ЛЕМ.фм+ но 35

ЛЕМ.фм ПАНРУСИНЬСКІЙ ТЫЖДЕННИК но. 35 14.11–20.11.2016

ISSN 2451–246X WWW.LEM.FM

На (о) языках 6

10

12

Спадковина по Барбарі Тондос і Єжы Турі в Рускій Бурсі

Василь Ябур дістав Симеон Пыж – Коротпремію А. Духновіча. ка істория Карпатской Нагородила го і універ- Руси зіта

Змiст 18 Забыты

10-го новембра, одкрыли в Ужгороді памятник Мілана Растіслава Штефаніка, котрый быв єдным із головных ініціаторів, якы причінили ся о выникнутя Чехословацькой републікы і Словаци го беруть і за основателя словацькой державности…

Рекомендуєме //

4

6

8

9

В музею бісідовало ся о Бескидови і русиньскім школстві

Спадковина по Барбарі Тондос і Єжы Турі в Рускій Бурсі

Пару лемківскых сел найпевнійше змінит свою адміністрацийну приналежніст

В Уліч-Кривім зреконштруовали оплочіня церькви

10

12

15

16

Василь Ябур дістав премію А. Духновіча. Нагородила го і універзіта

Симеон Пыж – Коротка істория Карпатской Руси

Выстава ікон в Коросні

102 рокы тому в Талергофі…

18

20

22

Забыты

В найблизшым тыжни

Фафриндя і сконсфіскуване

Зреалiзувано завдякы дотациi Мiнiстра Внутрiшнiх Справ i Адмиiнстрациi

контакт з редакцийом: tyzdennyk@lem.fm

Редакция: Шефредактор: Демко Трохановскiй, технiчний редактор: Наталiя Малецка-Новак, члены редакциi: Богдан Ґамбаль, Севериян Косовскій, Петро Медвідь, Павел Малецкiй. Выдавця: Стоваришыня «Руска Бурса» ул. Сєнкєвiча 28 38-300 Ґорлицi

Редакция

П

о понад двох роках од зложыня внеску, од устного выслуханя внескодавців Конституцийний Суд Украіны зачынат процедувати справу конституцийности (згідности з конституцийом Украіны) тзв. «Закону Колесниченка-Ківалова» – бо і так го называют од назвиск головных авторів – т.є. Уставы о принципах державной языковой політикы. То фурт обовязуючий, хоц по правді мертвий закон, котрий бодай по части реґулює статус м.ін. русиньского языка на Украіні.

Істория закону здає ся быти мало скомпликувана. Принятий 3. липця/юлия 2012 р., а пак, дакус більше як місяц по тым, підписаний товдышнім президентом Украіны - Віктором Януковичом. Каждий певно подумат, же то нормальна процедура – Верховна Рада схвалит закон і дає підписати президентови (він може і одмовити підписати), бо така леґісляцийна пут каждой уставы, котра має обовязувати в державі. І ту кінчыт ся нормальніст, а зачынают реалиі, маючы свою континуацию в пізнійшых подіях і арґументах, котры одраз ставляли закон Колесниченка-Ківалова в некомфортовій позициі. Не важне, же – як бесідуют юристы – такой каждий закон має хыбы, зато мож, ачий і треба го в будучым поправляти. Ту было, думам, інакше. Од самого зачатку являли ся голосы, же закон фаворизує статус росийского языка, котрий за результатами повселюдного спису мал бы быти помічным языком в 13 адміністрацийных єдиницях Украіны (11 области і 2 міста – Кыів і Севастополь), де більше як 10% населіня записало росийскій язык материньскым. Підчеркнути треба, же 7 з оных єдиниц мали більше як 40% декляраций жытелів што до росийского як рідного языка, а 4 – більше як 65%, што на примірі послідніх могучо перевысшало кількіст носителів украіньского на даных териториях. Окрем того, в поєдных областях статус помічного реґіонального языка отримали бы: крымскотатарскій (Автономічна Республика Крым), румуньскій (чернівецка област) і мадярскій (закарпатска област). Была іщы єдна революция – посеред вычысленых языків нашол ся і русиньскій язык. Ту мож припомнути, же обєктивны голосы, апелі, просьбы і реакциі, тыкаючы звіданя, ци закон в такій формі може быти принятий, дотуляли ся лем процедуральных справ (такє право опозициі – доказати формальны несхідности). Може і другы опініі деякых державных інституций, представляючых великы кошты введіня закону, мож бы зарахувати до неутральных, але головным винуватым в шыроко зрыхтуваній кампаніі был росийскій язык і його носителі – т.є. част громадян Украіны, маючых такы самы права і обовязкы взглядом державы як іх украіньско- і іноязычны братя.

Не встигла добрі войти в жытя Устава о принципах державной языковой політикы. Ден по перенятю власти в Украіні через участників Евромайдану, 23. лютого/фебруара 2014 р. Верховна Рада переголосувала скасуваня закону, што было скритикуване ачий представниками Рады Европы, Европейской Уніі, міністрами сусідніх держав і другыма высокыма заграничныма урядниками, навет тыма, што при схваляню Уставы в 2012 р. мали ґу ній більше застережынь. Нацийональны меншыны Украіны (в тым і доднес невызнаны офіцияльно Русины), котры фурт хотят быти частю той державы, напевно ся завели. Новы пореволюцийны власти – хоц іх рішыня може і під влияньом критикы з заграниці не підписал в.о президента Александер Турчынов – вказали, же меншыны, будучы істотном частю сучасных демокраций і політикы цивілізуваной Европы, не барз іх інтересуют. Чом проба скасуваня языковой уставы мало товды найвысший пріоритет? Ци цілю была моноетнічна держава? Надію ся, же так не было, хоц уж вельо моіх і не моіх надій што до страченых шанс Украіны проминуло. Того рода політику вюл Совітскій Союз і поєдны його сателітскы державы. Най же тот примір не буде дальшым арґументом і оскаржыньом Украіны зо вшыткых сторін, же єй деклярациі о мриях быти частю цивілізуваного европейского світа, Европейской Уніі та другых медженародовых інституций, не сут лем дурацкым гаслом: «Дайте нам більше дулярів, а мы уж самы зробиме в себе порядок». Порядок на Украіні творений єст уж долго, а 25-літя «порядкуваня» святкували сме 24. серпня/авґуста т.р. В цілым тым процесі то не росийскій язык, або Русины сут проблемом, а держава і єй неміч іти допереду. Час ся задумати, бо Русины уж давно сут в Европі, ачий тоты, котры доднес жыют на своіх одвічных землях історичной Підкарпатской Руси. Може Украіні уж час гнати за цивілізуваным світом, бо він може одыйти так далеко, же неодолга ани не старчыт ій сил, жебы го зімати. Надію ся на тото, же Украіна хоче не лем імати, але істо зімати того кролика. В інчым припадку – будякє рішыня Конституцийного Суду Украіны не буде мало жадного значыня. ●

шефредактор

В музею бісідовало ся о Бескидови і русиньскім школстві

У

віторок 8-го новембра 2016-го року Русиньске културно-освітнє общество Александра Духновіча в Пряшові зорґанізовало в просторах Словацького народного музею – Музею русиньской културы в Пряшові два науковы семінарі. Першый дотуляв ся особі Антонія Бескида, вызначного русиньского політічного діятеля, другого ґубернатора Підкарпатьской Руси в складі Чехословакії. Другый семінарь належав темі русиньского школства, од выникнутя 1-ой Чехословацькой републікы, аж до українізації, котра в школстві наступила твердо зачатком 1950-ых років.

4

Петро Медвідь

petro@lem.fm

Зо своїма лекціями на тему Антонія Бескида выступали Гавриїл Бескид, председа Русиньского културно-освітнього общества Александра Духновіча в Пряшові, котрого отець быв братом підкарпатьского ґубернатора, і котрый довгы рокы присвячать ся в многых статях і публічных выступах як раз свому роду, із котрого вышло веце вызначных русиньскых особностей.

ВIСТИ

СТОРОНА 5

« Тібор Міклош Поповіч підкреслив, же Антоній

Бескид быв єдным із нашых найвызначнішых політічных діятелів, котрый окрім іншого фінанчно дуже підпорьовав русиньскы общества, якы в тім часі діяли, інтересовав ся о нашых штудентів, і односно котрого маєме великый довг »

Другым выступаючім на тоту тему быв Тібор Міклош Поповіч, ґеоґраф, універзітный педаґоґ, сполоченьскый і културный діятель серед Русинів в Мадярьску, основатель Русиньского наукового інштітуту в Мадярьску, основатель Русиньского културного зъєдиненя «Будитель», бывшый представитель Русинів в русиньскім самосправованю в Мадярьску, котрый народив ся на Підкарпатьскій Руси, коли іщі належала до складу Чехословакії. Поповіч так само много у своїм жывоті публіковав односно русиньской ґеоґрафії, історії і културы. В рамках лекцій одзвучали од реферуючіх і людми мало знаны факты. Гавриїл Бескид припомянув, же на тім, же теріторії Підкарпатькой і Пряшівской Руси ввошли до складу Чехословакії має вєдно із Ґригорійом Жатковічом веліку заслугу як раз Антоній Бескид. Тот в угорьскім парламенті діяв як депутат вже за монархії. При роспаді монархії му было пропоновано здобыти посаду ґубернатора тзв. Руськой Крайны, з тым, же бы тота теріторія, неселена Русинами, зістала під Мадярьском. Бескидовов реакційов на тоту пропозіцію было заснованя Руськой народной рады в Пряшові, пізніше Централной руськой народной рады в Пряшові, котра зъєдинила думаня вшыткых руськых народных рад і прихылила ся ку рішаню, же теріторії Русинів підуть до складу Чехословакії. Тібор Міклош Поповіч підкреслив, же Антоній Бескид быв єдным із нашых найвызначнішых політічных діятелів, котрый окрім іншого фінанчно дуже підпорьовав русиньскы общества, якы в тім часі діяли, інтересовав ся о нашых штудентів, і односно котрого маєме великый довг. За словами Поповіча мало честуєме тоту історічну особность, котра бы мала мати, ці уж на Пряшівщіні або на Підкарпатю, «такый великый і красный памятник, якый має Духновіч у Пряшові». Поповіч має надію, же кідь ся таке діло не подарило його ґенерації, подарить ся то молодшым ґенераціям Русинів. В рамках другой темы – школства, знова выступив Гавриїл Бескид, котрый бісідовав головно о Руській ґрекокатоліцькый реалній ґімназії, яка была одкрыта в школьскім році 1936/1937 в Пряшові. Бескид там сам выштудовав і належав ку першым абітурьєнтам пряшівской руськой ґімназії. Друга лекція была присвячена Миколайови Бобакови, священикови, педаґоґови, церьковному діятельови, котрый быв першым директором спомянутой пряшівской руськой ґімназії. Бобак не прияв у 1950-ім році православіє і быв насилно выселеный на Мораву, де робив лісного

робітника. Як священик міг діяти аж в роках 1968–1970, по тзв. Празькій яри, коли была іщі перед окупаційов армадами Варшавского договору знова леґалізована Ґрекокатолицька церьков у Чехословакії. Тоту лекцію приготовив внук Миколая Бобака – Юрай Бобак. Миколай Бобак умер в Пряшові у 1986-ім році. ●

Спадковина по Барбарі Тондос і Єжы Турі в Рускій Бурсі « Цілю переданя колекциі по Б. Тондос і Є. Турі єст зробліня єй детальной інвентаризациі, діґіталізация, консервация, а пак пошыріня в ріжных формах материялів інчым заінтересуваным »

В пятницю, 4. листопада/новембра т.р., до сідибы Руской Бурсы в Ґорлицях трафил особливий фотоґрафічний архів, в склад котрого входит навет парусот тисячів (!) архівальных знимок, тыкаючых історичного і культурового краєвиду Підкарпатя, Малопольщы, Підгаля, Люблинщыны, але тіж і Словациі, Украіны і Румуніі. Фотоґрафічний архів єст спадковином по супружестві выдатных польскых дослідників материяльного дідицтва полудньово-східньой Польщы – Барбарі Тондос і Єжы Турі. Речена колекция буде находила ся на стані Стоваришыня Руска Бурса в рамках депозиту, переданого Стоваришыню дівком дослідників – Катажыном Тур-Марцішук, істориком штукы. Б. Тондос і Є. Тур од 50. років ХХ ст. вели консерваторскы і інвентаризацийны роботы на обшыри давного ряшівского воєвідства (його обшыр обнимала товды теперішню обшыр

6

На знимцi горi: Барбара Тондос в 1974 р., ниже: Єжы Тур (к. 1989 р.), фот. Є. Ґємза, архiв Катажыны Тур-Марцiшук.

Наталiя Малецка-Новак

natalia@lem.fm

цілого підкарпатского воєвідства і ґорлицкого повіту – т.є. велику част Лемковины). Єжы Тур был істориком штукы. Полнил функцию Воєвідского Консерватора Забытків в роках 19561967. Был ціненым дослідником деревяной архітектуры, м.ін. церковной та оборонной. Єдныма з вельох початковых діянь (обшыр товдышнього ряшівского воєвідства была велика, а в його границях находило ся великє чысло цінных забытків, якыма треба было ся скоро заняти), піднятых неодолга по обнятю становиска Воєвідского Консерватора Забытків, было вытипуваня і евіденция обєтків, іх выпосажыня і орнаментациі на обшырях выселеных Акцийом Вісла. Старал ся піднимати і орґанізувати необхідны забезпечаючы роботы в однесіню до тых обєктів, о якых знал і до якых был в силі дотерти.

WWW.LEM.FM

Є. Тур был єдным з ініцияторів основаня в 1958 р. Музею Народного Будівництва в Саноку, обнимаючого засягом діяня обшыр Лемків, Бойків, Погірян, Долинян. З його ініциятивы сотворено в Музею-Замку в Ланцуті в 1960 р. складовиско рухомых забытків. Завдякы заанґажуваню Барбары Тондос, яка го вела, повело ся основати Воєвідску Консерваторску Мастерню, діючу попри музею, котра занимала ся забезпечыньом забытків церковной штукы і іх консервацийом. Уратуваня Барбаром Тондос тых цінных артефактів, котры походили з опустошеных, нехоснуваных церкви, а кєд бы не тото, сказаны были бы на знищыня, девастацию або злодійство (з вельома так тіж ся стало), дозволило на сотворіня музейной експозициі – Одділіня Церковной Штукы, будучого тепер найбільшом колекцийом ікон в Польщы. Єжы Тур і Брбара Тондос велику вагу привязували до консерваторской документациі, досліджынь, евіденциі і інвентаризациі забытків, чого свідоцтвом сут м.ін. чысленны знимкы. В 1966 р. Є. Тур покликал єдно з першых в Польщы Бюро Документациі Забытків в Ряшові (паралельно покликане было БДЗ в Быдґощы). Пасиями любили ро-

СТОРОНА 7

боту в терені, пропадали за безпосереднім контактом з забытками і природом. Барз вельо вандрували. Церкви, кіркуты і інчы забыткы захоплювали іх свойом красом і вартістю, яку собом представляли, іхні істориі барз іх порушали. Вражливіст Є. Тура і Б. Тондос выражала ся не лем в ратуваню забытків, мали шырокы заінтересуваня. Барбара Тондос была тіж поетком. Ратуваня церкви і церковного выпосажыня было єдном з обшыри іх діянь, але завдякы ней захороненых было перед абсолютным знищыньом коло парох тисячів елементів выпосажыня церкви. Част з них мож обзерати на, выміненых скорше, експозициях Музею-Замку в Ланцуті, а част была передана потребуючым парохіям в пізнійшым періоді, напр. ориґінальний іконостас вернул до церкви в Котани, а інчий был переданий до Вільхівця. Того рока част знимок походячых зо спадковины по роботі Б. Тондос і Є. Тура мож было видіти на выставі пн. Забыткы на карпатскых пустатынях, яка презентувана была в Кракові, Люблині, Варшаві і Ряшові. В склад повіреной Стоваришыню Руска Бурса колекциі входит 57 лад з архівальныма знимками, неґати-

вами (в тым 11 лад зо шкляныма неґативами, якы більшістю вказуют артистичне ремесло з Закопаного), сляйдами, одбитками, документацийом забытковых обєктів. Велика част материялів тыкат Лемковины i Підгаля. В колекциі найти мож тіж знимкы і інчы документы роботы Ольґєрда Лоточкa і Франтишка Крука – істориків штукы, консерваторів забытків, одкликаных за діяня на річ ратуваня церкви. Ф. Крука, повоєнного воєвідского консерватора штукы ряшівского воєвідства, попередника Є. Тура, одкликано за ратуваня церкви м.ін. в Грабі і Жыдівскым. О. Лоточка занимал ся тіж евіденцийонуваньом забытків в товдышнім ряшівскым воєвідстві, єст реалізатором м. ін. основаня постійной експозициі нагробной лемківской каміняркы на прицекровным цмонтери в Котани. Цілю переданя колекциі по Б. Тондос і Є. Турі єст зробліня єй детальной інвентаризациі, діґіталізация, консервация, а пак пошыріня в ріжных формах материялів інчым заінтересуваным. В будучым плянуване єст основаня документально-дослідничной мастерні, занимаючой ся обшырю полудньово-східньой Польщы з особливым натиском на реґіоны заселены Лемками. ●

Пару лемківскых сел найпевнійше змінит свою адміністрацийну приналежніст Наталiя Малецка-Новак

natalia@lem.fm

Рада Коросняньского Повіту позитивні заопініювала зміну границ повіту, яка влучат до ґміны Яслиска місцевости: Мощанец, Поляны Суровичны, Суровиця, Дарів, Рудавка і Ясель (тепер тоты місцевости находят ся на обшыри ґміны Команча в саноцкым повіті). З ініциятивом прилучыня до ґміны Яслиска выступило шолтыство Мощанес, якє арґументувало своє рішыня історичныма та економічныма взглядами. Ґміна Яслиска основана была в 1934 р. в саноцкым повіті в львіскым воєвідстві. Была о вельо більша як тепер – в єй склад входили плянуваны до повторного прилучыня місцевости. В 1975 р. ґміна была знесена, єй обшыри прилучено до ґмін Дукля і Команча. Од 2006 р. зачали ся стараня реактивувати ґміну, што повело ся аж по штырьох роках, але уж не в давных границях. Другом причыном, яка промавлят за адміністрацийныма змінами, то воля жытелів. Периферийне положыня в ґміні Команча справлят, же ближе ім хоснувати ріжны услугы на обшыри ґміны Яслиска, або коросняньского повіту. Зато зміна адміністрацийных границ была бы для них полегшыньом для жытелів при урядовых ци штоденных справах. Війт Яслиск, до котрого вплынул внесок, звернул ся в лютым/фебруарі т.р. о выданя опініі через Раду Повіту, тыкаючу прилучыня шестьох місцевости до ґміны Яслиска. Выданя опініі мусіло быти попереджене консультациями з жытелями, якы проведено в маю т.р.

Ґрафіка вказує теперішній адміністрацийний поділ коросняньского повіту. Джерело: Wikipedia.

8

Більшіст оповіла ся за змінами. Лем же конечне рішыня в тій справі підойме Рада Міністрів. Влучыня шестьох місцевости до ґміны Яслиска вяже ся не лем зо зміном адміністрацийных границ самой ґміны і коросняньского повіту, а тіж зо збільшыньом чысла жытелів тых адміністрацийных єдиниц. Кількіст мешканіцв повіту і ґімны звекшила бы ся о 225 жытелів, з чого більшіст то жытелі Мощанця, 10 осіб з Дарова. Обшыр повіту збільшыл бы ся о 6821 гектарів. ●

В Уліч-Кривім зреконштруовали оплочіня церькви

Петро Медвідь petro@lem.fm

Оплочіня деревяной Церькви святого Михаіла Архістратіга в русиньскім селі Уліч-Криве в окресі Снина є по десятках років оправлене і скомплетізоване. Інформовав о тім словацькый денник «Korzár». Селу ся то подарило в рамках дотації із Проґраму обвновліня села (Program obnovy dediny), котра была в сумі приблизно 5000 евр, повів про денник староста села Мілан Січак. Деревяне оплочіня было в гаварійнім стані, не было ани докінчене. Майже 40 процент оплочіня мало быти провізорно лем із желізного плота. За словами старосты село реґуларно навщівлюють турісты головно зато, жебы посмотрити деревяну церьков. І то была причіна, чом село вырішыло реалізовати проєкт обновліня оплочіня. Реконштрукція ся зробила за два місцяці і робили на ній робітници села, котры ся о ареал коло храму старають і почас рока.

храму з бабиньцом. Высша вежа є як раз над бабинцьом, низша на святилищом. У высшій турні суть три дзвоны, найстаршый походить із 1811-го року. Храм має іконстостас, котрый походить із 18-го столітя. На бочных стінах церькви вісіть дакілько цінных ікон: св. Архангел Михаіл, Хрістос із Небесныма Силами, ікона Годоґетрії ітд. Окрему увагу заслужыть собі ікона Манділіон, лице Хріста на ручнику, котра є на хорі. У святилищі за іконостасом є на престолі цінна ікона Богородіці, котра тримать на руках тіло мертвого Хріста. Цінны сути і іконы св. Миколая ці Хріста Пантократора. Тоты іконы походять із 16-го аж 17-го століть. Правдоподібно належали до мобіліару церькви, котра в Уліч-Кривім была перед тым. Іконостас быв комплетно зреконштруованый в роках 1988–1992. ●

ЦЕРЬКОВ СВ. МИХАІЛА АРХІСТРАТІГА Ґрекокатолицька церьков в Уліч-Кривім была збудована у 1718-ім році. Была присвячена св. Михаілови Архістратігови. Почас другой світовой войны быв в році 1944 храм значно пошкодженый. Є збудованый в зрубовім штілі на камінных закладах. Є бойківского тіпу. Церьков має дві турні, і три части

Жрідло фотоґрафії: Wikipedia.

Василь Ябур дістав премію А. Духновіча. Нагородила го і універзіта

Петро Медвідь petro@lem.fm

В

днях 3-го і 4-го новембра 2016-го року проходила в Пряшові наукова конференція під назвов Дінамічны процесы в сучасній славістіці, котра была орґанізована Пряшівсков універзітов в Пряшові, Центром языків і култур народностных меншын – Інштітутом русиньского языка і културы. Конференція была присвячена 80-ым народенинам доц. ПгДр. Василя Ябура, к. н., кодіфікатора русиньского літературного языка на Словакії, і 20-ым роковинам заснованя лекторату булгарьского языка на Пряшівскій універзіті.

10

Першый день конференції быв присвяченый лекціям на тему русиністікы, тот другый день занимав ся булгарьскыма языковыма темами. Як раз в першый день проходила і святочна часть, котра была присвячена юбілантови, вызначному языкознательови і єдному із кодіфікаторів русиньского літературного языка на Словакії – Васильови Ябурови. Участных конференції привітав в мені ректора Пряшівской універзіты проф. ПгДр. Мілан Портік, ПгД., проректор універзіты, котрый передав нагороды Пряшівской універзіты – бронзовы медайлы, науковцям, котры причінили ся о розвиток руси-

ністікы і булгарістікы. За розвиток русиністікы дістали нагороды доц. ПгДр. Василь Ябур, к. н. і проф. Др. Михаіл Капраль, котрый діє як науковый робітник, русиніста в Мадярьску. Ку участным ся приговорив і проф. ПгДр. Петер Каша, к. н., котрый є директором Центра языків і култур народностных меншын під якый належыть Інштітут русиньского языка і културы. Не мож не спомянути, же на конференції брала участь і Їй Екселенція пані Марґаріта Ґанева, амбасадорка Булгарії в Словацькій републіці, котра так само поздравила участных.

Ку юбілантови окреме пориговорили ся доц. ПгДр. Анна Плішкова, ПгД., директорка Інштітуту русиньского языка і културы, і за Русиньску оброду на Словеньску Мґр. Анна Кузмякова, бывша председничка орґанізації, і близка співпрацовничка Василя Ябура од зачатку приготовлінь ку кодіфікації русиньского літературного языка. На кінцю свого приговору Анна Плішкова передала Васильови Ябуроби Премію Александра Духновіча. Премію шторік уділює Карпаторусиньскый научный центер в Споєных штатах Америкы за русиньску літературу. Того року центер вырішыв

КУЛЬТУРА

передати премію, котрой сімболом є бронзова скулптура карпатьского медвідя, Васильови Ябурови за його великый вклад до кодіфікації языка, без котрой бы не было ани літературы. По словах Анны Кузмяковой, котра у своїм приговорі познакомила участных о цілім складнім процесі, котрый опереджав кодіфікацію, о тім, яку роль в тім процесі зограла Русиньска оброда на Словеньску і Василь Ябур, председа оброды Інж. Мартін Караш святочно передав юбілантови Дяковный лист, котрым РОС дала честь єдному із найвызначнішых нашых языкознателів по 1989-ім році. ВАСИЛЬ ЯБУР Языкознатель і педаґоґ Василь Ябур народив ся 28-го октобра 1936-го у Стащіні у бывшій Чехословакії. Скінчів Высoку школу російского языка і літературы в Празі (рр. 1954– 1958), на Універзіті Коменьского в Братіславі здобыв тітул доктора філозофії (р. 1968), потім тамже кандідата наук (р. 1987) і доцента (р. 1991). Учів на Педаґоґічнім інштітуті в Кошыцях (рр. 1961–1964), Педаґоґічній факулті в Пряшові Універзіты Павла Йозефа Шафарика в Кошыцях (УПЙШ) (рр. 1964–1978), Катедрі языків УПЙШ в Кошыцях (рр. 1978–

СТОРОНА 11

1988) і на Педаґоґічній факулті в Нітрі (рр. 1988–1993). Од зачатку 90-ых років ХХ. ст. зачав ся занимати кодіфікаціов русиньского літертурного языка на Словакії. Быв директором Інштітуту русиньского языка і културы при Русиньскій оброді в Пряшові (рр. 1994–1995). Робив у пряшівскій філії Штатного педаґоґічного інштітуту в Братіславі (рр. 1995–1998), в тім часі склав проґрам навчаня русиньского языка про основны школы в Пряшівскій области, котрый быв схваленый Міністерством школства Словацькой републікы і заведеный до школ од 1997-го року. Але іщі перед тым у 1995-ім році, вєдно з доц. ПгДр. Юрійом Паньком, к. н., быв головным кодіфікатором русиньского языка на Словакії, святочне выголошіня якого ся одбыло 27-го януара 1995-го року в Братіславі. Од року 1998 доднесь учіть морфолоґію і сінтаксіс у сучаснім Інштітуті русиньского языка і културы Пряшівской універзіты в Пряшові, котрый перешов різныма назвами. Є автором або сполуавтором многых научных публікацій і учебників русиньского языка. ЗБІРНИК З конференції вышов і збірник. У тім збірнику ся находять выступліня і цінны рефераты главно русиньскых,

словацькых і булгарьскых науковців-славістів, якы были розділены до двох днів конференції і до двох окремых секцій: русиністічной і булгарістічной. В русиністічній секції окрем іншых, прозвучали такы темы: Hodnoty v jazyku проф. ПгДр. Осифа Сіпка, ПгД. із Словакії, Словотвореня у русиньскых діалектох: демінутатівы и ауґментатівы у бесїдї обывателюв ужаньского села Великі Лазы проф. Др. Михаіла Капраля із Мадярьска, Актуалный статус русиньского/лемківского языка в Польщи – загорожыня, способы охороны і ревіталізациі Др. габ. Олены Дуць-Файфер із Польска, Rusínske masmédia na Slovensku v kontexte Európskej charty regionálnych alebo menšinových jazykov доц. ПгДр. Анны Плішковой, ПгД. із Словакії, З дакотрых правил орфоепії в русиньскім норматівнім языку на Словакії ПгДр. Кветославы Копоровой, ПгД., зо Словакії, До джерел карпаторусинської балади «Прощай, Росія, прощай, Кавказ» Др. Валерія Падяка з Україны і далшы. ●

Коротка істория Карпатской Руси выдана в 2016 році є писана по анґлицкы, даючы можніст зрозумліня проблематикы векшому чыслу Русинів, головно в ЗША.

Севериян Косовскій seweryjan@lem.fm

Н 12

акладом Лемко Союза в ЗША i Карпатского Інституту остал того рока выпущений передрук книжкы авторства дра Симеона Пыжа з 1938 рока – Коротка істория Карпатской Руси. Тота цінна позиция, котра печатана была перед выбухом ІІ Світовой Войны, описує найважнійшы прикметы Карпатскых Русинів.

ВIСТИ

СТОРОНА 13

«

Печатаня книжкы кінцьом Пыж, пушичы про натуральне жытлиско 30. років ХХ ст. дозволило Русинів – Карпатску Русь, ачий не был приавторови описати соспільны, політичны і ідеоломушений до буд-якой імпровізациі, понеже ґічны обставины жытя Карпатска Русь товды фунґувала в незміРусинів в істо незміненій неных політичні обставинах, а сам Симеон фазі, в якій находили ся до выбуху войны, котра Пыж долгы рокы прожывал на рідній Лемкотакой принесла початок вині, в селі Вапенне, в котрым ся народил. кінця вельох обшыри русиньскых активности, ай еґзистениці, што найбільше было споcтерігане серед Русинів з Лемковины, котры конечно пропали з мапы світа вєдно з выгнаньом в 1947 році. Пыж, пушичы про по анґлицкы, даючы можніст зрозумліня проблематикы натуральне жытлиско Русинів – Карпатску векшому чыслу Русинів, головно в ЗША. Книжку мож Русь, ачий не был примушений до буд-якой придбати за ціну 20 $ на сайті Лемко Союза. імпровізациі, понеже Карпатска Русь товды фунґувала в незміненых політичні обставинах, СИМЕОН ПЫЖ а сам Симеон Пыж долгы рокы прожывал на рідній Лемковині, в селі Вапенне, в котрым Симеон Пыж народил ся 14. лютого/фебурара 1894 рока ся народил. Вшытко тото дозволило му об- в Вапенным (середня Лемковина), а вмер 10. червця/юнія сервувати теперішнє Русинів з перспективы 1957 рока в Америці. Был то єден з найвекшых діячів активного участника розвитку Лемковины нашой еміґрациі в Америці, публициста, долголітній та Пряшівской і Підкарпатской Руси. В своій редактор лемківскых ґазет і календарів. Знал пару языків, книжці описал окрем природной Русинам в тым – окрем рідного русиньского – польскій, німецкій, териториі і політичны обставины іх жытя, італияньскій, чешскій та анґлицкій. Пыж по завершыню в котрых вказал на ріжны ідеолоґічны нурты, основной школы трафил до ґорлицкой Руской Бурсы, пануючы на переломі ХІХ і ХХ ст. в Карпатах. котра дозволила му закінчыти дальший етап едукациі. Автор в 1938 році сильно вказувал на єдиний, Вєдно з приходом Великой Войны был арештуваний, спільний Русинам язык, котрым послугуют ся а пак запертий в лаґрі в Талергофі за своі погляды і уж так на селі, як і в публичным дискурсі. товды сильну політичну активніст. Австрийскы власти В книжці, котрой передрук вказал ся такой дали го пак на войскове школіня і італияньскій фронт, по 75 роках, окрем авторского тексту Пыжа де м.ін. стрітил ся зо своім приятельом Михалом Неі його біоґрафіі, найти мож тіж ориґінальний стераком, поетом з Тылича. текст, печатаний в 1938 році. Коротка істория Пізнійша дола справила, же перебывал кус в Празі, Карпатской Руси выдана в 2016 році є писана дальше на Пряшівскій Руси, аж і час-до-часу заходил на рідну Лемковину. В 1922 році отримал званя доктора юридичных наук, пак повандрувал до Америкы, жебы там навязати спілпрацу і ожывити роботу на русиньскій ниві. За великом водом спілпрацувал з такыма людми як Віктор Гладик ци Ваньо Гунянка (Димитрий Вислоцкій). Товды тіж зачала ся його міцна діяльніст в рамках Лемко Союза, де был долгы рокы і ведучым той орґанізациі. Вложыл дуже роботы до того, жебы поставити в Йонкерс Американьскій Карпаторускій Центр. Нашол ся тіж серед тых, якы покликали в Ню Йорку Лемківскій Допомоговий Комітет, якій анґажувал ся в поміч выгнаным Лемкам. Был автором меморандум до уряду Польской Народной Республикы. Він же постулювал дозволити Лемкам вернути на рідны землі, дати ім можности вчыня діти в рідным лемківскым языку і реліґійну свободу. Николи не діждал одповіди – вмер 10. червця/ юнія 1957 рока. ●

»

Симеон Пыж – Коротка істория Карпатской Руси

Вернісаж выставы буде проходил 23. листопада/ новембра т.р. о 18.00 год. в Підкарпатскым Музею в Коросні (ул. Пілсудского 16, Коросно).

14

Выстава ікон в Коросні Наталiя Малецка-Новак natalia@lem.fm

П

ідкарпатскій Музей в Коросні од листопада/новембра т.р. до січня 2017 р. просит на выставу пн. В кругу ікон Єжы Войтовича. Експонуваны іконы навязуют до карпатскых ікон, якы походят з 2. пол. XVI i поч. XVII ст., а котрых ориґіналы видіти мож на експозициях в Історичным Музею в Саноку ци Музею-Замку в Ланцуті.

Карпаты оддавна были натуральном культуровом границьом. Спілістнували гев дві культуры: східня, звязана з візантийском традицийом, православьом, а од XVII ст. тіж з униятском, та західня, звязана з католицизмом. Ріжнорідніст обох традиций – східньой і західньой стала ся вызваньом і інспірацийом для вказаня єй через артисту, якій в своій творчости лучыт тоты традициі. Авторска выстава Єжы Войтовича єст пробом вказаня богатства і оддміности штукы, яка розвивала ся, сусідуючы попри собі на обшыри Карпат. Выстава презентує пару найважнійшых іконоґрафічных тем, такых як: Нерукотворний Спас, Деесіс, Страшний Суд, ікона Софіі ци Божа Матір в виді Годеґетриі. Тот остатній то найстарший і найпопулярнійший іконоґрафічний тип представляючий Божу Матір з Дітятком на руці. Правом долоню Божа Матір вказує на Ісуса Христа. ЄЖЫ ВОЙТОВИЧ – походит зо Санока, там тіж творит. Єст абсольвентом Академіі Красных Штук в Кракові. Од 1981 р. робит в Мастерни Консервациі Забытків при Музею Народного Будівництва в Саноку.

В аристичній діяльности сігат по такы формы як малярство, рисунок, ґрафіку та консервацию забытків. На своім конті мат вальо індивідуальных та ґруповых выстав в Польщы і заграницьом (Італия, Голядния, Словация). В обшыри консервациі штукы – серед чысленных його реалізаций – треба вымінити м.ін. консервацию поліхроміі з пол. XIX ст. в православній церкви в Команчы, реконструкцию іконостасу з XVIII ст. в грекокатолицкій церкви в Команчы, одреставруваня ґрупы ікон в монастырі в Яблочыні, в Округовым Музею в Білій Підляшскій та спілучаст в консервациі ґрупы ікон, рыхтуваных до выставы в Музею Народного Будівництва в Саноку пн. Карпатска Ікона. Вернісаж выставы буде проходил 23. листопада/новембра т.р. о 18.00 год. в Підкарпатскым Музею в Коросні (ул. Пілсудского 16, Коросно). ●

Джерело знимок: www.ikonakarpacka.cba.pl

14 ЛИСТОПАДА. — Гардий ден. Чую міцний біль в хырбеті. За бараком і ґімназисты, і старшы провадят ґімнастику. Вечером видиме, як люде при полотняных шатрах палят солому з ушами. Дым з огня стелит ся над цілым лаґром. Зобрал єм 6 корон і 9 гелерів на лизоль до дезинфекциі. Мыєме ним рукы пару раз на ден.

17 ЛИСТОПАДА. ВІТОРОК. — Дохтор узнал мя за хворого і казал лежати три дни. Лежу на соломі; народний поета Федоричка одвиджує мя і для розвагы чытат своі творы. Священник Кміцикевич-Савин захворіл на інфлюенцу, тіж лежыт на соломі. Днеска дохтор першыраз казал запалити в желізным пецику, што привело нас в захопліня, бо часто мы мало не замерзали од зимна, особливі в ночы. Вшыткы зобрали мы ся попри пецику і тішыме ся як діти тому миліцькому теплу. Кільоґрам теі, як єм ся довідал, коштує 15 корон. Одвиджат мя дохтор Димитрий Собин і юриста Андрий Карел з Лося. Гварит, жебы-м зробил список вшыткых інтернуваных Лемків і вернул до ґорлицкых записок. Першы моі запискы – з ґорлицкой вязниці, по розстріляню православного священника о. Максима Сандовича – шмарил єм до тернины, боячы ся ревізиі (Мащак і образы Івана Вербицкого). Отец Курилло першыраз од дня увязніня курит папіроса. Лаґровы власти аж тераз наказали приклиювати на листы значкы. Очывидні, до того часу они метали нашы листы до смітя, не высылали іх. Значок на лист коштує уж 35 гелерів, а не 25 – як перше. Полякы ідут до пятого бараку, а священникы Отто і Єднакій, і учытель Емілиян Гривна, враз з чысленныма інчыма, преходят до нашого бараку. Наш барак пренумерували на 5., а пятий – на перший! Власти лаґру вводят новы порядкы. Коломыєц і Добія сут іх адъютантами. Перший з них барз щыро працує од свитаня до пізной ночы.

16

15 ЛИСТОПАДА. НЕДІЛЯ. — Мрачно, болото. Іду з людми по хліб і сніданя. Священникы служат обідню. Нашы вартовы – воякы, корыстаючы з вільного, полюют на заяців в недалекым лісі. Вечырня. Остатній ден кварантанны. Роздают почту. Священникы для розрывкы грают в карты. Вчера Д. посварил ся з Маньком, причыном была афера Коргольда. Манька преносят до пятого бараку.

16 ЛИСТОПАДА. — Приморозок. Моі ногавкы і черевікы пришли до негідности. Чытам «Брилліанты барышни». Прибывают два новы транспорты інтернуваных, єден з Ґорлиц, ведений через учытеля ґімназиі Ельяша, а другій з Кракова. Позволіня полковника курити явно выкликало велику радіст курящых, котры такой же скорыстали з того права, закурюючы демонстрацийні на вільным повітрю.

З IСТОРИI

СТОРОНА 17

102 рокы тому в Талергофі…

18 ЛИСТОПАДА. — Ден дакус сонечний, але вітряний. При шатрі роздают почту. Выбрал єм двох з нашого бараку до дозераня пециків. Тоты люде внет придбали в нас пошану, бо само лем приближыня ся дакотрого з нас ґу пецику од них залежыт.

19 ЛИСТОПАДА. — Похорон свящ. о. Сандровского. Ден сонечний, але дує холодний вітер. Розышол ся слух, што 98 «украінців» выпустят на вільницю. Священникы Отто і Єднакій старают ся придбати мыйницю. Списую Лемків нашого бараку.

20 ЛИСТОПАДА. — Ден сонечний, але вітряний. Дезинфекую вапном наш барак, посыпуючы дорожкы медже рядами соломы, на котрій спиме.

ТЕОФІЛЬ КУРИЛЛО Дневник Лемка з Талергофу (Лемківскій Річник 2004, з великоруского языка перевюл Петро Трохановскій)

Забыты 10-го новембра, одкрыли в Ужгороді памятник Мілана Растіслава Штефаніка, котрый быв єдным із головных ініціаторів, якы причінили ся о выникнутя Чехословацькой републікы і Словаци го беруть і за основателя словацькой державности. Ґенерал Штефанік є як добрі написаный характер із траґедії. Вєдно з людми як Масарік, Бенеш намагали ся о то, жебы по роспаді монархії выникнула Чехословакія, што ся їм і подарило, но Штефанік, 1-ый міністер войны Чехословакії, не стигнув собі «ужыти» ани свойой функції, ани державы, о котрій так снив. Пару місяців по выникнутю Чехословакії, при навертаню ся домів летадлом, в Іванці при Дунаю, недалеко Братіславы, траґічно вмерать коло гаварії. Коло памятника, якый ся одкрыв в Ужгороді, было много полемікы. Інціатором одкрытя того памятника быв Ґенералный конзулат Словацькой републікы в Ужгороді. Є ясне, же конзулат хотів такым способом дати честь чоловіку, котрого Словаци беруть за

Петро Медвідь petro@lem.fm

18

єдну із найважнішых особностей свойой модерной історії – докінця го беруть за єдного із основатлів свойой державности. Хотіли пропаґовати свого родака. Но на другім боці ся правилно просили тоты, котры думці памятника не были прихылены, же чом як раз Штефанік. Чоловік, котрый із бывшов Підкарпатьсков Русьов, днешньов Закарпатьской областьов Україны, не має нич. Докінця, нарозділ од іншых політіків чехословацькой републікы, нелемже ногов не вступив на теріторію Підкарпатя, але ани ниякым способом, із причіны скорой смерти, не формовав державу, в котрій Русины были так само державотворным народом. Причінив ся о выникнутя державы, но теріторії Русинів ся офіціално ку ній приєднали аж 8-го мая 1919-го року, штири дні по його смерти, і дефінітівне рішіня пришло аж 10-го септембра підписаньом мірного договору. Напрік тому є одднесь Штефанік в Ужгороді. Властно першыраз. Особно не мам нич проти того, же тот памятник стоїть. Штефанік

« Коло памятника, якый ся одкрыв в Ужгороді, было много полемікы. Інціатором одкрытя того памятника быв Ґенералный конзулат Словацькой републікы в Ужгороді »

ПОГЛЯДЫ

є про Словаків досправды великов особностьов модерной історії. І завдякы ньому днесь Словакія існує як окрема незалежна держава. Лем мі дакус жаль двох справ. По перше, є мі жаль, же конзулат, но і ціла словацька сполочность, не роздумує дакус в шыршім контексті. Кібы то так было, днесь бы в Ужгороді не мусив стояти Штефанік. Словакія має намагу пропаґовати своїх родаків за граніцями, но родаци – то мусять быти Словаци. Несловаци зіставають забытыма. Кібы тому так не было, коло намаганя о то, жебы дати до Ужгорода памятник вызначному родакови, міг конзулат выбрати Антонія Бескида, котрый ся народив на теріторії днешньой Словакії, котрый быв депутатом в угорьскім парламенті, котрый так само, як і Добряньскый, в парламенті не обгайовав лем права Русинів, але і Словаків, котрый мав можливость быти ґубернатором Руськой Крайны, яка бы належала під

СТОРОНА 19

Жрідло фотоґрафії: Wikipedia.

же не лем Бескид, а і Жатковіч і многы далшы, котры діяли в рамках 1-ой Чехословацькой републікы, котры причінили ся о то, же сьме ся стали державотворным народом. І то є велике діло. Дакотры народы таке дашто не знають дотеперь. Зіставаме все лем коло Духновічів, Павловічів, Добряньскых, што є добрі, бо їх треба честовати, но як кібы сьме терпіли яковсь чуднов сортов рядженой анамнезы, котра нас зохаблять в «преісторії» Духновіча, а недоволює нам собі добрі запамятати, же потім

Мадярьско, но він вырішыв приєднати Пряшівску і Підкарпатьску Русь до складу державы, вдяка котрой днесь існує і Словакія. І котрый, на то не треба забывати, быв пізніше ґубернатором Підкарпатьской Руси, значіть, є своїм діятельством прямо повязаный із Ужгородом, де быв його уряд, днесь думам будова якойсь банкы. Но, жаль, мав єдну хыбу. Быв Русином, і зато на конзулаті никому бізовно ани на розум не прийде, же і такого родака бы сьме могли пропаґовати і было бы то може щастливіше рішіня. Хоць протестів проти памятника із боку Українців, бы може было веце. По друге, є мі жаль нас самых. При остатній стрічі з Тібором Міклошом Поповічом, кідь в Пряшові говорив на тему Антонія Бескида, єм од нього чув, же мало честуєме дакотры нашы особности, же Бескид бы мав мати на Пряшівщіні або на Підкарпатю такый самый памятник як Духновіч. І я з ним согласный, докінця думам,

ту были далшы люди, котры так само зробили великы діла про наш народ. Самы зіставаме забытыма в 19-ім столітю, і особности 20-го суть про нас дакус забыты. Гей, мало честуєме людей, котры нам дали державность. Тот єден раз сьме єй мали таку саму як і Чехы або Словаци. Тым людям бы сьме властныма руками мали кресати памятникы і так, як не забываме на нашых возродителів 19-го столітя, бы сьме мали памятати і на їх наслідователів. Не зіставайме народом, котрый як бы не мав модерну історію, котрый як бы зістав законзервованый десь в минулости. Вказуйме, же так, як іншы народы, і мы ся розвивали і розвиваме, і мы жыєме і нашы особности суть того доказом. Будьме на то горды. І зохабляйме сліды той гордости. Памятик Бескидови або Жатковічови, бы такым слідом быв. Нашы предкы то так робили а іншы народы то за нас не зроблять. ●

Подіі в найблизшым тыжни

1

15.11.2016 «Капітан Кыянка» - пєса ТАД Пряшів, Театр Александра Духновича, Велика Сцена, 9.45 год.

2

4

3

18.11.2016 «Мій Низкій Бескід» – конец фотоґрафічного конкурсу Ґорлиці

5 18.11.2016 Промоция книжкы «Червеный берег» Свидник, Основна Артистична Школа, 16.00 год.

20

16.11.2016 Семінар карпаторусиністикы: «Русиньскій професийональний театр і його дилемы» Пряшів, Пряшівскій Університет, 13.00 год.

16.11.2016 «Фараони» - пєса ТАД Пряшів, Театр Александра Духновича, Велика Сцена, 19.00 год.

6

18.-19.11.2016 «Дерево в архітектурі» – наукова конференция Краків

В НАЙБЛИЗШЫМ ТЫЖНИ

СТОРОНА 21

7

8

18.-20.11.2016 ХII Стріча Любителів Низкого Бескіду Ждыня 18.11.2016 «Костельникова Осін» в Рускым Керестурі Рускій Керестур, Школа «Петро Кузмяк» і ресторан «Червена ружа»

9

19.11.2016 «Костельникова Осін» в Кули Куля, Основна школа «Петефі Бриґада»

11

20.11.2016 «Костельникова Осін» в Дюрдьові Дюрдів, КУД « Тарас Шевченко» 19.11.2016 «Бетярькы» - пєса ТАД в рамках Ночы театрів Пряшів, Театр Александра Духновича, Велика Сцена, 19.00 год.

10 12 20.11.2016 Маґія в Карпатах: значыня і функция маґіі в жытю нашых предків – выклад Pistone's Italian Inn, 6320 Arlington Blvd, Falls Church, Virginia, 15.00 год.

ФАФРИНДЯ І СКОНФІСКУВАНЕ

Любов Руснаків Войводины до Горной Землі Не мал бы правды тот, котрий бы думал, што «ЛЕМКА» нашу ґазету для русинського народа, не інтересувало жытя Руснаків в другых рускых землях. Днес кореспонденция з єдного з рускых міст з Бачкы. Жебы заспокоіти тугу до Гірной Землі, декотры тамтышні Руснакы ризикували вельо, ачий і жытя. Незмінне остає поучыня –Русинам, Руснакам, Лемкам найліпше в Карпатскых Горах. Жытя інде може быти причыном вельох тяжкых хворіт, ачий і смерти.

22

WWW.LEM.FM

СТОРОНА 23

ФАФРИНДЯ І СКОНФІСКУВАНЕ

Капуста

«НАУКА» – духовна і поучытельна ґазета для угро-руского народа, в чыслі #12 за 1913 р., приносит віст про основу еґзистенциі той части нашого народа. І той пожывы тримайме ся доднес. Хоц і справа свіжой капусты може быти міцно політична - можливе, што буде антаґонізувала наш нарід. Бо найсвіжша капуста на Пряшівщыну приходит днес з Лелюхова, з Лемковины.

Богдан Ґамбаль

gambal@lem.fm