LUD - Sgríoḃ Gaeḋealaċ - 08-23

LUD

DEASAĊAḊ 08 DÙḂ / FAOI 2023

Naiḋeaċd 'us Dòiġ-Ḃeaṫa De Na Gleann Uisge Ḋearg

Geiṁreaḋ ar an ḃFeirm Le Treaḃair Ó h-Airtnéada

Saoġal Matt Mac Giolla Ṗádraig Le Alasdair Stiúḃart Mag Eoin

An Doċann a Ḋeun Outlander Le Gobnait NicḊonnċaḋa

TAĊAIRTEAN UAĊDARAĊ ARTAIGILEAN DE 2022

DEASAĊAḊ 08

Dè a Steaċ Air Cuiḃrinn

15

Taċairtean Uaċdaraċ Artaigilean de 2022

Aṫair agus a

24

Ċuid Niġeanaċ (Cuid a h-Aon)

Cúpla Focla

21

Gaiste Maṫan, Taiġ Ainṁiṫe, agus Solas Nollaig

Bríd Ḃeag a Stór 31 Le Anna Ní Duiḃeannaiġ

Cunḃalaċ 02 Nòta Ḋeasaiċe 04 Nuaiḋeaċd Ionadail 06 Nuaiḋeaċd nan Dùṫaiċ 10 Sean Ġàeḋealtaċd 21 Fòram Coiṁearsnaċd 22 Dànaċ, Òranaċ ⁊ Sgeulaċ 30 Creideaṁ ⁊ Spioradalaċd

LITRIĊEAN GU 'N DEASAIĊE

Gaeluinn sa Laiġean Ḃí sé sin go h-ionntaċ deas do'n ḟéaċ Gaeḋealg Laiġean anseo sa LUD cúpla mí ó ṡin anois! Níl daoin' eile 'scríoḃ sa ċanúint sin aċ bíonn sé ar an bealaċ go beó arís gan ṁoill. Ba ṁaiṫ liom do'n ḟéicfiḋ sgéalta eile 's Gaeḋealg Laiġean arís mar tá sin ansuimiúil mar ḃí ċreideaṁ agam a ḟuair Gaeḋealg Laiġean bás i 2008 nuair a fuair Tómas Ó Muirċeartaiġ bás agus i 2013 nuair a ċuaiġ Éamonn de Buitleáir go Dia freisin.

Séamus Ó Súilleaḃáin (Gaeluinn Deas Muṁain)

Logainmeaċa Ceiltiġ san Eòrp.

Is féidir liom a ṡeaċaint a ḃeiṫ ró-ḃéim trí mo ċuid ama a roinnt le linn uaireanta na maidine trí na botúin a ḟaiġtear i m'Ḟoclóir Gaeilic Uile-íoċ a ċeartú.

Caiṫim m’uaireanta tráṫnóna ag ceartú na botúin atá le fáil i m’ḟoclóir Sean-Ċeilteaċ.

Caiṫim uaireanta na h-oiḋċe ag cur feaḃais ar m’ḟoclóir Sean-Ċeilteaċ trí logainmneaċa Ceilteaċa h-Eorpaċa a ċur isteaċ a d’úsáidtí ċun sráidḃailte, bailte, caṫraċa daingne agus dúnta 'gus dúnta a n-aiṫint. Cuirfiḋ na feaḃsuiṫe seo níos mó spéise dár gCeiltiġ i gcoitinne.

Uinseann F. Pintado (Gaeilge Lár Ċonnaċt)

Iarraiḋ leinn do ċur Beò nuaḋ ċun Gàeḋlig Caraliana

NÒTA ḊEASAIĊE Le Trìnda NicÉigeir, Àrd-deasaiċe (Gàeḋlig Uisge Ḋearg)

'S fuar amuiċ anis agus ṫa ḃliaḋn' ùr orainn. Ṫa mi fuar 'us ṫa na sgìṫeaċ agam, aċ duirt Na hUrraċa Móra ċugam feumaiḋ mi creideas agam le an tsaoġal agus le ḋaoine sa ḃliaḋna so. Ṫa sin garḃ anns an aimsir 'us laṫa so, naċ eil? Ṫa dòċasan mòran agam airson na ḃliaḋna ùr againn, aċ mar ead fìor-rioċdail ṫa sin sgeul eile. 'Ḃeul sin biṫ am ḃliaḋna airson na Gàeḋeal ṫairis na saoġal do fill gu na Sean Gàeḋealtaċd? 'S dòċas mi mar sin. 'S na dòċas agam airson stad do an cogaḋ ar Ucràine cuideaċd. Agus 's na dòċas agam airson stad do na murt de daoine maiṫ ṫairis na saoġal. Airson daoine cuir carṫannaċd ċuic a ċéile tuill', aċ ṫa fìos agam ṫ' ead dòċasan mòr anns an tsaoġal trang a ċaraidean. Ṫa mi toiliċte g' èisteaċd mu còṁraḋ Gàeḋlig san Albainn agus ṫairis na Sean Gàeḋealtaċd 'us Dùṫaiċ nan Craoḃ cuideaċd. Ṫa banaise Gàeḋealaċ ann anns an àm ri teaċd agus, mar sin biṫ rudan uile comasaċ. Ma ċan e ḃliaḋna so, 'm ḃliaḋna as dèiḋ sin, agus am ḃliaḋna as dèiḋ sin.

Iarraiḋ leinn do ċur beò nas nuaḋ 's nas ṁaṫa 's nas móra ċun 'sàḃàil Gàeḋlig Caraliana gun ṁall!!!!

Deunaiḋ ṁuid sin mar ṫa rudan deacair annso 'nis mar ċaoċail móran daoine leis Gàeḋlig agu ċun Ḋia Mór eadar 1962 gu 1992. Aċ ṫa ḟios agam ṫa daoine 'obair ċun 'sàḃàil Gàeḋlig annso, 'ċ iarraiḋ leinn cuidiċ an-ṁor gun ṁall. Ṫa e 'n sgeul ṫairis Dùṫaiċ nan Craoḃ cuideaċd mar ṫa ṁuid ḋearmad annso san Ḋùṫaiċ nan Craoḃ mar ṫa ṁuid a-muiġ as an t-Seann Ġàiḋealtaċd agus ṫa ṁuid san Gàiḋealtaċd Ùir a-nis.

Dòṁnull mac Iain Ḋuḃ 'ic Ailig Iain Mór 'ic Pàdruig Ruaḋ 'ic Seumas Dòṁnullaċ (Gàeḋlig Caraliana)

02

'S breá liom na Grianġrafanna 'S breáġ liom na grianġrafanna a ċuir daoiḃ suas nó ṫuas san iris seo gaċ mí! 'S iad doċreidte 'gus 's breá / breáġ liom iad agus do'n aṁarc orṫu freisin! Cuireann daoiḃ obair an-ḟada 's an-ṁór ċucu gan aṁaras, agus bíonn glórṁar an-ṁór ċun an daoine a ċuir iad le ċéile 'nnseo linn gaċ mí. GRMMA!!!!

Seaġan Mac Coisdealḃa (Gaeluinn Deas Ṁuṁain)

lionra-uisge-dhearg.ca

'Ṁaṫ Leiḃ gu Sgríoḃ le LUD?

POST-D SINN Sgriobh@lionra-uisgedhearg.ca

lionra-uisge-dhearg.ca

POST D'AR BOGSA PO ATTN: LUD PO BOX 42112 RPO FERRY ROAD WINNIPEG, MB, CA R3J 3X7

TURAS DO www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

03

NUAIḊEAĊD IONADAIL

Geiṁreaḋ ar an ḃFeirm Le Treaḃair Ó h-Airtnéada (Gaeluinn Iar Ṁuṁan) Tá sé lár an ġeiṁriḋ agus tá an sneaċta doṁain ag an ḃFearm Mullaċ Fuinseoige san oir-ṫuaisceart Ṁinneasóta. Tá sin os cionn méadar sneaċta ar an talaṁ anois, agus tá i ḃfad níos mó ná sin tite an geiṁreaḋ seo. Fuaireamar 78 cm sneaċta 'gainne san aon stoirm aṁáin le linn ḋá lá. Is obair go leor é an oiread sin sneaċta; caiṫfimid a ḃeiṫ san ann gáire a ḋéanaṁ. Ḃí gáire mór againn an oiḋċe roiṁ an stoirm ṁór sneaċta - ag muid féin. Ḃí ceiṫre Cearc Ḟranncaċ’ againn i ḃféaraċ, le 30cm sneaċta ar an talaṁ. Le linn an stoirm sneaċta ag teaċt ḃí orainn iad a ṫaḃairt isteaċ sa sgioból éanlaiṫe clóis.

Ní maiṫ liom le Cearca Ḟranncaċa teaċt taoḃ istiġ.

04

lionra-uisge-dhearg.ca

Ḃí sé dorċa, fuar, agus an-gaofar. Ḃí na gCearca Ḟranncaċ’ ar péirse / suiḋe 2.5m ar airde. Ṫóg mé líon iascaireaċta amaċ go dtí an féaraċ. D'ardaiġ mé suas agus rug cos, agus an ċéad Cearc Ḟranncaċa (13.6 cg) léim agus fós ag coinneáil a cos ṫit mé sa sneaċta. Agus riṫ sé ar ṡiúl. Léim an ċuid eile síos agus riṫ amaċ freisin. Damnú!

Plean nuaḋ: cúinne iad in aġaiḋ an ċlaí. Éasca, ceart? Má ċonnaic tú riṫ Cearca Franncaċa, tá a ḟios agat go ḃfuil siad an-tapa. Fiú i 30cm sneaċta. Ċas mé ar feaḋ an ċlaí iad agus an líon iascaireaċta ṫar mo ċeann réiḋ le caiṫeaṁ. Ċas mé na gCearca Ḟranncaċ’ anonn is anall, suas agus síos. Caiṫ an líon iascaireaċta. Ċuaiġ i n-gleic leis an Cearca Ḟranncaċa. Taḃair go dtí an sgioból é.

Nuair a ḃí mé críoċnaiṫ' a ḃí mé traoċta, sáiṫiṫe, 'gus clúdaiṫe le cac. Aċ ḃí na Cearca Ḟranncaċa sáḃáilte sa sgioból don ġeiṁreaḋ. Ḃíomar 'gáire maiṫ againn sa teaċ.

lionra-uisge-dhearg.ca

05

Jack Seeds, Unsplash

NUAIḊEAĊD NAN DÙṪAIĊNAL

An Doċann a Ḋeun Outlander Le Gobnait NicḊonnċaḋa (Gàilig Apann) Dennis Ottink, Unsplash

‘Ṫa creid aca mu’n Òrduiġ Suḃailc agus Ḋo-ḃeartan an-dioḃrail a-muiġ as na daoine nas sìoḃalaiċte sa doṁan.’ ‘S seo facail garḃ as Ginearál Ḃáid (Wade) agus a-ḋuḃairt e ead a-muiġ sa ḃliaḋain 1724, ḃa e ceannaire mór san arm nan Goill fo ċeannard Deòrs I na h-Annoḃar, san Ġearmailt. Ċaiḋ e air aġaiḋ leis facail mì-ċeart mu nan Gàiḋeil agus a-ḋuḃairt e ḟéin ḃa na daoine Gàiḋealaċ mèirliċ, breagadairean, duine sallaċ, friṫ ceartan nam bàn, agus ḃa tràillean iad ḟéin ċun na taoisiċ aca. Sgrìoḃ diuc na Cumbarlann air ball: ‘S iad droċ-ḋuine, ‘s daoine trean agus ‘s daoine mèirliċ ‘beo ‘maċ as ṫairis an doṁan’ agus a-ḋuḃairt Còirneal Ḃiṫeaḋ a-maċ: ‘Ṫa ḟios agam mu na droċ-duine barbaraċ Gàiḋeal – ‘s barbaraiċ iad ḟéin, agus biṫ iad droċ ṡaoġal gun onóir aca.’

Biṫ daoine ‘nonn do ċur na droċ-ḟacail seo ‘maċ ar an taoḃ mar a ḋuḃairt iad le sluaġ naṁad nan Gàiḋeal mar ḃa sin cogaḋ aċ – oraic duine ‘n ain-ċinealtas an aġaiḋ leinn agus an aġaiḋ Clann ṀicCoinniċ mar ṫa sin an sgeul air an ċlàr teiliḃisean: ‘Outlander’.

Agus ṫa e sin garḃ mar ṫa duine gu maṫ leis an sgeultan mì-ċeart ‘s mì-eòlais mu nan Gàiḋeal mar ṫa duine Gàiḋealaċ gu maṫ le sgeul seo, agus déanaṁ iad sin ri ṫaoḃ leis rudan mì-ċeart eile san ċlàr seo cuideaċd. Ċuir iad eaċdraiḋ garḃ ‘s mì-ċeart, agus ṫa sin an sgeul leis saoġal nan Gàiḋeal san aimsear agus leis nan eaċdraiḋ annseo cuideaċd. Ċan eil iad ag ċur an fíor-sgeul mu na Gàiḋeal ri linn an àm sin. Ċa roḃ suim ċun móran sluaġ nan duine san leoḃran (annseo sa Seann Ġàiḋealtaċd) ċun gu ṫàinig clàr teiliḃisean a-maċ. Nuair a ṫàinig clàr teiliḃeasan a-maċ, ċaiḋ uiṁir ṁòr nam fir ċun obair air an ċlàr ‘ag muinneaḋ’ eaċdraiḋ agus sgeultan mì-ċeart nan Gàiḋeal. Ḟuair iad an obair seo mar ḃa iad ‘obair air an clàr cuideaċd, aċ ċa roḃ móran cuid orṫa san ċlàr. Ḃ’ ead daoine leis cuidean ḃeag sa ċlàr! Agus 06

lionra-uisge-dhearg.ca

's taistil iad a-maċ agus ṫ’ iad ‘ag muinneaḋ’ an eaċdraiḋ ‘s ḋùṫċas a ḟuair iad as sgrìoḃnair Gall as Tobar Ḃeag (Arisona) agus ‘s Diana Gabaldon an t-ainm a ṫa oirre 'gus ċan eil Gàiḋeal i ḟéin. Agus ċa roḃ a ṫàinig i gu h-Albainn roiṁ a sgrìoḃ i ‘n ċiad leoḃar. ’S móran feusagan air nam fir seo (ċa roḃ iad air na Seumasaiċ ri linn 1740an), agus ḃa bonnadan mì-ċeart, féiliḋ sa ‘breacaċ sloinneaḋ’ orṫa, ‘gus ċa roḃ iad ann san aimsear sin, agus deunaṁ iad cuairtean gu sgoiltean do ‘muinneaḋ’ an eaċdraiḋ mì-ċeart na h-Albainn agus na Gàiḋeal agus a’ Ġaidealtaċd cuideaċd. Ṫa cuṁaċd air Coille Cuileann (Hollywood) mu fo spiorad ḟé na h-Albainn ró-ḋeacaiḋ ‘s ró-ġarḃ. ‘S daoine gun eòlas / amadánan an diuġ, agus ṫa creid aca ċuir Uilleim Uallas an peannt ġorm air do’n aġaiḋ agus air do cuirp aige, agus ḟuair iad sin as sgeultan seannċus Ròmanaċ nuair a ċuir iad an sgeultan ċun daċaiḋ mu na Cruiṫniċ (ḃa sgeultan seo seannċus airson nan daoine air daċaiḋ sa Ròiṁ). Ċuir daoine facail maṫ ṁór ċun Outlander mar ċuir iad cànan nan Gàiḋeal ann, aċ ḃa Gàilig ann air Hamiṡ Macbeṫ agus Monarċ of ṫe Glen agus ċan eil ‘s ċa roḃ facail maṫ leoṫa airson sin. Ṫa sgeul ḟada ‘gus sgeul air aġaiḋ air Gabaldon, ‘s cuir Claire trod an aġaiḋ Seumaiḋ (fear ċéile na Claire) mar ṫa Seumaiḋ an-ġarḃ gu Claire ‘gus a ċuir e òrduiġ ċuici gaċ àm. Ṫa Claire ‘trod airson ceartan nam bean. Aċ ċa roḃ sin an fìor-sgeul sa Ġaiḋealtaċd, agus ċa roḃ sin an fìor-sgeul eadar na Seumasaiċ. Ċaiḋ Bean-tiġearna Ċlann Max Hermansson, Unsplash

Raġnuill an aġaiḋ an taoiseaċ (do fearċéile aice) agus ṫug i ‘n òrduiġ do ċruinniċ ri ċéile ċun Arm nan Gàiḋeal do saḃaid airson Albainn, airson nan Gàiḋeal agus airson Teàrlaċ Ruaḋ. Agus ċaiḋ i leoṫa ċun na Seumasaiċ agus na Fìor Gàiḋeil, agus ḃa do ṁac aice cuideaċd. Ḋeun Sìne Ċamṡròn, Anna Ṁic an Tòisiċ, agus bean sluaġ nas móran, ban 18ṁ aimsear na h-Albainn agus asteaċ sa Ġaiḋealtaċd gu h-àiriḋ. Ċaiḋ iad an aġaiḋ na h-aṫairean agus na bràṫairean aca do ċur cuidiċ ċun nan Gàiḋeal agus ċun na Seumasaiċ ri linn an cogaiḋean. Ḃa na ban Ġàiḋeal air coṁairlean nan clainn, ḃ’ iad taoisiċ agus ḃ’ iad eadar nam bàrdan. Ṫa e sin rud móran deacaiḋ leis sgeultan mìċeart san Outlander mar ċuir móran uiṁir fear Albannaċ agus ‘s creid aca ḃa

lionra-uisge-dhearg.ca

07

Aleksander Korobczuk, Unsplash

e sin am bealaċ traidiseanta na Fíor Gàiḋeil – ḃ’ iad garḃ ‘s cruaḋ ċun daoine agus ḃa ‘s ṫa e sin gu maṫ do ċur rudan garḃ ċun air nam bean.

‘S aon oraic ċun dualċas ḃa ‘n eòlas an-ṁor agus an-ṫaḃaċtaċ eadar nan Gàiḋeal, ṫug daoine nonóir an-ṁor ċun nam bàrdan, agus ċa raḃ fiùdalaċd aca ‘nnsin. Agus ḃa móran ceartan ċun na daoine ‘ṁáin agus ḃa fíor ceartan saorsa ‘ca cuideaċd gun teagaṁ. ‘S sgeul an-ṁaṫ mu sin nuair a ḟuair taoiseaċ Clann Ṁic Leòid nan òglaiċ ‘s saiġdearan ri ċéile ‘gus a ḋuḃairt e ċugu biṫiḋ iad air an bealaċ do ṫrod airson saorsa na Gàiḋeal agus a’ Ġaiḋealtaċd agus ṫug e Suaiṫneasan Bàn ċugu ‘gus rinn iad ṁáirseáil a-maċ as Sgiṫeannaċ. Ṫàinig fearg an-ṁor orṫa mar ḋ’ḟoġluim iad ḃ’ iad air an bealaċ do ṡuḃail ċun arm nan Goill, agus biṫiḋ iad ‘sabaid fo Deòrsa II na h-Annoḃar, san Ġearmailt. Ḋ’ḟàg sluaġ an-ṁor aca ‘maċ as an

an-ṁor aca ‘gus ṫug iad an Sacramaint ċun

taoiseaċ, agus ċaiḋ iad ċun Arm nan Gàiḋeal.

daoine ḃoċd san Aimsear Peindliṫe ‘gus rinn iad rudan doċreidsinn mar ċa raḃ saorsa na creidiṁ

Ċuir Outlander sgeultan garḃ ‘s mì-ċeart mu na

air daoine ‘nnsin. Ḋuḃairt sgrìoḃnair nan

Sagairt nam Fraoiċ – ḃa iad fir leis misneaċd

Outlander sgeul-eòlas mì-ċeart an aġaiḋ a’ Sagairt nam Fraoiċ. A ḋuḃairt Ginearál Bland (arm nan Goill): 'Ṫa Creidiṁ Caitligiċ aca ‘nnseo air móran cuid na ceanntar. Bu ċeart iarraiḋ ṁuid do ċur stadaiḋ ṫugu ( Sagairt nam Fraoiċ) agus iarraiḋ ṁuid do ġeàrr an gneas a-maċ as gaċ sagart a oraicinn leinn (ṫ’ eagal nas móran aca na luċógan na móran nam ḃàis); aċ bu ċeart ċuir ṁuid Ministearan Cléiriċ eadarṫu ‘nnseo do ḟaiġ iad a-muiġ as Eaglais Gàiḋealaċ Ròmanaċ... iarraiḋ ṁuid do ċur sgoiltean nuaḋ do ċur cànan Beurla ‘gus do foġluim creidiṁ Prodastúnaċ orṫa cuideaċd.’ Cille Ċuimein, 1746.

Air an deireannaċ, ḟuair an ċlàr an eòlas mu

08

lionra-uisge-dhearg.ca

Teàrlaċ Ruaḋ as pàipearan agus naiḋeaċdan nan Goill aṁàin! Ḋuḃairt Gabaldon sin san pàipearan san àm ġeàrr o ṡoin. Ċuir daoine Gall an pàipearan ri ċéile sa bliaḋain 1988, agus ċa roḃ iad còir agus ceart. Ḃa iad an aġaiḋ Teàrlaċ Ruaḋ! Ṫàinig fíor daoin’ eaċraiḋ a-maċ san àm sin, agus ḋ’ḟogair iad ḃa sin ‘sgeultan ġarḃ ‘s mì-ċeart’, aċ ṫa sin beo ‘riṫist mar Gabaldon. Ċa roḃ suim aige – Teàrlaċ Ruaḋ – san Ceartan Flaiṫeas nan Rìġean, agus ċa roḃ e ‘ċainnt mu sin cuideaċd. Agus a-ḋuḃairt daoine ċaraidean na Teàrlaċ Ruaḋ sin rud mu’n e mar ḃ’ iad ri ṫaoḃ e ḟéin ri linn Bliaḋna Teàrlaiċ (1745 gu 1746) agus ċaiḋ iad in aice leis san Arm nan Gàiḋeal, agus ċaiḋ iad air aġaiḋ leis ḟéin nuair a ḃa e air an riṫ as nan Goill airson cúig ṁios ṫairis nan Ġàiḋealtaċd. Ṫa fíor sgeultan na Teàrlaċ Ruaḋ a-steaċ san bàrdaċd Alasdair mac Ṁaiġstir Alasdair agus san bàrdaċd Iain Ruaḋ Stiùḃart agus san àitean eile cuideaċd, agus ṫa iad san Ġàilig móran cuid. Ḋ’ḟan daoine doċreidsinn eile air taoḃ Teàrlaċ Ruaḋ, agus ḋeun iad sin nuair a ḃa iad air an bealaċ gu bàis! Ḃa Doctar Gilleaspuig Camṡròn eadarṫu, agsu ḃa e bràṫair na Dóṁnull Camṡròn na Loċ Eil. Ċuir na Goill e gu bàis sa 1753. Agus a ḋuḃairt e roiṁ bàis, ḃa ḟios aige Teàrlaċ Ruaḋ san caiṫream agus san ḃristeaḋ agus ḃa e móran fear doċreidsinn ri linn ḋà àm. Aċ ċuir Gabaldon sgeultan mì-ċeart mu Teàrlaċ Ruaḋ, agus a ḋuḃairt i ḃa e deoċadair, cruaḋ gu ban agus gun onóir. Aċ ċa roḃ iad fíor mar ḃa Teàrlaċ Ruaḋ ċaraid an-ṁor leis Ḃoltaire (Voltaire) agus ḃa breaġ agus onóir as Ḃoltaire gu Teàrlaċ Ruaḋ. Ṫa sin an fíor sgeul.

Rixie

lionra-uisge-dhearg.ca

09

Tim Littler, Unsplash

SEAN ĠÀEḊEALTAĊD

Saoġal Matt Mac Giolla Ṗádraig (Cuid I) Le Alasdair Stiúḃart Mag Eoin (Gaeḋlig Fearnṁaiġ) Ṫosaiḋ cuid sluaiġte na h-Óglaiġ Ḟear Manaċ an Cogaḋ le Saoirse ‘maċ istiġ nó cuid na h-Óglaiġ Fearnṁaiġ (Muineaċán) nó Briogáid Fearnṁaiġ (Ṁuineaċán) go h-áiriḋ. Ḃa na h-Óglaiġ faoi ċeanntair Droiċead na n-Gad, Corr Eanaiġ agus Ros Liaṫ faoi ċeannus na Briogáid Ṁuineaċán (Fearnṁaiġ). Ċuir riaġaltas Gallda ‘n Lunndáin, Sasuinn an ċeanntar Fear Manaċ faoi riaġaltas iad ḟéin agus na plandóirí ‘gus ḋéan iad sin leis ‘Aċd Riaġaltas na h-Éireann’ sa ḃliaḋain 1920. Ḃí pleann garḃ acu do ċur Fear Manaċ isteaċ sa stát beag le na plandóirí ‘gus ċuaiḋ sin ar aġaiḋ ċun na “Sé Ċonndae” agus ḃí pleann ar Lód Seoirse (príoṁ aire Sasuinn) do ċur Fear Manaċ faoi ċeannus dáil Sé Ċonndae i mBéal Feirste. Fuair na Sasannaiġ sluaġ áitiúil saiġdeara le ċéile do ċur neart Gallda trasna cuid seo na h-Ulaiḋ, agus ḋéan iad sin mar d’iarr iad cuidiú acu do ṫroid in aġaiḋ na Fíor Gaeḋeil áitiúil sa ċogaḋ seo fosta. Fuair iad na Saiġdeara Ḋuḃa Nuaḋ as na daoine plandála n-Ulaḋ, agus ḃí siad an daoine ‘ṁáin ar taoḃ Sasuinn san am seo.

Rugaḋ an sluaġ nuaḋ i mí Nodlaig sa ḃliaḋain 10

lionra-uisge-dhearg.ca

1920, agus ḃí dá sluaġ acu. Ba Ciad sluaġ (Sluaġ A) ‘troid in aġaiḋ na Fíor Gaeḋeil gaċan am, agus ċuaiḋ iad ċun go h-áiteanna láidir na Fíor Gaeḋeil. Ḃí Sluaġ B ‘troid ó am go h-am, agus ḃí siad saiġdeara cúltaċa ‘gus ṫánaig iad amaċ nuair a ḟuair iad orduiġ acu. Ṫroid na Fíor Gaeḋeil sa Ḃriogáid Fearnṁaiġ (Muineaċán), Óglaiġ na h-Éireann in aġaiḋ na fórsaiṫe sluaiġte ar taoḃ na Gaill. Ba iad na Saiġdeara Duḃ, arm na Gall (arm Sasuinn), na Duḃrónaiġ agus na Duḃrónaiġ Diaḃail fosta. Ċuaiḋ sluaġ mór na planndóirí Fearnṁaiġ ċun go na míliste nuaḋ, agus ṫug iad cuidiú nas móire ċun na saiġdeara Ġallda ‘gus ḃí sin cuidiú mór ċugu fosta gan aṁaras. Ḃí ḟios acu faoi na ċeanntar áitiúil, agus ḃí sin go h-an-ṁaiṫ le Sasuinn san am sin. Fuair rudaí ‘n deacair ar na h-Óglaiġ trasna Fear Manaċ agus Tír Eoġain mar sin aṁain.

Cogaḋ faoi Ros Liaṫ: D’ḟág na Saiġdeara Ḋuḃa ‘muiġ as beairic Ros Liaṫ. Aċ ṫosaiḋ na Míliste Ḋuḃa n-áitiúil do ḋéanaṁ ‘obair poilíní’ sa ċeanntar. Ḃí planndóir aṁáin an-ġarḃ in aġaiḋ na Gaeḋeil áitiúil, agus ċuaiḋ é ‘n aġaiḋ beirt buaċaill óga mar ḃí creid aige ḃí siad ag obair le na h-Óglaiġ. Fuair beirt Óglaċ an t-órduiġ acu do ċur é ċun bás.

Agus rinn iad sin sa ṁaidinn ar 23aḋ Feaḃra 1921, agus ċuir iad sgrios ar do ċurp aige.

Ina ḋiaiḋ sin ċuir na Míliste Ḋuḃa deiċ tiġ Gaeḋealaċ go teine sa baile Ros Liaṫ, agus ḟuair beirt fear sgrios ar do cuirp acu ‘nnsein. Nuair a rinn na míliste ionnsaiġ mór in aġaiḋ an Tiġ Sagairt, ḟuair fear aṁáin bàs le timpiste. Riṫ ‘s ṫeiṫ na Gaeḋeil

lionra-uisge-dhearg.ca

11

Caitligeaċ Ros Liaṫ ċun go Baile na Scotaiġ agus Cnoc an

rick734

t-Salainn mar ḃí eagla mór orṫu. Le linn an am sin, ġlac na Míliste Ḋuḃa ḋá tiġ i Ros Liaṫ, agus ċuir iad an tiġṫe go beairic. Ḃí sin sa ċruinniġiu na Briogáid Fearnṁaiġ agus rinn iad pleananna le díoġaltas mór. Ṗlean iad do ċur sé tiġ ḋéag ċun go teine ‘gus mar d’iarr na Gaeḋeil do ċur díoġaltas in aġaiḋ na míliste mar ḃí siad ann le linn an Teine Mór Ros Liaṫ, agus ḃí orduiġ acu do ċur ceaṫaraċ sairsint go bás. Ḃí n-oċdar fear go gaċan tiġ, agus ṫosaiḋ na h-ionnsaiġ amaċ ar Meaḋan Oiḋċe 21aḋ Márta 1921. Ḃí stair mór agus garḃ Ros Liaṫ le linn na h-aimseara ‘gus ḃí ‘n oiḋċe seo nas ġairḃ. Ċuala ‘s ċuaiḋ an sgairt na teine gunna ‘maċ faoi tamall le míle ‘gus rinn na míliste ḋuḃa troid mór do ċosaint an tiġṫ’ acu. Ċuir an teine sollus mór ċun oiḋċe na spéire fosta. Ċuir iad ceaṫair tiġ déag ċun an teine ‘gus ḟuair ceaṫrar sairsint na míliste ḋuḃa bás fosta. Ḃí ‘n oiḋċe garḃ le Ceannṗort Matt Mac Giolla Ṗádraig na Caṫlán Ċluain Eois. Nuair a ċuaiḋ na taoiseaċ agus na Gaeḋeil ṫuas ċun go Tiġ Duḃġlaise, ċuala sé sgairteanna gunna ‘maċ as na gortanna ‘maċ astu. Fuair na Fíor Gaeḋeil eile sa ṫroid in aġaiḋ na míliste ḋuḃa. Nuair a ḟuair é go doras Tiġ Duḃġlais, ċa raḃ sin osgail agus ċa raḃ sé ‘nonn do’n osgail sin fosta! Agus nuair a ċuaiḋ sé ċun an ḟuinneog ar cúl an tiġ, ċuir daoin’ istiġ sgairt gunna ‘maċ ċuige, ‘gus ḟuair sé ġort garḃ ann mar sin. D’éiriġ sé do láṁ aige, ‘ċ ḟuair sin ḃriste leis pilear eile ‘muiġ as an ḟuinneog sin. Ṫarruing óglaċ eile ‘n taoiseaċ amaċ ċun sáḃáilte gan ṁoill nuair ċuir na h-Óglaiġ eile teine gunna fíoċṁar ‘s láidir ċun an fuinneog, agus fuair Duḃġlas bás ann istiġ an tiġ. Fuair óglaċ eile ġort aige san am seo ‘nois, aċ ċa raḃ sin an-ġarḃ.

Fuair na h-Óglaiġ le Matt Mac Giolla Ṗádraig ċun tiġ eile ‘maċ as an ċeanntar, agus ċuaiḋ óglaċ aṁáin ċun go ḟaiġ capall agus carr gan ṁoill. Ċonnaic iad tiġ a ċur ċun teine ‘maċ astu, ‘gus ḃí sin an tiġ a ċuala iad an ċaṫ amaċ nas luaiṫ. Nuair a ċonnaic iad fir ag riṫ ċugu trasna na páirceanna. Ba ċreid acu ḃí siad Óglaiġ eile. Ċuaiḋ fear aṁain ċun do ṫug do láṁ cuidiú

12

lionra-uisge-dhearg.ca

Steven Hylands ċugu. Aċ, ċonnaic é eadaiḋ na míliste ḋuḃa leis daṫanna gorm, dearg ‘s bán orṫu. Ḃí siad leis na míliste ḋuḃa gan aṁaras! Ṫosaiḋ iad do ṫroid in aġaiḋ iad ḟéin agus riṫ na fir míliste ḋuḃa ‘steaċ ċun an ḋorċas. Ina ḋiaiḋ cúpla lá ‘n ċaṫ, ċuaiḋ captaen mór na míliste ḋuḃa ċun ceannairí planndóir ag Ros Liaṫ, agus d’iarr sé cruinniġṫe mór leis ceannaireaċd Gaeḋealaċ agus beiḋ sé ‘nn. Ḋuḃairt an captaen ċun na daoine sa ċruinniṫe mór i gCluain Eois agus a ḋuḃairt é ċugu ḃí na h-Óglaiġ láidir agus ḃí crógaċd mór acu. Ḃí gunnaiṫe ‘gus spiorad láidir leo fosta ‘gus ḃí eólas deas ṁaiṫ acu faoi ‘n ċeanntar fosta gan aṁaras. Ċuir sé ‘n orduiġ ċugu do ċainnt ċun na Fíor Gaeḋeil áitiúil do ċur stadaḋ an teine na tiġṫe. Ḟuair uiṁir na h-Óglaiġ ġort le linn an caṫanna Ros Liaṫ. Ḃí gortaiġ mór ar Matt Mac Giolla Ṗádraig go h-áiriḋe. Ḟuair sé ġaḃail sa luíoċán, agus ċuaiḋ na Gaill ċun go tiġ Seosaṁ Ó Duḃṫaiġ na h-Eanaċ Gaḃa, ‘gus ṫug Doctúir Ó Canáin na Buiḋeaċor cuidiú sláinnte ṡáḃáilte ċuige. Aċ ḃí ḟios na Goill fuair cúpla Óglaċ ġort, agus ċuaiḋ iad ar an lorg le h-aġaiḋ leo ‘gus fuair Matt ġaḃail ina ḋiaiḋ mar sin. Ċuir na Gaill é ‘stiġ san Oṫarlann Mór sa Muineaċán, agus ċuir iad é faoi gardáil sluaġ mór.

lionra-uisge-dhearg.ca

13

A ċo-Ġàiḋeil na h-Albainn, a ġràiḋ. Ṫa e a’ cur draġ orm nuair a ċailleas sinn mòran de na faclan Gàilig a ṫ’ againn an-diuġ, ri linn mar a ṫa ar cànan Gàilig a’ tiġinn air aḋart. Ṫa na huiḋir de ḋ' ḟacail Ġàilig ġrinn againn a ṫa dol air ċall eadar mo ṡean ċainnt Atlantaċ ri ar nuaḋ-Ġàilig. Gu mì-ḟortanaċ, às deiḋ ìre ṁeaḋanaċ na Gaeilge, ṫa pròiseas mean-ḟàs na Gàilig dìreaċ a’ tiġinn gu stad.

Eisimpleir 1: b’ e “gelomaros” am facal ‘geal’ anns an t-seann ṫeanga Atlantaċ agam > seann Ġaeilge “gelmar” > meaḋan Gaeilig Èireannaċ “gelmair” > Gàilig na h-Èireann (gealṁór?) + Gàilig na h-Albainn (geal-ṁór?) + Gàilig Ṁanainn (gialmooar?).

Eisimpleir 2: b’ e “vorvindos” am facal ‘geal’ anns an t-seann ṫeanga Atlantaċ agam > Seann Ġaeilge “forfind” > Gaeilge ṁeaḋain “forfinn” > Gaeilge na h-Éireann inniu (forḟionn?) = Gàilig na h-Albainn an-diuġ (forḟionn?) + Gaelg Ṁannain in-diuġ (far-finn?).

Do ċoṁ-Ġaiḋeal Atlantaċ, Uinseann F Pintado.

(Gàilig Cataiḃ an Ear)

Trìnda NicÉigeir

14

lionra-uisge-dhearg.ca

TAĊAIRTEAN UAĊDARAĊ

2022

Aig lorg le Gàeḋlig Caraliana

LUD - 05-22 Ṫánaig an dual-ċainnt so ċun beò air ais ariṫist, agus ċuir ṁuid an ċiad iris-leoḃar do ṫaḃair àm ċun sin. Ḟuair Gàeḋlig Caraliana ċall airson àm ḟada, 'ċ ṫosaiḋ Cioḃa Nic Gilleġruim an obair do ċur beò air sin gun ṁall. Ṫosaiḋ i 'n obair so ri linn Tinneas Mór eadar 2020 gu 2022, agus ḟuair i sgrìoḃaṁ anṁor nan Gàeḋlig Caraliana mar sin.

Cogaṁ an aġaiḋ Anam Gáiḋealaċ LUD - 02-22 Sgrìoḃ Iain Lom Dòṁnullaiċ an artagal seo 'gus ṫánaig ḟearg ṁór air aige mar ċunnaic e 'n sgrios as na daoine h-acadaṁ sa Seann Gàiḋealtaċd.

Sgrìoḃ e mu'n obair ġarḃ na h-acadaṁ ċun daoine nas òige 'ḟoġluim Gàilig agus sgrìoḃ e mu ċan eil Gàilig air an t-sliġe ċun bàis mar ṫa daoine Gàiḋealaċ ann air nan Eileanan san àireaṁan móran.

Na Daoine Gorma LUD - 06-22 Ċuir muid an t-ainm ceart le h-aġaiḋ daoine na h-Afraic annseo. Níl fuaṫ linn ċun daoine 's tír eile, 'gus tá sin fíor inniu 'gus ḃí sin fíor bliaḋanta ḟada ó ṡoin, agus ċuir muid sin annseo. Ní raḃ ḟearg linn ċun na daoine 's Afraic sa stair mar ní raḃ siad naṁaid mór na n-Gaeḋeal agus a' Ġaeḋealtaċd. D'ḟoġluim daoine ṫánaig an t-ainm - na Daoine Gorma amuiġ as Connaċt mar ċuir na Connaċtaiġ an t-ainm ar saiġdeara h-Afraic san Arm Ḟrainnge le linn Bliaḋna na ḃFranncaċ sa 1798. Ḃí siad saiġdeara galánta 'troid ċun saoirse na Gaeḋeal agus a' Ġaeḋealtaċd ann agus ċuir na Connaċtaiġ an t-ainm na Daoine Gorma orṫu mar 's na 'daoine ḋuḃ' an t-ainm ar na Sasannaiġ.

Litir ċun mo Ṡeanaṫair (Cuid a h-Aon 's Cuid a Do) LUD - 06-22 ⁊ LUD - 07-22

v2osk, Unsplash

Iṫ am Beairteaċ LUD - 02-22 Ṫánaig nuaċd mu reilig rúnda mór ann sa Sgoil Gairistinn nam páistean i Ċamlúps, Tír Calluim Cille. Ḃa dá ciad cúig ḋeug (215) páiste 'nn. Ḃa páistean as trí bliaḋain d'aois faoi talaṁ ann agus ṫánaig sin sa doṁain air an 28ṁ Céitean. Ṫa na sgéaltan as na daoine dúṫċais ceart gun teagaṁ a-nis.

Sgríoḃ Séamus Ó Cinnéide 'n artagal seo faoi do ṡean-aṫair Briain Ó Cianaiġ. Ḃa Briain fear mór le linn Aṫḃeoċán na n-Gaeilig eadar 1893 go 1930.

Ba sé líofa 's láidir sa Gaeilig Ṫír Ċonaill, Gaeḋealg Ṫír Eoġain, Gaeḋilig Oirġialla 'gus Gaeḋlig an Miḋe. Agus ba sé láidir as canúintí eile fosta gan aṁras!

D'oibiriġ Brian eadar muinntear Gaeḋealaċ ann trasna Stáit Aontaiṫe 'gus 's fear dearmadta 'nois cuid 's mó. Aċ ċuir Séamus an leoḃar galánta le ċéile faoi Briain Ó Cianaiġ agus tá sin go h-ionntaċ galánta.

Cogaḋ nuaḋ Mór na h-Úcráine LUD - 03-22

Gàeḋealtaċd Cànada, Gàeḋealtaċd Dearmada

Sgríoḃ Úna Ní Ḟlaiṫḃeartaiġ an artagal seo. 'S bean-alltaiḋ i ḟéin agus ḃí sí san Ṗoblaċt na h-Úcráine nuair a ṫosaiḋ an cogaḋ nuaḋ amaċ. Ċonnaic sí rudaí deacair, garḃ 's cruaḋlaċd ana-ṁór ann mar 's bean-alltaiḋ í ar an céad líne na cogaḋ.

LUD - 01-22 Sgríoḃ Seán Ṡéamuis Mac a' Cruiteir an artagal seo faoi 'n Gaeḋealtaċdan trasna tír ḟada mór Ceanada. 'S Gaeḋealtaċdan ḋearmadta cuid 's mó 'gus ċan ḟuil sin cóir agus ceart! Sgríoḃ Seán Ṡéamuis faoi deiċ (10) canúint Gaeilig ann sa Ċeanada eadar Talaṁ an Éisg go Ḃanċóḃair, agus rinn sé cuairteanna ḟada trasna Ceanada, 'gus d'ḟoġluim é faoi na sluaiġte móra na Gaeḋeil ann leis Gaeilig acu 'gus ḃa sin doċreidte le h-aġaiḋ air nuair a ḃa sé 'nn.

Fill go Traidisiún: Caitligeaċas Gaeḋealaċ LUD - 07-22 Sgríoḃ Niall Mac Colla 'n artagal seo faoi Caitligeaċas Gaeḋealaċ. Agus tá sin go h-ionntaċ suimiúil mar sgríoḃ é faoi traidisiúntaí spéisialta na Gaeḋeal sa Creidiṁ 's Eaglais Caitligeaċ. Sgríoḃ sé faoi n-iarraiḋ linn do ḟilliḋ ċun paidreaċa 'g tobair naoṁṫa 'gus do ḋéanaiḋ paidreaċa 'g Féille Naoṁṫa Gaeḋealaċ aṁáin.

Mo Ċlann Bean Síḋe LUD - 06-22 Sgríoḃ Gráinne Ní Ċaimbeul an sgéal seo 'gus tá sí an-suimiúil mar 's an sgéal faoi Bean Síḋe 'nn san Aimearaga Ṫuaiḋ / Dúṫaiċ nan Craoḃ. 'S sí suimiúil mar ṫánaig Bean Síḋe ċun muinntir Gaeḋealaċ ann i n-Dúṫaiċ nan Craoḃ agus ċun áiteanna eile a ċuaiḋ muid fosta.

Stadas Oifigiúil na h-Aontas Eóraip i n-ḋiaiḋ troid fada le Cearta LUD - 01-22 Ḃuaiḋ an teannga ḋúṫċais na Gaeḋeil an stadas oifigiúil as Aontas Eóraip, agus ḃí sin caiṫréim an-ṁór le h-aġaiḋ Gaeilig annsin. Ṫáinig an caiṫréim mór againne ar Lá Bliaḋan Úir 2022, agus ḃí sin galánta.

LUD - 2023 LIONRA-UISGE-DHEARG.CA/BUTH/ ETSY.COM/SHOP/LIONRAUISGEDHEARG

FÒRAM COIṀEARSNAĊD

Làiṫean Mór

Féill Bliaḋain Úr na Sìonaiċ

Féile Ḃrígḋe

A' Ṁìos - Am Faoilteaċ

Ṫòisiċ Bliaḋain an Coineanaċ air am

'S Brígḋe eadar na triúir

01 - Féill Bliadhain Úr 06 - Gaelach Lán 21 - Gaelach Úr 22 - Féill Bliadhain Úr na Sìonaich

bliaḋain so. Agus ṫa e sin bliaḋan

naoṁ mór na n-Gaeḋeal,

ḋùṫċas mór na Sìonaiċ sa daċaiġ

agus beiḋ sin lá mór trasna

agus ṫairis an doṁan cuideaċd.

na Seann Gaeḋealtaċd agus eadar an Gaeḋealtaċd Úir

Ath Ṁìos - An Gearran 01 - Imbolg - Féill Bríghde 02 - Là Dòbhran-Talamh 05 - Tu B'Shevat - Gaelach Lán 14 - Là Naomh Bhaileintin 17 - Ciad Latha Féis Neach-Malairt Bian 20 - Là Lughaidh Ua Raghallaigh - Gaelach Úr

Ath Làrna Ṁìos - Am Màrt 06 - Purim 07 - Gaelach Lán 08 - Là Eadar-Nàiseanta nam Mnàith 17 - Féill Pàdraig 20 - Co-Fhad-Thràth an Earraimh 21 - Gaelach Úr 22 - Ciad Latha Ramadáin

19

Là Naoṁ Ḃaileintin

fosta. 'S 1aḋ Feaḃra 'n Féile Ḃríġde.

Biṫiḋ an là so air 20ṁ Gearran do ċuiṁneaċan Luġaiḋ Ua Raġallaiġ. Ḋ'éiriġ e 'maċ an aġaiḋ riaġaltas Gallda 'nnso sa Ċanada eadar 1869 gu 1872, agus air ais a riṫisd eadar 1884 gu 1885 cuideaċd. Ċuir nan Goill e gu bàis leis cruaḋlaċd an-ṁor sa ṁìos Saṁuinn sa ḃliaḋan 1885.

Là Lughaidh Ua Raghallaigh Biṫiḋ an là so air 20ṁ Gearran do ċuiṁneaċan Luġaiḋ Ua Raġallaiġ. Ḋ'éiriġ e 'maċ an aġaiḋ riaġaltas Gallda 'nnso sa Ċanada eadar 1869 gu 1872, agus air ais a riṫisd eadar 1884 gu 1885 cuideaċd. Ċuir nan Goill e gu bàis leis cruaḋlaċd an-ṁor sa ṁìos Saṁuinn sa ḃliaḋan 1885.

lionra-uisge-dhearg.ca

n. 1994. s, O'Riain, Flan Seòras Jone le , c li e a G o Lazy Way t 93 , 1994, p. 111 & Y Lolfa Cyf.

LORG FOCAL Ainm Àite GÀEḊ LTAĊD ĊANADA NA STÀIDEAN RUIS UCRAINE

Biaḋ TÌ SGONA SILIḊ UAĊDAR SPÀIN

Ainṁiḋ ean MAṪ AN MADAḊ -RUAḊ FIṪ EAĊ COṀAĊAG-LIAṪ MADAḊ -SNEAĊDA

lionra-uisge-dhearg.ca

20

CÚPLA FOCLA

GAISTE MAṪAN TAIĠ AINṀIṪE

'Ḃeil focal, abairt, no dealḃ agad airson Cúpla Focla?

Cuir e ċugainn air làraċ-lìn LUD ag: https://lionra-uisge-dhearg.ca/LUD/sgriobh-chugainn/

SOLAS NOLLAIG

21

lionra-uisge-dhearg.ca

Trìnda NicÉigeir

DÀNAĊ, ÒRANAĊ ⁊ SGEULAĊ OIḊĊE ḊORĊA GAOIṪE. Le Linn Ní Ġallċoḃair (Gaeilig Ṫír Ċonaill) Oiḋċe Ṡaṁna a ḃí ann nuair d’imiġ an soilse

D’iompair sí an ċoinneal sa halla agus ċuir sí í

leictreaċa mar ġeall ar gaoṫ uafásaċ. Ṡuiġ Líadain

ar an mbord. Ḃí a láṁ ar criṫ le h-eagla nuair

ar an tolg ina seomra suiḋe fairsing sa breac-

ċuir sí í ar an murlán.

ḋorċadas. Ṫainig aċ solas beag ó an coinneal deiriḋ ar lasaḋ ar an mbord in aice léi. Ḃí an coinneal ag

Nuair a d’oscaill sí an doras, lig sí sciúng scéin

caiṫeaṁ scáileanna fada duḃa ar an mballa ard.

as. Ḃí neaċ neaṁ-ṡaolta aisteaċ ag seasaṁ

D’ḟiafraiġ Líadain dí féin, “Cén fáṫ nár ullṁaiġ mé

roimpi. Ḃí cluasa cocaċ agus eireaball cosúil le

don ġaoṫ seo? Cén fáṫ nár cuir mé aḋmad tine sa

cat air. Ḃí sé ċoṁ mór le buaċaill beag aċ ḃí

teallaċ? Cén fáṫ nár ċaiṫ mé súil ar na caḋnraí

seanaġaiḋ míofar air.

tóirsí? Tá siad marḃa. Is óinseaċ mé.”

“An ḃfuil sé seo gasúr faoi ḟeisteas cait agus Ṫaitin a sean-ṫeaċ mór le Liadain – de ġnáṫ. Ba

masc?” a duḃairt sí lei féin. Ní raiḃ sí cinnte.

teaċ aimsir Ḃioctória é le seaċt teallaċ ann: ḃí teallaċ aṁáin sa seomra suiḋe, 'gus ḃí ceann sa

“Bob nó Biaḋ,” arsa sé. “Tá ocras orm agus tá

seomra biaḋ agus ceann eile sa ċistin. Ḃí teallaċ i n-

biaḋ uaim.”

gaċ seomra leapa ċoṁ maiṫ. Aċ ní raiḃ aḋmad tine sa teaċ a ċor ar biṫ, mar sin ḃí na seomraí dorċa

“Ḃuel….” a duḃairt sí, aċ ṡiúil an neaċ ṫairsti

agus fuar anois. Ḃí an ḃaisteaċ ag lascaḋ na

isteaċ sa seomra biaḋ dorċa.

fuinneoige, agus ḃí an ġaoṫ ag gliogarnaċ ag an doras. Ḃí Líadain neirḃíseaċ sa teaċ mór dorċa

“Tá mé ag iarraiḋ fíon agus cáis,” d’iarr sé.

anoċt.

“Naċ ḃfuil tú ró-óg fíon a ól?’

Go tobann, buaileaḋ cnag ar an doras. Ḃain sé geit ag Líadian! “Níl aon leanaiḋ taoḃ amuiġ ar oiḋċe

“Ní gasúr mé! Is púca mé,” duḃairt sé go

mar seo. An ḃfuil siad?” a duḃairt sí léi féin.

feargaċ.

lionra-uisge-dhearg.ca

22

Trìnda NicÉigeir Ḃí eagla a craicinn ar Líadain. Rug sí ar an ċoinneal agus ḋeifriġ sí isteaċ an ċistin. Nuair d’ḟill sí go dtí an seomra biaḋ, ċuir sí an fíon agus cáis ar an mbord os coṁair an Púca. “Ó, rinne mé dearmad an slisneoir cáise a fáil duit.

Fan go ḃfaiġiḋ mé é,” ar sise.

“Ná bac.” arsa an Púca. “Tá sgian agam.” Ṫarraing sé sgian as faoi a ċuid eadaiḋ agus ṡín sé é os coṁair a ṡúil. Ḃí an bléid scine ag spréaċarnaċ faoi ṡolas na coinnle. Stán sé ar an sgian, ansin ċas sé a ċeann agus stán sé ar Líadain. Ṡáiġ sé an sgian sa ċáis agus ṫosaiġ sé ag iṫe.

Nuair ċríoċnaiġ sé a ḃéile, d’eiriġ sé go mall as an gcaṫaoir. Ḃí an sgian ina láṁ aige fós. Ṡiúil sé i treo Líadain. Ḃí sí reoite le h-eagla.

“Taḃarfaiḋ mé seo le cuiṁneaṁ orm duit,” arsa an Púca. Ḃéic sí amaċ agus ċuir sí a láṁa ar a súile. Ḃí splanc gléineaċ ṡolais agus rois aer te ann. Ṫarraing sí anáil ḋoṁain agus d’ḟan sí…agus d’ḟan sí…agus d’ḟan sí. Ċuala sí an doras tosaiġ ag dúnaḋ. Nuair d’eiriġ a suile cleaċta leis an solas, d’oscail sí siad go mall. Ḃí an Púca imiṫe agus ḃí tine ṫar gaċ teallaċ.

23

lionra-uisge-dhearg.ca

AṪAIR AGUS A ĊUID NIĠEANAĊ (CUID A H-AON)

Ḃí neart airgid ag an t-siopadóir agus ṫug sé cuireaḋ ċun bainise do gaċ duine dá raiḃ aiṫne aige air. Ní raiḃ mangaire, gréasaí, tincéir ná táilliúir ins na trí ṗaróiste ba ċoṁgaraiḋ naċ dtug cuireaḋ dóiḃ féin agus, roiṁ luiḋe na gréine, ḃí teaċ agus sgioból Éamainn lán go dtí na doirse.

Le Brian Ó Cianaiġ (Gaeḋlig Inis Eoġain)

‘Má ṫigeann níos mó,’ arsa Éamann, ‘caiṫfiḋ mé iad a ċur san úllġort.’

Ḃí feirmeoir ina ċónaí 'n Inis Eoġain mórán bliaḋanta ó ṡin agus fuair a ḃean bás. Ḃí triúr

‘Ná bac leo,’ arsa an siopadóir. ‘D’ordaiġ mé oiread

niġeanaċ aige arḃ ainm dóiḃ: Róise, Síle 'gus

bíḋ is dí is a ḋéanfaḋ cúis d’arm na Sasana.’

Máire. Fán am a ṫoisíos an sgéal ḃí na niġeanaċa inṗósta agus ḃí Éamann (an t-aṫair) fonnṁar iad

Ḃí siad ag iṫe agus ag ól, ag daṁsa agus ag gaḃáil

a ḟeiceáil pósta. Oiḋċe aṁáin nuair a ḃí siad ina

ċeoil go bánú an lae. Iad siúd a ḃí ábalta siúl san

suiḋe ṫart fán tiniḋ dúirt Róise, an niġean ba sine,

am sin, ċuaiġ siad aḃaile, aċ ní ḃfuair Éamann

lena h-aṫair go raiḃ cleaṁnas déannta idir í féin

réitiṫe leis an iomlán acu go deireaḋ na

agus feirmeoir sa ċoṁarsanaċt. D’inis sí ainm an

seaċtainne. D’iṫ siad cearca agus laċain, caoiriġ

ḟeirmeora d’Éamann agus ḃí sé sásta i gceart.

agus gaḃair agus muc a ḃí ḋá ċéad ar meáċan.

‘Níl fear níos fearr sa ṗaróiste,’ ar seisean, ‘agus tá feirm ḃreaġ talaiṁ aige lena ċois sin.’

Ní bréag a rá go raiḃ lúċáir ar Éamann nuair a ċonnaic sé 'n péire deireanaċ ag imeaċt ar ṫrucail

Rinneaḋ réiteaċ i gcoṁair na bainise 'gus pósaḋ

asail.

Róise cupla lá ina ḋiaiḋ sin. Oiḋċe na bainise ṫug Éamann fá dear go raiḃ siopadóir ag caiṫeaṁ mórán den am ag coṁraḋ le Síle, an dara niġean, agus rinne sé suas a intinn go raiḃ siad ag caint ar níos mó ná 'n aimsir. Ní raiḃ sé i ḃfad ar seaċrán. Lá arna ṁáraċ d’ḟág Róise slán acu 'gus ċuaiġ aḃaile lena fear. Ṫug Éamann ḋá ḃó di mar spré.

An Doṁnaċ ina ḋiaiḋ sin ṫáinig an siopadóir go teaċ Éamainn. D’aiṫin Éamann go maiṫ go raiḃ rud inteaċt san aer.

‘Más rud é naċ ḃfuil dadaí agat in m’éadan,’ arsa an siopadóir, ‘ba ṁaiṫ liom do niġean a ṗósaḋ.’

‘Níl aon rud agam in d’éadan,’ arsa Éamann. ‘Tá aiṫne agam ort ó ḃí tú ‘do ṗáiste 'gus má tá tú féin agus Síle sásta, ní ṡeasfaiḋ mise in ḃur gcasán.’

lionra-uisge-dhearg.ca

24

Peter Vahlersvik Mishella

Nuair a ċuaiġ Éamann agus Máire ar a n-glúine an oiḋċe sin leis an Ṗaidrín Ṗáirteaċ a rá, ḃí h-uaigneas orṫu. Ḃí Róise 'gus Síle imiṫe agus ní raiḃ duine ar biṫ lena gcuid áiteaċ a ġlacaḋ. ‘Ṫig linn paidir a rá ar a son,’ ars' Éamann, ‘agus iad a ḟágáil i gcúram Dé.’ Ċuaiġ bliaḋain nó beirt ṫart ar an nós seo aċ ḃí eagla ar Éamann go bpósfaḋ Máire agus go ḃfágfaí leis féin é. Ṫug sé fá dear go raiḃ táilliúir sa ċoṁarsanaċt a ḃí go h-an-ṁór le Máire, aċ níor ċuir seo imní ar biṫ air de ḃrí go raiḃ an táilliúir ina ḃuaċaill ṁúinte, ṁacánta. Ḃí a

Lunamarina

ḟios aige ina ḋiaiḋ sin naċ raiḃ saiḃreas ar biṫ á ḋéanaṁ ar ṫáilliúireaċt i n-dúṫaiġ ċúlriascaċ agus go raiḃ an táilliúir gan teaċ gan talaṁ.

Maidin aṁáin nuair a d’éiriġ Éamann óna leabaiḋ ní raiḃ Máire le fáil. Ċuaiġ sé ḟad le teaċ coṁarsan ag iarraiḋ tuairisce.

‘Níl do niġean caillte,’ arsa an coṁarsa, ‘aċ tá sí póstaḋ ar an táilliúir fán am seo.’

‘Toil Dé go raiḃ déannta,’ ars' Éamann. ‘Sin mar a pósaḋ mé féin.’ Ṫáinig an lánúin óg go teaċ Éamainn an tráṫnóna sin agus ċuir sé fáilte rompu. ‘Ḃí eagla orm,’ arsa Máire, ‘go mbeaḋ fearg ort aċ iarraim do ṗardún.’

‘Níl fearg ar biṫ orm,’ arsa Éamann. ‘Tá mise ag éiriġ sean,’ ar seisean, ‘agus is leat-sa agus d’ḟear an teaċ agus an talaṁ seo ón lá seo amaċ. Tá an teaċ mór go leor ag an iomlán againn.’

‘Tá an réiteaċ déanta,’ ars' Éamann. ‘Cuideoiḋ Dia linn.’ Ḃí lúċáir ar Ṁáire nuair a ċuala sí naċ mbeaḋ aici leis an ḃaile a ḟágáil agus gí naċ raiḃ mórán airgid acu ḃí gaċ duine den triúr ċoṁ sásta leis an duine eile. Is iomaiḋ 25

lionra-uisge-dhearg.ca

uair a duḃairt Éamann: ‘Ḟad is atá grásta Dé againn is cuma fá rud ar biṫ eile.’ Ṁair an sgéal mar seo ar feaḋ cupla bliaḋain agus lá 'ṁáin duḃairt Éamann le Máire go raiḃ dúil aige cuairt a ṫaḃairt ar an dá niġean eile.

‘Níl sé ceart agam,’ ar seisean, ‘iomlán mo ċuid ama a ċaiṫeaṁ annseo ó ṫarla naċ ḃfuil mé ag saoṫrú airgid ar biṫ.’

‘Ná smaoiniġ air sin,’ arsa 'n táilliúir. ‘Ḃeaḋ uaigneas ar Ṁáire agus mé féin gan tú 'gus tá ár n-dóċas i n-Dia.’

tá máṫair ṁaiṫ Aige. Bíoḋ braon tae agat agus coinniġ suas do ċroiḋe.’

‘Sin coṁairle ṁaiṫ,’ arsa an táilliúir. ‘Ḟad is atá an t-sláinte ag Máire agus agam-sa ní ḃeiḋ anás ar biṫ ort-sa.’

‘Go raiḃ beannaċt Dé ar an ṗéire agaiḃ,’ ars' Éamann.

Rixie

‘Tá mé buíoċ duit,’ ars' Éamann. ‘Ḃí tú mar ṁac agam ón lá a ṫáinig tú go dtí an teaċ seo agus ní ḃeiḋ tú níos measa lena linn. Tá an croiḋe agat san áit ċeart. Tá m’intinn déannta suas agam ina ḋiaiḋ sin cuairt a ṫaḃairt ar mo ḋá niġean eile mar ġeall ar fios a ḟáil an ḃfuil fáilte ar biṫ acu roṁam.’

‘Ní ḋéanfaiḋ sin doċar ar biṫ,’ arsa Máire, ‘aċ tar ar ais gan ṁoill.’

Maidin lá arna ṁáraċ ḃuail Éamann isteaċ i dteaċ Róise. Ċonaic sé i mbomaite gur fuar an ḟáilt' a ḃí roiṁe. Ní raiḃ faill ag Róise laḃairt leis agus níor ṫairg sí oiread is cupa tae dó.

‘Beiḋ níos mó fáilte roṁam nuair a ṫiocfas mé ar ais,’ arsa Éamann. ‘Fágaim slán agat.’ Ṫug Éamann an dara ruaig go teaċ Ṡíle agus ba ġairid go ḃfuair sé le fios naċ raiḃ mórán fáilte roiṁe.

‘Is fada ó ḃí mé annseo anois,’ ar seisean.

‘Sin mar is fearr é,’ arsa Síle. ‘Ṫug tú an teaċ agus an talaṁ do Ṁáire 'gus tá sé beag go leor aici tú a ċoṫú.’

‘Aċ ab é Máire, ḃeaḋ droċ-ḋóiġ orm anois,’ arsa Éamann. ‘B’ḟéidir go mbeaḋ sí ċoṁ saiḃir leat-sa lá inteaċt. Fágaim slán agat.’

Nuair a ṫáinig Éamann aḃaile ṡuiġ sé go tostaċ ag cois na tineaḋ. D’inis sé do Ṁáire naċ raiḃ fáilte ar biṫ ag an dá niġean eile fána ċoinne.

Ba ċeart dóiḃ náire a ḃeiṫ orṫu,’ arsa Máire. ‘Is maiṫ go dtig leat a ḃeiṫ beo gan iad,’ ar sise. ‘Is fíor naċ ḃfuil muid saiḃir aċ ní ḟeicfiḋ Dia ar an anás sinn. Tá Sé ċoṁ láidir is a ḃí Sé riaṁ agus

lionra-uisge-dhearg.ca

26

jotily Ḃí Éamann ar an ḃaile ṁór cupla lá ina ḋiaiḋ sin agus ċeannaiġ sé páipéar nuaḋaċta. Nuair a ḃí siad ina suí ṫart fán tiniḋ an oiḋċe sin ṫoisiġ Máire ag léaṁ an ṗáipéir. ‘Tím,’ ar sise, ‘go ḃfuil imirce ṡaor ag toiseaċt ón tír seo go Meiriceá.’

‘Sin nuaḋaċt ṁaiṫ,’ arsa Éamann.

‘An síleann tú sin?’ arsa an táilliúir.

‘Sílim,’ arsa Éamann. ‘Ḃí mé ag brionglóidiġ aréir go raiḃ saiḃreas ag fanaċt liom sa tír sin agus le cuidiú Dé beiḋ mé ar an ċéad long a ḟágfas Doire.’

‘Naċ fearr doṁsa a ġaḃáil?’ arsa an táilliúir. ‘Tá mé níos óige ná ṫusa agus níl mórán le déanaṁ ar ṫáilliúireaċt fá láṫair.’

‘Má ḃíonn mo ḋóiġ féin agam-sa,’ arsa Máire, ‘ní raċaiḋ ceaċtar agaiḃ.’

‘Is dóiġ liom,’ arsa Éamann, ‘naċ mbeimid ábalta 'n ċeist a ṡocrú anoċt. Beiḋ tuilleaḋ agam le rá amáraċ.’

‘Go gcuire Dia ar ár leas sinn,’ arsa an táilliúir.

Rinne an táilliúir agus a ḃean a n-díċeall Éamann a ċoinneáil sa ḃaile aċ ní raiḃ gar ann. Ḃí long na h-imirce i n-dán dó agus ṫug sé a aġaiḋ ar an Oileán Úr. Nuair a ṡroiċ sé Nuaḋ-Eaḃrac ḃí droċ-nuaḋaċt ag fanaċt leis. Ḃí pláiġ ar siúl sa ċaṫair agus na daoine ag fáil ḃáis ina gcéadtaí. Ṫairg luċt stiúrṫa na caṫraċ ḋá ṗunnta sa lá do ḋuine ar biṫ a ċuideoḋ na coirp a ċur i gcónair. Fuair siad cead mar an gcéanna an méid airgid agus éadaiḋ a ġeoḃaḋ siad i dteaċ ar biṫ ina mbeaḋ corp a ċoinneáil. Ní raiḃ eagla ar biṫ ar Éamann roiṁ an ṗláiġ agus ṫoisiġ sé i gceann na h-oibre seo dáiríre. Fuair sé mórán mór airgid i gcuid de na tiṫe 'gus idir seo agus a ṗáiġe (ḋá ṗunnta déag sa t-seaċtain), ḃí sé ina ḟear ṡaiḃir nuair a ḃí an ṗláiġ ṫart. Fuair sé leaṫ-ḋuisín de ḃocsaí móra agus líon sé iad leis na h-éadaiḋ agus bróga ab ḟearr. Ċuir sé an t-ór i mbocsa eile agus ṫáinig ar ais go h-Éirinn. Nuair a ḃí sé fá ṫuairim leaṫ-ṁíle ón ḃaile ċuir sé air an t-sean-ċulaiṫ a ċaiṫ sé an lá a d’imiġ sé agus ṫug sé an ċéad ruaig go teaċ Róise. Rinne sé réiteaċ na bocsaí a ċur go teaċ an táilliúra 'n lá ina ḋiaiḋ sin.

27

lionra-uisge-dhearg.ca

SunDre87

HÒ RÒ ĠOID ṪU 'N NIĠEAN (Gàilig Ċeap Breatuinn) Hò rò ṡlaod ṫu i Hò rò ġoid ṫu 'n niġean Ṫug ṫu leat fo 'n aodaċ I. (I) Ṡiod agad mar ġoid ṫu 'niġean Ṡiod agad mar ṡlaod ṫu i

FÌOR-SGEUL ṪUN ḊAĊAIḊ

Ṡiod agad mar ġoid ṫu 'n niġean Ṫug ṫu leat fo 'n aodaċ I. Hò rò ġoid ṫu 'n niġean

Le Iain mac Ailein Am Bàrd Mac Gilleaṫain (1787 gu 1848)

Hò rò ṡlaod ṫu i Hò rò ġoid ṫu 'n niġean

A nis ṫa toiseaċ tòiseaċaiḋ,

Ṫug ṫu leat fo 'n aodaċ I.

Ṫa maduinn reòta ġeaṁraiḋ ann. Ṫa beagan sneaċd’ air làr againn

*** *** ***

’S ċa tig am blàṫs gu bealltainn oirnn.

Biḋ moguisean is meatagan

Rinn an òran seo tursan ṫairis am

Mar ċleaċdaḋ an déiġ ṡaṁn’ againn,

Ḟairrge Ṁòr eadar Dùṫaiċ nan Craoḃ /

’S gaċ neaċ is neul an ḟuaċd orra,

A' Ġaiḋealtaċd Úir agus an Seann

’S air ċriṫ ċo luaṫ ’s gu ’n dannsaḋ iad.

Ġaiḋealtaċd iomad áma 'gus sgrìoḃ e ṡìos air Eilean Ceap Breatuinn agus ṫa

*** *** ***

n-òran seo 's Gàilig Ċeap Breatuinn an-diuġ.

Ċuir Iain mac Ailein an dàn so ṫun do ḃràṫair Dòṁnull aige 'muiġ as Albainn Nuaḋ ṫun gu Tirioḋ air nan Eileanan san aimsir idir 1819 gu 1848 b'ḟeudar. Agus ṫa e sin geàrr, aċ ṫa sin gu maṫ cuideaċd.

lionra-uisge-dhearg.ca

28

TOIĠ ṀAINISIR DOIRE A' ĊOLM CILLE

Leaba 's Bricfeasta Óstán Trí Realta Áit Stairiúil Bialann ⁊ Crannog Ceol Beo Dúṫċas www.abbeyhoteldonegal.com

CREIDEAṀ ⁊ SPIORADALAĊD CROSANNA NAOṀ BRIĠDE Le Liam Ó Leiġin (Gaeluinn Múscraige) Deintí na Crosanna as tuiġe nó as luacair Oiḋċe lá Ḟéíle Briġde.

Cuirtear isteac sa dion tuiġe iad. Sé an fáṫ go n-deantar é seo nó an tiġ do ṡaoraḋ ó olc ar feaḋ na bliaḋna. Tá sgéal ann ar connus ar ṫosnuig an nós. Ḃí Naoṁ Briġid oiḋċe aṁáín agus a comráidí ag taisteal trí Ṁuiġeó agus ċuadar ar seaċrán. Do ṫugadar fé ndeara solus beag ag lonnraḋ i ḃfad uaṫu agus ṫugadar aġaiḋ air. Ḃí sé ag teaċt ó ṫiġ ḃeag 'na raiḃ sean-ḃeirt 'na gcóṁnuiḋe. Nuair a ċuadar isteac fiosruiġdear mar ġeall ar a n-aistear agus fuaradar gac eolas a ḃí de ḋíṫ orṫa ó'n sean-ḟear. Ṫug sé cuireaḋ dí teaċt isteac agus deoċ bainne do ḃlaiseaḋ. Do ṫoilig sí do sin. Ṫug an sean-ḃean an bainne di. Do ċrom Briġid sios agus do ṗioc suas broḃ luaċra ó'n dtalaṁ agus ḋein comarṫa na croise ós cionn an bainne agus d'ól é. D'ḟiafruiġ an Sean-ḟear dí cad iad na cóṁarṫaí a ḋein sí ós cionn an ḃainne agus cé'n fáṫ gur ḋein si iad. Duḃairt ise gurḃ' aṁlaiḋ a ḃí niṁ sa ḃainne agus gurḃ 'n an fáṫ gur ḋein sí cóṁarṫa na croise ós a cionn. Duḃairt an sean-ḟear nárḃ' aṁlaiḋ a ḃí ac do caiṫ an Sean-Ḃean i feín ar a glúnaiḃ ós cóṁair Bríġde agus d'iarr maiṫeamnaċas ar an naoṁ. D'ḟiafruiġ Briġid dí cé'n fáṫ gur ḋein sí a leiṫéid agus duḃairt an ḃean gur sanntuiġ sí an ċros órḋa a ḃí ag Bríġid 'á caiṫeaṁ. Níór ċaiṫ Brigid riaṁ in a ḋiaiḋ sin ac cros airgid.

EJ Meyer

30

lionra-uisge-dhearg.ca

BRÍD ḂEAG A STÓR Le Anna Ní Duiḃeannaiġ (Gaeilig Ṫír Ċonaill) (I) O a Ḃriġid a stor glac misneaċ a ḃeas mór As na cluinntear níos mó tú ag eileaṁ Tá 'n talaṁ againn is fearr, an torr agus an gráin As tá 'n bradan ar an aṫ ag leimniġ (II) Tá 'n t-aḋmad ina luiġ' ag an t-saoġal mór le faġail As dioġail toiġe, ní ḃeiḋ orainn, no a ḃfuil de ḃradáin as d'iasg ó Ġaoṫ Bearra aniar.

As ḃeaḋ siad ag teaċt aniar faoi an (III) Ní ṫógfinn mó ṡúl le tuirse, nó le brón ó ṫáinig mé i mbur gclúid gránna.

Ní h-ionann liom do ṡliaḃ as Gleann Deise le na ṫaoḃ.

Is truaġ gan mé ann seal miosaiḃ.

Nó san teaċ mór ar gaċ taoḃ an róid, ní ḃéinn ann gan bó, gan caora.

(IV) Anois ag teaċt an Doṁnaiġ, ní ḃéinn ann mbur gcró.

Nó ḃeaḋ an t-Aifreann da mo ċoir as na daoiní As ma ṡileann siḃ gur breag a ḃfuil é a ḃfuil mise ag raḋ.

Anois tċin siḃ gur fíor é.

lionra-uisge-dhearg.ca

31

Taig air Ṗatreon $6/M www.patreon.com/lionra_uisge_dhearg

Sgrìoḃaḋ Mìosail

Leaḃar-lann Làn

'Digiteaċ ⁊ Corporra h-irisean ùr agad mìosail eile

Faiġ 'inntrigeaḋ air ais cùisean uile

Post-d Sinn An So Sgriobh@lionra-uisge-dhearg.ca

Post do'r Bogsa PO ATTN: LUD PO BOX 42112 rpo FERRY ROAD WINNIPEG, mb, ca R3J 3X7

No Turas Do www.lionra-uisge-dhearg.ca /LUD/sgriobh-chugainn/

LUD LÌONRA H-UISGE DHEARG

Éasca nóin ná Maidin (Sean Ḟocail)