Eindhoven met het oog op
Strijp
Voorwoord
Beste lezer,
Wie zijn geschiedenis kent, heeft zijn toekomst steviger in handen. In jouw handen bevindt zich het derde deel van een boekenreeks van stichting Eindhoven in Beeld en Lecturis. De reeks beschrijft de ontwikkeling van de Eindhovense stadsdelen in de afgelopen drie decennia in woord en beeld. Elk stadsdeel kent een eigen historie, ontwikkeling en karakter. Zo ook het stadsdeel Strijp.
Eindhoven heeft in de afgelopen drie decennia een indrukwekkende transformatie ondergaan. We konden getuige zijn van de opkomst van Eindhoven als een bruisend centrum van technologie, design en cultuur. De explosieve groei van de hightechindustrie, de opkomst van de Design Academy Eindhoven en de internationale erkenning voor de Brainportregio.
Ontwikkelingen die ons wereldwijd op de kaart hebben gezet als een aantrekkelijke, creatieve en innovatieve stad. Deze boekenreeks leert ons verschillende plekken en mensen kennen die belangrijke bouwstenen voor onze stadsdelen zijn (geweest).
Grote dank aan stichting ‘Eindhoven in Beeld’ en aan iedereen die ook heeft bijgedragen aan de totstandkoming. Hun inzet zorgt ervoor dat de geschiedenis van onze stad op unieke wijze wordt vastgelegd en verspreid.
Ik wens alle lezers veel leesplezier. Mogen deze verhalen ons verbinden en inspireren om samen te blijven werken aan een bloeiend Eindhoven.
Hartelijke groet,
Jeroen Dijsselbloem Burgemeester van Eindhoven
‘De boom van Eindhoven’ Een tekening van Jori van Boxtel.
Inleiding
Over Eindhoven zijn de afgelopen halve eeuw talloze boeken geschreven. Deze handelen veelal over onderwerpen zoals de eeuwenlange geschiedenis van het stadje en de omliggende dorpen of over de industriële ontwikkelingen gedurende de afgelopen twee eeuwen. Veel minder is geschreven over de recente ontwikkelingen in de diverse wijken en buurten van de stad. De stichting Eindhoven in Beeld wil samen met uitgeverij Lecturis deze lacune enigszins opvullen. Samen hebben zij het voornemen om een serie boeken over de recente veranderingen in elk van de zeven stadsdelen te schrijven en uit te brengen. De eerste delen over Woensel-Zuid en Stratum zijn inmiddels verschenen.
De stichting Eindhoven in Beeld is al ruim vijftien jaar bezig foto- en filmmateriaal over de stad vast te leggen in een voor iedereen toegankelijk archief. Eindhovenaren hebben inmiddels tienduizenden afbeeldingen ingestuurd. Deze worden soms bewerkt, van commentaar voorzien en opgeslagen. In dit boek is hier ruimschoots gebruik van gemaakt. Waar nodig zijn nog recente foto’s, gemaakt door de eigen fotoclub, toegevoegd.
Dit boek is het derde van de serie die over de afzonderlijke stadsdelen wordt gemaakt. Eindhoven is ingedeeld in zeven stadsdelen: Centrum, Stratum, Tongelre, Woensel-Zuid, Woensel-Noord, Strijp en Gestel. De stadsdelen zijn verdeeld in 19 wijken en deze zijn op hun beurt onderverdeeld in 109 buurten.
Dit derde deel van de serie handelt over het stadsdeel Strijp. Het geeft eerst een beknopte beschrijving van de geschiedenis van Strijp. Gevolgd door een beschrijving van de overgang van het dorp Strijp naar het stadsdeel Strijp. Het hoofdbestanddeel van het boek bestaat uit de beschrijving van kenmerkende ontwikkelingen in de afgelopen twintig tot dertig jaar in de wijken en de buurten van Strijp. Daartoe zijn er gesprekken gevoerd met bewoners en instellingen. Binnen iedere buurt wordt een bijzondere ontwikkeling of gebeurtenis uitgelicht, soms meer historisch, soms meer anekdotisch van aard. Elk van deze onderwerpen belicht een van de vele recente veranderingen in dit stadsdeel.
1. Beknopte geschiedenis van Strijp
Vondsten uit het verleden
Bij opgravingen in het huidige grondgebied van Strijp werd op de grens tussen Zeelst en Strijp een urnenveld uit de prehistorie gevonden. In 2001 werd een boomstamput uit het begin van de achtste eeuw opgegraven. Ook uit de latere middeleeuwen en de nieuwe tijd werden resten aangetroffen. Rond 1225 werd Strijp vermeld als Stripe in het Oorkondenboek van Noord-Brabant tot 1312. De benaming Stripe is afgeleid van ‘streep’ wat betrekking heeft op een langgerekt stuk land. Het oorspronkelijke akkerdorp was gesitueerd op een smalle strook zandgrond tussen Gender, Windgraaf en Rundgraaf.
Strijp in de middeleeuwen
De agrarische nederzetting Strijp ontstond in de middeleeuwen. Door ontginningen werd het bouwland uitgebreid. Vermoedelijk bestond de nederzetting uit enkele boerenbedrijven die in bezit waren van ‘heren’ en kerkelijke en liefdadigheidsinstellingen. De bedrijven werden aan de boeren in pacht gegeven. De dorpskern van Strijp bevond zich rond de Trudokerk bij het gehucht Schouwbroek en dat zou altijd zo blijven.
Oorspronkelijk was Strijp een hertogdorp, gelegen in het Kwartier van Kempenland van de Meierij van ‘s-Hertogenbosch. Een ‘meierij’ was het
ambtsgebied van een ‘meier’. Een ‘meier’ zou je de uitbater van de landsheer kunnen noemen: hij moest onder andere de pachten en accijnzen innen. In 1505 kocht Frederik van Egmont, graaf van Buren, heer van Cranendonk en Eindhoven, de heerlijkheden van Stratum, Strijp, Gestel en Blaerthem. In 1559 werd Strijp, evenals de dorpen Stratum, Gestel en Blaarthem, in pand gegeven aan Willem van Oranje. Sinds 1551 was hij, door zijn huwelijk met Anna van Buren, al heer van Eindhoven, Woensel en Eckart. Daarom werden deze dorpen sinds die tijd ook ‘Prinsendorpen’ genoemd. Tongelre hoorde daar niet bij. Dat lag in het Kwartier Peelland.
Net als de omringende dorpen had Strijp veel te lijden tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Nadat de hertog van Parma in 1583 bevel had gegeven tot de herovering van Eindhoven werden, behalve daar, ook in Strijp huizen in brand gestoken.
Ook in latere oorlogen werd flink huisgehouden in de omgeving. In 1702, tijdens de Spaanse Successieoorlog, bleven de inwoners van Strijp na plunderingen totaal verarmd achter. Nog later, toen in 1795 de Fransen ingekwartierd waren in Eindhoven, werden de hoge kosten over de stad Eindhoven en de prinsendorpen verdeeld.
De dorpen Strijp, Gestel en Stratum
werden bestuurd door één schepenbank en de schout. De laatste was de plaatsvervanger van de drost, die zetelde op kasteel Cranendonk.
Toen Brabant werd ingelijfd bij het keizerrijk van Napoleon, werd in 1810 de gemeente Strijp gevormd door afscheiding van Gestel en Stratum. Vier jaar later moesten alle gemeentewapens opnieuw worden vastgesteld. Van oudsher had Strijp geen wapen gevoerd. De burgemeester liet het aan de Hoge Raad van Adel over om voor Strijp een wapen te kiezen. Het resultaat was een stappend paard. De reden voor deze keuze werd nooit achterhaald.
Gehuchten
Van oudsher bestond Strijp uit een aantal afzonderlijke gehuchten en buurtschappen: Schouwbroek met Kerkeind, Lievendaal, Welschap, Sliffert, Hurk, Heuvel, Het Ven en Het Schoot. Welschap werd voor het eerst genoemd
Het gemeentewapen van Strijp.
in 1303 als ‘Welscoet’. ‘Wel’ duidt op bron en ‘scoet of schoot’ verwijst naar hooggelegen bos. Er was ook een gehucht dat Verre Welschap werd genoemd. In 1389 werd het gehucht Sliffert vermeld als ‘Slipvort’. Die naam verwijst naar een modderige oversteekplaats in de Rundgraaf. Deze beek vormde de natuurlijke grens tussen Strijp en Zeelst. Muggenhol werd in 1404 genoemd, vermoedelijk naar een ven waar zich veel muggen bevonden.
Zoals in de andere stadsdelen vinden we ook in Strijp de namen van de vroegere
— Strijp in 1866.
gehuchten terug in de benaming van buurten. De herkomst van die benamingen vertellen we bij de behandeling van de buurten.
De parochie Sint-Trudo
Over het ontstaan van de Sint-Trudoparochie is weinig bekend. Als begindatum voor de parochie worden diverse jaartallen genoemd. Zeker is dat er in 1402 sprake was van een stenen kerkgebouw. In sommige bronnen wordt aangegeven dat de oude kerk koepelvormig zou zijn geweest, maar volgens Gerard Strijards is dat niet aannemelijk. Vanaf het begin was de kerk aan de populaire heilige Sint-Trudo gewijd. In de middeleeuwen was de Sint-Trudokerk een dochterkerk van Woensel. Tot het dekenaat Woensel in het toenmalige bisdom Luik hoorden vele kerken en kapellen. Tot 1400 was de deken van Woensel ook de pastoor van Strijp. De overgeleverde lijst van pastoors van de Trudokerk begon in 1400. Bij de kerk stond een klein klok- of luihuis waar op zon- en feestdagen de Trudoklok en Mariaklok werden geluid. In 1436 was de klok met de naam Trudo daar ingehangen. Die klok was versierd met de namen van de burgemeesters en schepenen van Strijp en had het volgende opschrift: “Trudo es myn naam, myn gheluyt si gode bequam, Soe verre als men mi hoern sal wilt got behoeden overal MCCCCXXXVI”. De klok
— De Sint-Trudokerk in 1888 zonder toren, met links het luihuis.
— De kerk in 1937.
— De kerk in 2024.
was in Strijp gegoten en van een goede kwaliteit. Dit zou erop kunnen wijzen dat het dorp in die tijd welvarend was. Dat zou ook blijken uit de drie altaren die in 1520 werden toegewijd aan respectievelijk Maria, de H. Barbara en Sint Joris, uit de latere toevoeging van de gesigneerde Mariaklok en St. Annaklok en ook de uitbreiding van de kerk in 1527. Bij de vrede van Munster in 1648 kregen de protestanten de kerk voor het uitoefenen van hun eigen diensten. De katholieken zochten noodgedwongen andere oplossingen. Die vonden ze in de schuurkerken in de gehuchten Heuvel en ’t Ven. Dat werd vanaf 1672 oogluikend toegestaan, al stond daar wel een vergoeding aan de Staten Generaal tegenover. Na het uitroepen van de Bataafse Republiek kon in 1798 de kerk weer in gebruik genomen worden door de katholieken. In 1813 was de vervallen kerk hersteld.
In 1887 werd een nieuwe kerk ingewijd. Het was een driebeukige kruisbasiliek ontworpen in Kempische gotiek door C. van Dijk, een leerling van Pierre Cuypers. Vanwege de kosten werd voorlopig afgezien van een klokkentoren. De oude kerk, 100 meter verder, werd afgebroken. Pas in 1937 werd bij de herbouw na een ernstige brand een hoge toren en een doopkapel toegevoegd. Toen pas werd het luihuis afgebroken. Het was tot die tijd in gebruik gebleven om de klokken te luiden.
Sinds de nieuwe indeling van de Eindhovense parochies in 2012, hoort de Sint-Trudokerk bij de parochie Sint-Joris met de gelijknamige kerk als hoofdkerk.
Het raadhuis, tevens boterfabriek van Strijp.
Hoek Heuvel/Venstraat – nu Zeelsterstraat/ Botenlaan.
2. Van dorp naar stadsdeel
Ontwikkelingen tot 1920
In 1815 schreef A.C. Brock over Strijp: “Een klein Dorpjen, welke in 1815 een aantal 884 Katholyken en zes Gereformeerden en twee Jooden bevatten, ligt een halve uur ten noordwesten van Eindhoven, word door de Loop of beekjen de Reingraaf van Zeelst, door den Windgraaf van Woensel, en door de Gender van Gestel gescheiden. Het geen dit Dorpjen, waar de huizen zeer verspreid liggen, byzonderlyk opmerkzaam maakt, is, dat men er geene groote weegen of straaten, maar niet dan steegen, aantreft, waarom het voor een vrimdeling zeer moeijlyk vald om hier eenen regten weg of uitgang te vinden. Hier om is het dat men dit Dorpjen wel eens het Meierysch Mulkwerum noemd.”
(De wanordelijke infrastructuur van het Friese dorp Mulkwerum of Molkwerum was vroeger spreekwoordelijk. Het dorpje werd ook wel ‘Friese doolhof’ genoemd).
Vóór de 19e eeuw bestond het grondgebied van het dorp Strijp voor een groot deel uit onontgonnen heidevelden, kleine bosjes en stuifduinen. De bevolking bestond voor het grootste deel uit boeren en enkele ambachtslieden, zoals molenaar of smid. Door ontginningen werd de oppervlakte bouwland geleidelijk uitgebreid. Vaak hadden de boeren nog neveninkomsten uit huisnijverheid. Ze werkten bijvoorbeeld als wever voor de
textielindustrie. Vóór het industriële tijdperk werden linnen en wollen stoffen handmatig geweven op weefgetouwen die bij de wevers in huis geplaatst waren. Het hele gezin werd hierbij ingezet.
In 1800 had Strijp ongeveer 1000 inwoners; een eeuw later circa 1500. Het dorp had geen goede verbindingsweg met Eindhoven, reden waarom het pas laat tot ontwikkeling kwam. Pas vanaf 1879 werd de Willemstraat als wegverbinding tussen Eindhoven en Strijp aangelegd. In 1885 was de straat klaar. Het Strijpse deel heette Verlengde Willemstraat.
Het was een ‘kunstweg’ vanuit het stadscentrum tot aan de overweg. Na de overweg waren de kosten van aanleg en onderhoud voor de gemeente Strijp. De weg was aangelegd met zand, grint en soms bestrating. Door de aanleg van de weg werd Strijp uit haar eeuwenlange isolement gehaald.
Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw vestigden zich diverse bedrijven in Strijp. In 1856 werd een linnenfabriek gebouwd door de uit Hannover afkomstige Joseph Elias. Hij was eerder in Stratum op kleine schaal al begonnen met zijn activiteiten. Het linnen werd gebleekt op bleekvelden en gespoeld in de rivier de Gender die er vlakbij lag. Het bedrijf onderscheidde zich door technische innovaties. Het was het eerste bedrijf dat de huisweverij in
de ban deed. De familie Elias gaf een gezicht aan het begin van de industriële revolutie in Eindhoven. Hierover later meer. In 1893 startte A.G.H. Hamer in Strijp de eerste boterfabriek in de regio Eindhoven. Het fabriceren van boter was een van de eerste gemechaniseerde processen in de landbouwsector. Drie jaar later werd door 36 boeren begonnen met een coöperatieve boterfabriek. Deze zou tot 1917 blijven bestaan.
De bouw van sigarenfabriek ‘De Damper’ van Norbert van Reuth werd in 1902 aanbesteed. Het adres van de fabriek was destijds de ‘Keiweg A97’, gemeente Strijp. Nu is het adres Willemstraat 108. Het pand wordt nog steeds ‘De sigarenfabriek’ genoemd.
Rond 1900 nam de productie van gloeilampen toe en groeide het aantal Philipsarbeiders. Dat vond ook zijn weerslag in de bouw van nieuwe woonwijken, zoals het Philipsdorp en het Drents Dorp. Voor het dorp Strijp had de komst van Philips niet meteen positieve gevolgen. De gemeente was heel arm en kon het niet betalen om straten, rioleringen en andere openbare voorzieningen aan te leggen. Nog in 1910 vroegen B&W van Strijp rechtstreeks aan de koningin een rijksbijdrage om hulp aan de armen te kunnen geven en onderwijs en infrastructuur te verbeteren. Het dorp wist zich geen raad met de toenemende vestiging van ‘doodarme menschen’.
In 1904 begon een gezondheidscommissie met een systematisch onderzoek naar de toestand van huurwoningen. Nauwelijks 10% kreeg het predicaat ‘goed’. Veel woningen zouden eigenlijk onbewoonbaar verklaard moeten worden. De gezondheidscommissie had vastgesteld dat de meeste drinkwater-
putten van Strijp geen goed drinkwater leverden. Een jaar later was de conclusie nog hetzelfde (alleen water uit putten van huizen van Elias was drinkbaar) en de gemeente Strijp kreeg het advies aansluiting te zoeken bij het waterleidingnet van Eindhoven. Strijp kreeg in 1910 wel aansluiting op de Eindhovense drinkwaterleiding, maar het aantal privéaansluitingen bleef te gering. De gemeente was dan ook voorstander van annexatie door Eindhoven. Al in een schrijven van 21 juni 1912 gericht aan Gedeputeerde Staten verzocht de burgemeester van Strijp tot een zo spoedig mogelijke aansluiting bij Eindhoven omdat dit “naar onze innige overtuiging ook het enige afdoende middel is om tot een gezonde toestand te geraken”.
Woningbouw
Na 1909 begon de productie bij Philips nog krachtiger te groeien. Anton en Gerard Philips zagen in dat de ontplooiing van hun bedrijf gehinderd werd door het huisvestingsbeleid van de randgemeenten en zij gingen zich bemoeien met dat beleid door het bouwen van de nieuwe arbeiderswijken: Philipsdorp en Drents Dorp.
In oktober 1909 kocht Philips van baron Van Tuyll van Serooskerken een pachthoeve met 6 ha land in Strijp. Het zou de kern worden van het latere Philipsdorp. Het plan was om er 350 tot 400 woningen te realiseren. In 1910 werd begonnen met de bouw binnen wat nu de Ring is.
Het stedenbouwkundig plan werd ontworpen door Gerrit de Jongh, de schoonvader van Anton Philips. Hij ontwierp het plan voor de eerste 133 woningen. In totaal telde het Philipsdorp uiteindelijk 771 woningen. De uitwerking en het ontwerp van de eerste woningen
lag in handen van stadsarchitect Louis Kooken. Er werd veel aandacht besteed aan de architectuur en opzet van de wijk. Met voorzieningen voor onderwijs, winkels, sport en religie werd een uniek arbeidersdorp gerealiseerd. Er kwam ook een broodfabriek en een badhuis op het fabrieksterrein bij de Glaslaan. De huizen waren voorzien van gas- en waterleiding en aangesloten op de riolering (daarvóór was er nog een open rioolstelsel).
Omdat de aanstaande bewoners voornamelijk een agrarische achtergrond hadden, werden grote achtertuinen gepland om voor eigen gebruik in moestuinen groenten te kunnen kweken. Wasdrogers kende men natuurlijk nog niet. Massaal werd op maandag de was gedroogd in de achtertuin, getuige de afbeelding van de Kastanjelaan: maandag wasdag. De eerste straten werden vernoemd naar leden van de Philipsfamilie: Frederik (vader van Gerard en Anton), Anna (vrouw van Anton), Johanna (vrouw van Gerard), Henriëtte (schoonmoeder van Anton en Elisabeth (moeder van Gerard en Anton). Huberta was geen Philipsnaam. Die straat werd wellicht vernoemd naar de moeder van de directeur van
openbare werken Tjaden die over de straatnamen ging. Andere straten in de wijk werden naar inlandse bomen en struiken genoemd. De wijk werd gebouwd als op zichzelf staande wijk, met toegangszuilen aan de Frederiklaan. In december 1910 werd de eerste woning in Philipsdorp betrokken. Het eerste winkel-woonhuis van het project werd verhuurd aan de coöperatie ‘Helpt elkander’.
Bij de bouw van Philipsdorp werden diverse aspecten van het leven van de moderne fabrieksarbeider betrokken. Alle voorzieningen om een goed arbeidzaam leven mogelijk te maken waren aanwezig. Dit concept vond zijn oorsprong in andere fabrieksdorpen, zoals ‘Tuindorp ’t Lansink’ in Hengelo, gebouwd in opdracht van Stork.
Kastanjelaan in 1952: maandag wasdag Louis Kools.
Stedenbouwkundig plan van Gerrit de Jongh.
Ingang en centraal veld, Elisabethlaan in 1914.
De gele lijn moet de Rondweg (Ring) worden (Bron: Stichting Cairn).
De rode lijn is het traject in Strijp.
De Beukenlaan waar later het Strijps Bultje zou komen.
De Beukenlaan met het Strijps Bultje in 2024.
3. Recente ontwikkelingen in Strijp
De verwevenheid van Strijp en Philips
In het vorige hoofdstuk is beschreven hoe nauw de ontwikkelingen van het dorp Strijp en die van Philips met elkaar verweven waren. Toename van het aantal Philipsarbeiders betekende meer inwoners, dus meer huizenbouw in Strijp. Na de annexatie (1920) bleef die onderlinge samenhang bestaan. Tijdens de voortdurende groei van Philips werd in Strijp vóór de Tweede Wereldoorlog het ‘Drents Dorp’ gebouwd in de jaren 1925-1930. Het ontwerp was van bedrijfsarchitect Cornelis Smit. Philips had een grote behoefte aan jeugdig vrouwelijk personeel. Dit was onder anderen vanwege hun relatief kleine, slanke handen waardoor ze tere gloeidraden gemakkelijker in een glazen ballon konden plaatsen. Door het Rijk werd erop aangedrongen om personeel te werven in gebieden waar grote werkloosheid heerste, zoals het Drents/ Groningse veengebied. Bij de werving in Drenthe hanteerde Philips, wat betreft de gezinssamenstelling, het uitgangspunt dat er in het gezin drie meisjes boven de 14 jaar woonden die bij Philips moesten komen werken. Kinderrijke gezinnen kregen dus voorrang. Vanwege de inwoners werd de wijk al gauw ‘Drents Dorp’ genoemd. Opmerkelijk is dat veel straten genoemd werden naar Gelderse steden. Nu is het een officiële buurt, onderdeel van de wijk Halve Maan.
Na de Tweede Wereldoorlog bleef
Philips groeien en werden in Strijp de uitbreidingswijken ’t Ven en Lievendaal gebouwd. Maar uiteindelijk kwam er een moment waar de opgang veranderde in een dramatische neergang. De Operatie Centurion had wereldwijd grote gevolgen. Dicht bij huis werden veel Eindhovense gezinnen getroffen en dus ook de vele Philips-werknemers die in Strijp woonden.
In de volgende tekst over Operatie Centurion kun je hier meer over lezen.
Operatie Centurion
Brainport Eindhoven bruist sinds enkele decennia van de energie, maar wat ging daaraan vooraf? Het is niet overdreven om te stellen dat ‘Operatie Centurion’ het begin was van deze dynamiek. Na de tienduizenden ontslagen bij Philips zat de regio Eindhoven begin jaren negentig in zak en as. De lancering van Brainport bleek een gouden greep. Wat was ook alweer ‘Operatie Centurion’?
Centurion was in de Romeinse tijd de benaming voor een hoofd- of honderdman, een soldaat met de hoogste officiersrang. Tijdens de ‘Koude Oorlog’ was het de naam van een Britse tank. Beide betekenissen zijn van toepassing op de man die in 1990 ‘Operatie Centurion’ bij Philips ging leiden. Jan Timmer
had, na bijna 40 dienstjaren bij Philips, zijn sporen verdiend en werd door de raad van commissarissen gezien als dé persoon om het concern van een zekere ondergang te redden.
Net als veel andere Westerse multinationals had Philips de opkomst van de concurrentie uit het Verre Oosten te lang onderschat. Tekenen hiervan waren al sinds de jaren ’70 zichtbaar. Mede door een financieel schandaal (misleidende informatie over de resultaten) eind jaren tachtig raakte Philips dicht bij de afgrond. Een faillissement dreigde. Operatie Centurion moest redding brengen. De aanpak van Jan Timmer werd, mede gezien zijn postuur, vergeleken met een tank die door het bedrijf ging. Velen waren er inmiddels van overtuigd dat rigoureus ingrijpen noodzakelijk was om het tij te keren. De forse maatregelen, 50.000 ontslagen werknemers, werden zonder veel maatschappelijke weerstand aanvaard. De Rabobank hielp met een forse lening met het intellectueel eigendom als onderpand.
Terwijl er op maatschappelijk vlak begrip was voor de snelle en ingrijpende ontmanteling van bedrijfsonderdelen, pakte dat op het individuele vlak voor velen anders uit. De beveiliging/ bewaking kreeg de opdracht om bij het aanzeggen van de massale ontslagen de toegangen naar de daken af te sluiten. In het verleden gebeurde het ooit dat mensen uit wanhoop zelfmoord pleegden. Voor een aantal ontslagenen kwam het tijdstip dat ze de hypotheek van hun woning niet meer konden betalen steeds dichterbij. De leeftijdscategorie van 45 tot 55 jaar kon in die tijd vaak moeilijk ander werk vinden. Het was geen uitzondering dat werkzoekenden meer dan 100 sollicitatiebrieven schreven. De 55-plus-
sers stonden er wat dat betreft beter voor omdat er voor hen een afvloeiingsregeling in het leven geroepen werd.
De bedrijfsonderdelen die chronisch verlies leden werden afgestoten. Soms werden ze door ontslagen werknemers overgenomen. Er ontstond op de Philipsterreinen in heel Nederland, en vooral in Eindhoven, veel niet gebruikte ruimte. De afdeling Vastgoed werd in het leven geroepen om hiermee aan de slag te gaan. De grote hoeveelheid leegstaande fabrieks- en kantoorpanden moest geld gaan opleveren. In slechts vijf jaar tijd onderging Philips een aanzienlijke krimp, zowel wat betreft het aantal werknemers als qua bedrijfsoppervlakte. Het overgebleven management werd al brainstormend voorbereid om op een geheel andere manier de bedrijfsvoering uit te voeren.
Eindhoven telde in 1990, toen Operatie Centurion van start ging, ruim 190.000 inwoners. In 2024 waren dat er bijna 250.000. De bijna 60.000 nieuwe inwoners hebben inmiddels ervaren dat het ‘vertrek’ van Philips uiteindelijk een aanzienlijk positieve invloed heeft gehad op de regio Eindhoven. Operatie Centurion heeft de basis gelegd voor de onstuimige ontwikkeling van Brainport Regio Eindhoven.
Centraal in Philipsdorp stond aan de Mathildelaan naast het Philips Sportpark lange tijd het Ontspanningsgebouw van Philips; later verbouwd tot Philips Schouwburg en Philips Ontspannings Centrum (POC). Oorspronkelijk was het gebouwd voor de sociale en culturele ontwikkeling van de Philips-arbeiders. In 1951 werd het uitgebreid met de Philips Jaarbeurs- of Jubileumhal. Het gebouw werd in 1994 afgebroken.
Sinds 2013 heet het deel Mathildelaan vanaf het Philipsstadion PSV-laan. Vanaf 1996 stond daar, op de plaats van
Eurobuilding.
het voormalige Philips Ontspannings Centrum, het kantoorgebouw Eurobuilding. Het terrein waar de Jubileumhal stond, deed lange tijd dienst als parkeervoorziening en werd vanaf 2008 volgebouwd met appartementen. Ook het Eurobuilding moest in 2024 plaatsmaken voor appartementen.
Dezelfde plek ruim 30 jaar later.
Jubileumhal in 1983.
Op dezelfde plek appartementen in aanbouw in 2024.
Philips Ontspanningsgebouw/Philips Schouwburg Philips Ontspannings Centrum.
Dezelfde plek ruim 30 jaar later.
De wijk Oud-Strijp met de buurten, aangeduid in de donkere tint.
5. De wijk Oud-Strijp
De wijk Oud-Strijp is onderverdeeld in zes buurten:
Eliasterrein, Vonderkwartier (611), Philipsdorp (612), Engelsbergen (613), Schouwbroek (614), Schoot (615) en Strijp-S (616).
De wijk bestaat uit het gedeelte van Strijp dat zich binnen de Ring bevindt. Hier liggen de wortels van Strijp. De naam van de wijk ligt dus voor de hand.
Eliasterrein en Vonderkwartier (611)
Deze twee stukjes van Oud-Strijp vormen administratief één buurt, hoewel ze een geheel verschillend karakter hebben.
Het Eliasterrein
Het Eliasterrein ontleent zijn naam aan linnenfabrikant Joseph Elias, die
hier in 1856 zijn bedrijf gevestigd had. De huidige buurt werd gebouwd in de jaren 1985 tot 1988, na de sloop van de textielfabriek. Ze bevindt zich tussen de Jozef Eliasweg, de Strijpsestraat en de Willem de Rijkelaan. In 2024 had de buurt 3325 inwoners.
Briefhoofd van Stoom - linnenfabriek van J. Elias in 1896.
De Eliasfabriek en de bleekvelden.
Gebied van het Eliasterrein bij de Gender.
Joseph Elias werd in 1811 in Hannover geboren. Hij kwam op 19-jarige leeftijd naar Nederland om zich aan te melden bij het Nederlandse leger. Hij maakte in augustus 1831 onder meer de Tiendaagse Veldtocht mee tijdens de Belgische Opstand.
Toen hij in 1834 de dienst verliet, vestigde hij zich in Someren. In dit dorp van schapenhouders werd waarschijnlijk zijn interesse gewekt voor de wolweverij. Volgens de familieoverlevering kocht hij vlasgarens in het naburige België, gaf deze aan thuiswevers ter verwerking, liet de weefsels daarna afwerken, om ze vervolgens zelf als linnen te verkopen. Zijn vrouw, een uit deze streken afkomstige winkelierster, was hem daarbij tot grote steun. Van de handel in linnen stapte hij in 1856 over naar het fabriceren van linnen. Hij kocht in 1856 de leegstaande blauwververij met
grond en woning van Wouter Holleman in Strijp. Het dicht bij de Gender gelegen terrein werd gebruikt als bleekveld. Het spoelen van het linnen gebeurde in de Gender. Het bedrijf onderscheidde zich door technische innovaties. Het was het eerste bedrijf dat de huisweverij in de ban deed. In 1869 schafte Elias een stoommachine van 20 pk aan, waarop 90 weefgetouwen konden worden aangesloten. Hij stond daarmee in de voorhoede van de Nederlandse linnenweverij. De industriële revolutie in Eindhoven begon hiermee echt vorm te krijgen. Na beëindiging van de Amerikaanse burgeroorlog in 1865 was de prijs van katoen aanmerkelijk lager geworden. Uit strategische overwegingen ging het bedrijf over op de fabricage van katoenen producten als servetten, lakens en keukendoeken. Het gevolg was dat de huisvrouwen hun huishoudlinnen gingen vervangen door katoenen textielgoed.
Joseph Elias was ook de eerste fabrikant uit de omgeving die woningen voor zijn arbeiders liet bouwen. In 1874 gaf hij te kennen dat hij 40 arbeiderswoningen in Strijp wilde laten bouwen. In ieder geval 10 van deze huizen werden daadwerkelijk gebouwd. Het is niet duidelijk of de overige 30 ook nog opgeleverd werden. Toen Elias zich op 29 april 1875, slechts 64 jaar oud, uit de vennootschap terugtrok, liet hij zijn zoons een bedrijf na met een actieve waarde van ruim fl. 405.000 en een jaaromzet van bijna gelijke grootte. Volgende generaties zouden de familiefirma uitbreiden tot een textielconcern met dochterondernemingen, dat tot in de tweede helft van de 20e eeuw een vooraanstaande plaats in het Nederlandse bedrijfsleven innam. In 1943 werd de textielfabriek op last van
Joseph Elias.
de Duitsers gesloten. De (joodse) familie Elias was in mei 1940 al uitgeweken naar Amerika. Direct na de oorlog keerde de familie weer terug naar Eindhoven. Als gevolg van mechanisatie en verdringing door synthetische stoffen ging de textielindustrie steeds verder achteruit. In 1961 fuseerden de drie grote Eindhovense textielfabrieken onder een holding BEHTI: Baekers, Elias en de Haes. De drie bedrijven bleven onder eigen naam produceren. Deze holding kon alle tegenslagen in de textielindustrie echter niet opvangen en mislukte. Er was ook een gebrek aan samenwerking omdat ieder vasthield aan de eigen bedrijfscultuur. “Elias eet biefstuk van De Haes” werd een bekende uitspraak in Eindhoven. In 1966 werd de textielholding BEHTI overgenomen door de Nederlandse Textiel Unie. De Eliasfabrieken werden gesloten. In 1982 werden de gebouwen afgebroken. Op het Elias-terrein werden in de periode 1985-1988 woningen gebouwd. De Jozef Eliasweg en het Wouter Hollemanplein houden de herinnering aan dit stuk Strijpse geschiedenis levend.
Het Vonderkwartier
Het Vonderkwartier is genoemd naar het ‘Vonderke’. Dat was in het verleden de naam van een bruggetje over de Gender, een belangrijke verbinding tussen Gestel en Strijp. De buurt Vonderkwartier werd in de jaren ’20 en ’30 van de twintigste eeuw gebouwd. Ze ligt tussen de Willemstraat, de Vonderweg/ Mauritsstraat, de Mecklenburgstraat, de Willem de Rijkelaan/Anna van Engelandstraat en de Jozef Eliasweg.
Het Vonderkwartier heeft een actieve bewonersvereniging: ‘Wijkvereniging Vonderkwartier’. In het midden van de jaren ’70 startten bewoners van
het Vonderkwartier een actie om te voorkomen dat ter hoogte van de Hagenkampweg een vierbaansweg zou worden aangelegd. Hierdoor ontstond
Het Vonderke.
De plaats van het Vonderke op de recente kaart.
langdurig onenigheid met de gemeente die pas 20 jaar later, met de herinrichting van het Lodewijk Napoleonplein, zou worden opgelost.
In april 2023 werd het 100-jarig bestaan gevierd van het Vonderkwartier. De bewoners ervaren de midden in de stad gelegen buurt als dorps en gezellig. Verbondenheid, veiligheid en vriendelijkheid kenmerken de samenhang van de jarige buurt.
De overstroomde Gender, een eeuw geleden, gelegen tussen de Willemstraat en het Lodewijk Napoleonplein.
De Gender
De Gender kent een niet-alledaagse geschiedenis. Het riviertje ontspringt in Steensel en mondt uit in de Dommel in Eindhoven. Maar in de stad is de Gender alleen te zien in enkele buitenwijken, o.a. in de buurt Genderbeemd. Vanaf de overstortvijver in Engelsbergen verdwijnt het riviertje onder de grond. Hoe is het de Gender vergaan in de buurt die nu ‘Vonderkwartier’ heet?
Lodewijk Napoleonplein in 1930.
Lodewijk Napoleonplein in 1960.
Lodewijk Napoleonplein in 2024.
Oorsprong en voorlopig eindpunt van de Gender (foto Lex Augusteijn).
De Gender in het Vonderkwartier
Meer natuur en meer groen in de stad, daar wordt de afgelopen jaren hard aan gewerkt. Een van de acties die daaraan kan bijdragen is het weer bovengronds brengen van de Gender, te beginnen op de plek waar het riviertje ooit “gerioleerd” werd: in het Vonderkwartier. Want in het verleden stroomde de Gender door het gebied waar later het Vonderkwartier gebouwd zou worden, richting Eindhoven.
In de tweede helft van de twintiger jaren van de vorige eeuw was het in de Eindhovense binnenstad echter zo druk geworden dat de smalle straatjes het verkeer niet meer konden verwerken. Daarom werd besloten om de Eindhovense grachten en stadsvesten te dempen. De Eindhovense grachten liepen naar de Dommel, die samen met de Gender de stadsgracht van water voorzag. Op de gedempte grachten werd de Binnenring aangelegd. Het water van de grachten stond de vergroting van het centrum toen niet meer in de weg.
Een gevolg van het dempen van de grachten was dat het Vonderkwartier overlast kreeg van overtollig grondwater,
dat niet meer volgens de natuurlijke weg kon afvloeien.
In Strijp kronkelde de Gender destijds nog door onbebouwd drassig land, zo ongeveer op de plaats waar nu de Jan de Oudestraat ligt, een stukje van de huidige Josef Eliasweg en vervolgens achter de tegenwoordige Albertina van Nassaustraat richting de Willemstraat. Zie het onderstaand kaartje: Toen het eerste deel van het Vonderkwartier werd aangelegd, de Sophia van Wurtembergstraat en de Amalia van
De oorspronkelijke loop van de Gender door het huidige Vonderkwartier.
Anhaltstraat, werd er nog gebouwd tot tegen de Gender aan. Het riviertje begon steeds meer op een open riool te lijken en veroorzaakte veel stankoverlast. Het afvalwater van het Vonderkwartier werd op het riviertje geloosd. In 1948 werd begonnen met het overkluizen van de Gender. Vanaf de Willem de Rijkelaan werd de Gender via rioolbuizen naar de rioolwaterzuivering aan de Van Oldenbarneveltlaan geleid en van daar naar de Dommel. Vervolgens (omstreeks 1960) kon ook de rest van het Vonderkwartier gebouwd worden: straten zoals de Jan de Oudestraat.
Bij het bedenken hoe de Gender weer bovengronds zou kunnen gaan stromen was vanaf het begin duidelijk dat het oorspronkelijke tracé door het Vonderkwartier geen optie was: daar staan inmiddels huizen. Als alternatief ontstond het plan om het riviertje door de brede groenstrook in het midden van de Frederika van Pruisenweg te leiden. Daar was/is voldoende ruimte. Maar de bewoners vonden dat in meerderheid geen goed idee: de majestueuze bomen zouden gekapt moeten worden. Bovendien bestond de vrees dat er voor jonge kinderen gevaarlijke situaties zouden kunnen ontstaan aan de waterkant. Uiteindelijk heeft dat ertoe geleid dat de Gender in het Vonderkwartier niet bovengronds gehaald zal worden. Verderop in de stad is het de bedoeling om dat wel te doen: in het Victoriapark tussen de Willemstraat en de Mathildelaan en later ook in het stationsgebied. Om dat te kunnen realiseren is er ondergronds een buis voorzien vanaf de opvangvijver bij de Sophia van Wurtemberglaan naar het Victoriapark. Vanaf het Victoriapark ligt al een buis via de Mathildelaan naar het Stationsplein. Deze buis is op het 18 Septemberplein zichtbaar gemaakt door de blauwe tegels in de bestrating. Vanaf het Stationsplein stroomt de Gender rechtstreeks in de nabijgelegen Dommel.
In de buurt Vonderkwartier is Woonzorggroep Vitalis vertegenwoordigd op de locatie Vonderhof. De locatie wordt hoog gewaardeerd vanwege de goede zorg voor de meest kwetsbare mensen. Het seniorencomplex op de hoek van de Vonderweg en de Willemstraat werd gebouwd in 1993. Daarvoor werd het terrein gebruikt als parkeerplaats en voor de donderdagmarkt. Veel vroeger, vanaf 1895 bevond zich hier de Linnen-, Pellen- en Damastenweverij Olandilla. Na het overlijden in 1944 van de eigenaar Cees Beukers hield de weverij op te bestaan. Het gebouw werd nog een tiental jaren gebruikt voor cursussen handenarbeid. In 1959 werd het tegelijk met het woonhuis afgebroken.
Weverij en woonhuis Olandilla.
Vonderhof.
6. De wijk Halve Maan
De wijk Halve Maan ligt aan de noordoostkant van Strijp, parallel aan de A2 naar ’s-Hertogenbosch. De wijk is op de kaart van Strijp donkergekleurd weergegeven.
De naam Halve Maan is afkomstig van de Halvemaanstraat die door de buurt Drents Dorp loopt. De Halvemaanstraat sloot vroeger aan op de Lijmbeekstraat, waaraan destijds, op Woensels grondgebied, boerderij en herberg ‘De Halve Maan’ lag. De naam voor deze straat hoorde bij de eerste straatnamen die in 1919 officieel vastgesteld werden.
De wijk Halve Maan bestaat uit acht buurten: Hurk (621), Het Ven (622), Lievendaal (623), Drents Dorp (624), Zwaanstraat (625), Wielewaal (626), Herdgang (627) en Mispelhoef (628).
Hurk (621)
De betekenis van de naam van het voormalige gehucht de ‘Hurk’ is ‘afgelegen hoek’. In het verleden stonden op die plaats enkele boerderijen in een nog nauwelijks ontgonnen gebied. Nu is het een bedrijventerrein in het zuidwestelijke deel van Strijp. De Hurk wordt begrensd door de Randweg, de Hastelweg, de Noord Brabantlaan, de Beemdstraat, het Nelson Mandelapark en de Limburglaan.
De ontwikkeling van industrieterrein De Hurk begon aan het eind van de jaren ‘50. Destijds concentreerde de industriële bedrijvigheid zich vooral aan de kop van het Beatrixkanaal. Met de aanleg van de eerste fase van de Randweg groeide De Hurk/Croy in de volgende decennia uit tot het grootste bedrijventerrein van Eindhoven. Hier werken nu circa 15.000 mensen bij ruim 500 bedrijven op een grondgebied van meer dan 200 ha. Het draagt voor 10% bij aan de totale werkgelegenheid in Eindhoven. Omdat De Hurk een bedrijventerrein is waar onder andere de milieubelasting
De wijk Halve Maan
De wijk Halve Maan met de buurten aangeduid in donkere tint.
voor de omgeving is toegenomen, zijn woningen er niet toegestaan. De enkele woningen die er staan, zijn functionele bedrijfswoningen. In het Afwateringskanaal, dat het Beatrixkanaal verbindt met de Dommel, liggen al decennialang een tiental woonboten. Zij hebben nooit een ligplaatsvergunning gekregen. Al vele jaren is er sprake van onenigheid tussen de bewoners van de woonboten en de gemeente over de vraag of de boten daar mogen blijven liggen. In 2023 oordeelde de Raad van State dat de woonboten weg moesten. Maar een jaar later lijken er plannen te bestaan om de zware milieuvervuilende industrie in De Hurk te gaan beperken. De bewoners van de woonboten hopen daarom toch te kunnen blijven en houden hun verzet tegen een uitkoopregeling vol. Volgens de woordvoerder van de gemeente is dat echter ijdele hoop. De toekomst zal het uitwijzen.
Het bedrijventerrein in 1965.
De Hurk in 2023.
Luchtfoto van De Hurk uit 2021(Bron Ronald Otter). D’n Hurker van kunstenaar Dick de Wit aan de Beemdstraat.
Op het bedrijventerrein komt de naam Beatrix steeds weer terug, zoals bij het Beatrixcomplex, betoncentrale Beamix en jachthaven EJV Beatrix. Dat komt natuurlijk omdat het bedrijventerrein parallel aan het Beatrixkanaal ligt. Dit kanaal verbindt het Wilhelminakanaal met industrieterrein De Hurk. Het werd tijdens de crisisjaren ’30 gegraven. In 1938 werd besloten het kanaal te noemen naar de in dat jaar geboren prinses Beatrix. Het kanaal werd in het eerste jaar van de oorlog zonder veel plichtplegingen in gebruik gesteld. Er zijn nog steeds enkele bedrijven die gebruik maken van het kanaal als transportweg.
Verdeeld over het terrein staan drie hoge gebouwen, ieder met een eigen uitstraling. Het eerste is het voormalige Philipsgebouw aan de Hurksestraat. Lees hieronder over de ontwikkeling van dit gebouw.
Van lab naar broedplaats
PLAN-B is de nieuwe naam van het voormalig Philipsgebouw BE. De transformatie kwam tot stand door bouwbedrijf Heijmans. Vandaag de dag is PLAN-B het huis van creatieve ondernemers, muzikanten, kunstenaars en ontwerpers. Onder één dak helpen uiteenlopende creatieve starters elkaar vooruit en bouwen zij aan hun eigen onderneming.
Bij PLAN-B krijgen zij volop ruimte en kansen om hun plannen uit te voeren. Het is een verzamelgebouw voor creatieve bedrijfjes die zelf producten maken. Dat is een voorwaarde om er te mogen huren. De gebruikers moeten iets aan elkaars expertise hebben. Ze kunnen hier machines plaatsen om meubels mee te maken of een oven om producten af te bakken. De apparatuur kunnen ze met elkaar delen. Overal in het gebouw bestaat de mogelijkheid om krachtstroom aan te
leggen en de installatietechniek aan te passen. Dat maakt het flexibel en eenvoudig. Er is plaats voor ongeveer 250 bedrijfsunits.
Het pand van PLAN-B werd oorspronkelijk als laboratorium gebouwd door Philips en kreeg de gebouwcode BE. Philips gebruikte het laboratorium voor de productie van radiobuizen en voor het houden van duurtesten van elektronische producten, onder andere ‘integrated circuits’. Die functie bleef het behouden tot het eind van de 20e eeuw. Begin jaren ’90 werden, als gevolg van ‘Operatie Centurion’, heel veel activiteiten van Philips gesaneerd. Gebouwen en zelfs hele bedrijfsterreinen werden niet langer gebruikt. Complex Beatrix is daar een voorbeeld van. Hier zijn de meeste gebouwen van Philips afgebroken.
Complex Beatrix in vroeger tijden.
Gebouw BE heet nu PLAN-B.
De drie wijken van Strijp: Oud-Strijp, Halve Maan en Meerhoven (Bron: Beeldbank-Eindhoven.nl).
7. De wijk Meerhoven
De jongste Eindhovense wijk, Meerhoven, ligt aan de westzijde van het stadsdeel Strijp. In het begin van de jaren ’90 was er in Eindhoven, net als nu, een dringende behoefte aan nieuwe woningen. In het kader van de vierde nota ruimtelijke ordening VINEX, in 1991, werden locaties aangewezen voor grootschalige nieuwbouw. Eindhoven kreeg twee VINEX-locaties toegewezen, gelegen aan de uiterste rand van de gemeente. De eerste locatie was Blixembosch-Oost. De tweede werd Meerhoven. Dit zou voorlopig de laatste grote uitbreiding van Eindhoven worden.
Meerhoven is aangegeven met een donkere kleur op bovenstaande kaart van Strijp.
In 1993 waren er nog plannen om de tuinbouwtentoonstelling Floriade van 2002 naar Eindhoven te halen. De gemeente stelde hiervoor een stuk grond van 65 ha beschikbaar tussen de al geplande wijk Meerhoven en vliegveld Eindhoven Airport. Het terrein en de aangelegde voorzieningen zouden na de tentoonstelling worden gebruikt als bedrijventerrein. De keuze voor de Floriade viel uiteindelijk op Haarlemmermeer.
De wijk telt tien buurten, te weten: BeA2 (631), Meerbos (632), Grasrijk (633), Zandrijk (634), Waterrijk (635), Park Forum (636), Flight Forum (637), Eindhoven Airport (638), Bosrijk (639) en Meerrijk (640).
De naam Meerhoven is een fictieve naam en is niet afgeleid van een historische plek. De naamgeving van de buurten is geïnspireerd op het omliggende Kempische landschap. De straatnamen beginnen per buurt met gras, bos, zand, water of meer.
Meerhoven werd voor een deel gebouwd op het grondgebied van het vliegveld Welschap, daar waar tot voor kort de start- en landingsbanen lagen. Het oorspronkelijke luchthavengebouw met de verkeerstoren bleef bewaard.
Een ander deel van de nieuwe wijk werd gebouwd op het voormalige grondgebied van het PIROC, het Pantser Infanterie Rijen Opleiding Centrum. Deze organisatie van Defensie verhuisde in 1995 naar een nieuwe locatie drie km verderop en het vrijgekomen terrein werd in 1996 gekocht door de gemeente Eindhoven. Nadat de gebouwen waren afgebroken kon in 1997 de bouw beginnen van de nieuwe wijk Meerhoven. Twee jaar later werden de eerste huizen opgeleverd. In 2023 woonden er 13.000 inwoners. Uiteindelijk moeten het er 15.000 worden.
Meerhoven bleek een populair woongebied bij internationale kenniswerkers, expats, die vanaf 2000 in steeds groteren getale in Eindhoven neerstreken. Omdat de kenniswerkers vaak afkomstig waren uit Aziatische landen werd Meerhoven in de volksmond ook wel ‘Wokhoven’ genoemd. Overigens zijn ook andere buurten in trek bij expats. Zo is er ook op Strijp-R een straat waar 14 Indiase gezinnen wonen. Dat straatje wordt het ‘Currylaantje’ genoemd.
Zowel het terrein van PIROC als een groot deel van vliegbasis Eindhoven lagen op het grondgebied van de gemeente Veldhoven. Om het bestuur over de vliegbasis en Eindhoven Airport te vergemakkelijken, vonden er in 1994 enige grenscorrecties tussen Eindhoven en Veldhoven plaats. Eindhoven Airport kwam op Eindhovens grondgebied te liggen en de wijk Meerhoven kon gebouwd worden. De gemeente Veldhoven stond dit gebied vrijwillig af. Het beschikken over de gehele vliegbasis was nodig om de startbaan te kunnen verleggen in verband met de vele klachten over geluidsoverlast in het noordoostelijk deel van de stad. Bijgaande kaarten brengen de
grenscorrectie in beeld. De start- en landingsbaan werd in westelijke richting verlegd.
De oude en nieuwe grens Veldhoven/Eindhoven.
In het ‘Masterplan Meerhoven’ is de indeling in de verschillende buurten van de nieuwe wijk vastgelegd. Lees hierover onderstaande tekst.
Voor het begin van Meerhoven.
Masterplan Meerhoven
In 1997 werd het masterplan opgesteld voor de bouw en inrichting van de Vinexwijk Meerhoven. Behalve een groot bedrijventerrein zouden er 7000 woningen gebouwd gaan worden rond een centrum met eigen voorzieningen zoals scholen, winkels en recreatiemogelijkheden. De wijk kreeg een opbouw van drie woonbuurten, Grasrijk, Zandrijk en Waterrijk, rondom het park Meerland. Tussen deze woonbuurten liggen twee groengebieden: Bosrijk aan de oostkant van Meerland en de sportvelden aan de zuidkant.
Als alternatief voor het gebruik van de eigen auto werd een snelle HOV-lijn aangelegd naar het centrum van de stad, het vliegveld en Veldhoven. Voor het autoverkeer werd een rondweg om de wijk aangelegd, die aansluit op de A2, Anthony Fokkerweg en de Heerbaan. Veel bewoners trokken zich echter weinig aan van deze ideeën over autoluwte. Dit deel van de plannen/ voorzieningen is dan ook niet helemaal tot zijn recht gekomen.
Meerhoven Doet
De woonbuurten die rond het park zijn gesitueerd hebben een verschillende dichtheid. Er werd een variatie van gestapelde woningen, woonblokken en villa’s ontworpen en gebouwd.
In februari 2024 hebben vijftig werknemers uit diverse landen, afkomstig van zes regionale bedrijven, op vrijwillige basis het interieur van het nieuwe asielzoekerscentrum in Meerhoven ingericht. Deze samenwerking werd, op initiatief van burgemeester Dijsselbloem, georganiseerd door ‘Brainport voor elkaar’.
In de nieuwe stadswijk moest letterlijk alles worden opgebouwd. Naast wonen, leren, winkelen en cultuur was er ook behoefte aan gezamenlijke activiteiten en een gezamenlijke belangenvertegenwoordiging. Hoe doe je dat als bijna de helft van de bewoners uit het buitenland komt? De expats vonden elkaar in het ‘Meerhoven Internationals Platform’ (het MIP), dat in 2014 werd opgericht. Initiatiefnemer was United Residents’ Associations Meerhoven in samenwerking met Holland Expat Center South, The Hub Eindhoven for Expats en de gemeente Eindhoven.
Het MIP organiseert sinds 2015 Nederlandse taallessen, die door professionele taaldocenten worden gegeven in twee semesters per jaar. Drie keer per jaar wordt een grote bijeenkomst georganiseerd: Nieuwjaarsborrel in de Hangar,
Wonen – werken – recreëren.
Chocolate Egg Hunt in park Meerland en een zomer-BBQ eveneens in park Meerland. Regelmatig is er ‘Koffie en Meer’ in ‘Echt Welschap’ dat is bedoeld voor alle bewoners van Meerhoven.
Aanvankelijk telde Meerhoven drie bewonersverenigingen. Niet onlogisch gezien de opeenvolgende opbouw van de verschillende buurten. Bij nader inzien bleek dat ze alle drie nagenoeg dezelfde doelen nastreefden. In 2019 hebben de drie zich samengevoegd tot de ‘Bewonersvereniging Meerhoven’. De vereniging richt zich op alles wat in de gehele wijk speelt, van verkeersveiligheid tot activiteiten. Er is een tweetalige nieuwsbrief, wijkoverleg en een Facebookpagina ‘Meerhoven Ontmoet Elkaar’.
De wegenstructuur
De groei van Brainport maakte het nodig om de wegenstructuur in een deel van Meerhoven te verbeteren samen met onder andere de luchthaven, BIC en het Goederendistributiecentrum (GDC) in Acht. Het doel was om zo de bedrijvenparken met hun toenemende
bedrijvigheid goed bereikbaar te houden. Er werd een nieuwe toerit naar de N2 gemaakt en de Anthony Fokkerweg werd verbreed tussen de aansluiting met de N2 en Flight Forum. De Spottersweg tussen de Luchthavenweg en de Oirschotsedijk werd opnieuw ingericht en doorgetrokken naar Oirschot. Vanwege de verbreding van de Anthony Fokkerweg was het nodig om fietsers op een andere manier over de Randweg
Panorama van Meerhoven.
De aanpassingen van de wegen in 2023.
te leiden. Hier werd de brug met de naam ‘Tegenbosch’ voor bedacht. Die naam is gekozen als herinnering aan de gelijknamige boerderij die hier lag. De brug, met een lengte van 160 meter, overspant 14 rijstroken en werd in 2020 in zijn geheel van de bouwplaats naar
fietsersbrug ‘Tegenbosch’ over de A2/N2.
zijn plek over de verkeerswegen gereden. Er kwamen honderden toeschouwers naar dit schouwspel kijken. Als het donker is wordt de brug dynamisch verlicht.
Na deze informatie over de wijk Meerhoven als geheel volgen hierna de beschrijvingen van de tien verschillende buurten van deze wijk.
BeA2 (631)
De buurt BeA2 heette voorheen ‘De Rijtacker’. In de Kempen staat ‘rijt’ voor het dalvormige drassige begin van
een beek. Soms wordt er ook wel de beek zelf mee aangeduid, zoals bij de Ekkersrijt het geval is. Een ‘rijtakker’ is een akker aan de rijt. De nogal vreemde nieuwe benaming BeA2 komt voort uit het feit dat de buurt wordt begrensd door het Beatrixkanaal aan de ene kant en de snelweg A2 aan de andere. De volledige begrenzing bestaat uit de A2, het Knooppunt Batadorp, de Anthony Fokkerweg en het Beatrixkanaal. De buurt telt slechts enkele tientallen bewoners, want het is een bedrijventerrein.
Een groot deel van BeA2 wordt in beslag genomen door de Brainport Industry Campus (de BIC). De sterke krimp van Philips en het faillissement van DAF Trucks in de jaren ’90 hebben een enorme invloed op de werkgelegenheid in de regio Eindhoven gehad. De toenmalige burgemeester van Eindhoven, Rein Welschen, zocht in die crisisperiode naar hulp vanuit het bedrijfsleven en kennisinstellingen in de regio. Dit initiatief leidde tot een nauwe samenwerking tussen talrijke bedrijven, o.a. spin-offs van voormalige Philipsonderdelen, onderzoeksinstituten en 21 gemeenten uit de regio. Het concept werd Triple Helix genoemd. Het doel was om Eindhoven als technologiestad op de kaart te zetten: ‘Leading in technology’ werd de slogan. De naam Brainport, een metafoor voor kennis en verbeelding, ontstond als regionaal merk en netwerk. De kennis en de bereidheid om samen te werken waren drijfveren om uit de malaise te komen. Mede ook door de financiële impulsen van het Rijk en de Europese Commissie werd Brainport Eindhoven een belangrijk economisch kerngebied van Nederland. In 2016 werd de regio Eindhoven, naast Schiphol en de Rotterdamse haven officieel de derde
De
De brug overspant 14 rijstroken.
mainport van Nederland.
Naast de High Tech Campus op het terrein van het voormalig Natuurkundig Laboratorium van Philips en de TU/eCampus ontstond de Brainport Industry Campus. Lees onderstaande tekst over de ontwikkeling van de BIC.
Brainport Industry Campus was ooit Siedlung
Brainport Industry Campus (BIC) is een verzameling grote bedrijfsgebouwen. Deze enorme hallen zijn flexibel ingedeeld en herbergen innovatieve bedrijven en kennisinstituten die elkaar aanvullen in ontwerpen en maken. De Campus is sinds enkele jaren in aanbouw en nog volop in ontwikkeling op weg naar verdere uitbreiding.
BIC bevindt zich in het gebied waar de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog een Siedlung (nederzetting) bouwden. Deze legerplaats werd verdekt gebouwd als een klein dorpje. De gebouwen zagen eruit als boerderijen en om het echt te laten lijken kwam er zelfs een klein kerkje. Na de oorlog gebruikte Defensie het complex als kazerne, het kreeg de naam Beatrixkamp. Vanaf 1991 kreeg het gedurende ongeveer 20 jaar de functie van asielzoekerscentrum Beatrixoord. In 2012 werden de gebouwen afgebroken, maar de bunker en het nepkerkje bleven behouden. Het kerkje werd onlangs
gesloopt. Het terrein van de kazerne werd het Beatrixbos.
In 2017 ging de ontwikkeling van de Brainport Industries Campus (BIC) van start. Op de nieuwe campus bundelen industrieën uit de hightech maakindustrie hun krachten om hun internationale positie te versterken, nu de tweede pijler van de Nederlandse industrie. De campus is niet een traditionele verzameling van bedrijven op één locatie, maar nadrukkelijk opgezet om anders te gaan samenwerken en zo innovatie te bevorderen. Vanaf 1 augustus 2018 namen de eerste huurders hun intrek in deze ‘Fabriek van de Toekomst’. De kracht van BIC bleek de unieke samenwerking: de deelnemende partners delen kennis vanuit hun eigen competenties,
Beatrixkamp in 1954.
Het nepkerkje in 2021.
De bunker in 2021.
zodat innovatie in een stroomversnelling komt. Duizenden mensen en honderden bedrijven werken samen op het gebied van onderzoek, innovatie en business.
Samen met twee projectontwikkelaars is een plan in de maak om de al bestaande 100.000 m2 bedrijfsruimte meer dan te verdubbelen. De verwachting is dat in 2025 een begin gemaakt zal worden met een uitbreiding van 225.000 m2. Deze plannen zijn in 2024 in een stroomversnelling gekomen toen besloten werd dat
ASML op deze plek in de komende jaren zal gaan uitbreiden. Het gaat daarbij om een enorme groei van het bedrijf, die gevolgen zal hebben op velerlei gebieden zoals woningbouw, onderwijs, gezondheidszorg en infrastructuur.
Meerbos (632)
De buurt Meerbos ligt tussen de Randweg en het Beatrixkanaal en de noordzijde wordt begrensd door de Anthony Fokkerweg. Een klein deel van het grondgebied van de buurt wordt ingenomen door de jachthaven van het Beatrixkanaal, maar het overgrote deel bestaat uit de voormalige golfbaan. De buurt telt slechts een vijftigtal inwoners.
Het golfbaancomplex wacht sinds de sluiting in 2020 een onzekere toekomst. De nieuwe eigenaar, de familie Van der Leegte, heeft meerdere ideeën, maar de gemeente Eindhoven heeft andere plannen. Lees hierover onderstaande tekst.
Natuur of woningbouw?
Het grote grondgebied van enkele honderden hectaren, ruim een eeuw geleden gekocht door Anton Philips, heeft als bestemming ‘natuurgebied’. De voormalige golfbaan Welschap is daar met ongeveer vijftig hectaren onderdeel van. De nieuwe eigenaar liet uitgebreid onderzoek doen naar de mogelijkheden voor het gebruik van dit gebied. Ecologisch is het er slecht gesteld: de golfbaan is te vergelijken met een soort groen asfalt. Er werden meerdere ideeën
Panoramafoto BIC.
BIC in 2024.
Impressie van BIC 2, met BIC 1 op de achtergrond.
geopperd om dit terrein te gaan gebruiken: honderden woningen die bestemd zouden worden voor de werknemers van het familiebedrijf VDL, evenemententerrein, opvang van asielzoekers, et cetera. De woningen zouden in een cirkel worden gebouwd zodat op het dak een atletiekbaan zou kunnen komen.
Het gemeentebestuur lijkt niet helemaal ongevoelig voor een woningbouwplan, maar is sterk verdeeld. Het zou een inbreuk zijn op het idee om in dit deel van Eindhoven een groot stadsbos te ontwikkelen. Landgoed de Wielewaal neemt daar een centrale positie in. Ook de Herdgang en het Philips-de Jongh wandelpark zijn in die plannen onderdeel van het groengebied.
Grasrijk (633)
De buurt Grasrijk wordt begrensd door de Heerbaan, het Grasduin, de Grasbaan, de Grassavanne, de Randweg en de Sliffertsestraat. De buurt had in 2024 ongeveer 5950 inwoners.
Als je naar Grasrijk rijdt, kan een bijzondere constructie je niet ontgaan: een oplossing die werd bedacht om het auto- en fietsverkeer op een drukke kruising in veilige banen te leiden.
De vroegere golfbaan Welschap.
Impressie van een mogelijke bebouwing van het voormalige golfterrein.
Gebied Grasrijk en Bosrijk in 1995.
Panorama van Grasrijk (Bron: Ronald Otter).
Woningen in Grassavanne nabij de groene omgeving van Bosrijk.
Geraadpleegde literatuur
Abrahamse, J.A. e.a.: HistorischeAtlasvanEindhoven,VanBrabantsmarktstadjetot centrumvandeBrainport-regio, 2021
Aussems, Thom / Horsten, Hans: Eindhoven,deel1, 2021
Aussems, Thom / Horsten, Hans: Eindhoven,deel2,Transformatieszonderblauwdruk, 2021
Beekman, Piet: EindhovenStadsontwikkeling1900–1960, eigen uitgave, 1982
Boissevain, Charles F.C.G.: Demarkiesmethetdubbeleleven,100jaarBaekerstextielfabrieken Eindhoven, 2019
Brock, A.C.: StadenMeyereivan’s-Hertogenboschofderzelverbeschrijving,Tweede afdeeling ca. 1825
Bruin-Scheepers, J.E.: deETOStussentoenennu,50jaarcoöperatie1919-1969, 1969
Bruijn, M.W.J.: De Geschiedenis van Meerhoven in de late Middeleeuwen:de bewoners enhunbezittingen-www.broerendebruijn.nl/Meerhoven.html
Canon van Nederland
Ceelen, Ary: Hetoudevliegveld‘Welschap’,Eindhovenjaarboek2000
Damen, Ben / Hüsken, Bauke: Strijp,Buitenaf, 2019
Dings, Matt / Lammers, Jos: HetnieuwelevenvanStrijp-S, 2009
Hendriks, Steef: Evoluon40jaarhetboegbeeldvaneenambitieuzeregio, 2006
Houben, L.G.A.: GeschiedenisvanEindhovendestadvanKempenland,Eersteentweede deel, 1890
Kroon, Phocas / Jans, Bert / Georgi, Silke: Zewarenonzeburen,deverhalenachterde namenopdestruikelstenen;ProjectgroepStruikelstenenEindhoven, 2014
Lintsen, H./ Thoben, P.: De canon van Eindhoven, 2009
Messing, F.A.M.: HetontstaanvanGroot-Eindhoven,1890-1920, BtdgvhzvN
Oldenburg, Carla: Architectuur,binnenstad&buitenleven,groenerfgoed,landschap, onderzoek,ontwerper,tuinarchitectuur
Otten, Ad: Philipswoningbouw1900–1990, 1991
Peynenburg, J.: BouwstoffentotdegeschiedenisvanEindhoven, 1961
Schagen, Jan van: Arm,armEindhoven,Kroniekvanvijfeeuwenarmoede…, 2010
Schagen, Jan van: AchteeuwenEindhoven,Verhaalvaneenstad,dl.IenII, 2020
Spoorenberg, Jan: Destraatnamenindedorpenvoor1920
Strijards, Gerard: Stripekerk,nietvangisteren,Zeshonderdjaarkerkgeschiedenis.2012
Strijards, Gerard: DeVerbodenStad,Philips-complexinEindhoven, 2021
Vonderkwartier,portretvaneen100-jarigewijk, 2023
Archief EindhovensDagblad
NRC 11 mei 2021 – Haasje Over
Aanbevolen websites
https://architectenweb.nl/ https://www.bhic.nl/het-geheugen-van-brabant
https://www.bjmgerard.nl/de-biomassacentrale-meerhoven-en-het-overigeeindhovense-biomassaprogramma/ https://www.delpher.nl/nl/kranten
https://eindhovenencyclopedie.nl/index.php/De_historische_en_eigentijdse_ encyclopedie_van_Eindhoven
https://www.ewas.nl/index.php/ewas/over-ewas Eindhoven Welschap Aviation Society. http://www.geschiedeniseindhoven.nl/ https://www.stad-en-groen.nl/article/42218/urban-sportpark-in-eindhoven-opvoormalige-voetbalvelden
https://brainporteindhoven.com/nl/ontdek/strategie/regio-deal/urban-sportparkeindhoven-en-urban-sport-route Planviewer Meerhoven www.thisiseindhoven.com
https://woningbouwkaart.eindhoven.nl/#/Wikipedia https://zichtopeindhoven.nl/
Dank
Voor hun bijdrage aan het tot stand komen van dit boek zijn we dank verschuldigd aan:
Suzanne van de Leur, stichting Buurtkeuken
Frank Bloem, stichting Buurtkeuken
Boudie Heugedeure, projectontwikkelaar GEVA
Tiny Weltholt – Janssen, Archipel Zorggroep
Peter Staamer, Archipel Zorggroep
Jori van Boxtel, Boom van Eindhoven
Jeroen Dijsselbloem, burgemeester van Eindhoven
René van de Nieuwenhof, woordvoerder gemeente Eindhoven
Lex Augusteijn, Fotoclub Genderdal
Camiel van Hoogstraten, Academy manager PSV
Saskia Honders, makelaar
Arjan de Lang, fotograaf
Lex Augusteijn, fotograaf
Jan Spoorenberg
Marjolein Versfeld, Eindhoven in Beeld
Hans Michels, Eindhoven in Beeld
Bijdragers van archieffoto’s op de website van Eindhoven in Beeld
Colofon
Teksten
Rob van Brunschot, Henny van Laarhoven-Lammers en Jan Wierts
Archieffoto’s, fotografie en coördinatie
Jan Wierts
Grafische bewerkingen
Marjolein Versfeld
Redactie
Rob van Brunschot en Henny van Laarhoven-Lammers
Eindredactie
Hans Michels
Ontwerp
Marc Koppen en Lecturis
Druk
Finidr
Uitgave
Lecturis
ISBN 978 94 6226 539 4
Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt dankzij het Cultuurfonds en de gemeente Eindhoven.
©2025 Lecturis, Eindhoven in Beeld
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.