s sgrios aig aon pleann a-ṁàin ag nan Gall do ṫoir ṫun

04

lionra-uisge-dhearg.ca

Dùṫaiċ nan Craoḃ an Iar mar ḃ’ eagal aig nan Gàiḋeal mu neart ùr aig nan Gall. Agus ṫa tuigsinn leinn sin an diuġ.

Rinn nan Gàiḋeal ann an Uinnipeig saoġlan ùr aca, ‘gus rinn iad ṗòstaḋ gu ṁnaoi ḋùṫċas nam Maċairean no Ṁnaoi nam Maċairean, agus ḃa pàistean ‘s cloinn aca gun teagaṁ; agus ḃa iad an ċeud naisean muinntir ùr – na Méitis – agus ṫàinig iad às ḋà no trì duine – na Daoine Maċairean, na Gàiḋeal agus na Frangaċ. Ṫàinig na ceud ṡluaġ Gall gu h-Uinnipeig no Gleann Uisge Ḋearg ann an 1767, agus ḃunaiḋ iad dùn gun ṁall. Ṫàinig sluaġ ùr Gàiḋealaċ gu Gleann Uisge Ḋearg agus ann an Uinnipeig ann an 1809. Ḃa iad Companaiḋ an Iar-Ṫuaṫ, agus rugaḋ iad ann an baile ṁór Montréal. Ṫàinig ceud ṡluaġ ṁór nan Gàiḋeil ḃoċd gu Gleann Uisge Ḋearg agus an Uinnipeig ann am bliaḋniċean 1811 gu 1814. Ḃa iad an ḃoċd agus ṫàinig iad ṫun an àite mar ḃa iad gun daċaiġean mar na Fuadaiċean, agus ċuir tiġearna-ṫalaṁ a-ṁàin iad air longan gu Ċanada ‘nn an Dùṫaiċ nan Craoḃ, agus an ḋeiḋ sin ċuir e nan daoine ḃoċd air turas ḟada ‘s cunntartaċ ṫairis Ìoċdar Ċanada ‘gus Uaċdar Ċanada, ‘gus ṫairis nan Crìoċan Ġarḃ gu nam Maċairean Móra ‘gus fo ċeanntar Uinnipeig ‘s Gleann Uisge Ḋearg airson

lionra-uisge-dhearg.ca

05

cuid ṁór. Ċar ṫug e biaḋ, innealtan, eadaiḋ, gunniċean agus gaċ rudan eile ṁór a ḋ’ iarr iad airson an ġeiṁreaḋ ġarḃ ann an Maċairean Móra. Agus ḋeun e sin mar ċa roḃ aon ùiḋ aig’ umpa! Ḋ’ ḟoġlaim nan Gàiḋeil ḃoċd ḃ’ iad a-ṁàin gun biaḋ, eadaiḋ agus innealtan ceart do ḃeò ‘gus do saoġal a ḋeunaṁ a-nis! Aċ ṫàinig na Méitis agus na Daoine Maċairean agus na Gàiḋeil a roḃ ag an àite airson àm ḟada. Agus ṫàinig iad ṫun an t-sàḃàil nan Gàiḋeil ùr aig an àm sin, agus ḃa fíor naoṁan iad ḟéin mar sin a ḋeun iad airson nan Gàiḋeil ùr gun teagaṁ!

Agus aig an àm seo, ṫosaiḋ Cogaḋ an Ḋà Companaiḋ a-maċ leis ḃa ‘n tiġearna-ṫalaṁ seo fear ṁór ann an Companaiḋ nan Gall (Companaiḋ Cuan Ṁic Aoiḋ) agus ċaiḋ e air aġaiḋ eadar 1812 gu 1821, agus ḋ’ iarr an tiġearna-ṫalaṁ seo airson nan Gàiḋeil ḃoċd ùr do sabaid an cogaḋ strìġ an aġaiḋ na Méitis agus an aġaiḋ na seann Gàiḋeil mar ḃ’ iad leis Companaiḋ nan Gàiḋeal (Companaiḋ an Iar-Ṫuaṫ) aċ ċa roḃ aon ùiḋ a-ṁàin aig nan daoine ḃoċd do sabaid cogaḋ an aġaiḋ Gàiḋeil eile, ‘gus an aġaiḋ na muinntir ṫàinig ṫun an t-sàḃàil orṫa cuideaċd! Aċ ċar ṫuigsinn an tiġearna-ṫalaṁ seo sin; aċ ċa roḃ ùiḋ no cùramaċ mu sin b’ ḟeudar. Ċaoċail an tiġearna-ṫalaṁ seo ‘nn an bliaḋna 1820, agus ṫàinig deireaḋ an ċogaḋ ṫugu ‘nnsin mar sin. Ḃa sin ann an bliaḋna 1821 nuair a ḟuair ḋà companaiḋ òrduiġ do ṫoir ri ċéile gun ṁall, agus ḋeun iad sin. Ḃa daoine ‘s Arra Ġaiḋeal, Sgiṫeannaċ, Sgalpaiġ, Deas Muṁain, Tuaḋ Ṁuṁain, Peairt, Cataiḃ, Connaċt, Laiġean, Taoḃ Tuaṫ, Ros agus Leoḋais cuideaċd. Aċ ċar ċuir ‘s ċar ḃunaiḋ na Leòḋasaiċ am baile ṁór mar ḃa ‘n Uinnipeig ann nuair a ṫàinig iad ag an àite sin! Ċa roḃ sin am baile ṁór annsin, aċ ḃa sin ann gun teagaṁ! Ṫàinig Gàiḋeil eile ṫun Gleann Uisge Ḋearg agus ṫun Uinnipeig, aċ ṫàinig iad às an Taoḃ Tuaṫ, Arra Ġaiḋeal , Apann, Muile, Tìr Iḋe, Colla, Éige ‘gus an Deas Ṁuṁain le cuid an-ṁór.

Aċ ṫa daoine ‘nn an Steòrnaḃaġ agus creidinn iad ṫàinig am pleannan airson Uinnipeig às Steòrnaḃaġ a-ṁàin. Agus ċan eil e

06

lionra-uisge-dhearg.ca

ceart ‘s fíor! Aṁarc aig Steòrnaḃaġ; ‘s baile ‘nn an tràġ Leòḋas agus ‘s baile nan iasgaraiċ. Agus aṁarc ann an Uinnipeig! ‘S baile ṁór leis 700,000 duine; agus ṫa 5,200 duine ‘nn an Steòrnaḃaġ. Ṫ’ Uinnipeig baile ṁór ann an Maċairean Móra san ṁeaḋan Dùṫaiċ nan Craoḃ; ṫa Steòrnaḃaġ ri tràġ eilean Leòḋais ri ṫaoḃ am Ḟairrge Ṁór.

Agus gu dé mu na h-Uiḃistiċ? Ċuir iad obair an-ṁór airson Uinnipeig agus ḟuair iad an Ġàilig às na Leòḋasaiċ b’ ḟeudar. Ṫa creidsinn agam ḟuair Uinnipeig an Ġàilig às na h-Uiḃistiċ, na Hearaiċ, na Hiortaiċ agus às na Leòḋasaiċ ri ċéile! Ċuala mi sin ann an Ġàilig ag nan Gàiḋeil Uinnipeig nuair rinn iad cuirt ṫun annseo ri linn an 1980an ‘s 1990an. Ṫàinig sluaġan ṁóran gu nam Maċairean Móra ḃo 1880 air aġaiḋ agus ṫàinig iad a-maċ às gaċ àite ‘nn Seann Ġaiḋealtaċd mar ḋ’ iarr iad an talaṁ an-ṁaṫ aca ‘gus ruiṫ iad a-muiġ às nan Fuadaiċean cuideaċd! Agus ḃa ḟearg an-ṁor aca mar sin, agus ṫug iad airgiod, cuidiċ ċlò, bàrdaċd an aġaiḋ nan Gall, armailtean agus misneaċd do cuir coṁaireaċd an aġaiḋ nan tiġearnan-ṫalaṁ agus do lean air aġaiḋ leis an Strìġ na Ḟearann. Ċa roḃ eagal mór aca ‘nnsin mar ḟuair iad fíor saorsa leoṫ’. ‘s aca nuair a rinn iad saoġlan aca ‘maċ ann an Maċairean Móra. Agus sin e.

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis

lionra-uisge-dhearg.ca

07

lil artsy, Pexels

NUAIḊEAĊD NAN DÙṪAIĊNAL

Deaċraċtaí na nGaeḋil i gCeanada Le Diarmaid Ó Maolagáin (Gaelainn Corca Ḋuiḃne) Bíonn a lán daoine ar fud Méiriceá Ṫuaiḋ (Dúṫaiċ nan Craoḃ) ag tógaint suas an Ġaelainne na laeṫanta seo. Do ḟás siad leis an sgéal go raiḃ a ṁuinntir as Éireann, agus mar sin a lán paisean acu faoina stáir ḟéin. Seo sgéal a ċloistear go coitianta, 'gus is dóċa go seansgéal tuirseaċ é. Aċ le deiċ bliaḋain nú níos mó, ḃí taiġde a déanaṁ ag fíor ċara liom faoin Gaelainn anseo i gCeanada go h-áiriṫe, 'gus sgéal ana suiṁúil le fáil ann. Ní ċasfainn an sgéal go h-iomlán é faoi láṫair, aċ go raiḃ an Gaelainn anseo i gCeanada. Ḃí sé anseo, ḃí sé beo, aċ taoḃ lasmuiġ de sin ḃí sé go h-ana Láidir.

An ċuid is mó dosna daoine a ḃí ag teaċt ṫar sáile le linn an Ár Mór, ḃí Gaelainn acu, agus ní raiḃ a lán Bearla le fáil astu.

Timpeall an tíre seo is feidir leat sgáṫ an teanga a ḟéiscint fós, in ainm gnónna, Fograí sráide, agus i logainmneaċa na tíre. Ní aiṫnítear iad ag an ċuid is mó na Ceanadaiġ aċ tá macalla an teanga le fáil i beagnaċ gaċ áit sa tír seo agus ar intinn na daoine a raiḃ tógṫe suas leis an scéal gur Gaeḋeal iad.

Seo h-iad na daoine a ḃfuil ag foġlaim an teanga aríst. Ċun é a iompar suas agus a ḃeiṫ ag laḃairt os aird.

Fiúḋ gur éiriġ an teanga lag sa tír seo, tá 'n aṫḃeoċán ag tarluint ní aṁáin in Albainn, in Éireann agus ar Ṁannain (an Sean Ġaeḋealtaċd) aċ anseo i gCeanada, le daoine go ḃfuil sgáṫ ċuiṁne fós acu go raiḃ an Gaelainn anseo.

08

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis Bíonn sé deacair teangaċa a fóġlaim mar duine fásta, fiú aṁáin an Ġaelainn. Bíonn sé deacair in Albainn agus in Éireann an Gaelainn a ḟoġlaim, aċ bíonn deaċraċtaí h-airiṫe leis an teanga a ṫógaint suas i gCeanada.

An céad deaċraċt atá le fáil anseo, aċ go ḃfuilimid sgaipṫe óna ċéile. Is tír ana ṁór é Ceanada, agus im ċonaí, in Ontairio, d’ḟeadfá tiomaint le lá is leiṫ gan stad agus ḃeaḋ tú fós sa cuige céanna. Ṫogfaḋ sé cúpla uaire dul ó Caṫair go Ċaiṫair, agus ag an ám céanna go ḃfuil fónn sa Ġaelainn a ḟoġlaim le fáil ar fud na tíre is doċa naċ ḃfuil duine aṁáin aċ ċuid de ḋórnán beag daoine a ḃfuil sium acu sa teanga agus cultúr na nGaeḋil san Ċaṫair a ḃfuil conaí orṫu. In Aṫ a'

Gaċ seans go mbeaḋ tú i t’aonar. Ṫug an tinneas

Tuaḋ (Ottaḃa), is doċa go ḃfuil níos lú ná Céad

mór (pandéim) déis iontaċ dúinn, ṫit sé orainn

Daoine le fónn orṫu sa Ġaelainn, agus níos lú ná

gurḃ ḟeidir linn dul ar line, 'gus ciorcal cóṁráḋ,

sin, is doċa naċ ḃfuil aċ deiċniúir cainteoir

ranganna, 'gus imeaċtaí trí Súm a freastáil le

líofaċt ann. Aċ is mór an ċaṫair é! Saṁlaiḋ dá

ċéile, aċ bíonn sé fós deacair poball laidir a

mbeifeá i do ċonaí i baile beaga, gan aċ ḋá ṁíle

déanaṁ as sin, agus tá sé ṫar a ḃeiṫ éasga lag a

daoine.

teaċt ar fuinniṁ foġlaimeora agus iad ag staidear ina n-aonar.

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis Ċoṁ maiṫ leis sin, bíonn sé ṫar a ḃeiṫ deacair leaḃra a ḟáil anseo. Ó ám go h-ám, b’ḟeidir go ḃfaiġfiḋ tú seanleaḃar ċáite leaḋbaċ sa siopa leaḃra, ‘gus notaí ón céad úinéir éile sgriḃt’ ar na laṫanaiġ. Is iontaċ é an cás sin nuair a ṫarlaíonn sé, 'gus cuireann sé ionaḋ ort, aċ ní b’ḟiúḋ mór é. Tá sé ana ċostasaċ leaḃra a ṡeol ṫar sáile, agus mar sin tá sé ana ḋeacair leaḃra, agus culaiṫ foġlaimeoireaċta a ḟáil.

Pé go ḃfuil sé deacair leaḃra a ḟáil anseo, tá sé níos deacraí fós múinteoir a ḃeiṫ agat mar foġlaimeoir. Bíonn fónn múineaḋ ag a lán daoine a ḃfuil líofaċt, aċ ní múinteoirí iad, seaċas cúpla dóiḃ. Mar sin tá a lán daoine ag múineaḋ na Gaelainn, aċ gan muinteoirí traenálaṫa cuireann lionra-uisge-dhearg.ca

09

sé struis ar na foġlaimeoirí. Sá cás go ḃfuil múinteoir gan taiṫí nú h-eispearais ag múineaḋ rang, agus tá sé deacair dosna scoloraí a ṫuiscint an ceaċt, cuireann na foġlaimeoirí an loċt orṫu ḟéin. Cad tá le foġlaim acu aċ naċ ḃfuil siad in ann an teanga (teanga a ḃfuil grá mór sa ċroiḋe acu fé) a foġlaim. Níl sé seo ċun a rá go ḃfuil loċt ar na múinteoirí ann, táid siad paiseanta ar fad agus déanann siad a ḋiċeall, aċ fós tá easpa múinteoirí laidir againn.

Cinnte, bíonn deaċraċtaí leis an Gaelainn a foġlaim, agus á úsaid gaċ lá. Níl an cás go h-uafásaċ ar fad áfaċ. Bíonn daoine sa tír seo ag teaċt le ċéile tríd an teanga, agus is feidir leat breaṫnú go ḃfuil feaḃas ag teaċt go máll ar an teanga, agus an cultúr. Bíonn coṁlaċtaí nuaḋ ag déanaṁ imeaċtaí ar son an teanga.

Timpeall na tíre 's feidir leat ranganna a ḟáil, Preab Gaeltaċtaí a ḟreastal, agus ceangal a déanaṁ le pobail beaga. Ḃí obair cruaḋ le déanaṁ ag cúpla daoine a raiḃ siad ina n-aonar, aċ ṁúin siad an teanga, agus tá a gcuid sgolairí ag éiriġ líofaċt, agus ag tosnú ḃeiṫ ag múineaḋ. Bíonn pobal na nGaeḋeal ag fás, mar ḃí misneaċ ag cúpla daoine meaḃrúċán a déanaṁ ar an teanga, 'gus cultúr na nGaeḋil a ḃí cáilte ní h-aṁáin in Albainn, in Éireann agus ar Ṁannain, aċ ar fud an doṁain go leir. Ṫug siad a bpaisean, agus a ngráḋ dá gcuid sgolairí agus anois is feidir leat an Gaelainn a ċloisint

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis

10

aríst i gCeanada, ag fás beo aríst.

lionra-uisge-dhearg.ca

Tobar Briġde Le Diarmaid Ó Maolagáin (Gaeluinn Aṫ a' Ṫuaiḋ) / (Gaelainn Corca Ḋuiḃne)

Cuireann sé ionaḋ orm agus mise im ṡuiḋ i lár céilí san Ottaḃa, agus naċ aṁáin go ḃfuil Gaelainn le ċlos agam, aċ go mbeiḋ Pop-Up Gaeltaċt (Preab Gaeḋealtaċt) ar siuḃal ṫéis.

Is Ceanadaċ mé, rugaḋ i mBaile an Ríġ, san Ontáirio. Baile saċ ḃeag san Ontáirio. Nuair a ḃíos im’ lad óg duḃairt m’aṫair liom gurḃ Gaeḋeil Éireannaċ sinne. Ḃí sé brodúil as, agus ṫug sé an moṫuċán sin dom ḟéin. Ar fad bliaḋanta ḃí bród orm le rá “Is Gaeḋeal Éireannaċ mise” aċ i ndáiríre ní raiḃ Gaeḋeal Éireannaċ mé. Ní raiḃ Gaeḋeal Éireannaċ é m’aṫair.

Rugaḋ seisean i mBaile Ġaeḋealtaċt Ontáirio, agus a n-aṫair ḟéin i gCeanada leis. Ṫáinig ár ṡinsire ó Éireann cinnte, aċ ní raiḃ as Éireann sinne. Ní raiḃ puinn den cultúr, ceol, ná teanga ann sa tig agus mise fás anuas.

Nuair a ḃíos sa ṁéanscóil ṫit an smaoineaṁ orm, cad a míníonn sé, an focal Gaeḋeal Éireannaċ, cad aṫá le rá agam leis an ḃfocal sin. Ċuir mé smaoineaṁ ar an méid daoine im ṫimpeallaċt agus a ṫuismiṫeoirí ag laḃairt tríd a dteanga dúṫċasaċ ann ag abaile. San Ottaḃa ċloistear an Araibis, an Fraincis, an Puinseáibis, an Hiondúis, agus an Sinís go coitianta. Ṫáinig daoine don tír seo agus ċoinniġ siad a ṫeanga. Ní raḃas im’ ṁaireaċtaint i mBaile an Ríġ ag an ám sin aċ ċuiṁníos go raiḃ tiġ taḃairne h-áiriṫe ann, darb ainm Tír na n-Óg. Ainm Fíor Ġaeḋealaċ. Cad a ṫarla leis an Gaealinn?

Is aṁlaiḋ a ṫosníos ag foġlaim. Ní raiḃ aċ cúig bliaḋain is deiċ cáíte ag an saoġal agam, agus smaoiníos dá mbeinn bódúil as mo ṡinsearaċt, bá ċeart dom an teanga a foġlaim

lionra-uisge-dhearg.ca

Bridget Neville

11

agus eolas cruinn ḃeiṫ agam faoi traidisiúin agus cultúr na nGaeḋeal.

Mar is gnáṫaċ, ṫosníos le Duolingo, agus cúpla blogs a ḃí le fáil ar an idirlinn, agus ṫéis bliaḋain nú ḋó fuaireas an leaḃar “Progress in Iriṡ”. Ṫéis cúig bliaḋana, ní raiḃ aċ cúpla focal agam agus ḃíos ar tíġ an cuspóir a ligeant uaim.

Crazylegs14, Getty Images

Ḋ’aistríos ó Peambroic, go h-Ottaḃa, agus ḃí triaill aṁáín fágṫa agam. Ċuas go Google a iarraiḋ “Ranganna Gaelainn san Ottaḃa” agus cad a ḃfuaireas aċ Coṁaltas Ceoltóirí Éireann san Ottaḃa agus ranganna Gaelainne le fáill acu.

Le scéitimíní ċuas don rang, agus ċailleas é. Nuair a ċuas isteaċ tríd an doras ḃí na sgolaire ag cuir a leaḃra notaí uaiḃ agus ag imeaċt don oiḋċe, aċ ċonaic an múinteoir mé. Tar éis cúig bliaḋain ag foġlaim níor ċualas focal ó beal duine a ríaṁ, agus nuair a ṫosnaiġ sé ag laḃairt tríd an Ġaelainn ḃíos ar tíġ deoir a ṡileaḋ agus gáire a ligeant ag an ám céanna. Ní raḃas i m’aonor a ṫuilleaḋ. Seo fear Ceannadaċ, a ḃfuil Gaelainn fíor líofa aige, agus is feidir liom an teanga a foġlaim.

Anois, is sgolaire úafásaċ mé, táim sásta a rá os aird. Ċuas go dtí na ranganna, aċ ní ċualas focal ar biṫ a ḃí ráite sa rang. Tar éis tamail ní ċuir sé ionaḋ ar éinne go raḃas de ġnáṫ im ċodlaḋ. Aċ ḋ’éiriġ mise agus mó ṁúinteoir mar fíor ċairde, a raiḃ gráḋ don teanga agus an cultúr againn agus ṫosnaíomar Oiḋċe na Lads. Ċuamar amaċ ag ól oiḋċe éigin gaċ seaċtain le cúpla daoine éile a ḃí ag foġlaim Gaelainn agus daoine a raiḃ

Vasko, Getty Images

12

Gaelainn líofaċt acu. Ní raiḃ tuiscint ar biṫ agam le bliaḋanta, aċ ċoinniġ me ag dul dosna ranganna, agus lionra-uisge-dhearg.ca

Orchidpoet, Getty Images

Oiḋċe na Lads, agus imeaċtaí tumoideaċas i mBaile an Ríġ trí Cruit na Teamair, agus Gaeḋealtaċt an Óileain Úir i dTamḃort. Go ṫobann ḃí an Gaelainn san gaċ áit im ṫimpeallaċt. Ḃí cairde agam gan fónn orṫu ḃeiṫ ag laḃairt tríd an Béarla, agus ḃíos in ann an teanga a ċoinniġ im ṡaoġal gaċ aon lá don seaċtain. Ní raḃas i m’aonar a ṫuilleaḋ, agus naċ ionntaċ a ḃí sé.

Tar éis tamail ṫáinig inġean mo ṁuinteoir, agus sise ag fás leis an Ġaelainn mar an bpríoṁ teanga aici, agus anois ag a driofiúr! Gan seisean ag múineaḋ na Gaelainn, anois táimse a triaill ḃeiṫ ag múineaḋ. Bíonn rang agam gaċ seaċtain trí Coṁaltas, in áit ionntaċ, Tobair Ḃríde.

Is ea eaglais é Tobar Ḃríde, aċ Eaglais dí-ċoisriciṫe. Ċeannaiġ cúpla duine ó Éirinn é mar ionad ṗoiblí, agus áit is feidir na Gaeḋeal cuir le ċéile. Anois tá tiġ taḃairne faoin eaglais, agus bíonn daoine ó Éirinn ag cuir le ċéile, agus anois, áit ina ḃfuil daoine ag dul ċun an Gaelainn a laḃairt agus a ḟoġlaim.

Cuireann sé ionaḋ orm, ṫéis trí bliaḋanta is deiċ, ṫosnaíos gan aon eolas faoin teanga, agus anois is feidir liom laḃairt, agus múineaḋ. Tá cairde agam ón Ġaeḋealtaċtaí in Éirinn, agus cairde Gaeḋealaċ annseo i gCeanada. Is féidir liom dul go tiṫe taḃairne Gaeḋealaċ i gCeanada, agus pairt a glacaḋ sa céiliḋ, agus laḃairt tríd an Gaelainn le cairde. Tá an pobal Gaeḋealaċ ag fás, agus is féidir linn foġlaim faoi ár duṫċais. An rud is taḃaċtaí a d’ḟoġlaim mé, aċ ní Gaeḋeal Éireannaċ mé fós, aċ Gaeḋeal. Ṫáinig mo sinsire leis an nGaelainn mar an príoṁ teanga acu, aċ ċáill siad an teanga le brú an rialtas agus bru an pobal, aċ anois is feidir liom an teanga a ġaḃáil ṫar n-ais, agus táim bróduil a ráḋ go Ceanadaċ mé, aċ Céanadaċ Gaeḋealaċ, le pobal laidir na nGaeḋeal ag fás timpeall orm, in áiteanna eagsúla mar Tobar Ḃríde. lionra-uisge-dhearg.ca

13

Gaeḋealtaċd Aċaiḋ an Iuḃair (Treasaṁ Gaeḋealtaċd Dùṫaiċ nan Craoḃ) Le Séan Ṡéamus Mac a' Ċruiteir (Gaeilig Ṫír Ċonaill) Fuair deiċ mílte go deiċ mílte Gaeḋeal boċd ḋíbir go h-Aċaiḋ an Iuḃair (Ḃirginia 's Béarla) ó na 1650idí ar aġaiḋ mar fuair siad ġaḃail le sluaiġte Gallda le linn Aimsear Cromáil in Éireann. Ḟuair ciad mílte go ciad mílte daoine ḋúṫċais bás le láṁa Gaill eadar 1649 go 1653, aċ tá creid daoin' eile ḟuair dá go trí milliúin daoine bás san am sin.

Le linn Aimsear Cromáil ġaḃail na Sasannaiġ deiċ mílte 's deiċ mílte páiste Gaeḋealaċ le ċéile 'gus ċuir iad na páistí Gaeḋealaċ ar loinge turais go h-Aimearaga Ṫuaiḋ, agus ḃa siad faoi tráilleaċd na Gaill nuair a ḟuair iad ann go dtí ḟuair iad báis. Fuair na tuaismiṫeoirí bás le linn Cogaiḋ na dTrí Rioġaċtuiḃ (1637 go 1663), aċ fuair cuid 's mó iad bás eadar 1649 go 1653 no 1658, agus fuair iad bás le láṁa Gall aṁáin annsin. Agus ċuir riaġaltas Gallda na páistí gan tuismiṫeoirí le ċéile san calafóirt le ṫaoḃ tráiġ Muṁain agus tráiġ Laiġean go h-áiriḋ agus ċuir iad na páistí ċun go tráilleaċd trasna na dtonnta go h-Aċaiḋ na Iuḃair. Ḋéan na Gaill sin mar ḃa eagal an-ṁor acu faoi Cogaḋ na Gaeḋeal (1652 go 1687) mar ḃa na Tóraiḋe 'troid treall-ċogaḋ an-ṁor trasna na Gaeḋealtaċd ann agus ċuir iad - na Fíor Gaeḋeil nó na Tóraiḋe - mílte ar mílte Gall bás ann agus fuair 120,000 Ġall bás le láṁa Fíor Gaeḋeil nó na Tóraiḋ' eadar 1652 go 1659, aċ fuair 500,000 Ġaeḋeal bás le láṁa Gall san am sin fosta. Ṫánaig na Gaeḋeil Aċaiḋ an Iuḃair amuiġ as Cúige Ṁuṁain le cuid 's mó. Nuair a ḟuair siad ann, fuair siad ḋíol go tráilleaċd faoi na Gaill áitiúil agus d'oibriġ iad sna goirt nuaḋ na Gaill ann gan ceartas, gan saoirse, gan

14

lionra-uisge-dhearg.ca

EJ-J, Getty Images

creideaṁ ḋúṫċais agu 'gus gan cearta leo

agus ba na Gaill gan biaḋ 's gan sáḃáilte

fosta.

'nn fosta. Rinn iad sin ó 1660idí 's 1670idí ar aġaiḋ leis díoġaltas ana ṁor.

Aċ ḃa Gaeluinn agu 'nn gan daḃt agus d'ḟan iad leis teanga dúṫċais leo le cúpla ciad

Ḟuair na Gaeḋeil Aċaiḋ an Iuḃair cuidiú

bliaḋain agus ba sin doċreidte! Ċa raḃ sin

mór as na Franngaiċ as 1689 ar aġaiḋ do

Gaeḋealtaċd na muinntear daoine saor

dtí 1763 mar ċuaiḋ na Franngaiċ in éadan

agus boċd. Ba sin Gaeḋealtaċd na tráille

na Sasannaiġ sa ċogaḋ trasna na doṁain

nó na daoine faoi tráilleaċd ann ar Aċaiḋ

san Eóraip, san India, san Afraig agus sa

an Iuḃair, Dúṫaiċ nan Craoḃ. Ba sin

Ḋuṫaiċ nan Craoḃ fosta. Ba na Gaeḋeil

doċreidte nuair a d'ḟoġluim mé ċoinniġ iad

agus na Franngaiċ an-ċairdiúil in éadan

Gaeluinn acu le cúpla ciad bliaḋain agus

Sasuinn as 1660idí 'ċ as 1689 ar aġaiḋ go

ḟuair na daoine gorma Gaeluinn acu mar

1815 go h-áiriḋ. D'iarr na Gaeḋeil aḃaile

sin fosta. Agus rinn na Gaeḋeil do'n éalaiġ

fíor saoirse 'maċ as na Gaill agus d'iarr na

amuiġ as na maiġstirí Ġallda ó am go h-am

Franngaiċ neart mór na doṁain in éadan

mar d'iarr iad fíor saoirse, fíor ceartas

Sasuinn agus ċuaiḋ muid le ċéile do ṫroid in

agus fíor díoġaltas ar na Gaill acu. Ċuaiḋ

éadan Sasuinn as am sin mar sin.

sluaiġte ṫuas go h-Ápalaid má ba ḟios agu faoi muinntear Gaeḋealaċ ann, aċ ċuaiḋ

Riṫ na Gaeḋeil Aċaiḋ an Iuḃair ċun na

sluaiġte beag go Spáinn Nuaḋ nó Frainnge

Franngaiċ gaċ aon mí 's ḃliaḋain eadar

Nuaḋ má ba ḟios agu 'n sliġe ċun ceanntair

1689 go 1698 agus as 1700 go 1763. Fuair iad

leo. D'éalaiġ iad amuiġ ar an ḟarraige

saoirse, ceartas agus gunnaiṫe 's claiḋiṁ

nuair riṫ iad go Spáinn Nuaḋ agus go

do ṫroid in éadan na Gaill ann, agus ḟuair

Frainnge Nuaḋ.

iad díoġaltas ana ṁór ann fosta gan daḃt.

Ṫosaiḋ Gaeḋeil Aċaiḋ an Iuḃair éiriġe 'maċ

D'éiriġ na Gaeḋeil Aċaiḋ an Iuḃair amaċ le

in éadan na maiġstirí Ġallda fosta, 'gus

ṫaoḃ na daoine ḋúṫċais ann ar Aċaiḋ an

ċuir iad tiġe Ġall go teine 'gus ċuir iad

Iuḃair eadar 1763 go 1765, mar ḃris na Gaill

maiġstirí Gall go báis agus ruaig iad amuiġ

an connraḋ eadar iad ḟéin agus ṫosaiḋ na

as an coillte móra 'gus ġaḃail iad amuiġ

daoine ḋúṫċais an cogaḋ fola mar sin agus

leis ainṁiṫe 'gus glasraiṫe nuair a ḋéan iad

ba saiġdeara Gaeḋealaċ ar ḋá ṫaoḃ an

sin - ruaigeanna - agus d'ḟág iad amuiġ

cogaḋ seo mar ḃa saiġdeara Gaeḋeal

lionra-uisge-dhearg.ca

15

Albainn ann san arm Ġallda 'gus ḃa caṫanna fíoċṁar 's fola 'nnsin eadar na Gaeḋeil Aċaiḋ an Iuḃair agus na Gaeḋeil Arra Ġáiḋeal, agus ḃa mór an truaġ sin gun daḃt! Aċ ḟuair na Daoine Ḋúṫċas ḃriseaḋ sa ċogaḋ sin.

D'éiriġ iad amaċ aríst eadar 1774 go 1775 le taoḃ an teorainn eadar riaġaltas Ġallda 's riaġaltas daoine ḋúṫċais agus rinn iad ruaigeanna 'n éadan bailí Ġall ann fosta. Ċuaiḋ iad ar aġaiḋ leis na cogaḋ seo go dtí ṫánaig an Ḟrainng ar taoḃ Aimearaga sa ḃliaḋain 1778, agus ċuaiḋ na Gaeḋeil Aċaiḋ na Iuḃair do ṫroid in aice na ḃFranncaiġ sa 1778, agus do ṫroid leis na Spáinniġ sa 1779 ar aġaiḋ go dtí 1783. Ḟuair iad saoirse agu 'nnsin mar ḋuḃairt na Géanna Fiáine 'n órduiġ le sin ċun go na h-Aimearagaiċ ann gan ṁoill.

Ba rudaí deacair leo eadar 1790 go 1812 nuair ṫosaiḋ dárna cogaḋ amaċ eadar Aimearaga 's Sasuinn agus d'iarr Aimearaga na Gaeḋeil do ṫroid ar taoḃ leo 'n éadan Sasuinn annsin. Ṫánaig sluaiġte ar sluaiġte móra Gaeḋealaċ ċun go h-Aċaiḋ na Iuḃair as 1815 go dtí 1861 nuair a ṫosaiḋ Cogaḋ na Stáit amaċ. Fuair Aċaiḋ an Iuḃair sgríos ar sgrios ar sgrios ana mór le linn an cogaḋ seo 'gus ḃa sin garḃ le Gaeluinn Aċaiḋ na Iuḃair fosta.

Tá creid agam tá ceaṫair no cúig canúint Gaeluinn ann san Aċaiḋ an Iuḃair, aċ fuair sluaiġte cainnteoirí Gaeluinn bás cuid 's mó le linn Cogaḋ na Stáit (1861 go 1865), Dárna Cogaḋ na Ḋá Ġall (1941 go 1945), Cogaḋ na Coirre (1950 go 1953), Cogaḋ na Ḃietnam (1959 go 1975) agus an Ṫit Mór sa 1929 nuair sgrios mór ċun muinntear ann fosta. Aċ tá ḟios agam faoi cainnteoirí Gaeluinn Aċaiḋ na Iuḃair sa Ċonndae Cumbarlann agus tá ḟios agam faoi cainnteoirí Gaeilig Ṫír Ċonaill ann fosta. Aċ iarraiḋ muid aṫḃeoċan nuaḋ le Gaeluinn trasna gaċ aon muinntear Gaeḋealaċ ann sa Ḋúṫaiċ nan Craoḃ gan ṁoill.

16

lionra-uisge-dhearg.ca

Na turas de màṫair òg aig aodann na diagnosaċd de Aillse marḃaċ.

BOOKS2READ.COM/AG-GEATAIDH-NA-HEADOCHAS

SEAN ĠÀEḊEALTAĊD

Lá Cuiṁneaċán Ár Mór Le Uinseann F. Pintado (Gaeilge Ċonnaċt Ṫuaiḋ)

(Gallaic)

'S mo ṫuairim ṗearsanta agus mo ḟearg faoi "Lá

Mon tu-vormi personatos oncus mon verga vo

Cuiṁneaċán Ár Mór" ar eolas ag ollṁarú na n-

"Lation

Gaeḋeil neaṁċiontaċ le láṁa riaġaltas Sasuinn.

ivolestus oncus ollomaros indo Goidelos

Ó 1845-1850 ḃí Albainn 's Éireann ina h-iomláine

nembo-cinatacos eni lami regulatassus Saxon.

ag tiarnaí talún Sasanaċa.

Avos 1845-1850 bivos Albion Iverion eni-esios

Commenacagnis

Anserom

Maros"

are

ambilanos oncus tigerni talamon Saxonaca.

Ba iad tiarnaí talún Ṡasana a ṁaíġ na tiarnaí talún Sasanaċa 'n líonṁaire feola, beo-stoic

Bivota esti tigerni talamon Saxana indo moidacos

agus biaḋ eile cé gur ṫáirg na n-Gaeḋeil iad.

indo tigerni talamon Saxanaca indo linomaros

Baineaḋ go léir le fórsa míleata 'gus gunna 'gus

veolis, bivo-stucca oncus betom alios cues com-ro

ġlac iad an biaḋ go Sasana.

tu-adroiccos indo Goidelos esti. Binatos com leris letos fortia militus gustus gunna gustos glaccos esti indo betom com Saxana.

Mar ġeall ar oll-fuadaċ cine-ḋíoṫaiṫe 'gus ġoid a mbarr, tá ár n-Gaeḋeil níos laige go dtí pointe na

Ambi-are

geldom

are

ollovudtecos

cenetlom-

h-oll-imirce agus fiú bás Arm Sasuinn. Ní mór

detatos gustus gostis indo barrus, adsta anserom

dúinn Ceiltiġ na ḃfíricí seo a adṁáil, agus

Goidelos sindi laggos com indi punxtom indo ollos-

cuiṁneaṁ ar ḟaireoga cuiṁneaċáin a ċruṫú gaċ

ambiberacos oncus vesus bastom Arma Saxon.

bliaḋain.

Necuos maros tu-sisnis Celticos indo vericos so indo ad-damalis oncus commentis are variaca commentagnis indo critus cacuos bledanis.

18

lionra-uisge-dhearg.ca

Poblaċd nan Gàiḋeal (Gàilig agus am Poblaċd) Le Iain Mòr MacḂeaṫain (Gàilig Ros an Ear) Feumaiḋ leinn do ċur Gàilig idir measg na Fìor

Feumaiḋ leinn do ċur nan sìoltan ùr a' Ġàilig

Gàiḋeil air ais a-riṫist.

a-steaċ san muinntir uile ṫairis a' Seann Ġaiḋealtaċd gun ṁall.

Biṫiḋ sin an-ṁaṫ do ṡin a ḋeunaṁ mar ṫa Gàilig an-ṁaṫ 's an-ṁòr orson fìor saorsa nan Gàiḋeal 's a' Ġaiḋealtaċd.

1. Feumaiḋ leinn do ṫòsaiċ sgoiltean Saṁraḋ orson duine òige 's pàistean trì Gàilig a-ṁàin.

2. Feumaiḋ leinn do ċur rudan còṁraḋ cànan ri

Agus bu ċeart feumaiḋ leinn do ṫosaiċ an obair

ċéile orson duine foġluim agus duine òige.

seo idir-leinn - na Fìor Gàiḋeil - orson cuid ṁor.

Feumaiḋ leinn do ḟaiġ ann an làraċ lìn orson

Biṫiḋ sin ċeud cois orson an obair.

cuid ṁòr gun ṁall.

3. Feumaiḋ leinn do rudan seo deunaṁ gun duine

Tòisiċ leinn an aiseiriġ ùr a' Ġàilig a-maċ às an

h-acadaṁ mar cuir aid bàs ċun uile rud gun

talaṁ suas ann idir nan duine. Ċan eil ùiḋ

aṁaras.

againn do'n obair ri ṫaoḃ leis na Seann Ġall ann an Èirinn, ann an Albainn agus ann air Ṁannan

Bu ċeart cuiriḋ leinn cuidiċ 's spiorad ṁòr gu

cuideaċd, mar ċa roḃ aon cùramaċ leoṫa orson

daoine Gàilig a' foġluim. Feumaiḋ sinn do ċur

Gàilig.

airgid

's

cuidiċ

gu

h-iris-leoḃran,

leoḃran,

naiḋeaċdan ann an cànan dùṫċais, agus ṫa sin an-ṫaḃaċtaċ orson rudan digitealaċ cuid ṁòr cuideaċd.

lionra-uisge-dhearg.ca

19

Ċan eil obair ġarḃ seo a ċairdean! Aṁarc air na Catalanaiċ agus an cànan Catalanais: Ṫa seaċd gu deiċ millean daoine leis Catalanais orṫa 'nis.

Aṁarc air nan Cuimriġ agus a' Cuimris: Ṫa h-aon gu dà millean duine leis Cuimris aca cuideaċd.

Aṁarc air nam muinntir Clann Iosrael agus Eaḃrais: Ṫa naoi gu deiċ millean duine leis Eaḃrais aca.

Aṁarc air nam Franngaiċ agus Franngais ann an Cùiḋbeig ann an Ċanada: Ṫa seaċd gu oċd millean duine leis Franngais Ċùiḋbeig aca.

20

lionra-uisge-dhearg.ca

TT OO II ĠĠ Ṁ ṀA A II N N II SS II R R DOIRE A' ĊOLM CILLE

Leaba 's Bricfeasta Óstán Trí Realta Áit Stairiúil Bialann ⁊ Crannog Ceol Beo Dúṫċas www.abbeyhoteldonegal.com

FÒRAM COIṀEARSNAĊD

Làiṫean Mór A' Ṁìos - An t-Sultain 02 - Là na h-Obraċ 03 - Gaelaċ Úr 18 - Gaelaċ Lán 23 - Co-Ḟ ad-Ṫ ràṫ an Ḟ oġair 30 - Là Náiseanta Ḟ ìrinn 's Réite

Là Daoine Buiḋeaċais Seo féill air gaċ aon dárna Dé Saṫairn i n-Deireaḋ Foġṁair i gCeannada gaċ bliaḋain. Beaḋ sin ar 9aḋ Deireaḋ Foġṁair an ḃliaḋain seo 'gus tiocaiḋ clainne 's daoine Ceannadaċ le ċéile do'n iṫ beile móra 'gus mar tá sé lá spéisialta fosta.

Aṫ Ṁìos - An Dàṁair 02 - Gaelaċ Úr 09 - Féill Buiḋ eaċais 10 - Là Daoine Buiḋ eaċais 17 - Gaelaċ Lán 31 - Oiḋ ċe Ṡaṁna

Aṫ Làrna Ṁìos - An Saṁainn 01 - Gaelaċ Úr - Là Féill nan Naoṁ Uile 02 - Féill Saṁainn 03 - Là Ċuiṁn' Ár Mór nan Gáiḋ eal 08 - Là Nàiseanta Seann-Saiġdearan Daoine Dúṫ ċais 11 - Là Ċuiṁne 27 - Gaelaċ Lán

22

Oiḋċe Ṡaṁna So féill an-ṁor le gaċ aon muinntir Gaeḋealaċ 's Ceiltiċ trasna na doṁain agus tá sin air 31aḋ Deireaḋ Foġṁair. Tá sin an-ṁor sa seannċas Gaeḋealaċ fosta. 'S an lá seo nuair a tiocaiḋ an teorainn eadar an Doṁain Seo 'gus an Doṁain Eile síos fá ċoinne lá 'ṁáin agus beaḋ creatúirí cruaḋ 's contúirteaċ ag riṫ amaċ saor sa Doṁain Seo 'nnsin gan aṁras. Le traidisúnta cuireann na páistí san eadaiḋ spéisialta do ḟeiceáil nas aice nas taoiḃe na creatuirí cruaḋ agus beaḋ gaċ aon páiste 's daoine sáḃáilte 'nn le cuidiú Dé.

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis

Là Féill nan Naoṁ Uile Ṫa là mór seo le na Caitliciċ, Ortodogsaiċ agus daoine Críosdaiḋ eile mar ṫa sin là ṁaṫ air míosaċan Críosdaiḋ. Ṫa sin air 1ṁ Saṁuinn gaċ aon bliaḋain. Biṫiḋ Aifreann Naoṁṫa Spéisialta sa Ḃatacáin agus sa Baile Mór Costantáin cuideaċd, agus ṫairis na doṁain.

Là nam Marḃ 'S là mòran speisialta seo 'gus 's cuiṁneaċan leinn na daoine ḃàis agus na martairean ḃàis cuideaċd.

'S là móran airson na Crìosdaiḋean.

lionra-uisge-dhearg.ca

23

4. nes, lann. 199 eòras Jo S O'Riain, F le , c li y to Gae Lazy Wa . 94, 131 f., 1994, p y C a lf o YL

LORG FOCAL FOLCLORAMA PAḂ ALÁIN COMANN BANNA BRATAĊ

CRUIT MAĊAIREAN MÓRA SEALGRAIG AN EAR CUAN ṀIC AOIḊ UINNIPEIG

SEÒLADAIR BROSNAĊAḊ REAḂ LAIDEAĊ SEALGAIR PEILEARAN

24

lionra-uisge-dhearg.ca

CÚPLA FOCLA

SEÒLADAIR

CRUIT

'Ḃeil focal, abairt, no dealḃ agad airson Cúpla Focla?

Cuir e ċugainn air làraċ-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/

BRATAĊ

lionra-uisge-dhearg.ca

25

SEANN FACAIL UINSEANN F. PINTADO

Sneaċta ag titim ar ċuntasóirí.

(Gaeḋealg Laiġean) Snixta oncus totudsmen are cuntasori.

(Gallaic)

Ní hé lá na gaoiṫe, lá na scolb.

(Gaeilge Iar Ċonnaċt) Necuos ei lation gaitos lation indo scolobos.

(Gallaic)

Is maiṫ an scéalaí an aimsir.

Esti matis indo scetlati indo amstera.

(Gaeilge na h-Eaċréiḋ)

(Gallaic)

Nuair a ḃíonn an luċ amuiġ, bíonn an cat ag seinm.

(Gaeilge Iorrais) Indora indo buetion indo lucutis enimagus buetion indo cattus oncus suenos.

(Gallaic)

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis 26

lionra-uisge-dhearg.ca

Gleannsaṁ agus Aṫ-saoġail 's faclair nuaḋ seo BOOKS2READ.COM/THEOLDCELTICDICTIONARY

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis

DÀNAĊ, ÒRANAĊ ⁊ SGEULAĊ

CONALL NA MÉAḊANAĊ Le Brian Ó Cianaiġ (1877 go 1943) (Gaeilig Óméiṫ) Ḃí Ríġ in Éirinn ins an t-sean-am agus ċa raḃ aige aċ mac aṁáin. D’ḟás an mac suas go dtí go raḃ sé bliaḋain agus fiċead d’aois. Ḃí 'n duine boċt aiṁ-leasta 'gus siúd is go raḃ siamsa go leor aige sa ḃaile rinn sé suas a h-intinn go raċaḋ sé ag iarraiḋ a ḟortúin. D’ḟág sé 'n baile maidin aṁáin ag éiriġ na gréine 'gus ṡiúḃail sé leis gan a ḟios aige cá raḃ sé ag gaḃáil go dtí go dtáinig sé ḟad le coill uaigneaċ. Ċonnaic sé teaċ ḃeag in imeall na coilleaḋ agus ḃuail sé ag an doras. D’ḟoscail bean an doras agus d’iarr air a ṫeaċt isteaċ. ‘Ċan ḟeil a ḋíṫ orm,’ ar seisean, ‘aċ foscaḋ an tíġ go maidin. Ba ċuma liom codlaḋ sa ċoill aċ ab é go ḃfuil eagal orm roiṁ ḃeiṫiġ allta.’ ‘Ċan ḟeil ionntas ar biṫ annsin,’ arsa an ḃean. ‘Is iomaiḋ fear breaġ a cailleaḋ sa ċoill seo agus ḃí 'n t-áḋ ort nuair a ṫáinig tú ḟad leis an ḃoṫán seo.’

‘Tá neart bíḋ agam sa ṁála,’ arsa mac an Ríġ. Ba ġairid ina ḋiaiḋ seo go dtáinig fear eile isteaċ agus é ar lorg lóistín.

‘Féadann tú fanaċt ag cois na tineaḋ,’ arsa an ḃean, ‘aċ ċa leabaiḋ ar biṫ agam fá do ċoinne.’ ‘Ċan ḟeil leabaiḋ ar biṫ a ḋíṫ orm,’ arsa an fear.

28

lionra-uisge-dhearg.ca

‘Ġeall an ḃean seo leabaiḋ doṁsa i gcoṁair na h-oiḋċe,’ arsa mac Ríġ Éireann, ‘agus má tá tú ‘d’ḟear nas ḟearr ná mise, bíoḋ an leabaiḋ agat.’

Leis sin, ṫoisiġ an ḃeirt ag coraiḋeoċt. Ṁair siad mar seo ar feaḋ leaṫ-uaire 'gus fán am seo ċa raḃ greim ná giota foireann tíġ sa teaċ naċ raiḃ briste acu. D’ḟéaċ an ḃean ḃoċt réiteaċ a ḋéanaṁ eatarṫu aċ ċa raḃ faill acu éisteaċt léi. Fá ḋeireaḋ nuair a ḃí 'n péire sáraiṫe amaċ ṡuiġ siad síos ar an urlár. Ḃí siad i mbarr anála.

‘Díoġlaiḋ mise ar son an damáiste,’ arsa mac Ríġ Éireann.

‘Caiṫfiḋ tú a ċruṫú go ḃfuil tú ‘d’ḟear nas ḟearr ná mise sula n-díoġala tú leiṫ-ṗingin,’ arsa an fear a ṫáinig isteaċ go deireanaċ. Ċonnacṫas do ḃean an tíġ go raiḃ siad ag magaḋ uirṫi agus ṫáinig fearg dáiríre uirṫi. Fuair sí greim ar an ṁaide ḃriste agus dúirt: ‘Go h-aiṫeann teine na h-ifreann) leis an ṗéire agaiḃ má ṡíleann siḃ naċ ḃfuil dadaiḋ agamsa le déanaṁ aċ ag aṁarc oraiḃ ag troid.

Díolaigí ar son an méid a ḃris siḃ, sin nó beiḋ faire ḋúbailte anseo go maidin.’ Ṫug siad iarraċt éiriġ ón urlár aċ ċuir buille den ṁaide ḃriste gaċ duine acu ar ṡlait a ḋroma. D’aiṫin siad go raiḃ láṁ an uaċtair ag an ṁnaoi agus ḋíoġail siad an méid a d’iarr sí.

‘Tá mo ċead agaiḃ anois,’ ar sise, ‘troid liḃ go maidin ó ṫarla naċ ḃfuil rud ar biṫ eile le briseaḋ aċ ḃur gcnáṁa féin.’ ‘Ċa ḃeiḋ níos mó troda againn,’ arsa mac an Ríġ, ‘go dtí go mbeiḋ a ḟios agam ainm an ḟir a ḃfuil mé ag troid leis.’ ‘Ċan ḟeil moill ar biṫ an tuairisc sin a ḟáil,’ arsa an fear. ‘Is mise Conall na Méaḋanaċ.’ ‘Ċa ṫearn tú mórán méaḋanaiḋ ó ṫáinig tú anseo,’ arsa mac an Ríġ.

lionra-uisge-dhearg.ca

29

Ċar ṫug tú faill doṁ,’ arsa Conall. ‘Is tú an fear is cliste a casaḋ orm riaṁ.’

‘Go raḃ maiṫ agat,’ arsa mac an Ríġ.

‘Cuirimid stad leis an troid agus imreoimid cluiċe cártannaí.’

D’imir, agus ḃain Conall an cluiċe.

‘Cuir do ġeasa anois,’ arsa mac an Ríġ.

Is é an freagra a ṫug Conall dó: ‘An ċéad ḃuille gan ċosaint as Éirinn amaċ.’

‘Maiṫ go leor,’ arsa mac an Ríġ.

Ag éiriġ na gréine d’ḟág an péire teaċ na mnaoi. Ṫug Conall a h-aġaiḋ ar an ġréin agus ṫug mac an Ríġ a ċúl léi, is é sin le rá, ċuaiġ fear acu soir agus an fear eile siar. Ċa raḃ a ḟios ag ceaċtar acu go raḃ cailín óg, dóiġiúil sa teaċ a d’ḟág siad, aċ ḃí. Ḃí sí sa t-seomra 'n aice na cisteannaí ina raḃ an troid agus ḟad is a ḃí sí ag aṁarc fríd ṗoll na h-eoċraċ ṫit sí i n-gráḋ le mac an Ríġ. Rinn sí suas a h-intinn é a leanúint agus nuair a ḃí mac an Ríġ míle nó mar sin ón teaċ, rug sí suas leis. Ḃí ionntas air nuair a ċonnaic sé í 'gus d’ḟiosraiġ sé di cá raḃ sí ag gaḃáil.

‘Tá mé ag gaḃáil leatsa,’ ar sise, ‘agus an áit a gcaillfear ṫusa, caillfear mise in éineaċt leat.’

‘A ḃean gan ċéill,’ ar seisean, ‘ċan ḟeil teaċ ná áras agamsa fá do ċoinne.’

‘Is cuma liom,’ ar sise, ‘ċan ḟeil a ḋíṫ orm aċ a ḃeiṫ in do ċuideaċta.’

‘C’ainm atá ort?’ arsa mac an Ríġ.

‘Féadann tú Deirdre a ṫaḃairt orm,’ ar sise. Ṫóg mac an Ríġ ar a ġualainn í 'gus ṡiúil leis go tapaiḋ. In am ġairid casaḋ Fionn Mac Cuṁaill orṫu agus leaṫscór de na Fianna ag siuḃail ina ḋiaiḋ. Ḃí aiṫne ag mac an Ríġ ar Ḟionn agus d’ḟiafraiġ sé de c’áit a raiḃ a ṫriall.

‘Táimid ag gaḃáil go dtí an Doṁan Ṫoir,’ arsa Fionn, ‘le briseaḋ a ṫroid le Ríġ na tíre sin agus leaṫ-scór dá ċuid laoċrannaí.’

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

30

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

‘Ċa ṁairiḋ an briseaḋ i ḃfad,’ arsa mac an Ríġ.

‘Féadann sin a ḃeiṫ fíor,’ arsa Fionn, ‘aċ ina ḋiaiḋ sin ba ṁaiṫ liom tusa a ḃeiṫ linn.’

‘Raċaiḋ mise leat go cinnte,’ arsa mac an Ríġ, ‘má ligeann Deirdre doṁ an aistear a ḋéanaṁ.’

‘Ligfiḋ mé dó a ġaḃáil leat,’ arsa Deirdre, ‘má ġeallann tú gan é a ṫaḃairt as Éirinn amaċ.’

‘Tá an áit ina ḃfuil muid ag gaḃáil i ḃfad ó Éirinn,’ arsa Fionn Mac Cuṁaill.

‘Más mar sin atá an sgéal,’ arsa Deirdre, ‘ċa ṫig liom cead a ṫaḃairt dó.’ Ċaoċ mac an Ríġ ar Ḟionn agus duḃairt: ‘Fágaimid an sgéal mar sin go maidin.’

‘Bíoḋ ina ṁargaḋ,’ arsa Fionn Mac Cuṁaill. Ṫarla sé go raḃ áras mór, folaṁ sa ċoṁarsanaċt agus ċaiṫ siad an oiḋċe sin san áras. Ṫoisiġ Deirdre ag cíoraḋ a cinn agus ḃí a ḟios ag mac an Ríġ naċ dtiocaḋ léi aċainní ar biṫ a eiteaḋ ḟad is a ḃeaḋ sí i gceann na h-oibre seo. D’iarr sé uirṫi cead a ṫaḃairt dó a ġaḃáil le Fionn go dtí an Doṁan Ṫoir agus b’éigean di taḃairt isteaċ. Ṫug sí gráḋ a croiḋe do ṁac an Ríġ agus ba doiliġ léi sgarúint leis. Ḃí a ḟios aici go raḃ an ‘ċéad ḃuille gan ċosaint’ ag Conall dá gcasfaí mac an Ríġ air ‘as Éirinn amaċ.’ Ar an áḃar sin ḃí eagal uirṫi naċ ḃfeiceaḋ sí mac an Ríġ go deo arís.

Rinne sí réiteaċ le Fionn dá gcailliḋ mac an Ríġ go gcuirfeaḋ sé suas brataċanna ḋuḃa ar ṫeaċt aḃaile dó agus, dá maireaḋ sé, go gcuireaḋ sé suas seoltannaí bána.

D’ḟág siad slán ag Deirdre agus annsin ṫug siad a n-aġaiḋ ar an ċuan, an áit a raḃ long ag fanaċt leo. Nuair a ṫáinig siad go dtí an Doṁan Ṫoir ḃí tinneas cinn ar ḟear de na Fianna 'gus d’ḟiafraiġ Fionn de ṁac an Ríġ an n-glacaḋ sé a áit.

lionra-uisge-dhearg.ca

31

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

‘Is é sin mian mo ċroiḋe,’ arsa mac an Ríġ. ‘Ṫug Deirdre claiḋeoṁ doṁ nuair a ḃí mé ag fágáil slán aici agus ní baol doṁ ḟad is atá an claiḋeoṁ in mo láiṁ.’

‘Maiṫ go leor,’ arsa Fionn. ‘Is tusa an fear a ḃuailfeas an cuaille coṁraic.’ Ṡiúil mac an Ríġ ċun tosaiġ agus ḃuail sé an cuaille coṁraic leis an ċlaiḋeoṁ. Ċroiṫ an talaṁ seaċt míle ar gaċ taoḃ. Ṫáinig teaċtaire an Ríġ agus ċuir ceist air cad é a ḃí a ḋíṫ air.

‘Teaċ fá ċoinne mo ṁáistir agus a ċuid fear go maidin,’ arsa mac an Ríġ. ‘Ċan ḟeil teaċ ar biṫ le fáil agaiḃ aċ teaċ na n-aṁas.’ Ċuaiġ mac an Ríġ ḟad leis an teaċ agus d’aṁarc isteaċ. Ċuntas sé aṁas agus fiċead.

‘Tá sé ċoṁ maiṫ agam iad a ṁarḃaḋ ar an ḃomaite,’ ar seisean le Fionn.

‘Tá mé den ḃarúil,’ arsa Fionn, ‘go mbeiḋ an tasg sin trom go leor ag an iomlán againn.’

‘Beiḋ mé nas ḟearr liom féin,’ arsa mac an Ríġ.

‘Cad ċuige sin?’ arsa Fionn. ‘Ċa maiṫ liom tú a ċailleaḋ.’

‘Tá,’ arsa mac an Ríġ, ‘nuair a ḃeas mise ag gaḃáil fríoṫu, b’ḟéidir go mbuailfinn i n-gan ḟios doṁ féin fear dár gcuid féin.’

‘Tá an ceart agat,’ arsa Fionn. Ċuaiḋ mac an Ríġ isteaċ agus ṫoisiġ an t-árṁaċ. Ḃí sean-ḃean i gConntae Ċiarraiġe a raḃ éisteaċt anġéar aici agus ċuala sí béiceaċ na n-aṁas ḟad is a ḃí mac an Ríġ ag baint na gcinn díoḃ. Ċuaiḋ sé fríoṫu mar a raċaḋ seaḃac fríd sgaifte éanlaiṫe. Nuair a ḃí an duine deireannaċ acu marḃ ċaiṫ sé 'maċ ar ċúl-doras iad. Leis sin, ṡiuḃail Fionn agus na Fianna 'steaċ agus rinn siad croiṫeaḋ láṁ leis go croiḋiúil.

‘Beiḋ foscaḋ againn go maidin,’ arsa mac an Ríġ.

‘Dá mbeaḋ tiniḋ againn anois,’ arsa Fionn, ‘b’ḟéidir go n-éireoḋ linn beagán bíḋ a ḟáil.’

32

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

‘Ċa ḃeimid i ḃfad gan tiniḋ,’ arsa mac an Ríġ. Ċuaiḋ sé ḟad le teaċ an Ríġ agus ṫáinig ar ais i mbomaite le neart áḃar tineaḋ. D’iarr sé ar na Fianna 'n tiniḋ a ḋeargaḋ agus go raċaḋ seisean ar lorg bíḋ agus dí i gcoṁair na hoiḋċe. ‘Ċar casaḋ comrádannaí orm i riṫ mo ṡaoġail atá inċurṫa leat,’ arsa Fionn. ‘Ċa ṫearn mé mórán go fóill,’ arsa mac an Ríġ, ‘aċ tá obair ṁór lae roṁainn amáraċ. Sin an fáṫ a mbeiḋ suipéar maiṫ a ḋíṫ orainn.’ Ċuaiḋ sé go teaċ an Ríġ aṫuair agus d’inis don doirseoir cad é a ḃí a ḋíṫ air.

‘Tá neart bíḋ sa t-soiléar,’ arsa an doirseoir.

Fuair mac an Ríġ bairille 'gus líon sé é den ḃiaḋ is fearr agus ṫug ḟad le Fionn agus na Fianna é. ‘Ċa ḃeiḋ ganntanas bíḋ orainn go dtí go mbeiḋ an troid ṫart,’ arsa Fionn. ‘Ċan ḟeil fonn troda ar biṫ ar an Ríġ,’ arsa fear de na Fianna.

‘Cé a d’inis sin duit?’ arsa Fionn.

‘Teaċtaire de ċuid an Ríġ,’ arsa an fear.

‘Creidim an sgéal,’ arsa mac an Ríġ. ‘D’iarr sé ormsa gan biaḋ ná deoċ a spáráil agus tá mé ag gaḃáil ar ais anois fá ċoinne bairille beoraċ.’

‘Tá sin ionntaċ,’ arsa Fionn Mac Cuṁaill.

Maidin lá arna ṁáraċ ċuir Ríġ an Doṁain Ṫoir teaċtaire ċuig Fionn. ‘Ba ṁaiṫ leis an Ríġ,’ arsa an teaċtaire, ‘dá dtigṫeá féin agus do ċuid fear ḟad leis an ċaistil.’

‘Abair leis go ḃfuil lúċáir orainn a leiṫéid de ċuireaḋ a ḟáil,’ arsa Fionn.

Tamall beag ina ḋiaiḋ sin ṫáinig siad i láṫair an Ríġ.

‘A Ḟinn Ṁic Cuṁaill,’ ar seisean, ‘ċan ḟeil aon dúil agam a ġaḃáil i gceann troda leat féin agus do ċuid fear. Ċuir mé fiċead fear fá ṫuairim seaċtain ó ṡin leis na h-aṁais a ṁarḃaḋ agus ċar ṫáinig fear aṁáin acu ar ais beo. Ċuir tusa fear aṁáin le iad a ṫroid agus ċuir sé deireaḋ leo i gcúig ḃomaite. Má tá 's aon rud a ḋíṫ ort ar son do ċuid trioblóide, abair an focal.’

‘Ba ṁaiṫ liom,’ arsa Fionn, ‘Smólaċ an Ċinn Óir a ḟáil.’

lionra-uisge-dhearg.ca

33

‘Féadann tú an Smólaċ a ṫaḃairt leat,’ arsa an Ríġ, ‘agus mo ḃeannaċt ina cuideaċta.’

D’ḟág siad slán ag an Ríġ agus ṫug siad a n-aġaiḋ ar an ċuan an áit a raḃ an long a ḃí le iad a ṫaḃairt aḃaile go h-Éirinn feistiṫe. Ċonnaic siad bád ag teaċt isteaċ. ‘Ċan ḟeil sa ḃád aċ fear aṁáin,’ arsa Fionn, ‘agus b’ḟéidir go ḃfuil sé ag dréim a ḃeiṫ linn go h-Éirinn.’

Ar an ḃomaite sin d’aiṫin mac an Ríġ gurḃ é Conall a ḃí sa ḃád.

Brianna R., Unsplash

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis

‘A Ḟinn Ṁic Cuṁaill,’ ar seisean, ‘tá mé caillte. Seo mo naṁaid agus tá ‘an ċéad ḃuille aige gan ċosaint.’

Taḃair mo ċorp aḃaile ċuig Deirdre.

Beiḋ a ḟios aici cad é is fearr a ḋéanaṁ.’

Leis sin ṫáinig Conall i dtír agus ṡiúil sé suas ḟad leis an áit a raiḃ mac an Ríġ ina ṡeasaṁ. Ḃuail sé buille trom air i gclár an éadain agus ṫit mac an Ríġ marḃ ag cosa Ḟinn Ṁic Cuṁaill. Ḃí na Fianna ag braṫ deireaḋ a ċur le Conall aċ duḃairt Fionn leo gan baint leis.

‘Bainiḋ mise sásaṁ as ar ṫalaṁ na h-Éireann,’ ar seisean. Ċuaiḋ Conall isteaċ sa ḃád arís agus ba ġairid go raḃ sé as aṁarc.

Cuireaḋ corp ṁac an Ríġ i gcónair agus cuireaḋ é ar ḃord na loinge. Ṫóg siad na seoltannaí 'gus ṫug siad a n-aġaiḋ ar ṫír na h-Éireann. Ḃí Deirdre ag fanaċt lá ar lá ar son ṫeaċt aḃaile na loinge.

Maidin aṁáin ċonnaic sí an long ag teannaḋ leis an talaṁ agus na seoltannaí bána in airde. Ċuir seo lúċáir an doṁain uirṫi 'gus ḃí an oiread sin deifre uirṫi mac an Ríġ a ḟeiceáil gur ṡiúil sí go dtína com san ḟarraige in araicis na loinge. Nuair a ċonnaic sí an ċónair ḃris an gol uirṫi.

‘A Ḟinn Ṁic Cuṁaill,’ ar sise, ‘ċar ṡíl mé go n-déanfá bréag liom. Ġeall tú na brataċanna ḋuḃa a ċur suas dá mbeaḋ mac an Ríġ marḃ.’ ‘Ḃí eagal orm,’ arsa Fionn, ‘go gcuirfeá ceo draíoċta orainn dá ḃfeicṫeá na brataċanna ḋuḃa.’

34

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

‘Is cinnte go gcuirinn,’ arsa Deirdre. ‘Is maiṫ go dtug tú an corp aḃaile. Taḃair doṁsa 'n long anois agus raċaiḋ mé ċun farraige arís.’ Ṡeol Deirdre léi go dtáinig sí ḟad le hoileán sa Doṁan Ṫoir. Ba le beirt dearṫáir an t-oileán agus nuair a ṡroiċ sí an cuan ċuir siad fáilte roimpi.

D’ḟiafraiġ siad fáṫ a turais agus d’inis sí dóiḃ gur marḃaḋ a fear agus go dtug sí an corp léi sa ċónair. ‘Ċuala mé,’ ar sise, ‘go ḃfuil uisce íoc-ṡláinte ar an oileán seo a ḋéanfaḋ duine marḃ beo.’ ‘Ċuala tú an ḟírinne,’ arsa fear de na dearṫáireaċa. Ċuaiḋ sé isteaċ sa ċaistil agus ṫáinig ar ais i mbomaite le buidéal den uisge. Ċuir sé braon ar ċeann ṁac an Ríġ agus d’éiriġ sé ina ṡeasaṁ i mbláṫ beaṫa agus sláinte. Ṗóg Deirdre é go cineálta agus annsin ċuaiġ an t-iomlán acu isteaċ sa ċaistil, an áit a raḃ neart bíḋ agus dí ag fanaċt leo.

Nuair a ḃí n dinnéar ṫart dúirt an dearṫáir is sine le mac an Ríġ: ‘Tá mé cinnte gur gaisceaḋoċ éifeaċtaċ atá ionnat agus tá do ċuidiú a ḋíṫ orainne go cruaiḋ. Gaċ oiḋċe i ndiaiḋ luiḋ na gréine tigeann dream mallaiṫe go dtí an oileán seo a ṫroid linn agus, gíṫ go n-éiríonn linn iad a ṁarḃaḋ roiṁ an lá, ċa duine inteaċt beo arís iad agus tigeann siad ar ais san oiḋċe.’ ‘Ċa ṫig liomsa nas lúġ a ḋéanaṁ ná mo ċuidiú a ṫaḃairt daoiḃ anoċt,’ arsa mac an Ríġ.

‘Beiḋ mise annsin fosta,’ arsa Deirdre.

Ag titim na h-oiḋċe ṫáinig an dream i dtír agus ṫoisiġ an troid. Ċuaiḋ mac an Ríġ fríoṫu mar a ḋéanfaḋ séideán gaoiṫe agus in am ġairid ḃí an duine deireanaċ acu sínnte ar ṁáiġ an áir. Ṫug na dearṫáireaċa buaḋċas do ṁac an Ríġ agus duḃairt siad go raḃ an t-am acu pilleaḋ ar an ċaistil. ‘Ċa ḃeaḋ sin ceart,’ arsa Deirdre. ‘Is fearr dúinn fanaċt anseo go ḃfeicimid cad é mar a ṫugtar na daoine seo ċun beaṫa arís.’

‘Sin mo ċoṁairlese fosta,’ arsa mac an Ríġ.

lionra-uisge-dhearg.ca

35

Ṫaitin an réiteaċ seo leis na dearṫáireaċa go h-an-ṁaiṫ. Oíċe réabġealannaí a ḃ' ann agus ṫoisiġ na fir ag cainnt eatarṫu féin aċ ḃí Deirdre ag aṁarc in aice na ḟarraige. Ba ġairid go ḃfacaḋ sí cailleaċ ag teaċt amaċ as an ḟarraige. Ḃí pota croċta fána muineál agus cleite ina láiṁ aici a ḃí deiċ dtroiġ ar fad.

‘Cé h-í féin?’ arsa mac an Ríġ le Deirdre.

‘Sin cailleaċ an ċleite ṗoitín,’ ar sise. ‘Tá uisge na híoc-ṡláinte léi sa ṗota agus má ṫigeann sí ḟad leis na daoine atá marḃ ar an léana, ḋéanfaiḋ sí beo arís iad. Ċan ḟeil bomaite le cailleaḋ.’

D’ḟág siad slán ag an Ríġ agus ṫug siad a n-aġaiḋ ar an ċuan an áit a raḃ an long a ḃí le iad a ṫaḃairt aḃaile go h-Éirinn feistiṫe. Ċonnaic siad bád ag teaċt isteaċ. ‘Ċan ḟeil sa ḃád aċ fear aṁáin,’ arsa Fionn, ‘agus b’ḟéidir go ḃfuil sé ag dréim a ḃeiṫ linn go h-Éirinn.’

Ar an ḃomaite sin d’aiṫin mac an Ríġ gurḃ é Conall a ḃí sa ḃád.

‘A Ḟinn Ṁic Cuṁaill,’ ar seisean, ‘tá mé caillte. Seo mo naṁaid agus tá ‘an ċéad ḃuille aige gan ċosaint.’

Taḃair mo ċorp aḃaile ċuig Deirdre. Beiḋ a ḟios aici cad é is fearr a ḋéanaṁ.’

Leis sin ṫáinig Conall i dtír agus ṡiúil sé suas ḟad leis an áit a raiḃ mac an Ríġ ina ṡeasaṁ. Ḃuail sé buille trom air i gclár an éadain agus ṫit mac an Ríġ marḃ ag cosa Ḟinn Ṁic Cuṁaill. Ḃí na Fianna ag braṫ deireaḋ a ċur le Conall aċ duḃairt Fionn leo gan baint leis.

‘Bainiḋ mise sásaṁ as ar ṫalaṁ na h-Éireann,’ ar seisean. Ċuaiḋ Conall isteaċ sa ḃád arís agus ba ġairid go raḃ sé as aṁarc. Cuireaḋ corp ṁac an Ríġ i gcónair agus cuireaḋ é ar ḃord na loinge. Ṫóg siad na seoltannaí 'gus ṫug siad a n-aġaiḋ ar ṫír na h-Éireann. Ḃí Deirdre ag fanaċt lá ar lá ar son ṫeaċt aḃaile na loinge.

Maidin aṁáin ċonnaic sí an long ag teannaḋ leis an talaṁ agus na seoltannaí bána in airde. Ċuir seo 36

lionra-uisge-dhearg.ca

lúċáir an doṁain uirṫi 'gus ḃí an oiread sin deifre uirṫi mac an Ríġ a ḟeiceáil gur ṡiúil sí go dtína com san ḟarraige in araicis na loinge. Nuair a ċonnaic sí an ċónair ḃris an gol uirṫi.

‘A Ḟinn Ṁic Cuṁaill,’ ar sise, ‘ċar ṡíl mé go n-déanfá bréag liom. Ġeall tú na brataċanna ḋuḃa a ċur suas dá mbeaḋ mac an Ríġ marḃ.’ ‘Ḃí eagal orm,’ arsa Fionn, ‘go gcuirfeá ceo draíoċta orainn dá ḃfeicṫeá na brataċanna ḋuḃa.’

‘Is cinnte go gcuirinn,’ arsa Deirdre. ‘Is maiṫ go dtug tú an corp aḃaile. Taḃair doṁsa 'n long anois agus raċaiḋ mé ċun farraige arís.’

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

cleite ina láiṁ aici a ḃí deiċ dtroiġ ar fad.

‘Cé h-í féin?’ arsa mac an Ríġ le Deirdre.

‘Sin cailleaċ an ċleite ṗoitín,’ ar sise. ‘Tá uisge na h-íoc-ṡláinte léi sa ṗota agus má ṫigeann sí ḟad leis na daoine atá marḃ ar an léana, ḋéanfaiḋ sí beo arís iad. Ċan ḟeil bomaite le cailleaḋ.’

Rug mac an Ríġ ar a ċlaiḋeoṁ agus d’ionnsaiġ sé an ċailleaċ. Sula raḃ faill aige buille a ḃualaḋ rinn sí cat di féin agus ṫug sí a ṡáiṫ dó le déanaṁ. Fá ḋeireaḋ ċuir sé an claiḋeoṁ fríd a brollaċ agus ṫit sí marḃ. Ḃí aġaiḋ agus láṁa ṁac an Ríġ cuṁdaiṫe le fuil aċ ṫom Deirdre an cleite sa ṗota agus leiġeas sé é i mbomaite.

‘Tá ḃur gcuid trioblóide ṫart anois,’ ar sise leis na dearṫáireaċa.

‘Má tá,’ ar siadsan, ‘féadann muid a ḃeiṫ buíoċ duitse agus d’ḟear cróga. Má ḟanann siḃ againn ḃéarfaimid leaṫ an oileáin daoiḃ saor go deo.’

‘Táimid buaḋaoċ daoiḃ,’ arsa Deirdre, ‘aċ caiṫfimid pilleaḋ go h-Éirinn.’ Ċaoin na dearṫáireaċa mar a ḋéanaḋ páistí nuair a d’ḟág mac an Ríġ agus Deirdre slán acu lá h-arna ṁáraċ.

Gíḋ naċ raḃ Fionn agus na Fianna ag dréim go ḃfeiceaḋ siad mac an Ríġ go deo arís, ḃí siad ag fanaċt lá ar lá le Deirdre a ḟeiceáil ar ṫalaṁ na h-Éireann. Ċa féidir an lúċáir a ḃí orṫu a áireaṁ nuair a ṫáinig an péire aḃaile slán. Tionólaḋ féasta a ṁair seaċt lá agus seaċt n-oiḋċe i gCaisleán Ḟinn i dTír Ċonaill. Tá lorg an ċaisleáin le feiceáil go fóill in aice leis na Cealla Beaga. lionra-uisge-dhearg.ca

37

An lá deireanaċ den ḟéasta ṫáinig fear ar ḋroim capaill ḟad leis an ġeafta. Ċuir fear de na Fianna ceist air cad é a ḃí a ḋíṫ air agus d’ḟreagair an marcaċ: ‘Má tá do ṁáiġstir sa ḃaile abair leis go dtáinig mise le troid a ċur air.’ Ċuala Deirdre na focla seo agus ċuaiḋ sí isteaċ sa t-seomra 'na raḃ Fionn agus mac an Ríġ ag imirt cluiċe cártannaí. D’inis sí an sgéal mar a ċuala sí é agus ṫug Fionn álaḋ ar a ċlaiḋeoṁ.

‘Fan bomaite,’ arsa Deirdre. ‘Má tá Conall na Méaḋanaiḋ beo, is é atá ag an ġeafta.’

‘Má tá sin mar sin,’ arsa mac an Ríġ, ‘beiḋ focal agamsa leis.’

Rug sé ar a ċlaiḋeoṁ agus d’ionnsaiġ sé an marcaċ. Ḃí Fionn ar tíġ cuidiú le mac an Ríġ aċ duḃairt Deirdre leis moill a ḋéanaṁ ar feaḋ bomaite. Leis sin, ṫit ceann Ċonaill ċun talaiṁ agus ḃí an ḃuaiḋ ag mac an Ríġ.

Cupla lá ina ḋiaiḋ seo duḃairt mac an Ríġ le Fionn go raiḃ dúil ag Deirdre agus é féin cuairt a ṫaḃairt ar a aṫair.

‘Ba ṁaiṫ liomsa Ríġ na h-Éireann a ḟeiceáil fosta,’ arsa Fionn. ‘Ċar ṁaiṫ linne a ġaḃáil gan tú,’ arsa mac an Ríġ. Ḃí lúċáir as miosúr ar Ríġ na h-Éireann a ṁac a ḟeiceáil arís. Ṡíl sé go raḃ sé marḃ. Ċar lúġ ná sin an ḟáilte a ċuir sé roiṁ Ḋeirdre agus Fionn. D’ordaiġ sé féasta a ṫionólaḋ aċ caiṫimid slán a ḟágáil anois ag mac an Ríġ, Deirdre 'gus Fionn Mac Cuṁaill.

38

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis

FEARṪAINN TINNE Le Máirtín Eoġan Mac Giolla Eoin (Gaeḋealg Ṫír Eoġain) Ag éisteaċt leis an fearṫainne, San scáṫlán ṫíos an ḃóṫair, Beaḋ poll uisge ċun go tuile, Leis uisge 's talaṁ le ċéile, Ag riṫ amuiġ as maiġ na n-ġleann.

Ní glanfaiḋ uisge smeara 'muiġ, Na ċroí ḃriste beo go bráṫ, 'Cur i gcuiṁne dom gaċ ám, Na mis' éisteaċt ċun 'cur fearṫainne go bráṫ. Ṫar fóir an taosc, Pian an-ṁor tinne, Beaḋ saol ċun go síos le baċlóg beo, Le taoḃ leis fuil beo, Ag ionnsaiġ an ḟéiṫ gan cliste, Nuair éistim leis an ḟearṫainne.

lionra-uisge-dhearg.ca

39

Trìnda NicÉigeir ṀicṀaġnuis

AN ĊRIḊE TROM Le Máirtín Eoġan Mac Giolla Eoin (Gaeḋealg Ṫír Eoġain) Ḃa ḟios agad na criḋe suaite, Ḃa ḟios agad sin as an toiseaċd, Ċa raḃ sin láidir le pian faoi tamall, Aċ ċuir ṫú sin istiġ ann gan sos, Agus d'aṁarc ṫú sin ċun go ḃriste.

'S cráḋ criḋe 'nnseo faoi laṫair gaċ aon am, Ċan ḟuil cúram fíor agad, Brataċ gan saiḃir ċun go bás, Ċan ḟuil creideann ṫú faoi sin, Aċ tá sin go maiṫ leat gan aṁras.

Beaḋ mé ar aġaiḋ le mo ṡaoġal, 'Seinn aṁrán aṁain agam-sa, Gan smaoineaċ, gan aṁarc, Beaḋ mise go maiṫ, Aċ caide faoi ċan ḟuil sin go maiṫ?

'S sean saiġdear mé ḟéin, Tá ḟios agam na fíor sgéal an t-saoġal, Aċ tá sin an-deacair, Nuair a beaḋ básaṁ ċugam faoi talaṁ.

40

lionra-uisge-dhearg.ca

INTINN I GCÁS AGUS NA DREAPAIRÍ FÁS Le Máirtín Eoġan Mac Giolla Eoin (Gaeḋealg Ṫír Eoġain) Feic na h-intinn i gcás ag fás, Ag fás tiuḃ na dreapairí mór na rois, Láidir i n-daṫ aċ 's marbaḋ do láṁ a ċur ar, Níl sí n aice bláṫ eile 'gus is breá sin leo.

Láṁ láidir do ċosaint uirṫi, Faoi cosant' aċ fásann aṁáin lei, Ag cur tiuḃas ar na dreapaire, 'Fás áitiúil aċ gan aḃaile, Aċ fásann uirṫi 'stiġ mo ḃaile.

Fásaiḋ daṫúil aṁáin nas láidire, Mar beiḋ lus na gile nas mó, Tiocfaiḋ smaoiniġ tuile seo do ċur tiuḃaiġ an talaṁ, Ḋéanaiḋ na síológa leapa 'nn.

Tiocfaiḋ meanfar an-ṁor na láċ, Fearṫainne beaga ar an duilleog aṁáin ann, Gort an áir istiġ sa ġaoṫ mór, Beaḋ daoine 's fiáine le ċéile.

lionra-uisge-dhearg.ca

41

TURAS NAN DOṀAIN

MO ṪAISTEAL FRÍD MEIRICEÁ ṪEAS

AN ĊOLÓIM 42

lionra-uisge-dhearg.ca

PÁDRAIG MAC DIARMADA (GAEILIG INIS EOĠAIN)

Pádraig is ainm dom agus is as Leitir Ceanainn, Tír Ċonaill mé ó ḋúċas. Faoi láṫair táim ag taistil fríd Meiriceá Ṫeas Agus le linn an am seo beiḋ mé ag scríoḃ fá dtaoḃ de na eispéireais agus na eaċtraí a ḃíonn agam.

lionra-uisge-dhearg.ca

43

D’ḟág mé teaċ mo ċlann oiḋċe aṁáin i mí n-Aibreán le taisteal síos go h-Aerfort Ḃaile Áṫa Cliaṫ. Turas fada a ḃí ann, aċ ḃí níos faide le teaċt. Fuair an eitleán go Maidrid gan aon stró, agus arís go Bogotá, príoṁ caṫair an Ċolóim. Ḃí fanaċt fada san Aerfort Bogotá, aċ faoi ḋeireaḋ fuair mé ar an eitleán go Barranguilla i dtuaisceart na tíre.

Ar an droċuair, nuair a ṡroiċ an t-eitleán Barranguilla, ċa raḃ mo ṁála mór le feiceáil in aon áit. Dúirt aerlíne Aḃianca gur fágaḋ í san Ṁaidrid agus go glacṫa sé 3 nó 4 lá le fáil go dtí Barranguilla. Ḃí tús an ṁaiṫ curṫa leis an turas!

Ar scor ar biṫ, lean mbeiḋ ar aġaiḋ. Ḃí na cead cúpla lá an dáiliġ. Ḃí an aimsir ċoṁ té, go h-áiriṫe i gcomparáid le aimsir Tír Ċonaill, agus ḃí céatadán tais ċoṁ ard ann. Ċa raḃ mórán le déanaṁ i Barranguilla, aċ tá an dara “Carnaḃal” is mó ar doṁan acu i mí Feaḃra (tá an cinn is mó i Rio de Ianaeiro), agus tagann

Ṡageara ón caṫair fosta. Tá dealḃ mór ann in onóir di. Faoi ḋeireaḋ, ṫáinig an mála mór agus d’ḟág mé slán le Barranguilla.

Fuair mé bus ḋá uair go leiṫ ċuig Cartagena, caṫair mór stairiúla atá suite ar an Muir Cairibeaċ. Ḃí táḃaċt mór ag baint leis an caṫair seo i riṫ ré na ċoilíneaċta, agus rinne tíorṫa cosúil le an Ḟrainc agus Sasainn an caṫair a ṫógáil óna Spáinniġ, aċ ṫeip orṫu aċan am. ṁaiṫ, ḃí an tírḋreaċ galánta 'gus ḃain muid an sult as an turas 3 uair. Ḃí Plean B maiṫ a ḃí ann. I ndiaiḋ sin, ḃí sé in am bogaḋ ar aġaiḋ go dtí an ċead áit eile. Ċiall sin go raḃ sé am aríst le ḋul ar an bus.

44

lionra-uisge-dhearg.ca

Ḃí mé i gCartagena ar feaḋ seaċtain le cúrsa Spáinnis a ḋéanaṁ. D’imiġ an cúrsa go maiṫ agus ḃuail mé le sgoláiriṫ’ eile as tíorṫa na h-Eorpa, Ceanada agus SAM. Le linn an seaċtain ḃain muid triail as an biaḋ áitiúil agus biaḋ ó tíorṫa eile ar an mór roinn (arepas agus empanadas) as salsa agus d'ḟéaċ muid ar scannán Spáinnise. Ar iomlán, ḃí seaċtain an ṁaiṫ agam le craic, foġlaim agus níos mó aimsir té. Molann an caṫair de h-einne atá ag iarraiḋ triail a ḃaint as an daṁsa, atá ag lorg an grian, uisge té agus biaḋ deas is ól saor (go h-áiriṫe na areapas agus empanadas).

Ar an oiḋċe deireannaċ ġlac mé bus fada a ḃí ag ḋul fríd an oiḋċe go dtí Medellín. Ġlac an bus seo os cionn 15 uair aċ ḃí na raḋarcanna ar an ḃealaċ isteaċ go dtí an caṫair doċreidte. Tá Medellín ṫart ar 2,300 méadar os cionn leiḃéal na farraige, mar sin de ḃí sí giota níos fuaire agus ḃí brú an aer níos teannta. Fós, ḃí sé doċreidte go raḃ os cionn 10 milliún duine ina ċónaí ag an leiḃéal seo is sléiḃte airde ar aċan taoḃ den caṫair. Caiṫ mé seaċtain eile sa ċeantar agus le linn an am sin ċuig mé cuairt ar teaċ laeṫanta saoire Pablo Escobar, Guatapé (baile beag suite ar loċ sna sléiḃte atá ċoṁ daṫúil), Communa 13 (a ḃí ag am aṁáin an Faḃaela is contúirteaċ i Meiriceá Ṫeas agus Lár), agus ḃí ‘n oiḋċe mór amaċ de craic agam le triúir eile as Sligeaċ, Fear Manaċ agus Corcaiġ. (Ċán ólann einne eile cosúil lena Gaeḋeil Éireannaiġ gan daḃt). I ndiaiḋ seaċtain gnóṫaċ ag foġlaim níos mó Spáinnis, ag baint triail as níos mó areapas is empanadas agus ag baint sult as na teoċtanna níos ísle, agus giota beag fearṫainne buaḋaċas le Dia, ḃí sé in am slán a ḟágáil le Medellín agus bus fada eile a ḟáil go dtí an ċéad áit’ eile.

lionra-uisge-dhearg.ca

45

Taig air làraċ-lìn againn www.lionra-uisge-dhearg.ca

Sgrìoḃaḋ Mìosail

Leaḃar-lann Làn

'Digiteaċ ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile

Faiġ 'inntrigeaḋ air ais cùisean uile

Trìnda NicÉigeir MhicMhaghnuis

Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca

Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7

No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

LUD LÌONRA H-UISGE DHEARG

Mairg a loiscfeaḋ a ṫiompán ḟéin.

(Sean Ḟocail)