Raport badawczy na temat migracji młodzieży

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

1

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY (SYTUACJA POLSKI) Ufuk Bal Michał Hermanowicz dr hab. Katarzyna Miszczak dr Marek Urbaniak

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

3

treść WPROWADZENIE06 ANALIZA KONTEKSTU08

SYTUACJA DEMOGRAFICZNA MŁODZIEŻY (W LATACH 2004–2016)08 MIGRACJE ZEWNĘTRZNE MŁODZIEŻY12 MIGRACJE WEWNĘTRZNE MŁODZIEŻY18 REMIGRACJA MŁODZIEŻY26 PRZYCZYNY MIGRACJI MŁODZIEŻY32 CZYNNIKI DETERMINUJĄCE MIGRACJĘ MŁODZIEŻY33

PODSTAWA DZIAŁAŃ W ZAKRESIE MIGRACJI38 ANALIZA WYBRANEGO PROGRAMU / NARZĘDZIA / DZIAŁANIA46 WNIOSKI I REKOMENDACJE50 WNIOSKI50 REKOMENDACJE52

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

5

WPROWADZENIE Raport został opracowany w III kwartale 2017r. Jest produktem projektu „Baltic Youth research(ers) Up-graded: Long Term Impact on Youth Field”, realizowanego w ramach Erasmus+ przez partnerów z Litwy, Łotwy i Polski.Intencją raportu jest zapewnienie decydentom i praktykom wsparcia w identyfikacji czynników i rekomendacji w zakresie migracji młodzieży, zgodnie z założeniami współczesnego paradygmatu rozwojowego.

Przyjęto, że raport może stanowić wstępne odniesienie, a jednocześnie inspirację dla prób określenia sytuacji w Polsce w zakresie migracji młodzieży (dotyczącej emigracji, migracji wewnętrznych i remigracji) oraz we wskazywaniu działań podejmowanych w Polsce przez decydentów w tym zakresie.

Analizy podejmowane w raporcie opierają się na danych i informacjach wyselekcjonowanych, zgromadzonych i przeanalizowanych zgodnie z metodologią badawczą, wspólną dla partnerów projektu ze wszystkich trzech krajów, co pozwala scharakteryzować sytuację w zakresie migracji młodzieży w sposób ukierunkowany i precyzyjny. W szczególności, podjęto analizę danych i informacji pokazujących:

»»sytuację demograficzną młodzieży oraz sytuację w zakresie jej migracji (emigracji, migracji wewnętrznej i remigracji) [ang. contextual analysis],

»»główne czynniki (wraz ze wskaźnikami) decydujące o migracji młodzieży [ang. field analysis],

»»w sposób przekrojowy główne programy/narzędzia/działania, które odpowiadają na czynniki decydujące o migracji młodzieży [ang. exploratory study],

»»w sposób szczegółowy – przynajmniej po jednym programie/narzędziu/działaniu

na poziomie krajowym i lokalnym/regionalnym, uwzględniającym kwestię migracji młodzieży.

Podstawą badania była analiza desk-research z wykorzystaniem głównie dostępnych danych statystycznych, a także – w uzasadnionym zakresie – informacji jakościowych, głownie z oficjalnych raportów i analiz. Wnioskowanie oparto również na analizie dokumentów i studium przypadku [ang. case study analysis] w celu wskazania wybranych aspektów efektywności konkretnych działań/narzędzi polityki. SYTUACJA

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

7

ANALIZA KONTEKSTU 2.1 DEMOGRAFICZNA MŁODZIEŻY (W LATACH 2004–2016) Analiza sytuacyjna (kontekstu) opiera się na społecznodemograficznym opisie młodzieży, w tym liczby, wieku, płci i struktury zatrudnienia młodzieży (na podstawie podstawowej analizy danych statystycznych). Analiza została ukierunkowana na poszukiwanie odpowiedzi na pytania dotyczące kształtowania się sytuacji demograficznej młodzieży (w podziale na grupy wiekowe itp.), a także – w miarę możliwości – w porównaniu z innymi grupami wiekowymi.

W końcu 2016 r. ludność Polski liczyła 37,967 mln osób, przy czym od 2004 r. populacja Polski stopniowo malała – w latach 2004-2016 spadek ten wyniósł 223,4 tys. osób (0,0585%) – tabela 1. Tymczasem liczebność młodzieży w wieku 14-30 lat w 2016 r. osiągnęła 8,137 mln, o 2,346 mln osób mniej niż w 2004 r. (ubytek 22,38%). Udział tej grupy w populacji kraju zmniejszał się co roku w okresie 2004-2016 z 28,9% w 2004 r. aż do 22,6% w 2016 r. Zmniejszenie to dotknęło nierównomiernie poszczególne grupy wiekowe1: w grupie 14-18 lat osiągnęło 1,077 mln os. (tj. 36,1%), w grupie 19-24 lata1,126 mln os. (28,5%), zaś w grupie 25-30 lat było najmniejsze i wyniosło jedynie 142,7 tys. os. (4,0 %).

1 Zgodnie z założeniami metodycznymi w projekcie podjęto próbę, stosownie do dostępności statystyk publicznych, analizy według grup wiekowych 14 -18, 19-24 i 25-30 lat.

Tabela 1. Ludność Polski wg grup wieku [os.] Źródło: Oprac. własne na podst. Eurostat (demo_pjan), http://ec.europa.eu/eurostat/data/database (25.09.2017).

do 1

701 496

736 984

35 488

(2016-2004) / 2004 0,05059

2–7

2 346 006

2 413 947

67 941

0,02896

8 - 13

2 976 760

2 194 364

-782 396

-0,26283

14 - 18

2 983 882

1 906 335

-1 077 547

-0,36112

19 - 24

3 944 893

2 819 009

-1 125 884

-0,28540

25 - 30

3 554 602

3 411 883

-142 719

-0,04015

ponad 30

21 682 969

24 484 687

2 801 718

0,12921

ogółem

38 190 608

37 967 209

-223 399

-0,00585

Grupy wiekowe

2004

2016

2016-2004

Spadek liczebności młodzieży nieznacznie bardziej dotknął mężczyzn (o 1,181 mln) niż kobiety (o 1,165 mln, zob. wykres1), jednak w strukturze młodzieży wg płci wciąż przeważają mężczyźni (51,06% w 2016 r.). Z kolei przewaga mężczyzn w grupie wiekowej 14-18 lat wynosiła 2,52pkt. proc. (udział kobiet wyniósł 48,74%), a dla dwóch starszych grup wiekowych ok. 2,0pkt. proc.

Wykres 1. Dzieci / młodzież w wieku 14-30 wg płci w okresie 2004-2016 [tys. os.] Źródło: Oprac. własne na podst. Eurostat (demo_pjan).

2004

5 336

5 148

2005

5 330

5 141

2006

5 304

5 116

2007

5 245

5 062

2008

5 170

2009

5 090

2010

4 911

2011

4 808

2012

4 696

2013

4 584

2014

4 446

2015

4 299

2016

4 155 0

2 000

4 993 4 918 M

4 726

K

4 624 4 512 4 398 4 264 4 121 3 983 4 000

6 000

8 000

10 000

12 000

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

9

ANALIZA KONTEKSTU

Znaczne zmniejszenie liczby osób w grupach 14-18 i 19-24 lat wynikło z opuszczania wspomnianych grup wiekowych przez tzw. roczniki wyżu demograficznego z końca lat 70-tych i początku lat 80tych w sytuacji depresji urodzeniowej z lat 90-tych oraz z początku tego stulecia (ostatni rocznik wspomnianego wyżu to 1983 r., stąd osoby te skończyły w 2004 r. 21 lat i liczebność poszczególnych grup wiekowych również zaczęła maleć). Stąd widać(zgodnie z wykresem 2) w strukturze wiekowej ludności stopniowe ubywanie osób w młodszych grupach wiekowych, przy zwiększaniu się liczebności grup starszych.

M 2016

K 2016

97 i więcej 91 - 96 85 - 90 79 - 84 73 - 78 67 - 72 61 - 66 55 - 60 49 - 54 43 - 48 37 - 42 31 - 36 25 - 30 19 - 24 13 - 18 7 - 12 1-6 0

2 000

1 500

1 000

500

0

500

1 000

1 500

Wykres 2. Ludność Polski wg grup wieku w 2004 i 2016 r. [tys. os.]

Uwaga:1. Zastosowano przedział 13-18 dla zapewnienia porównywalności grup wiekowych. 2. Czarną przerywaną linią oznaczono strukturę kobiet i mężczyzn wg grup wiekowych w 2004 r. Źródło: Oprac. własne na podst. Eurostat (demo_pjan).

2 000

Zmniejszenie w Polsce w latach 2004-2016 liczby osób w wieku 14-30 lat, choć w wartościach bezwzględnych wyższe niż na Litwie i Łotwie (2,346 mln w Polsce wobec 202 tys. na Litwie i 184 tys. na Łotwie), było jednak relatywnie mniejsze niż w obu pozostałych krajach (w Polsce o 22%, zaś na Litwie o 25% i na Łotwie o 32%). Polskę cechował najmniejszy spadek w grupie 14-18 i 25-30 lat (zob. tabelę 2), co wskazuje na zróżnicowanie procesów demograficznych w poszczególnych krajach.

Tabela 2. Procentowa zmiana ludności w grupach wiekowych w latach 2004-2016 Źródło: Oprac. własne na podst. Eurostat (demo_pjan).

Grupy wiekowe do 1 2–7 8 – 13 14 - 18 19 - 24 25 - 30 ponad 30 ogółem

Polska 5,1% 2,9% -26,3% -36,1% -28,5% -4,0% 12,9% -0,6%

Litwa 5,3% -15,1% -44,1% -41,1% -20,4% -13,0% -7,7% -15,0%

Łotwa 7,4% 6,9% -28,2% -52,7% -35,3% -8,4% -6,4% -13,5%

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

11

ANALIZA KONTEKSTU

2.2 MIGRACJE ZEWNĘTRZNE MŁODZIEŻY W tym i kolejnych podrozdziałach przeprowadzono charakterystykę migracji młodzieży, w tym wskazanie sytuacji, tendencji i zmian we wspomnianym względzie. Na podstawie przede wszystkim danych statystycznych i oficjalnych szacunków podjęto próbę określenia skali emigracji, migracji wewnętrznej i remigracji (w podziale na grupy wiekowe, kraje / regiony docelowe, itp.).

Szacunki GUS wskazują, że po wejściu do Unii Europejskiej Polska zanotowała znaczący odpływ obywateli do innych państw członkowskich. W końcu 2015 r. poza granicami Polski przebywało czasowo2ok. 2,397 mln Polaków, tj. o 1,397 mln (139,7%) więcej niż w 2004 roku (tabela 3). Przebywali oni głównie w Europie (2,098 mln osób), a większość – około 1,983 mln –w krajach członkowskich UE, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii (720 tys.), Niemczech (655 tys.), Holandii (112 tys.), w Irlandii (111 tys.) i we Włoszech (94 tys.)3.

Kraj przebywania Ogółem Europa Unia Europejska Wielka Brytania Niemcy Holandia Irlandia Włochy Francja Belgia Szwecja Austria Dania Hiszpania Czechy Grecja Finlandia Cypr Portugalia Kraje spoza Unii Europejskiej Norwegia Poza Europą

2004

2005

2006

2007

2008

2009

1 000 770 750 150 385 23 15 59 30 13 11 15 .

26 .

13 0,4 .

0,5

1 450 1 200 1 170 340 430 43 76 70 44 21 17 25 .

37 .

17 0,7 .

0,6

1 950 1 610 1 550 580 450 55 120 85 49 28 25 34 .

44 .

20 3 .

1

2 270 1 925 1 860 690 490 98 200 87 55 31 27 39 17 80 8 20 4 4 1

2 210 1 887 1 820 650 490 108 180 88 56 33 29 40 19 83 10 20 4 4 1

2 100 1 765 1 690 595 465 98 140 88 60 34 31 36 20 84 9 16 3 3 1

20

30

60

65

67

.

230

.

250

.

340

36 345

38 323

2010

2011

2012

2013

2 000 1 685 1 607 580 440 92 133 92 60 45 33 29 19 48 7 16 3 3 1

2 060 1 754 1 670 625 470 95 120 94 62 47 36 25 21 40 7 15 2 3 1

2 130 1 816 1 720 637 500 97 118 97 63 48 38 28 23 37 8 14 2 2 1

2 196 1 891 1789 642 560 103 115 96 63 49 40 31 25 34 8 12 3 1 1

2 320 2 013 1901 685 614 109 113 96 63 49 43 34 28 32 9 9 3 1 1

2 397 2 098 1983 720 655 112 111 94 64 52 46 36 30 30 9 8 3 1 1

75

78

85

96

102

112

115

45 335

50 315

56 306

65 314

71 305

79 307

84 299

Tabela 3. Szacunek emigracji z Polski na pobyt czasowy w latach 2004-2015 [tys. os.] Źródło: GUS, „Informacja o rozmiarach i kierunkach czasowej emigracji z Polski w latach 2004-2015”, Notatka informacyjna, Warszawa 2016, s. 3.

2 Tj. powyżej 2 mies. dla danych do 2006 r., powyżej 3 mies. od 2007 r.

3 GUS, „Informacja o rozmiarach i kierunkach czasowej emigracji z Polski w latach 2004-2015”, Notatka informacyjna, Warszawa 2016, s. 2.

2014

2015

W latach 2004-2007 wzrastała liczba Polaków przebywających czasowo za granicą, lata 2008-2010 charakteryzowały się odwróceniem tendencji, po czym od 2011 r. rosła liczba osób emigrujących z Polski (zob. wykres 3). W efekcie, w latach 20042016 odnotowano znaczący wzrost liczby Polaków głównie w Wielkiej Brytanii (o 570 tys. os., aż o 380%), Niemczech (270 tys., tj. o 70,1%) i Irlandii (96 tys., tj. aż o 650%).

3 000 2 500

2 270 2 210 1 950

2 000

2 130 2 196 2 000 2 060

2009

2010

2 397

1 450

1 500 1 000

2 100

2 320

1 000

500 0 2004

2005

2006

2007

2008

2011

2012

2013

2014

2015

Wykres 3. Szacunek emigracji z Polski na pobyt czasowy w latach 2004-2015 [tys. os.] Źródło: Oprac. własne na podst. GUS, „Informacja o rozmiarach i kierunkach czasowej emigracji z Polski w latach 2004-2015”, Notatka informacyjna, Warszawa 2016, s. 3.

Szacunki GUS liczby mieszkańców Polski przebywających w końcu danego roku czasowo za granicą są przybliżone (z pewnym błędem, na podstawie krajowych i zagranicznych źródeł danych statystycznych i administracyjnych), w szczególności nie uwzględniają emigracji sezonowych Polaków, które ze względu na krótki czas (zwłaszcza do trzech miesięcy) mają uproszczone procedury formalno-prawne lub nie są rejestrowane4.

4 Z kolei, krajowych danych dotyczących wymeldowań i zameldowań nie uznaje się za prezentujące skalę emigracji i imigracji na stałe, podobnie danych z formularzy D-W3 (emigracja czasowa) w biurach ewidencji ludności – w zakresie emigracji na pobyt czasowy. Przyczyną braku wiarygodnej informacji o wielkości nierejestrowanej emigracji stałej i zarobkowej jest m.in. nieprzestrzeganie przez mieszkańców kraju obowiązku meldunkowego (tylko niewielka część wyjeżdżających dopełnia formalności), zob. RRL, „Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2014-2015”, Warszawa 2015, s. 26, 231.

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

13

ANALIZA KONTEKSTU

Polska wśród krajów Europy Środkowej i Wschodniej odnotowała największą liczebnie emigrację poakcesyjną. M. Duszczyk i K. Matuszczyk wskazali typologię krajów Europy Środkowej i Wschodniej pod względem procentowej skali emigracji poakcesyjnej (zmiany procentowej w latach 2004-2012): państwa o ograniczonej emigracji poakcesyjnej (Czechy, Słowenia), państwa o umiarkowanej emigracji poakcesyjnej (Polska, Bułgaria, Estonia, Węgry, Słowacja, Chorwacja), państwa masowego odpływu (Litwa, Łotwa, Rumunia)5.

Emigracja zagraniczna dotyczy każdej grupy społecznej oraz każdego regionu kraju (wyjazdy dotyczą też regionów, które przed 2004 r. z wyjazdami były związane w niewielkim tylko stopniu)6.

Wnioskowanie o strukturze wiekowej migracji w pewnym ostrożnym stopniu umożliwia Narodowy Spis Powszechny 2011, badający emigrację czasową za granicą7, na 2,017 mln osób przebywających w momencie spisu (w końcu marca 2011 r.) za granicą powyżej 3 miesięcy (wg NSP 2002 powyżej 2 miesięcy było 786,1 tys. osób), najliczniejsza była grupa w wieku 24-29 lat (prawie 383 tys.), z przewagą kobiet (207 tys., 54%) – zob. wykres 4. Z uwagi na częste przebywanie na emigracji całych rodzin z dziećmi występuje teżliczna grupa osób w wieku 0-14 i 15-19 lat.

383

400

343

350 300

207

250 180

23 22

18

14

11

14

65-69

70-74

75-79

80 lat i więcej

45

60-64

55-59

50-54

15-19

45-49

10-14

0

40-44

38

35-39

45

32 33

5-9

50

30-34

65

37

25-29

75

42

150

20-24

87

109 152 134 123 100 75 64 59 87 65 176 171 43 113 33 79 78 70 64 44 32

0-4 lata

200

100

172 222

Wykres 4. Emigranci przebywający w 2011 r. za granicą czasowo powyżej 3 miesięcy według 5-letnich grup wieku [tys. os.] Źródło: Oprac. własne na podst. GUS, „Migracje zagraniczne ludności.

Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011”, Warszawa 2013, s. 192.

5 Duszczyk M., Matuszczyk K., „Migration in the 21st Century from the Perspective of CEE Countries – an Opportunity or a Threat?”,CEED Institute, Warszawa 2014, s. 25-26.

6 Solga B., „Migracje zagraniczne a rozwój i regionalna polityka migracyjna”, Biuletyn Instytutu Zachodniego, nr 109, 2012 7 W badaniu reprezentacyjnym, z wykorzystaniem formularza „długiego”, GUS, „Migracje zagraniczne ludności. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011”, Warszawa 2013, s. 48.

Uwzględnienie emigracji odcisnęłoby piętno na strukturze demograficznej Polski, skutkując zmniejszeniem populacji w kraju (zwłaszcza osób w wieku produkcyjnym), co pokazuje piramida wieku skorygowana o dane z NSP 2011 na wykresie5.

NSP 2011 w badaniu 266 299 emigrantów przebywających za granicą czasowo 12 miesięcy i więcej wskazał, że najwięcej wyjeżdżało osób w poszczególnych latach z grup 20-24 i 25-29 lata, jednocześnie wzrastał udział osób w wieku 0-4 lata (zob. wykres 6).

Wykres 5. Piramida wieku ludności w 2011 r. skorygowana o osoby przebywające czasowo za granicą Źródło: GUS, „Migracje zagraniczne ludności. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011”, Warszawa 2013, s. 60.

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

15

ANALIZA KONTEKSTU

Wykres 6. Emigranci przebywający w 2011 r. za granicą czasowo 12 miesięcy i więcej według roku wyjazdu i wieku w momencie wyjazdu Źródło: Oprac. własne na podst. GUS, „Migracje zagraniczne ludności. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011”, Warszawa 2013, s. 192.

2010

0-4 15%

2009

0-4 7%

2008

2007

2006

2005

2004

2003

2002

0-4 6% 0-4 4% 0-4 4% 0-4 3% 0-4 3% 0-4 4% 0-4 4%

2001 i wcześniej

0-4 5% 0%

10%

20%

30%

30-34 12%

25-29 22%

20-24 25%

15-19 9%

30-34 9%

25-29 25%

20-24 29%

15-19 7%

40%

50%

60%

35-39 6%

30-34 9%

25-29 26%

20-24 32%

15-19 7%

70%

40-44 45-49 4% 5% 40-44 45-49 5% 5%

45-49 35-39 40-44 5% 4% 5%

30-34 11%

25-29 29%

20-24 31%

15-19 5%

40-44 45-49 5% 5%

45-49 35-39 40-44 5% 5% 6%

30-34 10%

25-29 28%

20-24 30%

15-19 5%

35-39 6%

30-34 12%

25-29 28%

20-24 29%

15-19 4%

35-39 7%

30-34 12%

25-29 29%

20-24 28%

15-19 4%

35-39 6%

30-34 12%

25-29 28%

20-24 25%

15-19 4%

50-54 40-44 45-49 4% 4% 5%

35-39 7%

30-34 12%

25-29 27%

20-24 23%

15-19 4%

50-54 40-44 45-49 5% 4% 5%

35-39 6%

30-34 12%

25-29 23%

20-24 19%

35-39 6% 35-39 8% 80%

40-44 5% 40-44 7%

45-49 6% 45-49 5%

40-44 45-49 4% 6% 90%

Zgodnie z NSP 2011 w Europie przebywało prawie 1,717 mln osób (ponad 85% emigrantów), najwięcej w Wielkiej Brytanii (611,7 tys., ponad 30%), w Niemczech 435,2 tys. (prawie 22%), zaś poza Europą – w Stanach Zjednoczonych 218,8 tys. (prawie 11%).

Wyróżnione kraje były również wiodące dla grup 10-19 i 20-29 lat, przy czym młodsze grupy wiekowe zdecydowanie częściej wybierały Wielką Brytanię niż Niemcy.

Prawie 72,8% Polaków (spośród 370 tys. emigrantów w badaniu NSP 2011) wyjechało za granicę w związku z pracą (podczas gdy w NSP 2002 zidentyfikowano z taką przyczyną ok. 44% emigrantów), z powodu spraw rodzinnych (towarzyszenie rodzinie, połączenie z rodziną): 15,7% (prawie 30% w NSP 2002), edukacji (na studia lub w celu podniesienia kwalifikacji): 5,7%.

100%

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

17

ANALIZA KONTEKSTU

2.3 MIGRACJE WEWNĘTRZNE MŁODZIEŻY W okresie 2004–2016 w Polsce w rejestrowanych migracjach wewnętrznych na pobyt stały (dotyczące migracji osób zameldowanych i wymeldowanych na pobyt stały)8uczestniczyło prawie 5,5 mln osób (rocznie ok. 1% ludności Polski zmienia miejsce stałego zamieszkania w kraju, zob. wykres 7, przy czym kobiety stanowią ok. 53% tej grupy). W migracjach wewnętrznych główne znaczenie mają wewnątrzwojewódzkie (ok. 3/4 migracji wewnętrznych).

600 511 500

474 433

423

400

405

404

2008

2009

423

420

395

427

408

388

378

2015

2016

300

200

100

0 2004

2005

2006

2007

2010

2011

2012

2013

2014

Wykres 7. Migracje wewnętrzne ludności na pobyt stały w Polsce w latach 2004-2016 [tys. os.] Źródło: Oprac. własne na podst. GUS, „Migracje wewnętrzne ludności na pobyt stały według województw w latach 1974-2016”, 2017, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ migracje-wewnetrzne-ludnosci/migracje-wewnetrzne-ludnosci-na-pobyt-staly-wedlugwojewodztw-w-latach-1974-2016,3,1.html (25.09.2017)

8 GUS ujmuje zarejestrowane formalnie przemieszczenia ludności (zameldowania, wymeldowania) wewnątrz kraju i za granicę, stanowiące małą część przemieszczeń migracyjnych ludności Polski, co sprawia, że można jedynie określić główne kierunki niż skalę zjawiska. Zob. RRL, „Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2014-2015”, Warszawa 2015, s. 272.

W zakresie migracji wewnątrzwojewódzkich na pobyt stały przeważa migracja z miast do wsi nad migracją w drugą stronę.

Saldo migracji wewnętrznych ludności na pobyt stały dla miast miało ujemną, choć coraz mniej intensywną skalę, i wyniosło -25 tys. osób w 2016 r. (wykres 8), zaś występuje dodatnie saldo dla wsi wobec zwłaszcza rosnącej atrakcyjności osiedleńczej obszarów podmiejskich – powiatów otaczających największe miasta w Polsce, w tym obszarów największych aglomeracji w procesach tzw. „rozlewania się miast” i suburbanizacji (tereny samych miast nie są w większości przypadków miejscem docelowym najintensywniejszych rejestrowanych migracji wewnętrznych ludności na pobyt stały)9. Stąd też wsie w oddali od głównych obszarów zurbanizowanych wciąż mają problemy typowe dla terenów peryferyjnych.

0

50 000

100 000

150 000

2004

75 065

118 295

2005

75 596

110 876

2006

87 518

2007

92 363

200 000

250 000

300 000

80 393

51 289

88 335

141 679

59 072

90 112

2008

71 947

111 716

74 375

50 792

2009

70 813

112 986

73 268

51 098

2010

73 379

120 166

77 382

51 163

2011

75 536

117 059

76 458

50 426

2012

72 251

2013

78 661

2014

77 609

2015

75 776

102 687

2016

74 255

101 303

ze wsi do miast

109 732 119 277 109 552

z miast na wieś

71 495

68 100 65 135

69 378

48 342

76 192 72 848

400 000

53 496

79 829

125 275

350 000

53 240 51 146 49 545

49 218

z miast do miast

ze wsi na wieś

Wykres 8. Migracje wewnątrzwojewódzkie ludności na pobyt stały według kierunków w latach 2004-2016 [os.] Źródło: Oprac. własne na podst. GUS, „Migracje wewnętrzne ludności na pobyt stały według województw w latach 1974-2016”, 2017, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ migracje-wewnetrzne-ludnosci/migracje-wewnetrzne-ludnosci-na-pobyt-staly-wedlugwojewodztw-w-latach-1974-2016,3,1.html (25.09.2017)

9 Karwat-Woźniak B., Chmieliński P. „Ludność wiejska oraz jej aktywność zawodowa i sytuacja na rynku pracy” [w:] Kiełkowska M. (red.), „Rynek pracy wobec zmian demograficznych”, Instytut Obywatelski, Warszawa 2013, s. 83; RRL, „Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2015-2016”, Warszawa 2016, s. 199.

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

19

ANALIZA KONTEKSTU

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

21

ANALIZA KONTEKSTU Na tym tle dostrzega się wysoki udział migrantów na pobyt stały w wieku 25-29 lat w ogólnej liczbie migrantów wewnętrznych (w 2006 r. wynosił 19,8% r., w 2015 r. 17,3% – zob. wykres 9) wobec dużej mobilności tej grupy w kierunku miast (zob. wykres 10), związanej z podejmowaniem pracy, usamodzielnieniem się, połączonym często z założeniem rodziny.

40,0%

35,0%

30,0%

25,0%

19,8%

19,9%

19,0%

20,3% 19,8%

19,9%

19,5%

18,8%

20,0%

18,1%

17,3%

12,3%

11,7%

10,3%

9,4%

9,2%

8,5%

8,1%

7,6%

4,2%

4,0%

4,0%

3,9%

3,7%

2014

10,5%

2013

11,8%

2012

10,0%

2011

15,0%

4,9%

4,5%

4,7%

4,6%

4,3%

2006

2007

2008

2009

2010

5,0%

15-19

20-24

2015

0,0%

25-29

Wykres 9. Migracje wewnętrzne ludności na pobyt stały według grup wiekowych w latach 2006-2015 Źródło: Oprac. własne na podst. GUS, Roczniki demograficzne za lata 2006-2015, Warszawa

8,0

6,0

7,1

7,0

6,7 6,0

5,6

5,1

4,0

3,9

3,7 2,7

2,6 2,0

-2,0

-4,0

1,4

2015

1,0

2014

2013

2012

-0,2

2011

0,2 2010

-0,1

2009

-0,3

2008

2006

2007

0,3

0,0

1,3

0,8

0,6

-1,4

-2,1 -3,5 -4,3

-3,4

-3,7

-3,2

-2,8

-2,9

-4,4

-6,0 15-19

20-24

25-29

Wykres 10. Saldo migracji wewnętrznych na pobyt stały w miastach według grup wiekowych w latach 2006-2015 [tys. os.] Źródło: Oprac. własne na podst. GUS, Roczniki demograficzne za lata 2006-2015, Warszawa

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

23

ANALIZA KONTEKSTU

Grupa w wieku 25-29 lat ma najwyższe saldo migracji na pobyt stały do miast wśród rozpatrywanych grup wiekowych, przy czym można też zauważyć migracje na pobyt stały w kierunku wsi dzieci w wieku 0-14 lat, powiązane zwykle ze zmianą miejsca zamieszkania całej rodziny, oraz w kierunku miast osób w wieku 20-24 lat w związku nauką (zob. tabelę4)10.

Grupy wiekowe

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Razem

-35,1

-47,9

-38,9

-41,1

-46,0

-39,8

-35,4

-37,8

-29,0

-24,1

0-4

-1,7

-3,4

-3,4

-4,0

-4,4

-4,0

-3,4

-4,3

-3,2

-2,8

5-9

-3,0

-4,4

-3,3

-4,2

-4,7

-4,8

-4,7

-5,4

-4,5

-4,2

10-14

-3,6

-4,2

-3,3

-3,2

-3,6

-3,1

-3,1

-3,4

-2,6

-2,3

15-19

-4,3

-4,4

-3,5

-3,4

-3,7

-3,2

-2,8

-2,9

-2,1

-1,4

20-24

0,3

-0,3

-0,1

0,2

-0,2

0,6

0,8

1,3

1,0

1,4

25-29

5,6

3,9

2,6

2,7

3,7

5,1

6,0

6,7

7,0

7,1

30-34

-1,6

-3,9

-4,4

-5,0

-5,1

-4,5

-3,6

-3,5

-1,9

-0,9

35-39

-4,3

-6,1

-5,2

-5,7

-6,8

-6,6

-6,4

-7,2

-5,8

-5,3

40-44

-4,6

-5,1

-4,1

-3,9

-4,4

-4,3

-4,2

-4,5

-4,1

-3,6

45-49

-5,5

-5,8

-3,9

-3,7

-4,1

-3,6

-3,1

-3,3

-2,6

-2,8

50-54

-5,9

-6,6

-4,5

-4,3

-4,7

-4,0

-3,7

-3,4

-2,8

-2,6

55-59

-4,4

-5,1

-3,7

-3,8

-4,2

-4,0

-3,7

-3,8

-3,4

-3,1

60-64

-1,6

-2,3

-1,7

-2,0

-2,6

-2,6

-2,5

-2,8

-2,7

-2,5

65-69

-0,5

-0,7

-0,5

-0,6

-0,7

-0,7

-0,7

-1,0

-1,1

-0,8

70-74

-0,1

-0,2

-0,1

-0,2

-0,3

-0,1

-0,2

-0,2

-0,2

-0,1

75-79

0,1

0,2

-0,1

0,0

0,0

-0,1

-0,1

0,0

0,0

0,1

80-84

0,1

0,2

0,1

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

-0,1

0,0

85 i więcej

0,0

0,3

0,1

-0,1

-0,1

0,0

0,0

-0,1

0,0

0,0

Tabela 4. Saldo migracji wewnętrznych na pobyt stały w miastach według grup wiekowych w latach 2006-2015 [tys. os.] Źródło: Oprac. własne na podst. GUS, Roczniki demograficzne za lata 2006-2015, Warszawa

Rozpatrując rozmieszczenie ludności z pobytem czasowym ponad 2 mies. (do 2005 r.), ponad 3 mies. (od 2006 r.), można stwierdzić, zgodnie zwykresem 11, przewagę miast, przy czym coraz mniejszą w ostatnich latach11.

10 11

GUS, „Dzieci w Polsce w 2014 roku. Charakterystyka demograficzna”, Warszawa 2015, s. 16 Warto jako jeden z czynników tej sytuacji wskazać zmiany w dowodach osobistych od 2015 r.

800 700

688

689

683

683

683

695

700

691

677

659 594

600 500

490

544 485

477

477

473

477

472

464

452

439

400

397

362 Miasto

300 200 100

198

204

206

206

210

218

228

227

225

220

197

182

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2011

2012

2013

2014

2015

2016

Wieś

0

Wykres 11. Ludność zameldowana na pobyt czasowy w latach 2004-2016 [tys. os.] Źródło: Oprac. własne na podst. GUS, Bank Danych Lokalnych

Międzyregionalne zróżnicowanie zasobu migrantów wewnętrznych na pobyt czasowy w województwach jest znaczne, np.: w 2014 r. najwięcej migrantów z pobytem czasowym było w mazowieckim (79,5 tys. os.), śląskim (74,4 tys.), dolnośląskim (51,7 tys.) i wielkopolskim (60,8 tys.) – mapa 1. Wewnętrzne migracje czasowe młodzieży (zameldowanie na pobyt czasowy) są związane z przebywaniem poza miejscem stałego zamieszkania w związku nauką, a także (wraz z wiekiem) – z usamodzielnianiem się pod względem zawodowym i rodzinnym.

Mapa 1. Ludność zameldowana na pobyt czasowy wg województw w 2014 r. Źródło: Moje Państwo, „Migracje na pobyt czasowy wg typu, kierunku i płci migrantów”, https:// mojepanstwo.pl/dane/bdl_wskazniki/255,migracjepobyt-czasowy-wg-typu-kierunku-plci-migrantow/ kombinacje/2603(25.09.2017)

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

25

ANALIZA KONTEKSTU

2.4 REMIGRACJA MŁODZIEŻY Emigracja przeważa pod względem skali nad migracjami powrotnymi, przy czym oszacowanie tych drugich jest problematyczne12.

Szacunek strumienia czasowych migracji powrotnych w latach 20082015 pokazuje, zgodnie z tabelą 5, że strumień remigracji słabnie (migranci powrotni stanowią coraz mniejszą część emigrantów), podczas gdy wśród emigrantów częste są strategie osiedlenia się za granicą13.

Rok Stali mieszkańcy Polski przebywający za granicą co najmniej trzy miesiące Migranci powrotni

2008 2210 723

2009 2100 635

2010 2000 500

2011 2060 455

2012 2130 383

2013 2196 483

2014 2320 340

2015 2397 402

Tabela 5. Strumień migracji powrotnych w latach 2008-2015[tys. os.]

Uwaga: Oszacowanie własne na podst. Anacka M. i in., „Społeczne skutki poakcesyjnych migracji ludności Polski”, Raport Komitetu Badań nad Migracjami Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2014, s. 52.

Powroty dotyczą najczęściej osób po 40 roku życia, ale powraca też duży odsetek osób bliżej dolnej granicy okresu reprodukcyjnego (co wynika z relatywnie młodej struktury wieku emigracji z Polski)14.

Odpływ Polaków za granicę można uznawać za trwałe zjawisko, a więc możliwości wykorzystania remigrantów jako czynnika odmładzającego strukturę populacji kraju stają się coraz mniejsze15. Ponadto, wśród remigrantów są również reemigranci (po pewnym czasie emigrują ponownie), przy czym udział ich jest niski w przypadku dzieci, a wysoki u osób w wieku 20–39 lat, czyli w wieku największej mobilności16.

NSP 2011wskazuje, że znaczącą częścią imigrantów są Polacy, którzy na stałe mieszkają poza krajem i powrócili tymczasowo, najczęściej z powodów rodzinnych (31,5%), rzadziej z powodu pracy (26,1%) i edukacji (10,2%), choć przyczyny mogą wzajemnie warunkować się17.

Sukcesywnie, wzrasta skala czasowej imigracji zarobkowej, czego wyrazem jest wzrost liczby wydanych zezwoleń na pracę cudzoziemców (127 tys. w 2016 r.) i oświadczeń o zamiarze powierzenia pracy cudzoziemcowi (1,314 mln)18 – zob. tabelę6.Wzakresie oświadczeń rosnący udział mają osoby w grupie wiekowej do 26 lat (przyrost o 9 pkt. proc. do 26% w 2016 r.) iw wieku 26-40 lat (stanowią prawie połowę imigrantów zarobkowych) – zob. wykres 12.

12 RRL, „Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2014-2015”, Warszawa 2015, s. 229.

13 Anacka M. i in., „Społeczne…”, s. 52-53.

14 Tamże, s. 54.

15 Tamże, s. 67.

16 Fihel A. i in., „Migracje powrotne Polaków”, FISE, Warszawa 2008, s. 7.

17 GUS, „Migracje zagraniczne ludności…”, s. 35.

18 Dotyczą cudzoziemców zatrudnianych krótkoterminowo w Polsce przez 6 mies. w kolejnych 12 mies., są rejestrowane w powiatowych urzędach pracy i tylko dla obywateli krajów „Partnerstwa Wschodniego”.

Szacunkowo ok. 60–65% cudzoziemców podjęło pracę w związku z oświadczeniem (na podst. danych Państwowej Inspekcji Pracy, o wydanych wizach oraz przekroczeniach granicy) wobec m.in. zarejestrowania dla części osób więcej niż jednego oświadczenia, odmowy udzielenia wizy niektórym czy rezygnacji z przyjazdu. Za: RRL, „Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2014-2015”, Warszawa 2015, s. 237.

Kategoria Wydane zezwolenia na pracę cudzoziemców Oświadczenia o zamiarze powierzenia pracy cudzoziemcowi

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

0,0

18,0

29,3

36,6

40,8

39,1

39,1

43,7

65,8

127,4

0,0

0,2

0,2

0,2

259,8

243,7

235,6

387,4

782,2

1314,1

Tabela 6. Zezwolenia i oświadczenia dotyczące pracy cudzoziemców w latach 2007-2016[tys. os.] Źródło: Oprac. własne na podst. MRPiPS, „Cudzoziemcy pracujący w Polsce – statystyki”, https://www.mpips. gov.pl/analizy-i-raporty/cudzoziemcy-pracujacy-w-polsce-statystyki/ (25.09.2017)

1 314 1200 382 1000 782 221 600 387

81 40

Poniżej 26 lat

78

116

107

102

62

60

56

26-40 lat

236

354

168 102

343 207 2015

87 38

77

117

2014

59

82

2013

2008

65

244

2012

0

180

260

2011

22

56 73 28

188

2010

157

2009

200

2007

400

588

2016

800

Powyżej 41

Wykres 12. Oświadczenia dotyczące pracy a grupy wiekowe cudzoziemców w latach 2007-2016[tys. os.] Źródło: Oprac. własne na podst. MRPiPS, „Cudzoziemcy pracujący w Polsce – statystyki”, https://www.mpips. gov.pl/analizy-i-raporty/cudzoziemcy-pracujacy-w-polsce-statystyki/ (25.09.2017)

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

27

ANALIZA KONTEKSTU

Wzrasta również imigracja edukacyjna do Polski, szczególnie od 2012 r. (wykres 13). W roku akademickim 2015-2016 na polskich uczelniach studiowało ponad 57 tys. cudzoziemców, czyli ponad 6-krotnie więcej niż w roku akademickim 2004/2005 (nieco ponad połowę stanowią osoby z Ukrainy).

Wykres 13. Liczba cudzoziemców studiujących w Polsce [os.] Źródło: Studencka Marka, Liczba cudzoziemców studiujących w Polsce, https://www.studenckamarka.pl/serwis.php?s=73&pok=2060 (25.09.2017)

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

29

ANALIZA KONTEKSTU

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

31

ANALIZA KONTEKSTU

2.5 PRZYCZYNY MIGRACJI MŁODZIEŻY Przyczyny migracji mogą być różne (związane z pracą, ze studiami, z łączeniem rodzin itp.) i w różnym stopniu dotyczyć poszczególnych grup wiekowych. W tym zakresie warto wskazać główne informacje na podstawie wybranych badań oraz przesłanki oparte na podstawowych danych statystycznych.

Dominujące są migracje zarobkowe, zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne19. Głównym motywem emigracji zewnętrznej po 2003 r. jest czynnik ekonomiczny, tj. poszukiwanie lub podjęcie pracy za granicą. Tendencja ta odpowiada wynikom NSP z 2011 r., iż prawie 73% polskich emigrantów, dla których uzyskano informacje o przyczynie wyjazdu, przebywa za granicą w związku z pracą, podczas gdy w 2002 r. odsetek wyniósł 44%20. Sprawy rodzinne (towarzyszenie rodzinie, połączenie z rodziną) wskazało w 2011 r. 15,7% (prawie 30% w 2002), zaś edukację (wyjazd na studia lub w celu podniesienia kwalifikacji) jedynie 5,7%. Z czasem może wzrastać odsetek emigracji z powodów rodzinnych – emigrantom towarzyszą członkowie rodzin – małżonkowie i dzieci, pozostając na ich utrzymaniu.

Remigracja, zgodnie z NSP 2011, dotyczyła zwłaszcza Polaków, którzy na stałe mieszkają na poza granicami kraju i powrócili do Polski tymczasowo i następowała najczęściej z powodów rodzinnych (31,5%), w mniejszym zakresie z powodu pracy (26,1%) i edukacji (10,2%)21.

Występują znaczące migracje wewnętrzne na pobyt stały osób w grupach wiekowych 15-19 i 20-24 lat, które wiążą się z ich przebywaniem poza miejscem stałego zamieszkania w związku nauką, natomiast w grupie wiekowej 25-29 lat – z podejmowaniem pracy, usamodzielnieniem się, połączonym często z założeniem rodziny – grupa ta ma najwyższe saldo migracji na pobyt stały do miast spośród wszystkich rozpatrywanych grup wiekowych22. Podobne przyczyny można zidentyfikować w przypadku wewnętrznych migracji czasowych dzieci i młodzieży (zameldowanie na pobyt czasowy).

19 20 s. 4.

21 22

Karwat-Woźniak B., Chmieliński P. „Ludność wiejska…”, s. 84.

GUS, „Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach 2004-2012”, Warszawa 2013, GUS, „Migracje zagraniczne ludności…”, s. 35.

GUS, „Dzieci w Polsce…”, s. 16.

2.6 CZYNNIKI DETERMINUJĄCE MIGRACJĘ MŁODZIEŻY Na migrację młodzieży może wpływać wiele czynników w wymiarze demograficznym, kulturowym, politycznym, prawnym, społecznym, gospodarczym, psychologicznym, bezpieczeństwa i geografii.

Decyzje migracyjne zależą od czynników w miejscu pochodzenia (tzw. wypychające, ang. push) i miejscu docelowym (tzw. przyciągające, ang. pull). Model push-pull łączy poziom jednostkowych decyzji i strategii z makrostrukturalnymi uwarunkowaniami migracji. Zwykle istnieje splot okoliczności, które sprawią, że osoby decydują się zmienić swoje otoczenie na stałe lub okresowo – czynniki dla Polski zawiera tabela 7.

Motywy migracji

Czynniki

Polityczne / Prawne

Otwarcie rynków pracy UE na pracowników z Polski i zmniejszenie ograniczeń prawnych / wprowadzanie ułatwień w dostępie do pracy dla osób z Polski.

Ekonomiczne / społeczne

Trudności w znalezieniu pracy, wysokie bezrobocie (w tym absolwentów uczelni w sytuacji wyborów kierunków kształcenia, na które nie było odpowiedniego popytu).

Dochodów niezaspokajające indywidualne, rodzinne potrzeby, przez wiele lat „rynek pracodawcy”, perspektywa wyższych zarobków i poprawy standardu życia za granicą.

Ubóstwo – obniżony standard życia, niedostrzeganie perspektyw do życia w Polsce.

Demograficzne

Wejście na rynek pracy w Polsce roczników wyżu demograficznego, którego rynek polski nie był w stanie wchłonąć (duża liczba osób szukających pracęa możliwościami zaspokajania jej potrzeb na danym obszarze). Łączenie rodzin (występuje akceleracja w tym zakresie w związku z nasileniem się mobilności, wzrostem liczby osób migrujących, zakorzenianiem migrantów).

Psychologiczne

Osoby o postawach „poszukująco‐poznawczych”: mobilnych, elastycznych, otwartych na nowe, ciekawych innych krajów, znających języki obce, chętnych do samorozwoju (poszerzyły skalę migracje edukacyjne, kreacyjne: w celu poszukiwania lepszych niż w kraju warunków do rozwoju osobistego i zawodowego).

Emigracja transnarodowa migrantów czasowych (mających kontakt z rodzinąi planują powrót) i na stałe (z powiązaniami emocjonalnymi, ekonomicznymi, kulturalnymi itp.).

Kulturowe

Tradycje i kultura migracji (procesy migracyjne są trwałym elementem życia) – wyjazdy są tolerowane lub wręcz pożądane np. wobec związków z Niemcami na Śląsku.

Występują nowe formy poszukiwania pracy za granicą, np. przez internet, firmy rekrutacyjne, sieci migracyjne częściej oparte są na więziach koleżeńskich niż rodzinnych, mniejsza jest rola sieci migracyjnych w generowaniu odpływu migrantów.

Geograficzne

Łatwość przemieszczania się (bliskość Niemiec), skracanie się czasu przejazdu poprzez np.: tanich przewoźników lotniczych.

Tabela 7. Czynniki wpływające na migrację młodzieży Źródło: Opracowanie własne przy uwzględnieniu Danilewicz W., „Wybrane cechy i strategie poakcesyjnych migracji z polski”, „Warmińsko-Mazurski Kwartalnik Naukowy”, Nauki Społeczne 2012, nr 1.

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

33

ANALIZA KONTEKSTU

Aby zawęzić bardzo szeroki zakres badań, spośród wielu czynników wpływających na migrację młodzieży wyróżniono kilka głównych, wraz z ich wybranymi wskaźnikami. Są to: 1. Sytuacja na rynku pracy stanowi jedno z najważniejszych uwarunkowań decydujących o migracji zewnętrznej i wiąże się z poszukiwaniem pracy niezbędnej do przeżycia oraz dążeniem do polepszenia warunków życiowych poza granicami kraju lub regionu pochodzenia.

2. Akcesja kraju do Unii Europejskiej i szeroki dostęp do większości europejskich rynków pracy powoduje zintensyfikowanie zachowań migrantów: na początku członkostwa Polski w UE otwarte były rynki pracy w trzech krajach: Wielkiej Brytanii, Irlandii, Szwecji. Granice później otworzyły: Hiszpania, Portugalia, Finlandia, Grecja, Włochy (2006), Holandia (2007), Niemcy, Austria, Szwajcaria (2011).

3. Emigracje wewnętrzne stanowią następstwo wysokiego terytorialnie zróżnicowania bezrobocia, występującego w następstwie zarówno nierównomiernego rozwoju gospodarczego regionów, jak i ich położenia geograficznego.

4. Podstawą migracji zarobkowych są indywidualne cechy osoby decydującej o wyjeździe (indywidualizacja i autonomia w wyborze opcji życiowych), uwarunkowania kulturowe (tradycje, tzw. kultura migracji), a także czynniki rodzinne (pobyt rodziny w Polsce jako podstawa transnarodowej emigracji, łączenie rodzin migrantów)23.

Sytuację na rynku pracy w Polsce – stanowiącą ważną przesłankę emigracji –charakteryzowała wysoka średnioroczna stopa bezrobocia rejestrowanego(dotyczy to również młodzieży-tabela 8) oraz niskie minimalne wynagrodzenie miesięczne (wg PPS) względem głównych docelowych krajów emigracji. O niekorzystnej sytuacji mieszkańców Polski świadczy wysoki odsetek osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (wyższy niż przeciętnie wśród osób w wieku 15-29 lat – tabela 9). Litwę i Łotwę dotknęło relatywnie większe nasilenie wspomnianych zjawisk bezrobocia i ubóstwa.

23

Karwat-Woźniak B., Chmieliński P. „Ludność wiejska…”, s. 85

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

35

ANALIZA KONTEKSTU

Łotwa

Irlandia

Litwa

Wielka Brytania

Polska

11,7

39,6

21,8

20,0

355,2

280,4

220,3

882,0

977,5

17,9

8,3

10,0

36,9

15,8

15,1

356,0

299,2

205,2

931,1

1075,0

13,9

5,8

7,0

29,8

10,0

13,6

378,7

308,6

207,1

975,7

1070,3

9,6

4,3

6,1

21,6

8,4

10,6

407,3

345,1

250,7

1024,5

1207,4

Łotwa

10,9

Litwa

Polska

Minimalne wynagrodzenie miesięczne (Purchasing Power Standard)

19,1

7,1

5,8

7,7

17,2

13,3

13,6

475,9

360,2

301,1

1011,7

1155,8

8,1

13,8

17,5

20,6

29,6

33,3

516,0

354,9

343,9

992,5

1177,3

9,7

17,8

19,5

23,7

35,7

36,2

553,0

367,3

370,4

1006,0

1239,0

9,7

15,4

16,2

25,8

32,6

31,0

582,6

361,4

397,5

1015,1

1229,8

10,1

13,4

15,0

26,5

26,7

28,5

643,4

365,4

401,2

1043,8

1239,4

10,3

11,8

11,9

27,3

21,9

23,2

684,7

460,2

404,1

1030,9

1212,3

9,0

10,7

10,8

23,9

19,3

19,6

719,0

464,2

453,4

1057,3

1190,1

7,5

9,1

9,9

20,8

16,3

16,3

771,3

534,2

523,6

1110,2

1196,6

6,2

7,9

9,6

17,7

14,5

17,3

801,6

599,8

522,8

1209,8

1240,7

Tabela 8. Wybrane wskaźniki dla czynników dotyczących rynku pracy Źródło: Oprac. własne na podst. danych Eurostatu (25.09.2017)

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

: 46,3 42,2 35,1 34,2 37,9 38,2 40,1 36,2 35,1 32,7 30,9 28,5

: 47,4 42,1 36,3 31,1 28,4 28,7 27,7 27,7 28,3 27,5 26,7 :

: 39,6 36,2 26,7 25,7 27,6 36,8 35,2 33,4 28,7 27,3 27,0 29,0

Łotwa

: 41,0 35,9 28,7 28,3 29,6 34,0 33,1 32,5 30,8 27,3 29,3 30,1

Litwa

: 45,3 39,5 34,4 30,5 27,8 27,8 27,2 26,7 25,8 24,7 23,4 :

Polska

Rok

Łotwa

Kraj

Osoby w wieku 15-29 lat zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (%)

Osoby zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (%) Litwa

Wskaźnik

Polska

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

Śr. roczna stopa bezrobocie w grupie wiekowej do 24 lat (%aktywnych zawodowo) Łotwa

Rok

Litwa

Kraj

Śr. roczna stopa bezrobocia(% aktywnych zawodowo)

Polska

Wskaźnik

: 43,2 39,6 29,8 27,0 32,1 37,7 41,8 35,0 33,8 29,0 27,9 23,1

Tabela 9. Wybrane wskaźniki dla czynników dotyczących ubóstwa Źródło: Oprac. własne na podst. Eurostat

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

37

PODSTAWA DZIAŁAŃ W ZAKRESIE MIGRACJI Należy zauważyć, że nie funkcjonuje jeden dokument strategiczny wyznaczający kierunki polityki migracyjnej na poziomie krajowym, brak jest również strategii na rzecz młodzieży, która kompleksowo zajmowałby się jej problematyką, wyznaczając kierunki, priorytety i poszczególne działania. Są jednak dokumenty, których tematyka i zakres przedmiotowy dotyczy kwestii migracji młodzieży i można je przyjąć jako podstawę działań w tym zakresie.

Historycznie polską politykę migracyjną określał do 2016 r. dokument „Polityka migracyjna Polski – stan obecny i postulowane działania” (przyjęcie: 31.07.2012) i „Rządowy Program Współpracy z Polonią i Polakami za granicą na lata 2007-2012” (20.10.2007) (kolejnym był „Rządowy Program Współpracy z Polonią i Polakami za granicą w latach 2015-2020”). W zakresie polityki młodzieżowej oraz kapitału ludzkiego można uwzględnić dwa ważne dokumenty, tj.: „Strategię Państwa dla Młodzieży na lata 2003-2012” (19.08.2003) oraz „Strategię Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020” (18.06.2013).

Charakterystykę wspomnianych wyżej dokumentów, podejmowaną w dalszej części raportu, oparto na kluczowych wskaźnikach efektywności polityki migracyjnej (celach, sposobie realizacji, osiągniętych postępach/wynikach). Trzeba wspomnieć, ze spośród czterech dokumentów jeden został anulowany, jeden nie doczekał się kontynuacji.

Tytuł (z datą przyjęcia) Cele i zadania

„Polityka migracyjna Polski – stan obecny i postulowane działania” (31.07.2012) oraz „Plan wdrażania dla dokumentu «Polityka migracyjna Polski – stan obecny i postulowane działania»” (2.12.2014) „Polityka migracyjna Polski – stan obecny i postulowane działania” (31.07.2012), który zawierał niemal 200 rekomendacji dotyczących kwestii prawnych, organizacyjnych i instytucjonalnych, które pozwolą na otwarcie się Polski na cudzoziemców, stanowiących podstawę uzgodnionej z partnerami społecznymi polityki migracyjnej państwa oraz sprawnego i elastycznie reagującego na zmieniające się uwarunkowania systemu zarządzania migracjami.

Rekomendacje działań zawarte w dokumencie dotyczyły obszarów: 1) imigracji legalnej, 2) przeciwdziałania nielegalnej imigracji, 3) ochrony cudzoziemców w Polsce, 4) integracji cudzoziemców, 5) obywatelstwa i repatriacji, 6) emigracji zarobkowych – migracji powrotnych, 7) sprawnego funkcjonowania systemu prawnego i instytucjonalnego, 8) współpracy międzynarodowej w zakresie migracji,9) powiązania polityki migracyjnej z innymi politykami, 10) monitorowania procesów migracyjnych.

Podejmowane formy migracji

Emigracja, remigracja

Uwzględniane czynniki migracji młodzieży

Kulturowe, ekonomiczne, społeczne

Poziom wdrażania

Krajowy / diaspora

Czas wdrażania

2012‐2020 (unieważnienie dokumentu w 2016 r.)

Podmioty wdrażające

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Urząd do Spraw Cudzoziemców, Główny Urząd Statystyczny

Fundusze przeznaczone na wdrożenie

Założono w dokumencie, że ma on charakter programowy, rekomenduje kierunki postępowania, ale nie przedstawia propozycji przyjęcia konkretnych przepisów prawnych, szczegółowego harmonogramu wdrażania nowych rozwiązań ani sposobów ich finansowania.

Zadeklarowano przy tym, by w dalszej fazie prac opracować Plan Działania, zawierający propozycje rozwiązań mających na celu realizację przyjętych założeń, wraz ze wskazaniem podmiotów odpowiedzialnych za ich wdrożenie oraz określeniem kosztów wprowadzanych instrumentów i źródeł finansowania planowanych wydatków. Rada Ministrów przyjęła 2 grudnia 2014 r. Plan wdrażania dla ww. dokumentu, zawierający propozycje rozwiązań (działań do 2020 r.).

Zakładane rezultaty (dla młodzieży lub ogólnie)

Dokument nie wskazywał planowanych rezultatów. Przyjęto, że „katalog działań ukierunkowanych na migrantów powrotnych może przynieść ograniczone efekty w perspektywie najbliższych lat”.

Proces wdrażania rekomendacji zawartych w polityce migracyjnej Polski rozpoczął się po przyjęciu ww. dokumentu. Plan wdrażania z 2014 r. zawierał informacje dotyczące stopnia realizacji poszczególnych rekomendacji w celu ukierunkowania dalszych prac w obszarach wymagających dodatkowych działań i wskazywał, że niemal 80% spośród około 200 rekomendacji zostało w części lub w całości zrealizowanych.

Wg stanu z 2016 r. z 59 rekomendacji w Planie wdrażania, dla których Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej było podmiotem odpowiedzialnym lub współpracującym 3 rekomendacje zostały wdrożone, 48 rekomendacji zostało częściowo wdrożonych lub były wdrażane na bieżąco, jedynie 8 nie zostało wdrożonych.

Inne informacje

Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji w komunikacie z 20 marca 2017 r. poinformowało o unieważnieniu przez Radę Ministrów, na wniosek Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, dokumentu „Polityka migracyjna Polski”.

Za powód unieważnienia dokumentu wskazano nieuwzględnianie nowej sytuacji w Europie (nieprzystawanie do problemów jakie stoją przed Polską) i brak na jego podstawie możliwości reakcji na wyzwania: kryzys migracyjny (masowy napływ imigrantów z Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej i Azji Środkowej) oraz migracja ekonomiczna z Ukrainy. Za istotne uznano podjęcie prac nad nową strategią, nową wizją polityki migracyjnej, która podejmowałaby ww. wyzwania. Aktualnie prowadzone są prace nad nową koncepcją polityki migracyjnej Polski.

Tabela 10. Informacje dotyczące dokumentów „Polityka migracyjna Polski – stan obecny i postulowane działania” oraz „Plan wdrażania dla dokumentu «Polityka migracyjna Polski – stan obecny i postulowane działania»” Źródło: Opracowanie własne na podst. dokumentów „Polityka migracyjna Polski – stan obecny i postulowane działania” oraz „Plan wdrażania dla dokumentu «Polityka migracyjna Polski – stan obecny i postulowane działania»”

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

39

PODSTAWA DZIAŁAŃ W ZAKRESIE MIGRACJI

Tytuł (z datą przyjęcia) Cele i zadania

„Rządowy Program Współpracy z Polonią i Polakami za granicą na lata 2007‐2012” (20.10.2007)  



 Podejmowane formy migracji

ochrona wynikających z prawa międzynarodowego i umów dwustronnych praw przysługujących polskim mniejszościom narodowym, utrzymanie polskości za granicą, zwłaszcza w krajach zwartego zamieszkiwania diaspory, m.in. poprzez wspieranie procesów służących wzmacnianiu środowisk polskich, podnoszenie ich prestiżu, wspieranie edukacji i kultury. Zachowanie polskiego dziedzictwa narodowego za granicą, ułatwienie powrotu do kraju Polakom i osobom polskiego pochodzenia, zwłaszcza z państw, w których następuje szybka asymilacja, a także z tych, do których nastąpiła migracja zarobkowa po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, utworzenie propolskiego lobby oraz promocja Polski za granicą.

Remigracja

Uwzględniane czynniki Kulturowe, ekonomiczne, społeczne migracji młodzieży Poziom wdrażania

Krajowy / diaspora

Czas wdrażania

2007‐2012, ponownie 2015‐2020

Podmioty wdrażające

Fundusze przeznaczone na wdrożenie

Działania są wykonywane przez poszczególne resorty w ramach ich kompetencji wynikających z odrębnych przepisów. Wykonywanie wskazanych nie wiąże się z zaangażowaniem dodatkowych środków budżetowych.

Zakładane rezultaty (dla młodzieży lub ogólnie)

Inne informacje

Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Ministerstwo Sportu i Turystyki, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych

Przyjęto, że w okresie 2010‐2012 nastąpi ewaluacja działań przeprowadzonych w okresie 2007‐2009. Analiza rezultatów tych działań oraz powstałych potrzeb miała zaowocować stworzeniem szczegółowego planu działań na lata następne. NIK wskazał, że „nie dokonywano kompleksowej oceny skuteczności tych działań i postępu w osiąganych rezultatach”.

W lipcu 2015 r. przyjęto kolejny dokument „Rządowy Program Współpracy z Polonią i Polakami za granicą w latach 2015‐2020”.

Tabela 11. Informacje dotyczące dokumentu „Rządowy Program Współpracy z Polonią i Polakami za granicą na lata 2007-2012” Źródło: Opracowanie własne na podst. dokumentu „Rządowy Program Współpracy z Polonią i Polakami za granicą na lata 2007-2012”

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

41

PODSTAWA DZIAŁAŃ W ZAKRESIE MIGRACJI Tytuł (z datą przyjęcia)

„Strategia Państwa dla Młodzieży na lata 2003‐2012” (19.08.2003)

Cele i zadania

Cel główny strategii: Wyrównywanie szans młodego pokolenia i stworzenie odpowiednich warunków dla młodzieży.

Cele strategiczne: 1.

Tworzenie i wyrównywanie szans rozwoju, samorealizacja młodego pokolenia, 2.

Stwarzanie szans dla rozwoju własnej aktywności młodego pokolenia, 3.

Przeciwdziałanie marginalizacji młodego pokolenia, 4.

Rozwijanie międzynarodowej współpracy młodzieży, 5.

Zbudowanie systemu informacji młodzieżowej, 6.

Kształcenie i doskonalenie zawodowe dorosłych pracujących z młodzieżą aktywności młodego pokolenia.

Prawie 80 działań obejmujących obszary: Edukacja młodzieży, Zatrudnienie, Uczestnictwo młodzieży w życiu publicznym, Czas wolny, kultura, sport, turystyka, Zdrowie i profilaktyka.

Podejmowane formy migracji

Emigracja, migracja wewnętrzna, remigracja

Uwzględniane czynniki Kulturowe, ekonomiczne, społeczne migracji młodzieży Poziom wdrażania

Krajowy

Czas wdrażania

2003‐2012

Podmioty wdrażające

Ministerstwo Edukacji Narodowej I Sportu, Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, samorząd terytorialny, organizacje pozarządowe i inne (zgodnie z metodą otwartej koordynacji)

Fundusze przeznaczone na wdrożenie

Strategia uwzględnia programy skierowane do młodzieży realizowane przez różne resorty w zależności od możliwości budżetu państwa, samorządu terytorialnego, EFS, EFRR, EFOiGR (szacunkowo 2 mld zł).

Zakładane rezultaty (dla młodzieży lub ogólnie)

Nie zostały określone ilościowo rezultaty, nie podjęto monitoringu (odpowiedzialne za koordynowanie i monitorowanie Strategii Biuro ds. Młodzieży przy Ministerstwie Edukacji Narodowej i Sportu).

W Strategii założono, że działania powinny zmierzać do:  poprawy jakości i powszechności kształcenia,  wdrożenia polityki zatrudnienia młodych ludzi nie tylko skierowanej do absolwentów, ale również do całej populacji młodzieży,  promowania przedsiębiorczości, tworzenia nowych miejsc pracy, zachęcania pracodawców i pracowników do elastycznych form zatrudniania młodych ludzi oraz wspierania form umożliwiających zdobywanie doświadczeń na rynku pracy,  przygotowania młodzieży do udziału w europejskim rynku pracy,  budowania społeczeństwa obywatelskiego, w tym umożliwienia stałych konsultacji z młodzieżą na temat ważnych społecznie problemów,  wprowadzenia modelu animowania czasu wolnego młodzieży,  systematycznego doskonalenia systemu opieki zdrowotnej nad uczniem i studentem,  promocji wśród młodzieży zdrowego stylu życia, wolnego od uzależnień.

Inne informacje

„Prace nad tym dokumentem rozpoczęto z inspiracji Komisji Europejskiej, która prowadziła z młodzieżą szerokie konsultacje dotyczące nowej europejskiej polityki młodzieżowej”. „Polska nie posiada skonsolidowanej polityki młodzieżowej, postrzeganej jako spójny system planowanych działań strategicznych, realizowanych przez różne współdziałające podmioty. Młodzież nie uczestniczy w procesie kreowania i wdrażania polityki młodzieżowej oraz polityk sektorowych w zakresie dotyczącym młodzieży, o czym świadczy również stosunkowo niski stopień upodmiotowienia młodzieży”.

Działania na rzecz dzieci i młodzieży są rozproszone między różne instytucje, podejmujące działania w obszarze edukacji, nauki, zdrowia, sportu i rekreacji, kultury, mieszkaniowej, opieki społecznej, rynku pracy: stosowane jest podejście dziedzinowe (w ramach zadań wyznaczonych przez zakres polityk sektorowych). Katalog działań został skoncentrowany na potrzeby młodzieży i poszerzony w ramach możliwości stworzonych przez fundusze Unii Europejskiej.

Nie został przyjęty następca „Strategii…”, czyli Krajowy Program na rzecz Młodzieży – „Rządowy Program na rzecz Młodzieży. Aktywna Młodzież” (jako projekt Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej z 2013 r.).

Tabela 12. Informacje dotyczące „Strategii Państwa dla Młodzieży na lata 2003-2012” Źródło: Opracowanie własne na podst. „Strategii Państwa dla Młodzieży na lata 2003-2012”

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

43

Tytuł (z datą przyjęcia) Cele i zadania

Podejmowane formy migracji Uwzględniane czynniki migracji młodzieży Poziom wdrażania Czas wdrażania Podmioty wdrażające Fundusze przeznaczone na wdrożenie

Zakładane rezultaty (dla młodzieży lub ogólnie)

„Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020” (18.06.2013) Główny cel: rozwijanie kapitału ludzkiego poprzez wydobywanie potencjałów osób, tak aby mogły one w pełni uczestniczyć w życiu społecznym, politycznym i ekonomicznym na wszystkich etapach życia.

Cele szczegółowe: 1. Wzrost zatrudnienia 2. Wydłużenie okresu aktywności zawodowej i zapewnienie lepszej jakości funkcjonowania osób starszych 3. Poprawa sytuacji osób i grup zagrożonych wykluczeniem społecznym 4. Poprawa zdrowia obywateli oraz efektywności systemu opieki zdrowotnej 5. Podniesienie poziomu kompetencji oraz kwalifikacji obywateli Strategia jest jedną z dziewięciu strategii zintegrowanych służących realizacji celów Długookresowej i Średniookresowej Strategii Rozwoju Kraju.

Emigracja, migracja wewnętrzna, remigracja Kulturowe, ekonomiczne, społeczne

Krajowy 2011‐2020 Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Brak informacji na temat kwoty finansowania. Najważniejsze źródła: Strategia Rozwoju Kraju 2020, Wieloletni Plan Finansowy Państwa 2013‐2016, Fundusz Pracy, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Narodowy Fundusz Zdrowi, Budżety jednostek samorządu terytorialnego, Fundusze europejskie: EFS, EFRR. Wybrane wskaźniki kluczowe:  współczynniki aktywności zawodowej osób w grupach wiekowych 15 lat i więcej,  wskaźniki zatrudnienia w grupie wiekowej 20‐64,  wskaźniki zatrudnienia w grupie wiekowej 20‐24,  odsetek osób zatrudnionych na podstawie umów na czas określony w grupach wiekowych: 15‐24 lata, 25‐49 lat,  wskaźnik zatrudnienia kobiet z najmłodszym dzieckiem w wieku do 5 lat,  stopa bezrobocia absolwentów szkół wyższych,  wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku 16‐64,  wskaźnik zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym (wskaźnik zbiorczy),  wskaźnik bierności społecznej młodzieży, NEET dla osób w wieku: 20‐24 lat, 25‐29 lat,  liczba rodzin, która korzysta z usług asystentów rodziny,  odsetek osób należących do mniej uprzywilejowanych grup społecznych, które regularnie (przynajmniej raz w tygodniu) korzystają z Internetu,  młodzież niekontynuująca nauki,  odsetek osób w wieku 25‐64 lata uczestniczących w kształceniu lub szkoleniu.

Tabela 13. Informacje dotyczące „Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020” Źródło: Opracowanie własne na podst. „Strategii Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020”

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

45

ANALIZA WYBRANEGO PROGRAMU / NARZĘDZIA / DZIAŁANIA Analiza przypadku [ang. cases tudy] pozwala uzyskać bardziej precyzyjne informacje na temat wybranych wdrażanych działań, które stanowią odpowiedź na wyzwania w zakresie emigracji młodzieży.

Analizie poddano program wsparcia „Masz PLan na powrót?”, stanowiący próbę odpowiedzi na kluczowe pod względem skali wyzwanie emigracji poprzez zapewnienie narzędzi pomocnych w remigracji. Opis oparto na metodologii OECD dotyczącej analizy efektywności z punktu widzenia przemiany czynników wejściowych w rezultaty. „Masz PLan na powrót?” to program informacyjny będącym jednym z najdłużej prowadzonych ciągle działań (funkcjonuje od 2008 r.).Określono go jako narzędzie ułatwiające mobilność zarobkową polskich obywateli, kierowane do osób planujących powrót, a nie wyjazd z kraju, docelowo przebywających w państwach członkowskich EOG i Szwajcarii, a także planujących powrót z państw trzecich.

Za cel programu przyjęto dostarczenie precyzyjnych, wiarygodnych i rzetelnych informacji niezbędnych do właściwego zaplanowania procesu przenosin i ponownej organizacji życia w Polsce, wspierając i ułatwiając rodakom, którzy zdecydowali się już opuścić kraj emigracji, bądź też rozważają taką możliwość, powrót do Polski i „zadomowienie” się w starym lub nowym miejscu zamieszkania. Wystąpiła w ten sposób sposobność budowy przekazu przyjaznego emigrantom – przedstawianie wszelkich pozytywnych walorów powrotu do kraju (wykorzystanie doświadczeń zagranicznych, możliwość rozwoju w zawodzie wyuczonym, możliwość pracy na poziomie swoich kwalifikacji itd.), a równocześnie wsparcia Polaków w rozwiązywaniu problemów biurokratycznych związanych z powrotami.

Początkowo źródłem finansowania był w szczególności Europejski Fundusz Społeczny (w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki), zaś za obsługę odpowiadało Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich (w ramach projektu pn. „Zielona Linia. Centrum Informacyjno-Konsultacyjne Służb Zatrudnienia”, prowadzonego od 1.10.2008 r. do 31.12.2012 r., na podstawie umowy nr PO KL. 01.01.00-00-003/08-00 z dnia 24.09.2008 r.). Po zakończeniu tego finansowania, tj. od 1.01.2013 r., Ochotnicze Hufce Pracy przejęły utrzymanie rezultatów projektu (finansowane ma charakter krajowy).

Główne przedsięwzięcia programu objęły24:

»»wydanie opracowania „Powrotnik. Nawigacja dla powracających”, który w formie

odpowiedzi na pytania omawiał, w jaki sposób pokonać trudności formalne i administracyjne związane z powrotem (prowadzący krok po kroku z zagranicy do kraju) w formie zbioru odpowiedzi na pytania, jakie mogąmieć osoby powracające. „Powrotnik” w nakładzie 50 tys. egzemplarzy był w grudniu 2008 r. rozdystrybuowany jako bezpłatny dodatek do prasy polonijnej w Wielkiej Brytanii i Irlandii. Został też przesłany do polskich organizacji, stowarzyszeń i parafii w tych krajach, do polskich placówek dyplomatycznych na terenie UE i Szwajcarii25 (nie był jednak wznawiany w późniejszych latach w postaci opracowania zwartego),

»»uruchomienie portalu powroty.gov.pl (zob. rysunek 1), będącego narzędziem

dystrybucji informacji, istotnych z punktu widzenia osób powracających do Polski, w tym aktualizowanych treści poradnika „Powrotnik. Nawigacja dla powracających”,

»»umożliwienie konsultacji z ekspertami i uzyskania indywidualnych informacji od

utworzonego specjalnie na potrzeby projektu zespołu złożonego z pracowników na poziomie ministerstw, doradców EURES –Europejskich Służb Zatrudnienia, konsultantów PARP.

24 CIR, „Informacja dodatkowa o programie wsparcia «Masz PLan na powrót?»“, 2008, http:// zielonalinia.gov.pl/upload/powroty/dla_prasy/InformacjaDodatkowa_MaszPLannaPowrot_PL_FINAL.doc (25.09.2017).

25 Szczepański M., „Polityka rządu polskiego wobec najnowszych migracji powrotnych”, Przegląd Polsko-Polonijny, 1, 2011, http://przegladpolskopolonijny.files.wordpress.com/2012/05/szczepanski.pdf, s. 92 (25.09.2017).

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

47

ANALIZA WYBRANEGO PROGRAMU / NARZĘDZIA / DZIAŁANIA

Rysunek 1. Strona główna portalu powroty.gov.pl

Portal w okresie od 24.11.2008 r. do 30.11.2010 r. odwiedzono ponad 760 tys. razy, udzielono odpowiedzi na ponad 4,6 tys. pytań26.

Pomimo szerokiego zasięgu, prof. Iglicka wskazuje na krytyczny odbiór programu przez środowiska polonijne: „Młoda emigracja, a zwłaszcza ta jej część, która snuła i nadal snuje plany osiedlenia się za granicą, a powrót do kraju rozważa w dalekiej perspektywie, bardziej niż na informator dotyczący powrotów czekała również na działania nakierowane na wsparcie Polonii na emigracji. Pewnie dlatego też część środowisk polonijnych odebrała program «Masz PLan na powrót?» raczej jako akcję propagandową rządu niż rzeczywisty instrument pomocowy”27.

26 27 12-13.

Tamże, s. 92-93.

Iglicka K., „Powroty Polaków po 2004 roku. W pętli pułapki migracji”, SCHOLAR, Warszawa 2010, s.

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

49

WNIOSKI I REKOMENDACJE 5.1 WNIOSKI Na podstawie dotychczas prowadzonych analiz można wskazać główne ustalenia, a w szczególności podjąć próbę określenia uwarunkowań i środków realizacji polityki w zakresie krajowej sytuacji migracyjnej. Zagadnienie migracji i prowadzenia dostosowanej do wyzwań polityki państwa w tym względzie wzrosło na znaczeniu szczególnie po 2004 r., gdy wystąpiła znaczna emigracja w obliczu zagrożenia bezrobociem (przy wysokiej presji na rynek pracy roczników wyżu demograficznego) oraz członkostwa Polski w Unii Europejskiej (otwierającego możliwości poszukiwania zatrudnienia w związku z ułatwieniami w przepływie osób i świadczeniu pracy).

Warto tu podkreślić, że szacunki GUS wskazują na znaczący odpływ po wejściu do Unii Europejskiej obywateli Polski do innych państw członkowskich (przede wszystkim w związku z pracą): w 2015 r. poza granicami Polski przebywało czasowo ok. 2,397 mln mieszkańców kraju, głównie w krajach członkowskich UE (prawie 2 mln)28. Wśród emigrantów najliczniejsze, zgodnie z NSP 2011, były osoby w wieku 2429 lat, ale z uwagi na częste przebywanie na emigracji rodzin z dziećmi również liczne są osoby w wieku 0-14 i 15-19.

Jednocześnie strumień remigracji słabnie (migranci powrotni stanowią coraz mniejszą część emigrantów), zaś wśród emigrantów częste są strategie osiedlenia za granicą29. Odpływ Polaków za granicę można uznawać za trwałe zjawisko, a zatem możliwość wykorzystania remigrantów jako czynnika odmładzającego strukturę populacji kraju staje się coraz mniejsza30.Jednocześnie krajowe działania zachęcające do remigracji są postrzegane jako nieskuteczne, m.in. w raporcie think-tanku Central and Eastern Europe Development Institute, stwierdzającym, że programy powrotowe „wyeliminowały prawne regulacje, które silnie zniechęcały emigrantów do powrotu (np. przez umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania) i ułatwiły

28 29 30

GUS, „Informacja …”, s. 2.

Anacka M. i in., „Społeczne…”, s. 52-53.

Tamże, s. 67.

im rozwiązywanie biurokratycznych problemów, ale jednocześnie nie wpłynęły na skalę powrotów do ojczyzny. […] Z tego względu wiele rządów wycofało się z realizacji takich programów, głównie z uwagi na krytykę środowisk polonijnych, do których były kierowane”31.

Duża skala dotyczyła z kolei rejestrowanych migracji wewnętrznych na pobyt stały (osób zameldowanych i wymeldowanych na pobyt stały)32, w których uczestniczyło prawie 5,5 mln osób, przy czym głównie wewnątrz województw. Szczególne znaczenie mają migranci na pobyt stały w wieku 25-29 lat wobec dużej mobilności w kierunku miast, związanej z podejmowaniem pracy, usamodzielnieniem się, połączonym często z założeniem rodziny. Z kolei dzieci w wieku 0-14 lat zwykle migrują w związku ze zmianą miejsca zamieszkania całej rodziny, zaś osoby w wieku 15-19 i 20-24 lat w związku nauką33.

Jednocześnie, występuje zwiększenie skali imigracji zarobkowych o charakterze czasowym, przede wszystkim obywateli Ukrainy, na co wskazuje zwłaszcza liczba zezwoleń na pracę cudzoziemców (127 tys. w 2016 r.) i oświadczeń o zamiarze powierzenia pracy cudzoziemcowi (aż 1,314 mln)34, szczególnie osób w wieku 26-40 lat oraz do 26 lat.

Równocześnie, stopniowo rośnie imigracja edukacyjna do Polski (w roku akademickim 2015-2016 studiowało w Polsce ponad 57 tys. cudzoziemców, w tym ponad połowa z Ukrainy). Sytuacja ta powoduje sukcesywną transformację Polski z kraju emigracyjnego w kraj imigracyjny.

Polityka państwa w zakresie migracji przez wiele lat nie była kształtowana bezpośrednio przez procesy emigracyjne (jako dominujące liczebnie zjawisko w kraju), ale przez pojawienie się w Polsce (lub taka perspektywa) różnych kategorii cudzoziemców35.

Jednocześnie w ramach działań na rzecz powracających postawiono za cel przede wszystkim likwidację barier utrudniających reemigrację (podejmowano politykę reaktywną zamiast proaktywną)36. Z kolei w ostatnich latach władze centralne wskazują na dwa bieżące wyzwania, które w szybkim tempie się zmieniają – są to kryzys migracyjny (masowy napływ imigrantów z Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej i Azji Środkowej) oraz migracja ekonomiczna z Ukrainy.

31 Duszczyk M., Matuszczyk K., „Migration in the 21st Century from the Perspective of CEE Countries – an Opportunity or a Threat?”,CEED Institute, Warszawa 2014, s. 50, http://ceedinstitute.org/report/1798 32 Stanowiących jedynie małą część przemieszczeń migracyjnych ludności.

33 GUS, „Dzieci w Polsce w 2014 roku. Charakterystyka demograficzna”, Warszawa 2015, s. 16.

34 Szacunkowo ok. 60–65% cudzoziemców podjęło pracę w związku z oświadczeniem (RRL, „Sytuacja demograficzna Polski. Raport 2014-2015”, Warszawa 2015, s. 237).

35 Lodziński S., Szonert M., „«Niepolityczna polityka»? Kształtowanie się polityki migracyjnej w Polsce w latach 1989–2016”, Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, z. 2 (164)/2017, s. 48-49.

36 Szczepański M., „Polityka rządu polskiego wobec najnowszych migracji powrotnych”, Przegląd polsko-polonijny, 1, https://przegladpolskopolonijny.files.wordpress.com/2012/05/szczepanski.pdf, s. 90.

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

51

WNIOSKI I REKOMENDACJE

5.2 REKOMENDACJE Podstawowym problemem w Polsce jest brak całościowego ujęcia w zakresie zarówno polityki młodzieżowej, jak i polityki migracyjnej. Istniejące dokumenty identyfikują problem jedynie cząstkowo, nie tworzą ze sobą spójnej całości, wiele z nich nie ma kontynuacji (jak np. „Strategia Państwa dla Młodzieży na lata 2003-2012”) albo zostaje unieważniona w trakcie obowiązywania (jak „Polityka migracyjna Polski – stan obecny i postulowane działania”, która miała obowiązywać do 2020 r.). Kwestie związane zarówno z młodzieżą, jak i

z procesami migracyjnymi, są porozdzielane między wiele ministerstw, a podejmowane przez każde z nich działania są fragmentaryczne i jedynie częściowo skoordynowane.

Na podstawie przeprowadzonych badań i studiów literaturowych, stwierdzić należy, że w Polsce istnieje pilna potrzeba stworzenia spójnego systemu monitorowania procesów migracyjnych, pozwalającego na określenie kierunków polityki migracyjnej państwa, zgodnie z założeniami współczesnego paradygmatu rozwojowego.

Warto zauważyć, że podejmowane dotychczas działania nie doczekały się kompleksowej ewaluacji i podsumowania. W tej sytuacji trudno określić, czy iw jakim zakresie były zasadne oraz czy i w jaki sposób przyczyniły się one do zmiany sytuacji, trudno również wyznaczyć kierunki ewentualnych przyszłych działań we wskazanym obszarze.

Identyfikowanej – mimo ograniczeń statystyki GUS – dynamice i skali procesów migracyjnych z Polski i do Polski powinna towarzyszyć aktywna reakcja w ramach spójnej i konsekwentnej polityki dotyczącej migracji, której dotąd brakuje. Potrzebne jest oddziaływanie na proces emigracji, obejmujące w szczególności działania służące kreowaniu warunków przyczyniających się do zahamowania intensywności wyjazdów Polaków oraz zachęcających do powrotu, a także do integracji imigrantów nie zawsze potrafiących płynnie włączyć się do funkcjonowania w polskim społeczeństwie.

W związku z powyższym sprawą zasadniczą jest inteligentne sterowanie procesami migracyjnymi, m.in. wśród młodego pokolenia, tak aby stanowiły one efektywną stymulantę rozwoju rynku pracy, systemu edukacji oraz poprawy struktury demograficznej. Dostrzec można w tym zakresie znaczenie działań w zakresie polityki migracyjnej, ludnościowej, społecznej i zatrudnienia. Ponadto istotne są również czynniki takie jak reformy rynku pracy, wzrost płac, poprawa warunków dla przedsiębiorczości itd.

Szczególnie rekomendowane jest wdrożenie dobrych praktyk w zakresie współpracy międzysektorowej, prowadzące do systemowego włączenia interesariuszy, w tym zwłaszcza organizacji pozarządowych i samorządów w proces kształtowania polityki młodzieżowej i migracyjnej. Ich potencjał w kategoriach

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

53

WNIOSKI I REKOMENDACJE

rozeznania sytuacji, identyfikacji grup docelowych oraz planowania i wdrożenia odpowiednich działań pozostaje wykorzystany w stopniu niewystarczającym do potrzeb i możliwości oddziaływania. Działania te, w świetle współczesnych wyzwań rozwojowych, mogą stanowić jeden z ważnych elementów aktywności państwa, który ma na celu zapewnianie konkurencyjności go­spodarczej, wychodzenie naprzeciw wyzwaniom demograficznym oraz podnoszenie jakości życia mieszkańców Polski.

Rekapitulując, wyniki przeprowadzonych przez Zespół badań uzasadniają rekomendacje w zakresie konieczności kompleksowej analizy (również diagnozy prospektywnej) uwarunkowań, w tym wyzwań stojących przed młodzieżą. Polityka dedykowana tej grupie społecznej, zgodnie z podstawowymi założeniami współczesnego paradygmatu rozwojowego, powinna opierać się na zasadzie optymalizacji dialogu społecznego, włączającego maksymalną liczbę interesariuszy.

Dodatkowo, efektywna realizacja polityki migracyjnej wymaga szybkiego opracowania i skutecznego wdrożenia strategii działań w tym zakresie. Strategia taka powinna w sposób przejrzysty określać horyzont czasowy oraz formułować cele i zadania. a także jasno określać kto jest podmiotem planowania, co jest przedmiotem planu i komu realizacja strategii ma przynieść wymierne korzyści.

Nie może być pozbawiona procedury wdrożeniowej, czy też szczegółowych zasad i metod ewaluacji. Biorąc pod uwagę dynamikę i złożoność współczesnych procesów migracyjnych zaleca się przeprowadzanie bieżącej ewaluacji [ang. ongoing], która umożliwia dokonywania odpowiednio wczesnej reorientacji strategicznej oraz kompleksowego raportu ewaluacyjnego mid-term(po trzech latach od rozpoczęcia realizacji strategii) i ex-post (najwcześniej rok po zakończeniu obowiązywania strategii). Ewaluacja ex-post pozwala na dość precyzyjne określenie siły związków pomiędzy poszczególnymi kategoriami interwencji a zamierzonymi efektami.

Niezależnie od horyzontu czasowego, czynności ewaluacyjne powinny być podejmowane i realizowane w oparciu o dane pochodzące z monitoringu, a także w oparciu o przeprowadzone dodatkowe badania, które są niezbędne dla obiektywnej i rzetelnej oceny wszystkich efektów realizowanej strategii. Takie podejście gwarantuje optymalną możliwość dokonywania ewaluacji zgodnie z ustalonymi kryteriami, ale również z wykorzystaniem danych będących podstawą mierzenia zmian powstałych w wyniku realizacji strategii.

Wynik ewaluacji stanowić będzie cenne źródło wiedzy dla procesu strategicznego w zakresie polityki migracyjnej wśród młodzieży.

Wdrażanie strategii, jako działanie znacząco bardziej złożone niż jej tworzenie, musi zostać w odpowiedni sposób oprzyrządowane merytorycznie. W związku z tym, już sama strategia wskazywać musi głównych realizatorów jej założeń, a także precyzyjnie określać ich zadania. Rekomendowane jest w zakresie metodologii prac badawczych wykorzystanie innowacyjnych narzędzi z grupy Strategic Policy Intelligence Tools, takich jak benchmarking (np. w obszarze dobrych praktyk) czy foresight (np. w obszarze budowy scenariuszy rozwojowych). Można mówić o dwóch wymiarach foresightu: narzędziowym lub procesowym. „Foresight traktowany jest w kategorii narzędzia (…) wtedy, gdy jego realizacja ma charakter jednorazowy.

Z kolei, w przypadku iteracyjnego, tj. wielokrotnego zastosowania foresight nabiera cech procesu”37. Na etapie projektowania polityki migracyjnej młodych z wykorzystaniem foresightu istotne jest, aby miał on charakter procesu, gdyż tylko wtedy będzie możliwe pełne zdyskontowanie korzyści wynikających z jego aplikacji. Procesowe ujęcie jest zresztą warunkiem określania tego rodzaju badań mianem foresightu.

Proponowana strategia polityki migracyjnej wśród młodzieży powinna być z jednej strony koncepcją kreatywną, a z drugiej świadomym wyborem tego, co najważniejsze, czyli związane z maksymalnie obszernym fragmentem społecznej, gospodarczej czy środowiskowej płaszczyzny rozwoju. Jej zakres merytoryczny powinien zatem odpowiadać najnowocześniejszym, a jednocześnie sprawdzonym koncepcjom w planowaniu strategicznym.

37 Ziółkowski B., Moszkowicz K., „Foresight - narzędzie czy proces” w: „Wiedza w gospodarce i gospodarka oparta na wiedzy. Edukacja w gospodarce opartej na wiedzy”, red. M. Hopej, M. Moszkowicz, J. Skalik, Prace Naukowe nr 93 Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wyd. Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wrocław 2010, s. 237.

RAPORT BADAWCZY NA TEMAT MIGRACJI MŁODZIEŻY

55