iнфоРУСИН ч. 22 2015

чісло 22 2015 | рiчник хii.

русин

25 років

iнфо

Русиньской оброды на Словеньску

1990 - 2015

Iнформачный двотыжденник Русинiв Словеньска ‫ ׀‬цiна 0,50 € факты ‫ ׀‬култура ‫ ׀‬історія актуалны iнформацїї о Русинах а не лем про Русинiв

Нашы особности

Розговор

Погляды

Йосиф Ґаґанець

Русины а заникнути? Не вірьте тому

Споминаня на радваньску школу

6 Метрополіта Лавр має памятник

В Споєных штатах Америкы одкрыли памятник Русинови. За інформаціями порталу „РИЯ Новости“ 4-го децембра 2015 р. быв одкрытый бронзовый памятник із пєдесталом з ґраніта патріархови Московскому і цілой Руси (РПЦ) Алексійови ІІ. і метрополітови Російской православной церькви за граніцьов (РПЦЗ) Лаврови. Памятник находить ся коло Катедралного собору св. Александра Нєвского у Говелі в штаті Ню Джерсі. Петро Медвідь

10

11

Вырішено – Сейм РОС буде 20-го фебруара

2016 р.

На засідані членів Выконного выбору Русиньской оброды на Словеньску (ВВ РОС), котре ся одбыло 4-го децембра 2015 р. в просторах СНМ – Музею русиньской културы в Пряшові было вырішено, же Міморядный сейм Русиньской оброды на Словеньску буде 20-го фебруара 2016 року. Інформовав о тім членів Выконного выбору і Дозорной рады РОС Мартін Караш, повіреный штатутарь і підпредседа орґанізації. Тот вердікт быв выслідком електронічного голосованя членів Коордіначного выбору РОС, найвысшого орґану РОС міджі сеймами, на основі котрого векшына (18) членів дала згоду орґанізовати споминаный сейм у фебруарі 2016 р.

-АК-

Памятник є присвяченый в честь зъєдиненя Російской православной церькви за граніцьов із Російсков православнов церьквов. На церемонії одкрытя брали участь ґенералный конзул Росії в Ню Йорку Іґорь Ґолубовскый і представителі духовенства Московского патріархату і РПЦЗ. Бронзовый памятник із пєдесталом з ґраніта має коло 20 тон. Выробленый быв у Росії і быв пожертвованый РПЦЗ од російского народа, жебы припоминав момент Акту о канонічнім зъєдиненю РПЦЗ і РПЦ, котрый быв підписаный в Храмі Хріста Спасителя в Москві у 2007 році. Секретарь Выходно-америцькой єпархії РПЦЗ протоєрей Серґій Лукянов про „РИЯ Новости“ повів, же такы памятникы суть лем два. Єден быв недавно одкрытый в Курску, де патріарха Алексій ІІ. і метрополіта Лавр тримають в руках Курску ікону Божой Матери. В США мають в руках макету Катедралного собору Хріста Спасителя, де быв підписаный акт. с. 2 ◢

Засіданя членів ВВ РОС скликав, одкрыв і вів Інґ. Мартін Караш, повіреный штатутарь РОС. М. Караш в сполупраці з притомныма членами ВВ РОС комплетізовали кількость МО РОС, котра є поєднана з членством в КВ РОС і контактами на окремых членів. Оставать доповнити інформації о МО РОС зо Сниньского окресу з В. Оцетниковов, котра не была притомна на засіданю і перевірити фунґованя окремых орґанізацій МО РОС в остатніх окресах, котры не беруть сістематічну участь на сасіданю КВ РОС. З дотеперішніх інформацій выходить, же дотеперь єствує 24 містных орґанізацій (МО РОС). О актуалнім ставі реалізації проєктів РОС за 2015-ый рік і їх дотеперішнім выучтованю інформовав на засідані М. Караш. Повів, котры проєкты были дотеперь зреалізованы і выучтованы і котры іщі треба скомплетізовати і зреалізовати і дорішыти їх реалізацію спрацованя про Уряд влады СР, вшыткы документы треба зробити у двох екземпларах. Што до передкладаня проєктів РОС на новый 2016-ый рік членове ВВ РОС повірили В. Противняка вытворити стр. РОС в сістемі Уряду влады СР про потребы евіденції окремых проєктів на 2016-ый рік. Мґр. Ґ, Бескид, председа САРО (Словеньска асоціація русиньскых орґанізацій) і председа Русиньского общества Александра Духновіча в Пряшові інформовав о сучасній крітічній сітуації, што до вымаганя русиньскых орґанізацій дістати ся до просторів Руського дому в Пряшові, о котрый ся уж 5 років судять Руськы клубы. Притомны ся договирили на спрацованю проголошіня і вытворіню делеґації за окремы русиньскы орґанізації, котры ся договорять о далшім поступі. Вєра Юрічова, председкыня Дозорной рады РОС, інформовала членів ВВ РОС о зреалізованій контролі господаріня орґанізації за 2014-ый рік. У звязку з тым членове єднозначно конштатовали, же од нового року треба установити економа, котрый буде евідовати і робити економічну аґенду в згоді з пожадавками Уряду влады СР.

с. 2 ◢

2

с. 1 ◢

Актуално

Хто быв метрополіта Лавр

Метрополіта Лавр народив ся як Василь Шкурла 1-го януара 1928 р. в Ладомировій, русиньскім селі на Пряшівскій Руси (Словакія). Як єденадцятьрічный вступив до монастыря преподобного Йова Почаєвского в Ладомировій. У 1944 році одышов із монахами до Споєных штатів Америкы. У 1947 році став ся рясофорным монахом і прияв мено Лавр. У 1954 році закінчів Святотройску духовну семінарію в Джорданвілі. У 1967 році быв высвяченый на єпіскопа. В році 1981 ся став архієпіскопом. Од 2001 року быв метрополітом выходо-америцькым і нюйорскым РПЦЗ. Лавр має велику заслугу на тім, же РПЦ і РПЦЗ ся по 90-ох роках знова зъєдинили. У 2002 році ся офіціално стрітнув із презідентом Російской федерації Владиміром Путіном зо заміром зближыти церькви. Процес взаємных їднань завершыв ся о пять років пізніше, 17-го мая 2007 року в Москві. Умер метрополіта Лавр 16-го марца 2008 року в Джорданвілі в США.

Засідала языкова комісія За інформаціями Інтернетовых новинок Академії русиньской културы в Словеньскій републіці дня 20-го новембра 2015 р. ся в просторах Інштітуту русинького языка і културы Пряшівской універзіты в Пряшові одбыло перше тогорічне засіданя узшого кругу языковой комісії, котрого склад творили проф. ПгДр. Йосиф Сіпко, к. н.; доц. ПгДр. Василь Ябур, к.н.; доц. ПгДр. Юрій Панько, к.н.; доц. ПгДр. Анна Плішкова, ПгД.; ПгДр. Кветослава Копорова, ПгД. і Мґр. Зденка Цітрякова.

-пем-, жрідло: http://www.new.rusynacademy.sk Засіданя комісії, як інформують Інтернетовы новинкы, реаґовало на заключіня Міджінародного конґресу русиньского языка, котрый проходив в Пряшові в септембрі того року, і першов стрічов ся має зачати приготовліня матеріалів на корекцію в правилах правопису, якы будуть в половині будучого рока представлены на засіданях шыршого кругу языковой комісії. До шыршыго кругу языковой комісії были закликаны актівны хоснователі русиньского літературного языка в окремых сферах його фунґованя – представителі русиньскых медій, театру ітп. Далше засіданя є плановане на місяць фебруар 2016 р. і членове комісії на нього мають приготовити свої коментарі ід пропонованым змінам. Членове приготовлять і далшы матеріалы на корекцію правил правопису. О засіданю інформовала Зденка Цітрякова, членка языковой комісії і докторандка на Інштітуті русиньского языка і културы Пряшівской універзіты в Пряшові.

Ч. 22 2015

iнфо РУСИН

Кройована красота Любовняньскый освітній центер в сполупраці з фолклорныма колектівами і селами зачали в минулых днях першу етапу теренного выскуму, котрый быв заміряный на документованя і подрібный попис людовых кроїв з окресу Стара Любовня. В рамках выскуму в окремых селах ся комплетізують різны сорты кроїв, котры в минулых часах репрезентовали окремы села. Крої суть фотоґрафічно документованы і описаны. Мартін Караш

Документація зачала (16-го новембра 2015) в селі Орябина і продовжує в Якубянах, Лацковій і в Новій Любовні. В рамках споминаного выскуму суть скомплетізованы різны сорты кроїв, наприклад свадьбяный, святочный, смуточный, робочій і іншы, котры суть фотоґрафованы професіоналным фотоґрафом на поставах з каждого боку. Окрем того, суть крої людми із навщівеных сел точно названы окремы части і описаны. Выскумный колектів людей буде ся в рамках проєкту заподівати і матеріалами, з котрых были творены ці шыты першы автентічны крої і з його далшыма додатками. Назва проєкту є Познай свій крой. Його значіня спочівать в тім, же крої ся помалы з нашого жывота уж вытрачають а цільом того проєкту є тоту кройовану і розмаїту красоту здокументовати про далшы ґенерації. Окрем того, часто ся в сучаснім часі шыють новы крої, котры уж в многых припадах не суть творены на базі тых автентічных і не хоснує ся потребный матеріал. Друга етапа проєкту бы мала быти зреалізована іщі до кінця рока. Тота бы ся мала одбывати в селах Камюнка, Колачков і в далшых двох селах выбраных выскумным колектівом. З навщів першых сел можеме конштатовати, же многы люди ани не знають, якы різнороды крої находять ся в окремых селах і при якых нагодах ся носили. З другого боку можеме повісти, же сьме у людей тым проєктом выкликали інтерес, же така документація кройованого богатства мать велику історічну цінность. Жытелі з нами актівно сполупрацують, приносять окремы части кроїв і докінця ставають ся моделами перед фотоґрафом, даколи і в сторочных кроях. Фотодокументацію проєкту забеспечує професіоналный фотоґраф Йозеф Спішак, котрый є автором проєкту Фолклорны реґіоны і такым способом обогачує властный проєкт о реґіон северного Спіша. Выскум є реалізованый з підпоров Уряду влады СР з проґраму Култура народностных меншын 2015.

А. Антоняк вєдно з М. Карашом ся договорили о перевезіню цілого накладу 2-ой части Словацько-русиньского словника до просторів Музея русиньской културы (МРК) в Пряшові. На основі пожадавкы музея і пропаґації новинок Інфо Русин было членами ВВ РОС пропоновано, жебы до МРК у Пряшові посылати по веце новинок (холем 15-20), бо 3 екземплары, котры музей діставать, мусять іти до архіву. У звязку з тым, же РОС не мать у Пряшові свої просторы, окремы події і засіданя орґанізує в музею, треба ту дати русиньску пресу у векшій кількости. Членове ВВ РОС пропоновали уточнити адресарь Інфо Русина і новинкы посылати на сельскы уряды русиньскых сел і містьскы уряды в русиньскім реґіоні. В діскузії участници ВВ РОС говорили о дакотрых недостатках при спрацованю окремых проєктів, де не сміє хыбити клавзула: „Реалзоване з фінанчнов підпоров Уряду влады СР – проґрам Култура народностных меншын 2015“, лоґо Уряду влады СР, котре є опубліковане на сайті Уряду, при неперіодічных выданях мусить быти в тіражі уведженый наклад, продайне ці непродайне выданя, 15 днів перед выходом книжкы ці періодіка написати на УВ СР ознам о місці і датумі выскладніня публікації ці періодіка.

с. 1 ◢

Стовпчік Петро Медвідь Кандідачны спискы 23-ох політічных партій, котры зложыли кавцію і сповнили так условії про кандідатуру в слідуючіх парламентных вольбах суть зареґістрованы. Зачала офіціална політічна кампань, в котрій ся кажда партія буде намагати пересвідчіти нас, же як раз она є тота правилна вольба. В сучасній волебній сістемі на Словакії не є можливость, жебы до парламенту дістала ся якась реґіонална партія. Ани меншынова, аж на выняток мадярьской меншыны, а може і ромской, лем тота ся дотеперь не знала ани народно, ани політічно анґажовати. Решта меншын має такы слабы чісла, же є то просто нереалне. Но то не значіть, жебы ся такы Русины до парламенту не могли дістати. А они там і дотеперь все подакотры сиділи такы, о котрых знаме, же мають русиньске походжіня, лем як кібы они о тім не знали, або не хотіли знати, бо про Русинів того вельо не зробили. Або, ліпше повіджено – нич не зробили. Кідь єм собі перешов кандідачны спискы на слідуючі парламентны вольбы, нашов єм на них у дакотрых політічных партій знамы мена із нашого русиньского руху. Докінця на такых місцях, котры не мусять быти лем сімболічны, але досправды зволительны. Думам, же успіхом про Русинів не є ани правіцьова, ани лівіцьова влада. Были і такы і такы. І нич. Успіхом бы было, кібы штонайвеце актівных нашых людей дістало ся до парламенту. Такых, котры бы могли зачати робити і тиск на приятя закона о народностных меншынах, котрый нам бракує як сіль. Самособов в припаді, жебы їх не постигла тота хворота, котра ся хапле на дразі з Выходу до Братіславы, і коло котрой ся страчать память о тім, хто єм і одкыль єм. Зато собі можеме тримати палці. Наперед, жебы штонайвеце нашых людей у вольбах перешло, і потім, жебы їм память служыла в повнім здравю.

Ч. 22 2015

Пряшівскы клубовы стрічі Містна орґанізація Русиньской оброды в Пряшові заплановала на тот рік стрічі під назвов Клубовы вечеры. А кідьже не мать властны просторы, ани канцеларню ці редакцію, єдина можность є ку дакому ся притулити холем на пару годин. Стало ся уж добров традіційов, же сходиме ся в СНМ - Музею русиньской културы. Так сьме ся зачали стрічати і при отворіню каждой выставкы в тім музею.

-тл,акПеред пару днями (3-го децембра 2015 р.) стрітили сьме ся нелем на выставці образів русиньскых малярів з Підкарпатя, Мадярьска і Пряшівского реґіону, але і на Клубовім вечері. То не є вшытко. За верьхстолом сиділи двоє директорів, єден председа і шефредактор Інфо Русина. Олґа Ґлосікова, домашня - директорка в Музею, Петро Штефаняк з Братіславы, директор Інтернетового высыланя Русин-ФМ і шефредактор новинок Русиньской оброды на Словеньску Петро Медвідь, проґрамовый директор в Інтернетовім радіу. вшыткы їх тітулы і посты не споминам, але єм пораховала а є то веце як десять. Што тым хочу повісти – кідь ся хоче, так дашто з того буде. З образів із пріватной збіркы єдного нашого Русина – мено радше не споминам, жебы ся дахто не злакомив на гріх, сьме мали красный зажыток. Од директоркы Музею Олґы Ґлосіковой сьме ся дізнали, якый ту мали рік. Музей буде мати до кінця рока іщі пару акцій, послідня буде 17-го децембра – буде то каждорічна біланція і подякованя за приязнь Передрождственна стріча з колядками. Од Петра Медвідя сьме чули о роботі Містной орґанізації Русиньской оброды на Словеньску а тыж о праві наіншталованім другім штудіу Інтернетового высыланя в Пряшові. Директором і закладательом того

высыланя є Петро Штефаняк з Братіславы, родом з Малого Липника. Тото наше Інтернетове высыланя славило 3-ій рік свого жывота. Указує ся, же буде жывотаспособне, бо меджі 115-ома подобныма радіами на Словеньску наше русиньске є на 15-ім місці в катеґорії слуханости на мобілі. А то меджі такыма радіами, як Словацьке радіо, Ємны мелодії, Експрес, Реґіна, Радіо ФМ, Европа два, Антена, Вылна, Фанрадіо і далшы! Красный успіх. Вечур о 20ій годині сьме тото штудіо выпробовали нажыво. Вшытко фунґовало, выпили сьме шампаньске, заїли тортов з чіслом 3 і заспівали Многая літ - лем няй ся му дарить і надале. Такой о день, 5-го децембра 2015 р. одбыла ся урочіста стріча з Боґданом Ґамбальом, основательом першого русиньского інтернетового радіа ЛЕМ.ФМ і довгорічным председом найстаршой русиньской орґанізації в Польщі Руской Бурсы. В тот день польскы Русины мали своє велике свято – День Русинів, а як раз Руська Бурса была єй оранізатором. Вшыткы вєдно сьме положыли букету і вінець ку гробу і памятнику нашого славного будителя Александра Духновіча в Пряшові. На святі польскых Русинів брали участь нелем домашні, але таксамо гості з Підкарпатя і Словакії (Петро Медвідь з Пряшова і Петро Мікула, з Біловежы). Пряшівску орґанізацію іщі чекають дві клубовы стрічі. Єдна буде присвячена 20-ій річніці од кодіфікації русиньского літературного языка і послідня, котра ся понесе в дусі рождественных традіцій.

Світовый конґрес Русинів прияв про кажду членьску державу датум, коли ся в тій державі буде святковати День Русинів. Датум про Польщу быв встановленый на 5-го децембра. Втогды собі Русины з Лемковины припоминають выголошіня Руськой народной републікы Лемків у Флоринці із 1918 рока.

Першы святкованя Дня Русинів обще приготовило того року „Стоваришыня Руска Бурса“ з Ґорлиць. В юбілейнім році, коли собі припоминаме округлый юбілей од смерти нашого будителя Александра Духновіча, Боґдан Ґамбаль, бывшый председа орґанізації, пришов з думков, жебы на День Русинів в Польщі была одкрыта памятна табла тому будительови в будові „Руской Бурсы“, котра служыть як народный дом Русинів на Лемковині. Така табла має о то векше значіня, же дотеперь на Лемковині Духновіч жаден памятник не мав. Із той нагоды, першый

3

молоды.Русины мали сейм. Выбрали нового председу

День Русинів Польщі зачав у Пряшові. Одкрылиа ся перша табла Духновічови

Петро Медвідь

Актуално

iнфо РУСИН

День Русинів на Лемковині зачав на Пряшівщіні – в самім центрі, в Пряшові.

5-го децембра 2015 р. наперед дополідне Боґдан Ґамбаль як представитель „Стоваришыня Руска Бурса“ стрітнув ся в просторах Словацького народного музею – Музею русиньской културы в Пряшові із містныма Русинами. По куртій стрічі пряшівскы Русины вєдно із Боґданом Ґамбальом навщівили Ґрекокатолицькый катедралный собор св. Йоана Крестителя, де в підземній кріпті коло гробу будителя положыли квітя – дар Русинів із Лемковины, і в тихости пожертвовали му свої молитвы. Із кріпты путь продовжовала ку памятнику Александра Духновіча в Пряшові, де быв будительови положеный вінець – тот раз од домашніх Русинів. О 15.00 год. вже святочный проґрам зачінав в Ґорлицях – в просторах „Руской Бурсы“. Святкованя, на котрых были участны Русины із цілой Карпатьской Руси – Лемковины, Пряшівщіны і Підкарпатя, почало заспіваньом гімны „Я Русин был...“. Святочны приговоры мали автор думкы – Боґдан Ґамбаль, вызначный русиньскый поет із Лемковины Петро Трохановскый (Мурянка),

В неділю 6-го децембра 2015 р. проходив сейм молодежной орґанізації молоды.Русины. Із функції председы одышов Петро Штефаняк, котрого вычеряв Петро Ярінчік. Делеґаты сейму стрітили ся на сеймі в селі Малый Липник, старолюбовняньского окресу.

-пемНа сеймі в неділю, орґанізація має сейм шторік, із функції одышов Петро Штефаняк, котрому была передана „Почестна нагорода за довгодобый вклад у розвитку молодежі русиньского народа“. На функцію председы быв выбратый Петро Ярінчік, котрый походить зо Шамброна і в професійнім жывоті робить проґраматора. Сейм выбрав і нову Дозорну раду і Выконный выбор. Майже ціле веджіня орґанізації было вычеряне новыма людми. Штефаняк не кандідовав на жадну функцію і зістав рядным членом орґанізації. Орґанізація молоды.Русины офіціално выникла у 2008 році в Братіславі. Свої містны орґанізації окрім Братіславы має і в Нітрі, Кошыцях і Старій Любовні. Головным основательом, котрый од 2008 року стояв на челі орґанізації, быв Петро Штефаняк. Мено Штефаняка і орґанізації молоды.Русины є таксамо повязане із заснованьом Фолклорного ансамблю Рутенія, ці заснованьом радіа русин фм, но і далшых проєктів, котры молоды.Русины роблять про розвиток русиньской културы на Словакії і здобытя молодых людей, котры мають русиньске коріня. Молодежна орґанізація є таксамо членом і основательом Світового форума русиньской молодежі, на челі котрого довгы рока стояв як раз представитель орґанізації молоды.Русины – Мартін Караш. В Братіславі орґанізація вытоврила Центер молодых Русинів, котрый служыть як центер културного жывота Русинів, котры жыють або штудують в головнім місті Словакії. Петро Микула – член Выконного выбору Русиньской оброды на Словеньску і староста села Біловежа, Євген Жупан – председа Народной рады Русинів Закарпатя і протоєрей Димитрій Сидор, настоятель ужгородьского православного собора, русиньскый діятель. По приговорах, вже слідовало святочне одкрытя таблы, котру одкрывали таксамо представителі цілой Карпатьской Руси – Петро Мурянка, Петро Микула і Євген Жупан. Із „Памятной ізбы Івана Русенка“, котра ся в будові находить і де была одкрыта памятна табла, участны пересунули ся до сполоченьского салу, де продовжовав далшый проґрам. Наперед передала свою лекцію о тім, ці Духновіч є на Лемковині або ніт, проф. Олена Дуць-Файфер із Яґелоньской універзіты в Кракові. Потім уж быв на шорі културный проґрам. Участных своїм співом потішыли дітячі фолклорны ансамблі. Наперед выступав ансамбель Бабчіна співанка із Підкарпатя під веджіньом Ольгы Прокоп. Діти окрім співанок заграли і часть пєсы Духновіча „Добродитель перевышує над богатсвом“. По підкарпатьскых дітях пришов на сцену дітячій ансамбель Терочка, котрый діє коло „Руской Бурсы“. В завершалній части проґраму підкарпатьскы Русины і тоты із Пряшівщіны заспівали домашнім Многолітствіє, дакілько колядок, кідьже ся вже якбач до Рождественных свят так довєдна не увидять, і подяковали орґанізаторам за цілу подію. Мож повісти, же першый День Русинів на Лемковині, быв нелем святом Русинів в Польщі, а досправды вшыткых Русинів у Карпатах.

4

Інформачный сервіс

iнфо РУСИН

Iнформачный сервіс З домова і зо світа ◼◼ Свідничане хранять цінну мозаіку

На основі ініціатівы посланкыні МсЗ у Свіднику Марцелы Іванчовой, котра выникла на імпулз жытелів міста, быв зреконштруованый пристрішок при ОД Вашута. Головным заміром было утриманя керамічной мозаікы, котра є на стіні споминаного пристрішку. Мозаіку з розмірами 280 цм x 557 цм вытворили в 1966 році академічны малярі Мірослав Ціпарь і Юрій Кресила. Реконштрукцію за 2 і пів тісяч евр зробила фірма Д став с.р.о. В сучасній добі веґетачного покоя місто Свідник планує вырізаня стромів, котры огрожують даный фундамент будинку і затінюють тото діло. Є то „sgrafito“, вытворене ґрафічнов умелецьков техніков, при котрій умелецьке діло выникать вышкрябованьом до вецеверствовой гладкой ваковкы. На основі наряджіня о евіденції памяток міста Свідник, котре было схвалене в змыслі Конштітуції Словацькой републікы і даных законів, готує ся зачленіня той мозаікы до списку памяток міста. Амбіційов міста є дати споминаній стіні выновлену подобу, умелецьке діло зрепаровати, старати ся о нього і запропоновати до списку памяток міста. Місто Свідник мать евідованых 14 матеріалных неперемістных памяток, 1 матеріалну перемістну памятку а 10 нематеріалных памяток. Своїм чутливым приступом на охрану умелецькых діл хоче місто утримати цінность тых діл і про далшы ґенерації і тым передати дідовизну в штонайліпшім ставі.

(Naše novinky)

◼◼ Новоты в шпыталях Сполочность Світ здравя завела в 11-ох шпыталях інтернетове припоїня через „wifi“. Безплатна служба буде приступна пацєнтам на постільовых одділінях і здравотникам на служобны цілі. Інтернетова служба є од 27-го новембра т.р. доступна в шпыталях у Гуменнім, Свіднику, Рожняві, Требішові, Михалівцях, Вранові над Топльов, Стропкові, Рімавскій Суботі, Жярі над Гроном, Баньскій Щавніці і в Партізаньскім. По заведжіню новоты в михалівскім шпыталю ся тішать і пацєнты того гуменьского. В пятніцю - 27-го новембра 2015 р. і в шпыталю у Гуменнім завели безплатне інтернетове припоїня „WiFi“ у вшыткых його постільовых просторах. Молоды і будучі мамы будуть мочі абсолвовати жывый інтернетовый розговор із своїм партнером і указати наймолодшого члена родины. Іншы собі можуть зачетовати, слухати музику, позерати філмы і хосновати іншы службы. (hu-24)

◼◼ 25 родин зо Сірії приде до Гуменного Уж дакілько тыжднів ся 25 хрістіаньскых родин зо Сірії учіть в Іраку по словеньскы. До Кошыць бы їх мав привезти владный шпеціал

а потім бы ся мали пересунути до Азілового центра – до табора в бывшых касарнях у Гуменнім. Як інформують пресовы аґентуры Словацькой републікы, піде о хрістіаньскы родины, котры собі буде выберати наша републіка сама. Каждый азілант мать право на злучіня родины, то значіть, же із своїма дітми бы мали прийти і матері – інформовав премєр Роберт Фіцо. В Гуменнім бы ся мали стримати 21 аж 30 днів, што є потребный час на здравотны процедуры. Аґентуры інформують, же то суть школованы люди, міджі котрыма суть лікарі, умелці, ремеселници і многы з них перед пеиходом ісламской державы подникали. Потім їх під охранны крыла возьме Нітряньска архідіецеза.

(Korzár)

◼◼ Панахіда жертвам голодомору на Україні За участи шырокой громады і віруючіх ся 29-го новембра т.р. у Пряшові одбыв святочный пєтный акт і была одслужена панахіда за жертвы голодомору на Україні в роках 1932-1933. Голодомор собі в тім часі выжадав смерть міліонів людей. Місцьом споминаного акту быв ареал православного катедралного Храму св. Князя Александра Нєвского, де од року 2006 стоїть памятник у формі православного хреста з написом: Жертвам голодомору на Україні в роках 1932 і 1933. участници пєтного акту ку памятнику жертвам голодомору положыли вінці і запалили свічкы.

(TASR)

◼◼ Пряшів мать схваленый розрахунок Місто Пряшів мать схваленый вырівнаный розрахунок на будучій рік в сумі 66 міліонів евр. Розрахунок рахує з приятьом уверу в обємі 5 міліонів евр, котрый хоче выужыти на інвестіції, а часть з нього і на фінанцованя попередніх уверів. Згруба 10 мілонів з того піде на капіталовы вытраты, як проєктова документація на три ставбы. До приправной фазы ся дістане реконштрукція уліці Ку квасній воді, дорогы на уліці Під Дебрями і перша етапа Централного містьского парку на Секчові, де місто чекать іщі дорішіня маєтково-правных справ.

(Korzár).

◼◼ Бардейов уж 15 років в УНЕСКО

Місто Бардейов собі тото року припоминать уж 15 років од запису до списку дідовизны УНЕСКО, але таксамо і 774 років од першого писмового документу о місті. Бардейовскый історічный центер є характерістічный своїм россяглым намістьом, шахово розвинутыма уліцями з ясно накресленов урбаністічнов схемов. Центер старого міста є обколесеный добрі передуманым сістемом мурів. Розвиток міста і його привілеґоване поставліня при знамій об-

Ч. 22 2015 ходній дразі в 15-ім і 16-ім ст. ся одзеркалив в урбаністічнім і архітектонічнім выразі міста. Бардейов належыть меджі першы міста на Словакії в оціньованю історічных центрів з погляду їх утриманя. І зато місто і в сучаснім часі продовжує при обнові свого характерістічного колоріту з цільом сокочіня історічных обєктів, за котры было оцінене. О тім свідчіть і европска ціна Злата медайла, котру місто дістало в 1986 році. Тым ся Бардейов записав ку такым містам, котры належать меджі европскы дорогоцінности. Далшым іщі вызначнішым оцініньом, є запис міста Бардейов до списку світовой дідовизны УНЕСКО. Поступнов обновов перешов центер міста і навколишні уліці, недавно то быв Парк Еміла Корбы за базіліков.

(Naše novinky)

◼◼ Архієпіскоп Бабяк оцінив пріматора Свідника Пряшівскый архієпіскоп Ян Бабяк прияв 24го новембра 2015 р. в архієпіскопскій резіденції у Пряшові Яна Голодняка, пріматора міста Свідник, котрому передав Злату медайлу благославленого єпіскопа і мученика Павла Петра Ґойдіча. Оцініня му уділив за добру сполупрацу, розвиток і шыріня доброго мена Ґрекокатолицькой церькви в місті Свідник і на Словакії і міморядный особный поділ і підпору при утримованю кіріло-методьскых традіцій. На святочнім акті брали участь помічный пряшівскый єпіскоп Мілан Лах, священици і робітници архієпіскопского уряду. У Свіднику жыє коло 12 тісяч жытелів векшынов ґрекокатолицького віросповіданя, котры навщівляють дві ґрекокатолицькы церькви.

(Korzár)

◼◼ Ладомирова до волеб з Йозефом Жаком Село Ладомирову (окрес Свідник) веде од зачатку новембра заступаючій староста Йозеф Жак. Рішыть великы проблемы і сельскый довг 300 тісяч евр. Посланці сельского заступительства в Ладомировій вырішыли о тім, же село по одкликаню старосты Ладіслава Бойчіка, котрый дістав 3-річный варунок за субвенчный подвод, поведе до волеб подникатель Йозеф Жак. З посланця ся так од 3-го новембра став заступаючій староста. Дотогды вів село Владимір Чіпак, котрый ся дочасного старостованя зрік про іншы робочі повинности і остав холем на посланецькій позіції. „Ословили ня посланці. По моїм неприятю ня пересвідчали, жебы єм взяв функцію, а так по довшім роздумованю єм дав згоду,“ прозрадив Жак. Вздав ся права голосованя, же не буде за себе голосовати. З пятьох посланців трьоми голосовали за двоми были проти ньому. Найперше голосовали посланці за Владиміра Цупера, котрого пропоновав його колеґа із заступительства Павол Єсенскі, кідь дістав мало голосів, запропоновали і зволили Жака. Як заступаючій староста хоче забеспечіти нормалный ход села і вернути му добре мено. Валал перебрав з довгом і заблокованым контом, село пришло і о служобне авто. Першорядыма задачами, котры перевзяв, є їх вырівнаня і догваріня сплаткового календаря. Довгы пробує рішати і пожычаньом фінанцій із властной кешени, чім ся намагать одвернути грозбу силеной справы. Конзултовав о тім і з міністерством фінанцій і пропоновав, так же силену справу не жадають.„Хочу, жебы ся валал надале намагав о проєкты з европскых фондів. Силена справа нич не вырішыть, є ньов хранене лем конто в банці а маєток села підлігать екзекуції.“ Выгодов при рішіню проблемів села можуть быти його менежерьскы скусености в подниканю. Вольбы старосты в Ладомиро-

Ч. 22 2015

iнфо РУСИН

Інформачный сервіс

5

вій будуть 9-го апріля 2016 році, кандідаты ся мусять зареґістровати до 14-го фебруара 2016. Ці буде кандідовати Й. Жак, іщі нер знать.

(Korzár)

◼◼ За познаньом історії до Ужгороду

Місто Ужгород є центром Закарпатьской области Україны з нецілыма 120 тісяч жытелями. Векшына людей із Словакії ту ходить на накупы, што є шкода, бо місто понукать омного веце. Недавно ся о тім пересвідчіли школярі і учітелі руського языка з Основной школы на Конштантіновій уліці в Стропкові, котры ся выбрали на научну путь за познаваньом історії і сучасности того старинного міста. Першым їх заставліньом была домінанта міста – Ужгородьскый град, котрый ся находить в центрі міста на Замоцькім верьшку. До днешніх днів ся Ужгородьскый град утримав в автентічній пятиугловій зоставі з пятьох башт і охранных мурів. Є то унікатный взор баштовой сорты i дорогоцінность архітектуры романьского штілу. Ку ньому веде пішый міст через ріку Уг. Называють го і міст замкнутой любови. Потіхов є і погляд на найдовшу липову алею в Европі. Лем дакілько метрів од граду ся находить Сканзен русиньской културы, де школярі виділи прекрасны деревяны хыжкы, господарьскы будинкы а докінця і школу. Їх увагу собі здобыв головно деревяный Храм святого Михала з 16го ст. привезеный з Мукачова, в котрім ся доднесь при різных нагодах одправляють святы літурґії. Стропківчане навщівили і ґрекокатолицьку катедралу Воздвиженія святого хреста. Храм несе тіпічны знакы барокового штілу, а інтерьєр елементы рокока. Іконостас походжать із 1799 року. Стропківскы турісты попозерали і пыху Ужгороду – Храм Хріста Спасителя – православну церьков, котра є головным катедралным храмом православной церькви в Ужгороді, яка была выбудована в році 2000 у тіпічнім староруськім архітектонічнім штілі.

(Naše novinky)

◼◼ Пряшову прибыли 4 памяткы Меджі вызначны памяткы Пряшова прибыли далшы штири – парный рушень Маллетка, збірка сакралного уміня, памятна подія рогласового высыланя в роках 1938 аж 1944 і памятный день першой депортації жыдівского жытельства з Пряшова. Найвызначнішы сучасти културной дідовизны, покы не суть хранены высшыма предписами, можуть быти залучены до евіденції памяток міста Пряшів. Ку дотеперішнім памяткам, котры зачала самосправа евідовати од 2009-го року, 11-членна комісія рішала о 13-ох пропозіціях, з котрых выбрали споминаны 4, котры схвалило і містьске заступительство.

(Korzár)

◼◼ Найліпшы фотоґрафы Із 2 і пів тісяч фотоґрафій клуб Бардаф акцептовав скоро штири стовкы і уділив 75 цін. Бардаф (бардейовскы аматерьскы фотоґрафы) належыть міджі найліпшы европскы клубы аматерьской фотоґрафії. Цінов з австрійского Лінца в минулім році ся етабловав міджі десять

найліпшых клубів з цілого світа. Каждый рік орґанізує два міджінародны фотосалоны. На ярь „Spring Photosalon“ Бардейов, а на осінь „Bardaf International Exhibition“. На тогорічнім осіннім фотосалоні ся змагало 222 авторів із 44 країн у пятьох катеґоріях. Шпорті, країні, путованю, УНЕСКО і вольній темі. Чорнобіло і фаребно. „Задачов фотоґрафа не є указовати тото, што є уж знаме, але провоковати. Чаро ся вынурить тогды, як ся подарить выстигнути чоловіка цалком новым способом,“ говорить єден з минулорічных поротців, польскый професор Серґіус Сахно. Вернісаж міджінародной выставы ся одбыла в новембрі. Навщівници ґалерії на Раднічнім намістю в Бардейовскых Купелях будуть мочі оцінены фотоґрафії позерати до половины децембра. І цільом 4-го річника змаганя є пропаґація вытварной фотоґрафії. Найліпшым автором ся у тім році став Роланд Ганк з Німецька. Ціну міста Бардейов здобыв польскый фотоґраф Вацлав Турек за фотоґрафію Гусліста.

(Korzár)

◼◼ Свідник - Даколи і теперь Така є назва выставы фотоґрафій у Свіднику, у місті, котре собі того року многыма подіями припоминать вызначный юбілей – 660 років од першого документу. У новім зреконштруованім Домі културы є споминана выстава зряджена у выставній салі. Выстава фотоґрафій ся стала і неформалным уведжіньом до ходу того простору, де ся будуть і в будучности реалізовати різны акції і выставы. Як в часі отворіня выставы повів пріматор Свідника Ян Голодняк, тота выстава є унікатна тым, же барз пересвідчіво документує, як ся наше місто мінило за остатні десятьроча, практічно зо села на модерне окресне місто. І так як фотоґрафії з минулости ся днесь стали цінныма документами історії Свідника, сучасны фотоґрафії ся стануть в будучности тыж документами того, як вызерав Свідник в тім часі. А то є велике значіня фотодокументації і заслужне діятельство фотоґрафів, котрым пріматор высловив слова подякы. То суть Іван Чіжмарь, Павол Зозуляк, Йозеф Лельо, Осиф Родак, Михал Кость, Іван Рудый, Анна Лажова, Роман Артім і Яна Пірщова. Выставу Свідник у фотоґрафіях – Даколи і теперь у выставній салі Дому културы у Свіднику можуть навщівници попозерати і в тых днях.

(Naše movinky)

◼◼ Передрождественный духовный спів Традічну передрождественну атмосферу приближыла участникам і тогорічна подія – концерт духовного співу, котрый ся одбыв в неділю 13-го децембра 2015 р. у Ґрекокатолицькім храмі Матері неперестанной помочі у Старій Любовні. На храмовім концерті выступили співацькы хоры і фолклорны ґрупы із Старолюбовняньского окресу, як дорослы і дітячі колектівы з нашых сел - Чірча, Якубян, Орябины, Камюнкы, Шамброна, Великого Липника, Удола,

але і з Плавча і іншых сел. Участници той передрождественной події собі могли выслухати велике колядкове богатство Русинів і Нерусинів. Концерт своїм выступом збогатила як гость і Анна Сервіцька з Пряшова, наша знама співачка народных і духовных співанок. Модераторьскым словом подію провадила Данієла Деревяникова з Орябины. Орґанізатором події быв Любовняньскый освітній центер в сполупраці з Ґрекокатолицькым фарьскым урядом у Старій Любовні (-МК-)

◼◼ Пряшівскa унiверзіта мать за собов комплексну акредітацію Філозофічна факулта Пряшівской універзіты в Пряшові мать за собов комплексну акредітацію. Акредітачна комісія схвалила факулті вшыткы предложены бакаларьскы, маґістерьскы і докторандьскы проґрамы. Акцептовала і жадости о акредітацію прав на реалізацію габілітачного конаня на выменованя професорів. Актуално мать пряшівска Філозофічна факулта акредітованых 35 штудійных проґрамів на бакаларьскім ступні, 33 проґрамів на маґістерьскім ступні, 16 проґрамів на докторандьскім і 13 одборів, в котрых діспонує правами на габілітачне установлююче конаня.

(Korzár)

◼◼ Семінар карпаторусиністікы о театрі Інштітут русиньского языка і културы Пряшівской універзіты у Пряшові Вас позывать на 33-тій научный семінар карпаторусиністікы, якый буде 16-го децембра (середа) 2015 р. о 10.00 год. в засідалні Consilium maius (2. шток, ч. 328) Ректорату Пряшівской універзіты, ул. 17. новембра ч. 15. З лекціов на тему Розвой аматерьского театра у карпатьскых Русинів в міджівойновім періоді і формованя народностного театра (1919 – 1938) выступить Мґр. Валерій Падяк, к. н. з Інштітуту русиньского языка і културы Пряшівской універзіты у Пряшові. В проґрамі семінара буде презентація найновшых выдань з карпаторусиністікы.

(-пм-)

◼◼ Вышло нове чісло Русина В тых днях вышло 6-те чісло двомісячника културно-хрістіаньского часопису Русин, котрый выдавать обчаньске здружіня Русин і Народны новинкы. „Вірный Богу, церькви і народу“ - є назва першой статі, котра є присвячена жывотному юбілею – 60-ым народенинам отця Франтішка Крайняка, ґрекокатолицького священика в селі Камюнка, шефредактора Ґрекокатолицького русиньского календаря і актівного ініціатора выдаваня русиньской літурґічной літературы. Обсяг часопису Русин творять і многы рефераты домашніх і загранічных лекторів, котры одзвучали на Міджінароднім конґресі русиньского языка, котрый ся одбывав у Пряшові з нагоды 20-ой річніці кодіфікації русиньского літературного языка. В часописі найдете і інформації о новых русиньскых выданях.

(-ак-)

6

Нашы особности

Ч. 22 2015

iнфо РУСИН

Йосиф Ґаґанець – пряшівскый єпарха Не люблю ходити по цінтерях, але даколи час од часу мусиме там зайти. Лем так іду помалы і виджу напис на камені по руськы, русиньскы, церьковнославяньскы – азбуков, найчастіше по словацькы, по мадярьскы або по німецькы. І в другых країнах на цінтері собі додумаме коло написів на камінных, мраморовых таблах, хто ту жыв або жыє, бо мена то прозрадять. А так на пряшівскім цінтері каждый рік на Душічкы виджу высокый бетоновый крест, під котрым спить свій вічный сон Йосиф Ґаґанець. Напис латиньскый із вшыткыма высокыма тітулами. Тот єпіскоп ґрекокатолицькой церькви в Пряшові не є похованый в кріпті, але на обычайнім цінтері. Окрем іншых писав о нім Ґавріїл Бескид, Ґабріел Секелі, Петро Крайняк і далшы. Хто то быв. Теодозія Латтова Народив ся 10-го апріля 1793-го року, покрещеный быв у Вышнім Тваріжцю, бардейовского окресу. Мама была з родины Лупковічовой, походила з Вышнього Верлиха, де дідо быв півцоучітельом. Од малости Осиф любив учіти ся , чітати і мав інтерес о вшытко довкола. Йосиф Ґаґанець учів ся в основній школі в Бардейові на самім зачатку 19-го столітя, далше учів ся на ґімназії і жыв в піарістічнім монастырі в Шаторая Уйгель, філозофію штудовав у Великім Варадині, теолоґію у Тырнаві. В тім часі не было єпіскопа ани в Мукачові ани в Пряшові так за священика го высвятив єпіскоп Самуел Вулкан у Великім Варадині. Служыв в Руськых Пеклянах, то є родне село блаженого єпіскопа Павла Ґойдіча і в мадярьскім селі Вісло, днешня жупа Боршод і інде. Быв женатый, но жена му умерла, остала дівка Анна. В 1835-ім році быв выменованый за члена конзісторії при Пряшівскій єпархії і в тім самім році 29-го децембра став ся каноником. По смерти єпіскопа Ґриґорія Тарковіча, першого єпіскопа Пряшівской ґрекокатолицькой єпархії быв Йосиф Ґаґанець менованый капітуларьным вікарьом а 3-го фебруара 1842-го року римскый папа Ґреґор 16-ый потвердив декретом установліня Йосифа Ґаґанця за пряшівского єпіскопа. Декрет підписав імператор Фердінанд V. Высвяченый быв в цісарьскій капліці у Віднi мукачовскым єпіскопом Васильом Поповічом. Йосиф Ґаґанець в історії ґрекокатолицькой церькви по єпіскопови Андрійови Бачіньскім з Мукачова перебрав штафету і став ся вызначнов особностьов нелем в церьковнім, але і в народностнім жывоті при першім возроджіню Русинів і русинства в другій половині 19-го сторіча. Ґаґанець пожадав ужгородьского єпіскопа, абы переложыв до Пряшівской єпархії Александра Духновіча і меновав го 11-го мая 1848го року за каноника і за члена конзісторіалной рады при єпархії. Од того часу аж до свойой смерти Александер Духновіч міг свій народ з благословіньом і ініціатівов од самого єпіскопа просвіщати – учіти, писати учебникы, засновати алумнеї – інтернаты, жебы молоды Русины ся могли учіти, орґанізовав Общества, выдавав місяцесловы – календарі, книжкы. Вшытко, што робив Духновіч, было схвалене і єпіскопом Ґаґанцьом. В ділах політічных, културно-націоналных і світовых його порадцьом быв політік Адолф Добряньскый. За свою єдинодумность із Добряньскым погрозив єпіскопови Ґаґанцьови міністер Бах з Відні. Єпіскоп Йосиф Ґаґанець до жывота єпархії завів порядок і контролю. В авґусті 1843го року выдав своє перше пастырьске посланя, в котрім жадав клерус піднимати і вести бідный народ русиньскый за помочі

доброго слова і наукы. Старав ся о штудованя і выхову священиків – патріотів, жебы в часі твердой мадярізації доказали свому народу передавати як церьковны так і народны традції з ґенерації на ґенерацію. Рішав і соціалны проблемы в єпархії – подарило ся му підвышыти плат про священиків, каноників і єпіскопа. Пару раз быв у Відні, де рішав тоты фінанчны діла про єпархію, підпоровав дяків і будованя новых храмів, з Духновічом закладав новы церьковны школы, в котрых мали учіти містны священици, зебеспечовав з Духновічом учебникы, молитвенникы, жебы звышовати ґрамотность а як єпіскоп Бачіньскый так і він жадав, жебы священици выховавали своїх дітей в любови до выходного церьковного обряду, жебы знали язык своїх родічів і жебы штудовали. Ґавріїл Бескид писав і о єдній пригоді – кедь імператор з Відні навщівив у Пряшові Катедралный храм і учув прекрасны співы під діріґованьом Михала Стареньского, быв очареный. Ґаґанець мав в плані в Пряшові отворити богословску семінарію, але втогды ся му то не подарило. Но вєдно з Духновічом, Добряньскым і далшыма засновали Пряшевскоє літературноє заведєніє і інтернат про русиньскых штудентів – Алумнею, при Обществі св. Йоанна Крестителя. На памятку того в Пряшові інтернат на уліці Сабіновскій 2 дістав до свойой назвы і мено Александра Духновіча. Ґаґанець підпоровав Павловіча, хотів, жебы тот пришов до Пряшова, але Павловіч присвятив свій жывот Маковіці, зістав в Свіднику до смерти. Помагав і священикови Юлійови Ставровскому Попрадови, підпоровав орябиньского священика Михала Михалича, Михала Бескида, котрый быв в тім часі в Чертіжнім. На хвалу Ґаґанцьови і далшым мож прираховати і заснованя втогды проґресівного Общества св. Йоанна Крестителя і Василія Великого в Ужгороді і далшы. Йосиф Ґаґанець вів Пряшівску єпархію 34 років, высвятив 237 священиків, з них 12 про тодгышню Холмску єпархію, за што руськый царь Александер Другый подаровав му прекрасно ілустрованый молитвослов. Окрем того вшыткого быв зато, жебы ся галицькы і угорьскы Русины зъєднали, жебы азбука была письмом місто латинікы, котру поважовав за першый крок до асімілації Русинів. Приятелив ся і з Словаками – з Андрійом Радлиньскым, Йонашом Заборьскым, мав добре одношіня ку Матиці словацькій в Мартіні, як і Адолф Добряньскый. Як пише Ґавриїл Бескид, котрый походить з родины многых священиків і правників із споминань в родині – за Ґаґанця быв переробленый єпіскопскый палац, збудованый іконостас в катедралі, выробив го різбарь Юрій Роман, были намальованы образы од маляря Алберта Тикоша і так далше. Іші бы требало спомянути, же кідь пришла револуція 1848-49, Ґаґанець мусив ся скрывати в нашых селах. Револуціонаре

ся вторгли до єпіскопской резіденції і наробили в ній великы шкоды. 27-го септембра 1849-го року Ґаґанець скликав засіданя, там ся вырішыло, же треба выслати посланців до Відні, жебы забеспечіти права про Русинів – в злагоді з уставов із 4-го марца 1849-го р. Делеґація одышла 1-го октобра а до Відня пришла 10-го октобра. В ній быв і Афолф Донбряньскый і його брат Віктор Добряньскый – священик, котрый предступив перед цісаря. І тото треба нам знати, за што на цісарьскім дворі домагали ся нашы предкове. Умер Йосиф Ґаґанець 22-го децембра 1875 р., перед 140 –ома роками.

Історічный календарь Історія далека і близка, познана і непознана, забыта і незабыта, потверджена і непотверджена – така є і наша історія. І другы народы мають свою історію, дакотры подрібно списану, дакотры ні. А бывать так, же історію народа ці етніка дахто творив, дахто писав, охабив памятку, але народa уж ніт. Вляв ся до іншого. Його долю перебрали іншы народы. Мы Русины маме щастя – свою історію пишеме далше. Т. Латтова Што ся робило в нашім реґіоні перед пару сторічами? Остали дакы споминкы в старых літописах? Так, наприклад, в Іпатіївскім руськім літописі ся споминать, же в 1240-ім році галицькый князь Данило Романовіч як ся дізнав, же на Ґаліцію напали Татаре, понагляв ся домів з Угорьского кральовства, де быв

Ч. 22 2015

iнфо РУСИН

Із нашой історії

7

Свадьбяный ручник Свадьбяный ручник є вышыте декорачне простераня з дома тканого полотна. Свадьбяный ручник є предметом народной културы і народной творбы выходных Славянiв. Од прадавна нашы предкы не хосновали свадьбяный ручник лем як даяку естетічну, но i як рітуалну обрядову рiч. Взоры вышыты на ручнику не были лем окрасов штоденного жывота, но мали і сімболічный характер заміряный на невидительны споïня чоловіка з його родом і предками. Жрідло: holosy.sk, обробив: -пемРучникы ся хоснують скоро на каждiй свадьбі, хоць традіція вышываного ручника ся в сучасности утримує лем у дакотрых родинах а во векшынi ся свадьбяный ручник замінять купленым або дома тканым бiлым ручником. В минулости ся міджі нашыма предками традовало, же свадьбяный ручник представовав жывотну путь, по котрій мусять іти молодый i молода як муж і жена і зато ручник мусив быти з єдного фалатка полотна, як і молоды мають лем єден жывот. Почас свадьбы ся в минулости хосновало веце сорт вышываных ручників – пiд колiна почас одобераня, на ікону, під хлiб і сiль, пiд свящаник, на звязаня рук молодых, ручник, котрый приношала невiста свекрi, ручник про старосту, про старшого дружбу і т.д. Почас присягы на вінчанці молоды клякали на „вінчальный“ бiлый вышываный ручник, котрый сімболізовав хмару, на котрій плавали молодый з молодов, як бы были на час вытягнуты з поземского світа і перенесены до Царьства Божого, де проходило благословіня їх вінчанкы. Свадьбяны ручникы мали розміры коло 0,5 метра шырькы і довжку од 2,5 – 3 метрiв, што сімболізовало драгу жывота молодых. Розмiры ручника ся мусили дiлити чіслом 7. Вышывка мусила заповнити минималнi четвертину каждой половины ручника. Середина ручника мусила быти порожня без вышывкы – місце про Бога. Свадьбяны ручникы ся вышывали і вецефаребны, но перевладали як гость у краля Белы Четвертого. Ішов через Бардейов, в літописі ся споминать як Бардуєв. В далшых роках 1241-42 Татаре спустошыли цілу угорьску країну, значіть і цілу Карпатьску Русь, міста были розбиты, замкы зруйнованы а села спалены. Згоріли і вшыткы архівы. Люди сховали ся до гір, лісів, до скал. Вшытко згоріло нелем у нашых Карпатах, але і в цілім Угорьску. Пропали писемны доказы о нашій старій історії. Перед 700 роками – то є 1315-го аж до 1320-го року на Земпліні было повстаня, котре вів жупан Петро Петровіч проти папского васала, краля Карла Роберта. Післав го ту з Італії папа римскый. Повстанці проти римского аґента выбрали на угорьскый престол староруського галицького князя Льва Юрійовіча. В далшых роках до нашого краю ся наперли чуджі феодалы – італійскы, німецькы, угорьскы і далшы, котрым кралі Карл Роберт і Людовік Першый з Анжуйской дінастії зачали шыроко роздавати земли вєдно з нашыма предками, вольныма ґаздами, котры жыли на своїй земли. О 12 років пізніше пришов на нашы земли латвійскый князь Федор Теодор Корятовіч. О нім сьме уж писали, але вірю, же ся ку тій части нашой історії іщі вернеме.

чорно-червены ручникы. Червена нитка сімболізовала гордость, силу, богатство i народну приналежность. Поздовжны краï ся не обшывали ниякыма ажурками, а лем ся підшывали класічным способом єднов нитков, жебы жывот молодых быв простый, неперерываный і без проблемів (узлів), так як тота ціла нитка. Свадьбяный ручник не окрашали ани ажурками – мережками, жебы жывот молодых не быв дiравый. Свадьбяный ручник зачінали вышывати у четверь рано за выходу Сонця. Вышывали го лем через день, обернуты тварьов ід облаку. Ручникы вышывали з двох сторон – сторона молодого і сторона молодой. Обидві стороны мусили быти іншакы, в припадi, же ся вышывав єднакый взор, мусило ся зробити холем 10 розділів. На свадьбянім ручнику ся вышывали пары жаворонкiв, соколiв, пульок, павів, когутів (у бойовій позіції), або голубів, котры сімболізовали молодого i молоду. Пташкы сімболізовали родинне щастя, вiрность і любов. В 1830-ім році в Будіні вышла Церьковнославяньскоруська ґраматіка – Ґраматика Славо Рутена Михайла Попа Лучкая. Была написана нелем по старославяньскы, але і народным языком з Лучок коло Мукачова. Было то перше ґраматічне описаня народного языка. В роках 1849 – 1850 на челі з Адолфом Добряньскым зачало ся перше оброджіня Русинів. Його брат Віктор быв втоды школьскым іншпектором. На уліцях, на штатных урядах были руськы надписы. Ужгородьска римокатолицька ґімназія перешла на руськый язык, урядованя было і по руськы, літературный язык быв выбраный втоды уж готовый а то руськый язык. І так далше. Не было то довго. О два рокы Добряньскый одходить з Ужгорода і на Маковіці дав до порядку земли людей, котры ослободили ся од панщіны. Оброджіня Русинів підхопили і меджі народом шырили далшы патріоты – Духновіч, Павловіч, Раковскый, Сабов, Попрадов і іншы. В 1870-ім році Добряньскый на конґресі католиків Угорьска выступав за автономію уініятьскых єпархій - Пряшівской і Мукачовской. Пришов заказ вжываня руського языка, розбитя Общества Василія Великого, атентат озброєных гонведів на Добряньского, вышмарили русиньскых учітелів, настала мадярізація. Хто з інтеліґенції не хотів піддати ся тому тренду, утікав до Росії, наприклад

Нашы предкове николи не вышывали зозулькы – сімбол вдовства, соловїв – сімбол неженатых парібків, невiрности. Квіточкы ся вышывали як охрана перед злыма силами, но і як желаня молодым здравя, богатства i вельо дiтей. На боці молодой вышывали ружы – сімбол красы, лелiї з крестиком – сімбол непорочности, бринчкы – сімбол вірности, мак – сімбол утриманя роду. На боці молодого вышывали виноград – сімбол богатства, дуб – сімбол силы, калину – сімбол доброго родинного жывота. На верьхнiй части вышывкы в давній минулости вышывали даякый стром, в пізнiшых часах ся стром замінив крестом, котрый ся вышывав на обидва бокы вышывкы і міджі кресты ся вышывало свадьбяне колечко з ініціалом мена молодого або молодой. Свадьбяне колечко было закінчене на верьху корунов – сімболом вінчаня. Вышывка мусила быти красна і чіста з обидвох боків – з передньой про молодых і з руба про Господа Бога. По свадьбі молоды скрутили ручник до ролкы, жебы хоцьякя нечіста сила, кідь перейде по кружку ручника, порозуміла, же ту не мать своє місце і хранили їх як сімбол доброго i щастливого жывота. Ручникы ся хосновали лем раз і николи ся не пожычали – тадь ани жывот собі не можеме пожычіти. Кідь быв родинный жывот маïтелiв ручника щастливый, тогды ся в родинi передавала з поколіня на поколіня лем його взорка. В припадi, же ся жывот родічів не выдарив, їх дiвкы собі на вiнчанку вышывали іншакы взоры.

учітель Віктор Кімак, священик Мондок і много далшых переслідованых Русинів. В 1877-ім році пришов Етвешів закон о повиннім учіню мадярьского языка у вшыткых основных школах, народных церьковных школах. Протестовав проти того в угорьскім парламенті Адолф Добряньскый, посланець за реґіон Маковіця. Друге оброджіня Русинів было в 20-х і 30-ых роках минулого столітя а третє настало по 1989-ім році. Є то наш час.

8

70 років ТАД – 60 років ПУЛС

iнфо РУСИН

Політіка

Ч. 22 2015

Мої пережыты рокы з нашов културов (5) (Продовжіня з попереднього чісла ІР)

Так, а уж ся то зачало, про орґанізачный адміністратівно-приправный штаб америцького заязду ПУЛС-у не платить жадна доволенка, бо тогдышній директор театру Йосиф Фельбаба розділив задачі окремым одділіням і їх ведучім. А про мене найвекшым несподіваньом было, кедь мі повів: „А ты Андрюша будеш на тото вшытко доглядати, бо ты із ансамбльом тыж підеш до Америкы. Словконцерт у Братіславі дав пропозіцію, же на такый заязд є потрібный і манажер, т. є. орґанізачный робітник, котрый бы быв напомічный умелецькому шефови по різных іншых як проґрамовых вопросах. Бо на такім довгім турне і з тівкыма людми може ся хoцьшто пригодити. А я прийду за вами, але то аж ку кінцю, може і до Голівуду.“ ПУЛС на Канадьско–Америцькім турне Андрій Гнат, Заслуженый працовник културы Фото: архів автора

▲▲ Пульсаци - Ярощак, Пригода, Ярощакова.

І так сьме ся пустили до нелегкой а до тогды іщі не цалком знамой роботы. Зробили сьме выбір кроїв, а было того невроком, лем як тото вшытко запаковати? Раду сьме дістали од приятелів із братіславского СЛУК-у: „Крої і їх потрібны сучасти запакуйте до великых куфрів.„ – повіли нам. І так сьме зробили, накупили сьме вецей як 80 куфрів і до них ся вшытко поукладало. А наконець было треба зробити супис каждого куфра, што у нім є - про цолників, котры тото вшытко, ку тому і музичны інштрументы, як наприклад цімбал, контрабас і 12 бандур - запрацують до такзваного АТА карнету. Каждый куфер і потребны лады были очіслованы од чісла 1 до 80 із пописом о їх обсягу. Дале через Словконцерт і Міністерство културы ся выбавляли служобны пасы і летенкы а дома сьме орґанізовали втоды іщі пожадоване очкованя каждого члена заязду проти у нас незнамым хворотам. А проти традічным хворотам або уразам сьме ся поістили скоро єдным куфром нашых ліків, котры ани не были хоснованы, бо членове ансамблю ся так фізічно і псіхічно на тот заязд приправили, же нашы лікы хвала Богу зостали у куфрі і так ся привезли назад домів. Найвекшу заслугу на приправі і пакованю кроїв мала тогдышня ґардеробєрка Жофія Сентешійова. Ку тому іщі на салах ансамблю „під старов цегельньов„ ся „брусив“ проґрам під веджіньом пані Меланії Нємцовой, котрій помагали Юрій Цімбора, Мірослав Бурґр, Ярослав Покорный, але і Іван Чісарік і Юрій Ґоґа. І так настав час зробити конечну коректуру, послідній выбер членів по окремых частях, бо до нашых першых пропозіцій засягла і тогдышня „высша міць„ а так дакотры співаци або танечници „мусили„ зостати дома. На щастя в тім часі ансамбель мав достаток членів, же было з чого выберати і кедь правда є, же до орхестра треба было двох грачів пожычіти, жебы музика была штонайякост-

ніша і так сповняла потребы співу і танця. А были то дві екстерны гуслісткы із кошыцькой конзерваторії. Конечный список вызерав так, же на америцьке умелецьке турне ішло 23 співаків і співачок, 17 танечных парів, 14 членів орхестра і 9 членів умелецько-технічно-орґанізачного забеспечіня, в тім і заступця Словконцерту а ку кінцю заязду і директор театру Йосиф Фельбаба. Але неутримательні ся ближыв час одходу „Піддуклянців“ за ОКЕАН. Уж саме подуманя на 80-денне перебываня у чуджім світі выкликовало у каждого з нас побойованя і чудный неспокій. Одход до незнама! Што вшытко ся за тот час може стати? Одлучены од свойой домовины, од своїх родин... Но 80-членный колектів быв достаточні великый, способный і силный одогнати од себе сентіменталность а так выкликати гордость і довіру - гордость на достойну репрезентацію свойой країны, свойой народной културы у тім „приповідковім світі„. Із такым надійным ентузіазмом 17-го септембра 1972 року членове ансамблю розлучали ся із своїм містом Пряшів і сідали до своїх автобусів, котры їх одвезли до Братіславы, до готела Карлтон, жебы іщі остатню ніч переночовали дома, на Словеньску. Меджі тым было потрібно вшытку служобну баґаж одвезти на летіско, на одважіня, жебы єй могли наложыти до ероплану. На другый день рано 18-го септембра сьме на братіславскім летіску сідали до великокапацітного 168-містного летадла Чеськословеньскых аероліній ІЛ-62, котре нас одвезло на Рузіньске летіско до Прагы. Ту, по наступі далшых пасажірів летадло продовжало у своїм 9-годиновім леті із короткым меджіпристаньом на натанкованя в Ню Фонтланді у місті Ґандері аж до канадьского Монтреалу. Уж вночі на Меджінароднім летіску нас із своїм штабом привітав пан Сол Гюрок з пожеланьом щастливого і успішного гостьованя на Североамерицькім контіненті. Парадны автобусы нас одвезли до монтреалского готела „Тге Квінс“, у котрім сьме были уквартельованы цілый першый тыждень. Першы два дні сьме спознавали місто, чім сьме ся акліматізовали і приспособльовали на іншый час. Але треба зачати і робити, бо час не пустить. Такой на другый день была

▲▲ Ярощак, Мачошкова, Гоголко. напланована репетіція проґраму, а то в „Арені Моріс Рішар„. По дрібных коректурах в проґрамі 21-го септембра 1972 року одбыла ся премєра нашого умелецького турне на америцькім контіненті. Хоць проґрам быв нераз репрізованый дома і в іншых країнах, ту в Монтреалі на першім выступіню было на вшыткых членах видно велику одповідность за свій выкон в окремых проґрамовых чіслах. На сцені были вывішена Чеськословеньска і Канадьска штатна застава, емблем ансамблю із знаком Дуклі, а на зачатку перед Овертуров ся грали гімны обох країн. Успіх быв величезный і спокійность на обидвох боках. Штиритісячова Арена была заповнена до посліднього містечка, а то на вшыткых трьох выступлінях. Хвалебно оцінили проґрам уж втоды „ДУКЛІ„ і членове нашого конзулату, монтреалска преса і барз дяковав і ґратуловав пані Меланії Нємцовій і цілому колектіву і сам пан Сол Гюрок. Дуже приємна была стріча із краянами - Русинами і Українцями. Уж день перед монтреалсков премєров позвали цілый ансамбель на стрічу до свого клубу. Было то миле і сердечне спознаваня. По дружній бісіді членове хору заспівали пару нашых співанок а ку ним ся придали і нашы гостителі, і музиканты заграли і до танця. По Монтреалскім успіху чекало колектів стягованя до головного міста Канады – Отавы, де вечур 26.9. нас чекала іші зодповідніша премєра як у Монтралі. Выступліня ся очековало в „супермодернім“ театрі „Опера гавз„. А знова на сцені заставы обох країн. Вечур в салі ся ніс у святочній атмосфері за участи діпломатів многых країн, а наш колектів прийняв і Чеськословеньскый вельвысланець в Канаді із своїм діпломатічным збором. А іщі мала познамочка, же про великый успіх ансамблю у Монтреалі, о котрім ся в Отаві дочули, листкы ся продавали і на стояня. Готел “Бейкн Армс“ нас притулив на коротку ніч, бо на другый день рано уж автобусы з нами уганяли понад Ніаґарьскы

Ч. 22 2015

iнфо РУСИН

водопады до найвеце Русинами заселеного міста онтарійского Торонта. Ту ансамбель быв два дні а уж першый день собі нас „порозоберали„ краяне на навщівы до своїх клубів а дакотры і домів. Єдным із орґанізаторів такых стріч быв наш краян Михал Лукач родак із Нижньой Яблінкы. Бывали сьме в готелі Кінґ Едвард Чератон а выступліня ся мало зреалізовати на торонтьскім зимнім штадіоні „Мейпл Ліф Ґарден„. Уж перед тым сьме чули, же о наш концерт у Торонті є міморядный інтерес. А же так было, свідчів і выпроданый 12-тісячовый зимный штадіон. Ту была і найвекша навщіва на нашім цілім турне. По выступліню пришли за нами старшы краяне як пан Качур з Радвані або пан Телепчак, родак із Збудьской Білой і много далшых, дяковали нам за прекрасный проґрам, а за вшыткых „нашых„ торонтців Михал Лукач. На далшый день рано сьме з вдяков за тепле торонтьске приятя охабляли тото красне а главні миле місто і продовжовали до далшого канадьского міста Лондон на далшый

70 років ТАД – 60 років ПУЛС

концерт. Уквартельовали нас у краснім мотелі „Говард Йогансон„ а концерт ся започав у вечірніх годинах в заповненій салі Алумі Голл, де доміновали главні молоды штуденты, котрым ся наш, як они говорили „скоро екзотічный проґрам„ міцно любив, што доказовали своїм ляпканьом і дупканьом. А на другый день, было то 30-го септембра сьме на коротко охабили Канаду і перекрочіли канадьско-америцьку граніцю на Віндсорскім мості до міста Детроіт. Настав очекованый час дотулити ся америцькой земли із вопросом „яке то там буде?„ Але ту треба повісти, же были сьме скламаны, бо місто Детроіт і втоды было єдно із найпромысловішых міст - знамы автомобілкы Форд ітд. Місто задымене, нечісте, саджа, смоґ, сама фабрика. І готел „Туллер„ у котрім сьме бывали не быв такый атрактівный як дотеперішні у Канаді. Але заспокоїли нас двоми краяни – отець із сыном Ґоґальовці, тыж радваньскы родаци, котры пришли посмотрити наш колектів аж з Пітсбурґу, о нашім приході до Детроіту ся дізнали од своїх знамых із Торонта. „Не бійте ся, Америка є прекрасна, то лем тот Детроіт є такый страшный, бо ту вельо фабрик і вельо „чорных„ – повідав нам пан Андрій Ґоґаль. Але тото місто не убрало на наладі колектіву, бо такой в тот вечур нас чекало перше выступліня на америцькій земли, у штаті Мічіґен. Знова у переповненій салі „Масонік Аудіторіум„ быв дуже успішный концерт, і каждый танець і пісня были міцно одаплавдованы із выкриками „БРАВО!!!“. Може і зато на другый день были два коцерты, першый пополідне як матіне а другый вечур, но обидва были успішны знова при переповненій може 2-тісячовій салі. І так сьме ся із Детроітом розлучіли. Лемже ту треба іщі до-

9

дати, же колектів ансаблю по Америці не ходив сам. Допровод по вшыткых боках быв перфектні забеспеченый, а то як з боку орґанізачного, технічного і доправного, а то манажером компанії. Тым быв Курт Нюмен, умелецькым коордінатором быв уж нам знамый Сімен Семенов, далше то были майстры технікы – світла, звуку і сцены. Но таков душов цілого турне была ґардеробєрка Штефанія Черетун. Была польского походжіня, говорила по польскы і по нашому, помагала каждому, де лем было треба. Іщі нетреба забыти на фантастічных шоферів, котры нас і нашы „куфры„ возили по цілій Америці. Із міста Детроіт у Мічіґені сьме путовали до міста Пеорія, котре ся находить у штаті Іліноіс. Уквартельовали нас у готелі Джеферсон, а концерт ся одбывав у красній салі “Шріне Мосґуе“. Як раз ту сьме мали можность видіти жывых Індіанів, котры были на концерті і з великым інтересом слідовали цілый проґрам, якый ся і їм дуже полюбив. Проявляли то нам незнамым скандованьом. На другый день іщі было єдно выступіня у салі Ганчер Аудіторіум, котра была выпродана - мала высше 2 тісяч місць.

6-ый октобер быв про цілый колектів і дакус памятным дньом. Скоро рано сьме путовали до міста Цедар Рапідс, де ся находить єдиный Чеськословеньскый музей на світі, котрый сьме на коротко навщівили. Треба было ся понагляти на летіско, одкы нас летадло сполочности Вестерн аірлаінс шпеціал - обїднаный лем про наш ансамбель, по три і пів годиновім леті доправив знова до КанадыБрітьской Колумбії, до міста Венковеру. Продовжіня в далшім чіслі ІР

Довгорічный соліста ПУЛС Рудо Смотер Присвячено недожытым 80 рокам з нагоды 60-ой річніці ансамблю

Было то іщі колись на кінці 60-ых років минулого столітя. Была вольна субота а нам ся дома погубив телевізор, чорнобілый. Тоды іщі фаребны не были, бо у фарбі ся ани не высылало. Што робити? Субота, оправаря так легко не зоженеш. На кого бы ся обернути? Спомянув єм собі як раз на Руда Смотера. Знав єм, же він ся о таке інтересує, же є технічно зручнішый. А може мать і даякого камарата – оправаря. Но і бринькнув я йому. Кідь єм му росповів о проблемі, такой зареаґовав позітівні, же ся прийде попозерати а потім увідиме што ся із тым дасть робити. Так і было. О пару минут входовый бриньчок оголошує, же Рудо є ту. Андрій Гнат Лем што вошов до хыжы, такой зняв долов задній крыт із телевізора і зачав скушати електронкы, же то може быти лем хыбна електронка. І вера. Якась „ПЦЛ-ка” уж была выпалена. „Та я скочу домів і попозерам, може же даяку найду міджі тым своїм гарабурдьом” – каже Рудо і пішов. А мы дома ся і дакус потішыли в надії, же може ся то подарить і же вечур уж будеме позерати телевізор. І чекаме... Чекаме годину а Руда ниґде, чекаме другу, Руда фурт не є. Наша надія ся помалы страчала... І ту нараз десь по двох годинах чеканя озве ся знова бриньчок. „Слава”- гварю..., „Рудо є ту”. Так і было. Рудо дакус здушеный але усмятый з радостьов підойме руку а в ній електронка і гварить: „ Мам..., ту є. Дома єм таку не нашов, але мам камарата оправаря на Соліварі, зателефоновав єм му а він мі гварить же таку мать. Такой єм сів на біціґлю а гыбай на Солівар. А уж єм і назад. Лем мусиме іщі про істоту выпробовати ці пасує” – гварить. Заложыв електронку до телевізора, запнув і .... фунґує. Образовка ся россвітила, образ наскочів. Вшыткы сьме ся преукрутні зарадовали. По даякім часі гварю: „Рудо, та барз шумні

ті дякуєме..., хто бы быв повів, же ты такый майстер. Но а теперь повіч, же што сьме довжны”. Настало довше тихо, іщі сьме дакус посиділи, телевізор красні ішов а я ся знова звідую, же што за то. А Рудо каже, же собі одскочіть домів а же ся іщі верне посмотрити, ці телевізор фунґує і же такой принесе „фактуру” а же аж потім ся будеме рівнати. Так ся і стало. Коло вечара Рудо пришов із ташочков в руці. Наперед ся позвідовав ці „іщі” телевізор фунґує. Кідь сьме повіли, же вшытко є в порядку, та такой вытяг із той ташочкы фляшку вина, положыв на стіл і каже: „За тото, же ся мі подарило оправити ваш телевізор, єм барз радый а на тот мій аматерьскый успіх собі выпєме із мого хабзового вина. Знате як ня то тішыть? Та на здравя а няй вам іщі довго тот телевізор служыть”. І такый быв наш соліста Рудо Смотер. Окрем співу і музикы ся заподівав многыма справами. Кідь требало - быв мурником, загородкарьом, шофером але главні быв добрым чоловіком. А на ансамбель не дав допустити. Рудо быв першый у роботі, быв першый коло автобусу кідь сьме ішли на заязд – на выступліня. А кідь требало, каждому поміг, порадив. Главні молодым членам

ансамблю, котры по успішнім конкурзі наступили ці уж до хору, балету або до орхестру. Окрем того Рудо быв добрый орґанізатор, все мав добры напады, котры часто были реалізованы. Окрем співу перешов і вшелиякыма постами – довгый час быв і умелецькым шефом ПУЛС-у а то на двараз. Але тов найглавнішов професійов му быв спів. Кідь вышов на сцену, все быв повный доброй дякы, з усмівом на твари, його очі фурт были повны оптімізму, радость было на нього позерати. А як затяг тоту свою „Ей, заграйте, гудаци...” то вшыткым у салі або на амфітеатрі аж поморозкы по хырбеті бігали. А нелем дома, але і далеко за граніцями, скоро по цілім світі. Всяды му добры люди од сердця аплавдовали. Лем велика шкода, же із той енерґії, котру тоды роздавав людям своїм співом, музиков, але і людовым росповіданьом, не зохабив собі дакус і на пізнішы часы. Вірили сьме, же його здравічко ся натівко поліпшать, же іщі будеме мочі видіти і чути нашого Руда. Но не стало ся, тяжка і довга хворота не дала ся окламати, взяла го до співацького неба. Рудо, як раз теперь, кідь „ТВІЙ„ асамбeль славить 60-ку, МЫ – твої бывшы колеґове - на тя споминаме при твоїй недожытій вісемдесятці.

10

Розговор

Ч. 22 2015

iнфо РУСИН

Русины а заникнути? Не вірьте тому: малярь Андрій Смолак Академічный малярь, ґалеріста, учітель і ініціатор множества умелецькых проєктів. Міджі нима многых на утримованя русиньской културы. Не думать собі, жебы быв русиньскый язык на дорозі ку занику. Подля нього, го треба підпоровати міджі дітми і на школах выуков русиньскых звыків, співанок, културы. Вытварник і манажер Андрій Смолак. Таня Рундесова

словацькы, причім передтым сьме мали україньскый язык. Вшыткы предметы, ґеоґрафію і математіку ці хімію нас учіли по україньскы. Словацькый язык сьме мали лем дві годины в тыждню. Хлопці, котры скінчіли школу в Старині а пішли на учньовку до Снины, по словацькы не знали. Не знали правопис і не знають го доднесь. Выучованю не рузуміли.

Не розуміли наприклад чому?

Розумлять вам Словаци, кідь бісідуєте по русиньскы?

Жебы мі Словаци не рузумiли? Тото ся мі іщі не стало. Найвеце приятелів мам Словаків – тілько, же не стигам ходити на їх ославы народенин, свадьбы їх дітей ці на забиячкы. Многых єм научів і співати по русиньскы, докінця єм їм писав тексты нашых співанок і рецепты мойой мамы. Ясно, же головно на перогы. А мої приятелі подля мене змінили назву і рецепт „plnený kapustný list“ на нашы „голубкы“.

Як берете таку сітуацію, кідь є дахто Русин, жыє в русиньскім оточіню, але по русиньскы не бісідує? Познам і такых. Докінця і з близкого оточіня. Не розумлю їм. Ани ся не буду ку ним высловльовати. Важу собі наприклад Мадярів. Тоты такой міджі собов говорять по мадярьскы, хоць не все є то завгодне. Є то іншый язык. Тот наш є предці лем славяньскый і зрозумительный. Жаль, є нас такых іщі вельо. І при посліднім зрахованю жытельства собі іщі в многых стопроцентно русиньскых селах люди написали словацьку народность. Не чудую ся, і моя мама мала в обчаньскім преуказі цілый жывот уведену народность словеньску, бо русиньску мати не могла.

Споминате маму – ваша родина была чісто русиньска. Як сьте пережывали вступ на основну школу, де ся учіло в іншім языку, як ваш материньскый язык? На щастя єм быв у третій класі ОДШ, кідь нам до школы завели выуку по

На математіці нас учіли, што то суть „зломкы“. По україньскы то суть „дроби“. Жадный Руснак то не міг порозуміти. Многы люди на Словакії уж не знають, чом ся на школах у нашых селах тогды звычайно учіло по україньскы. В тім часі то было дакус помылене. Наша русиньска народность, ани русиньскый язык не были поволены, наопак, поволена была лем выука в україньскім языку і україньска народность. Памятам собі, як ся про тото сторгла на селі скоро револуція. І моя мама тогды брала вилы ці граблі і ішла маніфестовати за словацькы школы. Хвала Богу, подарило ся їм то. Но русиньска народность пришла аж о вельо пізніше – по „ніжній“ револуції.

Як є то у вашій родині, бісідуєте з ньов по русиньскы? Кідьже мате сына, нукать ся і вопрос, ці і з ним бісідуєте звычайні по русиньскы.

Меджі своїма в Снині і на вшыткых русиньскых селах, де мам школу, бісідую єднозначно по русиньскы. І з мамов і няньком єм говорив лем по русиньскы. Сын мать маму з Детвы, народив ся на Ораві, але слободно говорить по русиньскы. Докінця аж так якось величаво. Часто до словацького тексту в розговорі із Словаками вложыть русиньскы слова. Може то мать по мі, бо і я тото часто аплікую.

Мате ґалерію в Братіславі і в Снині. Бісідує ся там на вернісажах ці на іншых подіях по русиньскы? Выступате і вы по русиньскы?

Гей, часто. При одкрываню выстав або в часі Вытварного фестівалу в Снині все бісідую і по русиньскы. У Братіславі на вернісажах уж менше, але як ся обявить, так бы повісти наш чоловік, без роздумованя бісідуєме нашым материньскым языком. Вшыткы о мі добрі знають, же єм Русин. І як учу дітей в класах мойой школы, або і на курзах мальованя в Братіславі, уплатнюю свій талент хосновати русиньскы выразы і вшыткым фреквентантам курзів ся тото барз любить. Докінця собі выжадують, жебы єм дашто повідав по русиньскы. Не мам з тым жадны проблемы.

Русиньскы родічі днесь часто давають свої діти радше до словацькой школы, як бы мали дати до русиньской, высвітлюють то найчастіше тым, же діти бы мали знати голов-

но словацькый язык і світовы языкы, жебы ся уплатнили. Ідуть тоты родічі проти собі?

Ні, не ідуть. Роблять тото саме, што моя мама робила перед 50 роками. Но они собі можуть выбрати. Сьме Русины, але думам собі, же сьме повинны знати по словацькы. І бісідовати і писати. Є то візітка каждого з нас. Твориме сучасть словацького народа, і зато нас Словакы мають рады і поважують нас за своїх. Русиньскы школы не суть безодкладны, но треба знати, што треба учіти. Традіції, културу, звыкы, співанкы, особности народных будителів, говоровый язык... Но не смієме перестати учіти ся словацькый язык. Мы сьме го мали лем дві годины за тыждень, а потім наопак – словацька выука вшыткых предметів а лем 2 годины на тыждень україньскый язык. Вельо дітей русиньскых родічів, котры із своїма дітми в Снині говорили по словацькы, єм научів бісідовати по русиньскы. Вірьте мі, же тоты діточкы ся тому тішать. У моїм оточіню ся перестали ганьбити говорити по русиньскы.

Подля штатістічных рахунків мать русиньскый язык все меншу кількость молодых людей, котры бісідують по русиньскы, і з того выходить, же наш язык до 30 – 50 років заникне. У чім бы сьте виділи його спасу?

Не вірьте тому. Перед 30 роками повів словацькый научный робітник, же Мадяры вымерають, бо ся росшырюють лем асімілаційов із Словаками. Руськый науковець повів, же руськый народ до 300 років заникне, слухав єм о тім в руськім радіу. Ани Русины не выгынуть. Ту суть в Европі од часів Тараса Бульбы а істо были і перед ним. Не бою ся, же русиньскый народ до 30 аж 50 років выгыне. Покы „будуть єствовати нашы співанкы, народ не выгыне“.

Андрій Смолак Андрій Смолак походить із села Старина (позн. ред.: днесь уж затоплене село). Закінчів Філозофічну факулту Універзіты П. Й. Шафаріка в Пряшові (вытварну выхову і руськый язык) а вынятково і штудії на Академії вытварных умінь в Празі. Є автором высше 6 000 образів, мав высше 60 выстав у нас, в Австрії, Швайцарії, Чехії, Німецьку, Польщі, Білорусії і на Україні. Од 2004 року веде під своїм меном ґалерію в Снині і в Братіславі. Окрем іншого, ініціовав Міджінародный вытварный фестівал у Снині, котрый ся реалізує од 1994 року. Основав многы надації. У 2004 році зрядив пріватну основну умелецьку школу в Снині. Є автором многых проєктів підпоруючіх русиньску културу, вытварне уміня і обчаньску сполочность.

Ч. 22 2015

iнфо РУСИН

Погляды

11

Ад: Не забывайме на вызначных людей

Споминаня на радваньску школу i єй директора М. Сопіру Быв конець другой світовой войны, люди ся вертали із евакуацій до своїх сел, до своїх домів, обновляли вшытко, што было войнов поничене, обновляли і свою псіхіку по стратах нелем свого маєтку, але дакотры і по стратах своїх найближшых. Было треба знова обродити ся, дати вшытко на порядок і зачати штось нове, дашто ліпше. А до того належало і школство, култура і освіта. Радванчане мали і дакус щастя, же село не было аж так зничене, люди ся мали де притулити і так зачати ся ставляти на власны ногы. Андрій Гнат, ученик пана директора Михала Сопіры

▲▲ Памятка на М. Сопіру.

Кідьже тогдышня Вышня Радвань была такым „центровым„ селом, было ту потрібне заложыти школу высшого ступня – середню школу, тзв. „мещанку„. Щастя мали Радванчане і в тім, же на заснованя той школы дістали доброго чоловіка із вшыткыма добрыма людьскыма властностями, мудрого директора Михала Сопіру. Но не была то про нього легка робота, бо засновати на селі школу без просторів, без будовы, то была „сізіфовска робота“. Была потреба, жебы школа започала свою роботу уж у 1946 року. Народна школа мала просторы у своїй будові. Але што із „мещанков„, котра дістала назву „Государственная русская ґражданская школа“. І так пан директор Михал Сопіра ся пустив, може на першый погляд, до нереалізовательной роботы. Дирекція і єдна класа были уміщены „у сполку„ – старім културнім домі, де быв і склеп, сполок або як днесь ся тому гварить обход. Остатні просторы про далшы класы ся находили главні у старых жыдівскых будовах – было то може аж на пятьох місцях. Но першый школьскый рік 1946-47 міг зачати. І дітей не было мало. Окрем Вышньой Радвані до середньой школы зачали ходити і діти з Нижньой Радвані-Горба, Берестова, Воліці, Чабин, Збудьской Білой і Валентовець. Мож было повісти, же добре діло ся подарило, на котрім найвекшы заслугы мав першый директор новой школы Михал Сопіра. На школу зачали приходжати молоды учітелі, котрых ту требало як соли, а радваньска школа мала на них щастя. Нова школа, хоць у старых просторах, і так притяговала новых учітелів, молодых ентузіастів. А были то чудесны люди, як наприклад Іван Кочан, Іван Фріцькый, Штефан Качмарь, Гелена Небесна, Ольґа Гучкова, Штефан Віцо, Анна Барійова, Василь Росоха, Гелена Байцурова і много далшых.

Треба повісти, же окрем учітельской роботы была на школі росшырена і богате мімошкольске діятельство, главні в области културы. Учітелі Іван Фріцькый і Штефан Качмарь заложыли першый „Ансамбль песни, музыкы и пляски„ , з котрым успішні выступали на вшыткых змаганях од Меджілаборець, через Пряшів аж по Братіславу. Такы были зачаткы радваньской „мещанкы“ – школы без школьской будовы. А іщі раз треба підкреслити, же найвекшы заслуг на тім вшыткім мав єй директор Михал Сопіра.

Як на нього споминам? Памятам, же і родина пана М.Сопіры мала у Радвані проблемы з бываньом. Але нашло ся місце на радваньскій фарі – там ся і переселили. Може і зато Радванчане го і веце любили, бо бывав довєдна із отцом духовным Михалом Саболом під єднов стріхов. Праві ту собі споминам на пригоду, коли радваньскый школьскый ансамбель быв на змаганю у Братіславі. Была то неділя пополідне а братіславскый розглас высылав пісні радваньского колектіву, котрый там скінчів на другім місці. Акурат тоды люди ішли з церькві по вечурні а пан Сопіра выложыв радіо на облак, жебы вшыткы люди чули, як радваньскы школярі шумні співають. Або: Мій отець быв кантор а в літі, кідь требало іти скоро рано косити або штось інше робити, та служыти тиху літурґію до церькви намісто себе посылав мене. Но ставало ся, же служба ся затягла а я пришов пізно до школы. Як ся то стало веце раз, то пан директор ня закликали до директорьской і гварять: „Андрійку, і кедь нерад, буду ті мусити дати двойку із поведенія, бо є ту на тя скарга, же даколи не ходиш рано начас до школы, бо ходиш до церькви канторовати. А тоту двойку з поведенія ті дам аж до піврочного свідітелства, жебы ті аж так не пошкодила“. А так на высвідчіню єм мав окрем вшыткых єднічок і єдну двойку. Далша така пригода была, як єм по скінчіню „мещанкы„ мав іти дале до школы. Міг єм собі выбрати – на 11-рочну середню школу до Меджілаборець, або на Освітову школу до Братіславы. Але іти до Братіславы єм ся дакус бояв, бо то была словеньска школа а я довтоды ходив лем до русь-

кой. І так пішов я ся порадити ку свойому директорови М.Сопірови, котрый на мій проблем мі одповів: „Не бій ся Андрійку, лем ты ідь до той Братіславы, бо там ся веце научіш із выліпленых плаґатів, як кебысь зостав ту дома. Братіслава є главне місто а там ся будеш учіти нелем у школі але і на каждім своїм кроку„. Я пана директора послухав а думам же єм зробив добрі. На старость і його крокы вели до Братіславы. А праві ту собі споминам на мою далшу, на жаль і послідню стрічу із нашым директором. У 90-ых роках єм у Театрі Александра Духновіча робив манажера. Тоды сьме завели у Братіславі традіцію – Дні русинського театру – раз в року на єден тыждень сьме ся ішли указати главні братіславскым Русинам. Было то в театрі Асторка а пан М. Сопіра каждый вечур уж дві годины перед зачатком быв у театрі, де у буфеті сьме посиділи, поговорили, поспоминали на тоты рокы, кідь іщі быв у Радвані, але інформовали сьме ся о нашім жывоті, родинах, знамых ітд. Але не можу забыти на його слова, котры мі часто повторяв:„Андрійку, я ту каждый вечур ходжу нелем зато, же є ту наш русиньскый театер, але главні і зато, же ты єсь ту, же мам ту близкого чоловіка, з котрым собі можу побісідовати, поспоминати і так собі можеме і рукы постискати“. Я на тото вызнаня пана Михала Сопіры ниґда не забуду. Все собі рад споминам на чоловіка доброго, мудрого, доброжычливого - чоловіка, котрый мав злате сердце. Лем жаль, же то была наша послідня стріча.

12

Погляды

Ч. 22 2015

iнфо РУСИН

Меншыновы шпорты 26-го новембра 2015 р. на Словакії 132 із 135-ох депутатів, котры были участны на засіданю Народной рады Словацькой републікы, заголосовало за приятя закона о шпорті. Нова леґіслатіва має принести веце грошей до шпорту і то нелем єдноразово, а сістематічно. Не знам, ці не буде потрібне, жебы сьме зачали основати шпортовы клубы і асоціації. Петро Медвідь Шпорт є досправды важне діло. Не хочу то злегшовати. Нелемже то може быти добра репрезентація про державу на різных міджінародных подіях, на котрых ся роблять професіоналны змаганя, но є то добре і про діти і молодеж, котры може ниґда не дійдуть ку професіоналному шпорту. Бо шпорт, хоць рекреачный, є добра путь ку здравшому жывоту. Новый шпортовый закон на Словакії рішать як професіоналів, так і діти ці молодеж, котры ся може тыма професіоналами ниґда не стануть. Веце грошей, а головно сістематічне фінанцованя, котре подля нового закона ниґда не сміє быти в меншім россягу як рік передтым, а навспак, має взростати, має іти до професіоналных шпортовых клубів, а має служыти і на то, жебы шпортовати могли вшыткы діти, котры то хотять і мають на то талент. Не лем тоты, котры на то мають фінанчно забеспеченых родічів, як тому є днесь, кідь собі векшыну кельчіка на шпортованя дітей мусять платити самы родічі. Закон ся приготовльовав через два рокы і на приготовліня того закона были закликаны многы бывшы і сучасны професіоналны шпортовці Словакії, шампіоны у своїх областях, ці представителі клубів і асоціацій. Вшытко є в порядку, лем не так цалком то в порядку є. Ніт, не мам нич проти того, жебы шпорт быв фінанцованый, жебы діти, котры будуть хотіти шпортовати і мають на то талент, дістали на то підпору од державы. Но до головы мі не іде інша справа. Кідь ся посмотриме на то, кілько жытелів Словакії ся професіонално присвячать шпорту, або ся як дітина ці молодый чоловік приготовлює в даякім професіоналнім шпортовім клубі, не знам, ці ся дістанеме на дві процента із цілковой популації державы, што бы значіло, же в словацькых шпортовых клубах є коло 110 тісяч людей. Напрік тому, владна партія нашла собі час, волю а і фінанції на то, жебы быв приятый закон о

Info Rusín vydáva Rusínska obroda na Slovensku s finančnou podporou Úradu vlády SR - program Kultúra národnostných menšín 2015.

шпорті, жебы ся вытворили условії про сістематічне фінанцованя, жебы до шпорту ішло веце грошей – і треба підкреслити, же піде о десяткы і десяткы міліонів евр, но і остатні політічны партії в парламенті з тым днесь были согласны. На Словакії жыє коло 15 процент жытелів, котры належать ку єдній із 13-ох державов вызнаных народностных меншын. Тоты жытелі таксамо творять цінности той державы, платять дані, обогачують і репрезентують Словакію многыма своїма актівностями. Но од взнику Словацькой републікы аж доднесь не є приятый жаден закон о народностных меншынах, не є вырішене фінанцованя народностных меншын так, жебы было сістематічне. Каждый рік меншыны чекають кінцьом рока як на „Боже змилованя“ то, коли влада оголосить, яка фінанчна сума буде із державного розрахунку приділена про них на слідуючій рік. Не є ґарантоване, же то буде векша сума як минулого, того року то была менша сума. Меншыновы орґанізації мусять рік што рік писати проєкты і чекати, ці будуть тоты проєкты схвалены, но і кідь схвалены суть, чекати, коли прийдуть грошы. Може аж в октобрі, як ся то стало дакотрым орґанізаціям минулого року. Незалежно од того, ці робите з проєкту єден фестівал, або выдавате новинкы од зачатку до кінця рока. І што є найосновніше, і кідь меншыны творять 15 процент жытелів Словакії, іщі ся не нашла влада ани парламент, котры бы мали дяку тото вырішыти, котры бы собі закликали представителів меншын і два рокы робили на тексті закона так потрібного про меншыны, якый бы вырішыв їх права і їх сістематічне фінанцованя. Навспак, кідь недавно партія Most-Híd дала до парламенту пропозіцію закона, котрый бы вырішыв заснованя якогось фонду про народностны меншыны, ґарантовав бы стабілну суму грошей і холем дакус сістематізовав фінанцованя меншын, партії в парламенті пропозіцію наперед в першім чітаню підпорили, жебы

єй владна партія Smer-SD в другім чітаню погребла під землю. Округлый стіл Русинів Словеньска выпрацовав свою пропозіцію закона о народностных меншынах, котра має в собі і фінанцованя. Їднать ся з далшыма меншынами, жебы ся нашов компроміс і жебы вышов єден текст пропозіції закона підпорованый вшыткыма меншынами. Но потім буде треба найти політічну підпору в парламенті, жебы закон міг перейти. По скушеностях, котры мають меншыны дотеперь, то але скоріше виджу так, же воля на дашто таке ся знова не найде, як ся не нашла дотеперь. Но одднесь маєме алтернатіву. Пропоную, жебы сьме нашы обчаньскы здружіня змінили на шпортовы клубы і асоціації. Будеме собі копати до лобды і выдавати шпортовы новинкы в нашых меншыновых языках. Втогды будеме про державу пріорітов і будеме мати сістематічне фінанцованя в десятках міліонів евр на рік. Будуть то такы меншыновы шпорты.

IČO vydavateľa: IČO 17 151 074, sídlo vydavateľa: Štefániková 18, Humenné, dátum vydania periodickej tlače: 10. decembra 2015

Info Rusín vydáva Rusínska obroda na Slovensku a výlučne zodpovedá za obsah projektu.

Realizované s finančnou podporou Úradu vlády SR. Evidenčné číslo: EV 1739/08. Šéfredaktor: Mgr. Peter Medviď Jazyková úprava: Mgr. Anna Kuzmiaková. Výroba: Tlačiareň Svidnícka, s.r.o. Adresa redakcie a administrácie: Rusínska obroda na Slovensku, redakcia Info Rusín, Štefánikova 18, 066 01, Humenné. Tel.: Peter Medviď +421 907 291 591. E-mail: Peter Medviď: peter.medvid@gmail.com. Náklad: 1500 ks. Inzeráty, reklamy, sponzoring preberáme po dohode s povereným vedením redakcie na adrese sídla ROS v Humennom. Číslo účtu pre predplatné: 2155073158/0200. Predplatné na rok: Slovensko: 10,50 Є, Európske štáty: 15,96 Є, mimoeurópske štáty: 21 Є. Neobjednané rukopisy a fotografie nevraciame!

Publikujeme i názory, s ktorými nie vždy súhlasíme. Za obsah príspevku zodpovedá autor. Redakcia si vyhradzuje právo na krátenie a štylistickú úpravu textov! Príspevky v slovenskom jazyku nehonorujeme. Info Rusín je distribuovaný aj do novinových stánkov prostredníctvom MEDIAPRESS Poprad, spol. s r.o. (okresy: Stará Ľubovňa, Poprad, Levoča, Kežmarok, Spišská Nová Ves) a KAPA DAB Prešov, spol. s r. o. (okresy: Prešov, Bardejov, Humenné, Medzilaborce, Sabinov, Snina, Stropkov, Svidník, Vranov n/T.).

Rusínska obroda na Slovensku redakcia Info Rusín Štefánikova 18 066 01 Humenné RaZ Platené v hotovosti 089 01 Svidník