Impressie Praktijkgericht onderzoek in de ruimtelijke planvorming

Praktijkgericht onderzoek in de ruimtelijke planvorming methoden voor analyse en visievorming

Wim Simons en Dick van Dorp (red.)

Hoofdstuk 3 • Sociaalruimtelijke analyse

3

Inhoud 1 Praktijkgericht onderzoek in de ruimtelijke planvorming Wim Simons, Dick van Dorp

7

2 Zoeken naar ruimtelijke samenhang Martin Koolen

27

3 Sociaal-ruimtelijke analyse: het gebruik van ruimte onderzocht Frans van de Goorbergh

40

4 Landschapsecologische analyse: zoeken naar de samenhang in het landschap Dick van Dorp, Dan van Assendorp

58

5 Methode Landschap lezen Derk Jan Stobbelaar, Karina Hendriks

78

6 De landschapsbiografie. Beschrijving van de methodiek en toepassing in de praktijk Martijn Horst, Theo Spek

96

7 Landschapsstructuurkaarten: visualisatie van landschappelijke samenhang Margreet van Kuijk

116

8 Visueel landschapsonderzoek: methoden en toepassingen met GIS Steffen Nijhuis

136

9 Rapid Rural Appraisal: methode als begin van participatieve strategie Daan van der Linde

158

10 Werkbankmethodiek ruimtelijke kwaliteit Peter Dauvelier, Jannemarie de Jonge, Henk Puylaert

176

11 Water als ordenend principe: waterschalen en gidsmodellen als onderzoeksmethoden Peter Groenhuijzen

198

12 Ontwerpgericht onderzoek door referentiestudie Adrian Noortman

226

13 Scenariostudies: plannen bij onzekerheid Ad Woudstra

240

Afbeelding 1 Bewoners van de wijk spreken af in een door T&L-studenten georganiseerd ParkcafĂŠ (Frans van den Goorbergh).

6

Praktijkgericht onderzoek in de ruimtelijke planvorming

Frans van den Goorbergh

3 Sociaalruimtelijke analyse Het gebruik van de openbare ruimte onderzocht Hoe komt het dat het ene park een levendig gebruik kent en het andere park er verlaten bij ligt?

Sociaalruimtelijke analyse is een onderzoeksmethode die een verklaring zoekt voor het gebruik van openbare ruimte. De analyse kan ertoe bijdragen ideeën te ontwikkelen voor succesvolle openbare ruimte.

De methode die in dit hoofdstuk centraal staat, verklaart het gebruik aan de hand van 9 factoren. Ze is gebaseerd op de Parkanalyse van de TU-Delft en Placemaking van het New Yorks bureau Project for Public Spaces. De Parkanalyse en Placemaking zijn op hun beurt weer sterk geïnspireerd door het gedachtengoed van Jane Jacobs. Zij beschreef de mechanismen die van invloed zijn op de vitaliteit van steden en het belang van de openbare ruimte.

Dit hoofdstuk begint met een korte historische beschrijving en de introductie van Jane Jacobs. Paragraaf 2 en 3 vervolgen met het aangeven van de relevantie van sociaalruimtelijke analyse en een korte theoretische beschouwing. In paragraaf 4 worden de Parkanalyse en Placemaking behandeld. Paragraaf 5 bevat een uitgebreide beschrijving van de sociaalruimtelijke analysemethode die de opleiding Tuin- en Landschapsinrichting hanteert.

3.1 Historie Vraagstukken over het gebruik van de openbare ruimte

ontmoeting in de openbare ruimte nemen daardoor af, en

staan sinds de jaren ‘60 van de vorige eeuw sterk in de

daarmee ook de mogelijkheden voor sociale, culturele en

belangstelling. Een van de oorzaken is de explosieve groei

politieke uitwisseling. Dit leidt tot fysieke, economische en

van het autobezit en de daarmee gepaard gaande teloor-

sociale achteruitgang van steden (Jacobs, 1961).

gang van openbare ontmoetingsruimte.

In de jaren ‘60 staat in Amerika de architectonische Volgens de in de jaren ‘60 heersende stedenbouwkundige

stroming New Urbanism op tegen de toen heersende ste-

opvatting verdienen de auto en de daarmee gepaard

denbouwkundige opvatting. De stroming richt zich onder

gaande grootschalige infrastructuur ruim baan. De open-

andere op het verbeteren van de kwaliteit van het leven

bare ruimte wordt daardoor steeds meer verkeersruimte.

door het creëren van betere woonomgevingen.

(Pater & Wusten, 1996). De mogelijkheden voor verblijf en

Hoofdstuk 3 • Sociaalruimtelijke analyse

7

Jane Jacobs was nauw verwant aan de New Urbanism.

Ze deed onderzoek naar de mechanismen die aan de achteruitgang van steden en wijken ten grondslag liggen.

In haar boek The Death and Life of Great American Cities (1961) noemt ze openbare ruimte als een van de belangrijke factoren van een vitale stad.

Volgens Jacobs krijgt de openbare ruimte haar uitstraling en betekenis door de gebruikers. Een rijke mix van mensen die gebruik maakt van de openbare ruimte draagt in haar ogen bij aan de uitwisseling van ideeën en culturen.

Die uitwisseling zorgt ervoor dat de stad zichzelf steeds vernieuwt. Jacobs noemt het afwisselde gebruik van de openbare ruimte “the urban ballet”: in haar ogen is de wijk het decor, vormen de straten het podium en zijn de

Afbeelding 2 Auto’s domineren vanaf de jaren ’60 de openbare ruimte

gebruikers de acteurs.

De methode gaat dus in op de gebruikswaarde van de Volgens Jacobs is een openbare ruimte succesvol

openbare ruimte en in het bijzonder op de verblijfs-

als ze aantrekkelijk is voor een gevarieerde groep

waarde. Welke factoren verklaren het gebruik van de

gebruikers en bovendien aanzet tot een gevarieerd

openbare ruimte als verblijfsruimte? Het cultuurhistorie

gebruik. Deze definitie van succesvolle openbare ruimte

karakter of de aanwezigheid van flora en fauna is dus

is uitgangspunt voor de onderzoeksmethode die in dit

geen onderwerp van onderzoek.

hoofdstuk is beschreven.

Jane Jacobs dit werk ontwikkelt zij haar eerste onvrede met de gangbare stedelijke ontwikkeling bestaande uit grote verkeersdoorbraken en de sloop van woongebouwen ten behoeve van kantoren. In haar ogen worden hierdoor onnodig de binnenstedelijke gemeenschappen vernietigd en ontstaan geïsoleerde, onnatuurlijke stedelijke ruimten.

Jane Jacobs (1916-2006) was een Amerikaans-Canadese publiciste. Ze beschrijft op een zeer herkenbare en eenvoudige manier haar observaties en analyses van Manhattan. Haar beschrijvingen zijn toegankelijk voor de bewoner, voor de wethouder en voor de professional.

In 1934 verhuist Jacobs naar Greenwich (New York) waar ze in haar eerste jaren vooral werkt als stenograaf en freelance journalist over stedelijke onderwerpen. In

8

Jane Jacobs verwierf grote bekendheid met haar boek The Death and Life of Great American Cities (1961), waarin ze haar forse kritiek op de stadsvernieuwing en stadsontwikkeling uit. Jacobs betoogt dat er weer rekening moet worden houden met de menselijke schaal. In plaats van het toepassen van een reeks idealen om de toekomst te vormen, bestudeert Jacobs de toenmalige werkelijke successen en mislukkingen. Ze maakt gebruik van de bestaande stad: “There is no new world that you make without the old world.” The Death and Life of

Praktijkgericht onderzoek in de ruimtelijke planvorming

Great American Cities, is in 2010 in het Nederlands vertaald.

Een aantal observaties die Jacobs destijds in dit boek deed over de stad als leefomgeving en de rol van stedenbouw daarin, blijkt nog altijd actueel. Vooral haar bottom-up, etnografische manier van kijken naar stad. Uit haar wijze van observeren spreekt nieuwsgierigheid en openheid voor de stad, haar gebruikers en hun interactie.

Jacobs stelt zich de vraag hoe we de stad gebruiken, geobserveerd vanuit alledaagse handelingen. Ze suggereert dat we door goed te analyseren en de complexe verhouding tussen de verschillende condities in de stad goed te doorgronden we op een goede manier kunnen leren ingrijpen in een bestaande stad.

In de loop van de jaren hebben Jacobs’ uitgangspunten terrein gewonnen in de stadsontwikkeling en beleidsvorming.

Bron: www.platform31.nl

Afbeelding 3 Jongeren van het Candeacollege te Duiven ontmoeten elkaar in de Kijk- en Doeroute die ze samen met T&L-studenten hebben bedacht. (Hans Jacobse)

Afbeelding 4 T&L-studenten onderzoeken de beleving van jongeren in Presikhaaf in het guerilla-gardeningproject Wild Side (Rob Roodbol)

3.2 De relevantie van sociaalruimtelijke analyse Het gedachtengoed van Jacobs is nog steeds actueel. Twee

nieuwe mogelijkheden tot culturele uitwisseling (Gehl,

redenen om sociaalruimtelijke analyse te behandelen zijn

2006). In het alledaagse leven van mensen gaan digitale

hieronder kort toegelicht: het belang van de openbare

en fysieke ontmoeting steeds meer door elkaar lopen.

ruimte en de veranderende rol van groene professionals.

De Josseling de Jong (2010) wijst er bovendien op dat het

Het belang van het gebruik van de openbare ruimte

recreatief gebruik van veel stedelijke parkvoorzieningen

Voor de vitaliteit van een stad, dorp of wijk is de moge-

tiegebieden buiten de stad en een dalende woningbezet-

lijkheid voor lijflijke ontmoeting van groot belang

ting. Met name grote parken in buitenwijken (gebieden

(Christiaanse, 2009). Het sociale leven speelt zich nog gro-

met een lage woningdichtheid en weinig gemengde

tendeels in de fysieke openbare ruimte af, zoals spelen,

voorzieningen) worden weinig gebruikt.

vanaf de jaren ‘70 afneemt door concurrentie van recrea-

boodschappen doen, kinderen naar school brengen, de gang naar het werk.

Ook het aantal kinderen dat op straat speelt is enorm afgenomen, met name in de stad. De “achterbankgenera-

De lokale, directe leefomgeving wordt door mensen als

tie” doorkruist weliswaar de stad op weg naar het afgeba-

belangrijk ervaren. Dit zou mogelijk verklaard kun-

kende territorium van de sportclub maar is in de openbare

nen worden als een reactie op de globalisering (Pater &

ruimte steeds minder aanwezig door verkeersonveiligheid,

Wusten, 1996). Uit Het Grote Groenonderzoek van de

afgenomen attractiviteit en een negatief pedagogisch

gemeente Amsterdam (Gadet & Smeets, 2009) blijkt dat

klimaat. Dit ondanks de breed gedeelde opvatting dat

sinds 1996 veel meer Amsterdammers vaker naar het

buiten goed is voor kinderen (Bouw & Karsten, 2004).

groen in de stad gaan. Dit geldt met name voor bezoek aan parken die goed liggen ingebed in de stad.

Een goede analyse van de factoren die het gebruik van de openbare ruimte verklaren kan ertoe bijdragen het

Verschillende onderzoeken wijzen er daarentegen op

gebruik van die openbare ruimte te verbeteren.

dat het gebruik van openbare ruimte juist afneemt. Dat mensen de openbare ruimte gebruiken en naar een park

De veranderende rol van groene professionals

of plein in de stad gaan is volgens deze onderzoeken

Er is nog een reden aan te voeren om sociaalruimtelijke

niet vanzelfsprekend. De fysieke openbare ruimte heeft

analyse te behandelen. De overheid doet in toenemende

bijvoorbeeld concurrentie gekregen van digitale mogelijk-

mate een appel op de burger om zijn betrokkenheid met

heden voor ontmoeting. Internet en sociale media bieden

de openbare ruimte te tonen (WRR, 2012). Dat vraagt van

Hoofdstuk 3 • Sociaalruimtelijke analyse

9