Lecturis documentaire 28
Bedrijfsboek in beeld
10 / 11 Bedrijfsboek in beeld
Deze publicatie heeft grote invloed gehad op navolgende generaties ontwerpers en fotografen. Zowel vanwege de hechte narratieve structuur die voortkwam uit strakke regie, als vanwege het bijzondere teamverband: vrij werkend, maar binnen helder afgesproken kaders. 1958 Vuur aan zee tekst: Paul Rodenko documentaire tekst: G.S.K. Blaauw redactie en boekverzorging: Jurriaan Schrofer fotografie: Violette Cornelius, Ed van der Elsken, Paul Huf, Ata Kando, Cas Oorthuys technische tekeningen: Jan H. Verhoog cartoons: Frits Müller opdracht+uitgave: Hoogovens IJmuiden produktie en druk: Meijer, Wormerveer
Teamverband
Veel bedrijfsboeken werden door teams vervaardigd. Ontwerpers, tekstschrijvers en fotografen werkten samen met vertegenwoordigers van de opdrachtgever aan het product. Zonder sterke hiërarchie, met grote wederzijdse vrijheid. Hoewel er soms, subtiel, wel degelijk door een van de teamleden werd geregisseerd. Zoals blijkt uit het scenario dat Jurriaan Schrofer schreef om het productieteam van Vuur aan Zee 1958 aan te sturen: ‘Fotografie: Aan de fotografen wordt in de eerste plaats gevraagd foto’s te maken die sterk visueel aanspreken, want het is zonder meer duidelijk, dat het er in dit boek niet om gaat louter afbeeldingen van de werkelijkheid te verkrijgen, maar wel om foto’s die de werkelijkheid door de verbéélding van de fotograaf heen laten zien. Tekst : Terwijl de fotografie alleen de dynamiek van het bedrijf in zijn actueel aspect kan laten zien, zal de literaire tekst er tevens op gericht zijn, de dynamiek van de historische groei, het eigenlijke “industriële epos”, te doen uitkomen. In deze literaire tekst speelt van het begin af aan reeds de mens-in-het-bedrijf (de sociologische en “cultuurfilosofische” betekenis van mens en bedrijf) een grote rol, zodat waar de documentaire tekst in zakelijke zin het bindende element van het boek vormt, de literaire tekstschrijver tot taak heeft, het boek in artistiek opzicht tot een synthetisch geheel, een synthese van document en artistieke verbeelding, samen te binden.’ Jurriaan Schrofer, scenario voor het bedrijfsboek Vuur aan zee, collectie Nederlands Fotomuseum
Nog een ontwerp van Jurriaan Schrofer, twee jaar na Vuur aan zee. Na een korte tekst over 200 jaar Twentse geschiedenis volgt een fotografische rondleiding langs het productieproces met beschrijvingen en poëtische strofes van Schierbeek. De laatste 18 pagina’s zijn een beeldessay gewijd aan velerlei toepassingen van textiel. 1960 De draad van het verhaal 200 jaar Koninklijke Textielfabrieken Nijverdal-Ten Cate NV tekst: Bert Schierbeek redactie en boekverzorging: Jurriaan Schrofer fotografie: Cas Oorthuys opdracht: Koninklijke Textielfabrieken Nijverdal-Ten Cate NV, Twente uitgave+druk: Meijer’s Industriële Uitgeverij, Wormerveer
Soms is er sprake van een uitgevende instantie (drukkerijen Meijer, Mouton of Samsom) die boekproducties via auteurs en ontwerpers in gang zet, en die tevens de brug naar uitvoering in de drukkerij vormt. Frederike Huygen in Visies op vormgeving 2008 over drukkerij Meijer: ‘Gerrit Meijer kreeg van de Zaanse industrieën jubileumuitgaven te drukken, een genre dat hij tot zijn specialiteit maakte, te beginnen met Bruynzeel in 1947. Het waren vulopdrachten om de persen te laten draaien, maar Meijer besloot zich op bedrijfsdrukwerk toe te gaan leggen. Wiet Groenenberg, die zich opwerkte vanuit de zetterij, werd de man die dit drukwerk binnenhaalde en coördineerde. In 1955 won het bedrijf de prijsvraag om het bedrijfsorgaan Range van Philips te mogen drukken. Meijer riep een adviesgroep in het leven voor de bedrijfsboeken bestaande uit de auteurs Max Dendermonde en Wim Alings en de ontwerper Mart Kempers. Meijers Industriële Uitgeverij nam vanaf 1956 de gehele productie vanaf de eerste opzet tot en met de inhoud en de uitwerking, de grafische verzorging en de uitvoering in handen.’ Frederike Huygen, Visies op vormgeving deel 2, p. 463
Deze praktijk van de toenmalige drukkerij/uitgeverij Meijer in Wormerveer is hoofdonderwerp van de sleutelroman De laatste beeldschone zwendel 1988 van Max Dendermonde, schrijver en journalist die naast romans ook veelvuldig bedrijfsboeken schreef. 2 Specifieke genres Genres bedrijfsboeken overlappen deels inhoudelijk, maar zijn op grond van hun hoofdeigenschappen te groeperen. Hierna wordt ingegaan op het bedrijfsfotoboek, het bedrijfshistorische boek, het gedenkboek en het hybride bedrijfsboek.
12 / 13 Bedrijfsboek in beeld
Mensen van Menko is opgezet als een langgerekt foto-essay van een werkdag. De werknemers staan voorop in portretten met veelal bewust onscherp gehouden achtergronden. Prachtig uitgevoerd in diepdruk. 1956 Mensen van Menko tekst: Martie Verdenius ontwerp: Nico Jesse foto’s: Nico Jesse opdracht en uitgave: N.J. Menko N.V., Enschede druk: Rotogravure, Leiden; Bosch, Utrecht
Bedrijfsfotoboeken Dàg nieuwe dag toont, net als Mensen van Menko van dezelfde auteur, het dagelijks leven maar hier om aan te geven dat alles staat of valt met een goede nachtrust. Geen foto’s van de matrassenfabriek of de werknemers, maar een scala van situaties in de maatschappij. Het tweede gedeelte volgt het productieproces van drie matrastypen in woord en beeld. Daarna gaat dit boek over in een assortimentscatalogus en eindigt met een reeks schetsontwerpen van slaapkamers. 1960 Dàg nieuwe dag tekst: Martie Verdenius algehele verzorging: Wim de Groot, bureau voor verkoopontwikkeling Minerva fotografie: Cor van Weele opdracht+uitgave: NV Ubica Matrassenfabriek, Utrecht druk: Bakker, Zaandijk
Een bedrijfsfotoboek betreft de publicatie van een samenhangende en speciaal daarvoor vervaardigde serie actuele foto’s over een bedrijf als samenhangend verhaal of reportage. Door redactie en vormgeving ontstaat een meerwaarde, bijvoorbeeld Mensen van Menko 1956 of Vuur aan zee 1958 (zie p. 10). Een deel van de foto’s heeft een bijzondere (iconische) kwaliteit. In het beste geval overstijgen de foto’s het individuele bedrijf en worden ze representatief voor een bedrijfstak. Vuur aan zee staat niet alleen voor Hoogovens, maar voor DE staalindustrie. Bedrijfsfotoboeken bevatten vaak tekst, maar die is visueel ondergeschikt aan het beeld. In de bekendste bedrijfsfotoboeken van rond 1960 zien we samenwerkingen met literaire auteurs als Bert Schierbeek, Sybren Polet, Jan Elburg of Max Dendermonde. Beknopte teksten, vaak als poëzie gecomponeerd en getypografeerd: in grote corpsen, met veel omringend wit en experimentele regeleindes. Een enkele keer ging de ontwerper nog een stap verder en werd de typografie ook beeld, zoals bij Monsters van de Peel 1958 van Martien Coppens (zie p. 30).
Het Bedrijfsfotoboek 1945 -1965 2002 van Mirelle Thijsen gaat specifiek in op de hoogtijdagen van dit genre.
1988 De laatste beeldschone zwendel
2002 Het Bedrijfsfotoboek 1945-1965
16 / 17 Bedrijfsboek in beeld
Wyers was in 1947 een handelsonderneming in woningstoffering die leverde aan de detailhandel – van gordijnen tot slaapkamerinterieurs. Dit jubileumboek concentreert zich zo op gebouwen en nieuwbouw van de onderneming dat de oppervlakkige beschouwer kan denken dat Weyers een aannemersbedrijf is. 1947 Met Weyers door drie eeuwen Gedenkboek samengesteld bij het 150 jarig bestaan van de N.V. J.P. Weyers samenstelling en typografische verzorging: Otto van Tussenbroek foto’s: Studio Hamelberg, Studio J.P.W. en G.J. Beerman & Zn. opdracht+uitgave: N.V. J.P. Weyers, Amsterdam druk: Drukkerij De Spaarnestad, Haarlem
Gedenkboeken
Het jubileumjaar is waarschijnlijk de meest voorkomende aanleiding om een bedrijfsboek uit te brengen. In dit verband meestal gedenkboek genoemd, al heeft gedenken met de inhoud vaak minder van doen. Soms is er wel een bedrijfshistorische component. Maar de actuele staat van het bedrijf, of de positie van het bedrijf in de bedrijfstak of in de samenleving is meestal hoofdonderwerp. Het gedenkmoment staat soms gespecificeerd op de titelpagina of in het colofon. Voorbeelden: ‘Dit boek is gemaakt voor Arnold Hugo Ingen Housz, ingenieur. Op het moment van zijn afscheid als voorzitter van de directie de Koninklijke Nederlandse Hoogovens en staalfabrieken N.V. en de daarbij aangesloten bedrijven te IJmuiden, in december 1958, wil het met de spiegel van de verbeelding iets overbrengen van het bedrijf, waaraan hij meer dan veertig jaren zijn talenten wijdde, het bedrijf dat is als een vuur aan zee.’ (Vuur aan zee 1958) of recenter: ‘uitgave ter gelegenheid van de sluiting van de fabriek’ (De buizenfabriek in Arnhem 2010). Vaak ook is de aanleiding slechts zichtbaar op losse inlegkaartjes, of in meegezonden brieven: ‘ter gelegenheid van het feit dat de heer M.M.H. Lips 40 jaar geleden de leiding overnam’, in Lips Drunen 1974. Wie zo’n kaartje mist zal vreemd kijken naar het breed bemeten interview waarmee dit boek opent. Inventaris van gedenkmomenten die aanleiding zijn voor een bedrijfspublicatie: – bijzondere gelegenheid – mijlpalen in de historie – voltooiing van een bedrijfsuitbreiding – veranderingen in de bedrijfsstructuur Gedenkboeken hebben veelal titels waarin jaartallen voorkomen: 1855 -1955 (rederij van Swieten) 1892 -1967 (Gazelle) of zelfs 1702 - 2004 (Kruitfabriek Muiden) Het getal honderd heeft bijzondere magie, onder meer: Miele 100 jaar 60 + 40 is waarschijnlijk 100 (Ahrend) Een eeuw wijzer (ANWB) Honderd jaar telefoon (PTT 1981) Soms spreekt hoop uit de titel The First Hundred Years of Nestlé soms wordt het cryptisch: Honderduit (Landré en Glinderman 100 jaar)
‘Voor duizend deuren per dag is veel hout nodig.’ Meer dan doorgaans wordt opgemerkt is 50 jaar Bruynzeel ook een assortimentsoverzicht gericht op architecten en projectontwikkelaars. Hoofdstukken in tekst en beeld zijn Deurenfabriek, Fineerdeurenfabriek, Keukenfabriek, Triplex- en fineerfabriek, Schaverij en Vloerenfabriek. 1947 50 jaar Bruynzeel 1897-1947 tekst: Martin Redeke lay-out: Jan Bons en Jaap Penraat fotografische verzorging: Carel Blazer opdracht+uitgave: Bruynzeel, Zaandam druk: L. van Leer & Co, Amsterdam
Die jaartallen in titels zetten ons niet altijd op het juiste been. Bij 50 jaar Bruynzeel 1897-1947 1947 verwacht men wellicht een chronologische beschrijving van vijftig jaar fabricage. Maar deze uitgave – met foto’s van Carel Blazer naar ontwerp van Jan Bons en Jaap Penraat – richt zich meer op de toekomst dan op het verleden. In deel twee van The Photobook: A history 2006 schrijven Martin Parr en Gerry Badger over 50 jaar Bruynzeel: ‘Almost as much as the Soviet propaganda books of the 1930s, postwar Dutch photobooks were total products. That is to say, the photographers were often just part of a larger team that included writers and graphic designers, with no single element having prominence over another. This was particularly true of company books in the 1950s and 1960s, but the trend was apparent even by the late 1940s, as seen in this fine early example of the way Dutch graphic designers eagerly grasped the opportunities that had been cut short by World War II. The photographer for 50 Jaar Bruynzeel was Carel Blazer, a leading light in the “Underground Camera” and the radical GKf Group of documentary photographers. As such, and as a member of the Dutch Communist Party, his involvement in the production of
24 / 25 Bedrijfsboek in beeld Dit boek kenmerkt zich door veelvuldig gebruik van infografie. De kadrering, de layout en opmerkelijk aanvullend kleurgebruik maken het boek tot een van de betere in zijn genre. 1959 1909-PLEM-1959 redaktie en samenstelling: L. Harpman en P.A. Becx literaire medewerking: Drs. Bertus Aafjes typografisch ontwerp: Dick Elffers en Ben Duijvelshoff fotografie: Cas Oorthuis, Koen Lenarts, Nol Roumans, Henk Huyser, Frans Lahaye, Mathieu Koch en Aero Camera N.V. grafieken: Drs. P.A. Becx opdracht+uitgave: NV Provinciale Limburgse Elektriciteits Maatschappij, Maastricht druk: Boosten & Stols, Maastricht
Een bescheiden publicatie, gericht op de Duitse markt, waarin op zorgvuldige manier het productieproces van verpakkingskarton wordt weergegeven. ±1965 Wo das ende ein neues Gesicht bekommt tekst: T.J. Bos, J.D. Bos opdracht+uitgave: N.V. Papierfabriek De Hoop, Eerbeek, Zutphen, Tilburg, Amsterdam
Een bedrijfsboek in een vertrouwenwekkende opzet, met een ronkende titel. 228 pagina’s bedrijfshistorie in conventionele typografische opzet, gevolgd door ongeveer 100 pagina’s kleurenbeelden in categorieën. De onscherpte in de locatiefotografie blijkt voort te komen uit het gebruik van filmstills. 1966 World Events 1866-1966. The First Hundred Years of Nestlé tekst: Jean Heer opdracht: Nestlé Alimentana S.A., Lausanne druk: Imprimeries Réunies, Lausanne
26 / 27 Bedrijfsboek in beeld
Dit boek ademt Volkswagen in alle poriën door fotografisch te registreren wat die autofabriek voor de stad Wolfsburg betekent: ook de bibliotheek, het conservatorium en de kunstacademie kunnen niet zonder bestaan – ‘jonge stad’ als blijk van het economisch wonder. Smetteloos gefotografeerd, en prachtig uitgevoerd in diepdruk. 1963 Wolfsburg. Bilder einer jungen Stadt fotografie: Heinrich Heidereberger, Wolfsburg opdracht+uitgave: Verlag F. Brückmann, München druk: F. Brückmann KG, München
gebruikt worden. Als voorbeeld Mensen van Menko en Dàg nieuwe dag die beide openen met een fotografisch essay dat begint met wakker worden en opstaan. Wordt één component in de formule te veel uitvergroot in de mix van variabelen; dan komen we in andere genres. Als voorbeeld: Miele 100 jaar 1999 (zie p. 15) is een chronologisch-historische productcatalogus. De recente publicatie Amstel, het verhaal van ons bier 1870-heden 2010 (zie p. 29) toont dat een optelsom van componenten niet vanzelf tot een krachtig samenhangend geheel uitgroeit. Fotograaf en publicist Bart Sorgedrager leverde een bescheiden bijdrage aan dit boek via een verzameling foto’s van Amstel-café’s in alle provincies. Sorgedrager: ‘Het probleem bij dit boek was dat alle geledingen van Amstel (/Heineken) hun invloed op dit werk wilden doen gelden. Daardoor werd de uitgever telkens op een ander spoor gezet. Ik koos in Zeeland voor een aantal typische Amstelkroegen, mooie (foto)locaties en kroegen met een lange Amsteltraditie. Maar de afdeling verkoop had andere ideeën en belangen en bracht met succes het verkoop/volume-element in. Zo moest een inhoudelijke keuze wijken voor een verkooptechnische.’ Wie bepaalt de formule?
Cruciaal voor een goed begrip van het genre bedrijfsboek is wie de formulering van de opdracht/de regie ‘in handen heeft’. Aanvankelijk was dat de ondernemer zelf of de Raad van Bestuur. Vanaf de jaren 1950 laten directies en bestuur zich meer en meer adviseren door specialisten, zowel op inhoudelijk als esthetisch gebied. Die specialist kan een pr-bureau zijn, een reclame-adviesbureau, een grafisch ontwerper of ontwerpbureau. Grote bedrijven haalden de specialisten die de formule ontwikkelden ook wel in huis. Als voorbeeld de Dienst Esthetische Vormgeving van PTT – later Kunst en Vormgeving van KPN. Peter van Lindonk specialiseerde zich al in de jaren 1960 als formulemaker en producent van bedrijfsboeken. Zijn bureau adverteerde slim in de dagbladen met ‘last minute oplossing voor trage pr-officials’. En ook bij het Zwitserse bureau Gerstner +Kutter – mede ontstaan vanuit de samenwerking in Geigy heute (zie p. 5) – lagen idee, tekst, samenstelling en vormgeving in dezelfde hand. Max Dendermonde: ‘Het mooimaken begint al met een fijne titel. Daar verkoop je een boek op.’ zei Rodermondt. ‘Al vanaf het allereerste begin. Als je bij een directeur met een goeie titel komt, is de zaak voor driekwart verkocht.’ Max Dendermonde, De laatste beeldschone zwendel, p. 84
Die geromantiseerde beschrijving reflecteert zich in navolgende titels van bedrijfsboeken van een aantal verschillende auteurs: Dàg nieuwe dag (matrassenfabriek Ubica) De draad van het verhaal (Nijverdal – Ten Cate N.V.) Met de stroom mee (Elektriciteitsmaatschappij Zwolle) Een eeuw in beweging (Stork) Salto Mortale (vliegtuigfabriek Fokker) Start - Finish (automobielindustrie via RAI) Een eeuw aan banden (elastiekfabriek Vullinghs) De zaak is rond (kogellagerfabriek SKF) Een bedrijfsfotoboek waarin het productassortiment subtiel en – in ironische tegenspraak met de titel – in kleur is opgenomen, wat het werkelijkheidsgehalte en de herkenbaarheid vergroot. De foto’s van de fabricage stralen de hoogste graad van betrouwbaarheid uit. Alle werknemers zijn in onberispelijk witte jassen op hun werk geconcentreerd. De enige persoon die de fotograaf aankijkt is de fabrieksdirecteur (zie p. 1). 1968 Schwarz auf Weiß 50 Jahre Geha 1918-1968 opdracht+uitgave: Geha-Werke GmbH, Hannover
5 Fotografie in bedrijfsboeken Bedrijfspublicaties zonder foto’s zijn schaars. De foto werkt sneller dan een lange beschrijving en heeft, meer dan tekst, het vermogen abstracte gevoelens te verbeelden en over te brengen op een publiek. Foto’s voor bedrijfsboeken worden vaak speciaal vervaardigd, soms in opdracht, soms geïnitieerd door de fotograaf. Sommige boeken worden deels of geheel uit
1947 50 jaar Bruynzeel 1897-1947, foto’s Carel Blazer
1959 Met de regen als vriend... foto Studio Hamelberg
1957 50 jaren Meteoor beton 1907-1957, foto’s bedrijfsarchief
1960 De draad van het verhaal, foto’s Cas Oorthuys
±1965 Wo das Ende ein neues Gesicht bekommt, foto’s papierfabriek De Hoop
1969 Start-Finish, foto Nico van der Stam, buro Kees Zwart, Oscar van Alphen
1956 Mensen van Menko, foto’s Nico Jesse
1966 The First Hundred Years of Nestlé, stills uit bedrijfsfilm
1968 Momentopname DAF, foto Theo Vervoort ea
2010 Amstel, het verhaal van ons bier, foto’s Bart Sorgedrager en archief
2009 Tomado Etten 1955-1982, foto’s Joop van Bilsen, Anton Joosen ea
1963 Wolfsburg, foto Heinrich Heidereberger
1968 Schwarz auf Weiß, foto’s Geha
1996 60+40 is waarschijnlijk honderd, foto’s archief Ahrend
1953 PTT 1893-1953, foto’s PTT
1953 PTT 1893-1953, foto’s PTT
1970 Schiphol 50, foto’s Hans Samsom, KLM fotoservice, H.Chr. Slop
1983 Een eeuw wijzer 100 jaar ANWB 1883-1983, foto’s archief ANWB
1981 Honderd jaar telefoon 1881-1981, foto’s PTT
1970 Professioneel profiel, Philips, foto’s Aart Klein en Hans Samsom
1983 Een eeuw wijzer, foto’s ANWB
1980 Tetterode-Nederland ... traditie en toekomst, foto’s Arjé Plas
1988 XII x EKP, foto PTT
1998 Schiphol Stad, foto’s Jannes Linders
1999 Het telefoonboek van Ben, foto’s Céline van Baalen, Koos Breukel en anderen
2000 Jaarverslag CLB, fotoThijs Wolzak
2007 Océ 1877-2007, foto’s Océ
2002 foto Florian Schwinge
Deze uitgave maakt deel uit van een reeks documentaires die sinds 1974 wordt uitgegeven door Lecturis te Eindhoven.
Lecturis documentaire 28 samenstelling Rens Holslag en Jaap van Triest
isbn 978-90-70108-63-2