Ondergrond Magazine

Impulsen voor burgerschap, levensbeschouwing en sociaal-emotioneel leren

ONDERGROND 0-

nu mm

ct e j ro er l pilotp

ONDERGROND

Perk persoonlijkheidsontwikkeling niet in!

Tien bouwstenen voor burgerschap Kees van Overveld

Ondergrond is een uitgave van

voor inspirerend onderwijs l www.ondergrond.kwintessens.nl

ui Me tn t e po em twe st b e er a s re

Sociaal-emotioneel leren in het voortgezet onderwijs

Colofon Ondergrond - impulsen voor burgerschap, levensbeschouwing en sociaal-emotioneel leren is ontwikkeld door Kwintessens in opdracht van Verus en UnieNzv met steun van Maatschappij van Welstand, Stichting Mariënburgfonds, Steunfonds Rijndelfland en Stichting Jan Amos Comenius.

Redactie Erik Idema en Gerard van Midden Eindredactie Karine van der Zon-Mels Auteurs Els Wieman, Erik Idema, Gerard van Midden, Kees van Overveld Projectleiding Paul Schuitman Fotografie Dreamstime, PicturePeople.nl Patrick Hovenga Vormgeving Richard Feld Uitgever Kwintessens Berkenweg 11 Amersfoort Postbus 1492 3800 BL Amersfoort T: 033 460 1940 E: info@kwintessens.nl I: www.ondergrond.kwintessens.nl 2019-2020 / 0-nummer Alle rechten voorbehouden Overname uit Ondergrond magazine is zonder voorafgaande toestemming van de uitgever niet

Vaardigheden voor burgerschap Over ‘discussie en dialoog’ Discussie

Dialoog

Discussie liep rood aan en riep: ‘Hou op! Ik heb het woord.’

De stilte die moest volgen, werd door niemand meer gehoord.

De woordkanonnen laadden, het rookgordijn viel neer.

De bommen en granaten zorgden voor een kille sfeer.

Dialoog stond vriendelijk aan het front, bekeek het strijdtoneel met open blik en luist’rend oor en zonder vooroordeel.

Hij zocht naar kansen om zich heen, liep op problemen af; bekeek die eerst van elke kant voor hij zijn mening gaf.

‘Ik heb gelijk! Nee, ik, nee ik!’

Discussie was ontvlamd.

Hij stond op scherp, het lontje kort, zijn lichaamstaal verkrampt.

De stelling werd betrokken, discussie groef zich in.

De strijd bleef fel, meedogenloos, en had geen slot of zin.

Hij zocht verbinding, hief het glas, deed water bij de wijn.

En proostte op een faire strijd, één zonder rookgordijn.

Geen dubbele agenda’s, geen harde, stijve kop.

De dialoog bewoog gestaag en zocht consensus op.

En toen het rookgordijn verdween, met uitzicht op het lijk, knikte discussie met een lach: ‘en toch had ik gelijk!’

En toen het laatste salvo klonk, zei dialoog: ‘Tot kijk!’

Het was een mooie strijd vandaag of heb ik geen gelijk?

toegestaan.

Inhoud

4-5

Een geweldige kans voor het onderwijs

ORVOWOO RVVOORW VOOROWO WOVORDOO ORVODWR Ondergrond

8-9

Doorgeslagen cultuur van meten en afrekenen

Een wereld waarin verandering zo’n beetje de enige constante is vormt voor iedereen een uitdaging, maar zeker voor leerlingen. Hoe ontwikkel je je in deze diverse globale samenleving tot iemand die tegen een stootje kan? Wat is

10-11

Lucelle DeneerComvalius: VO docent 2019

nodig om te groeien in verantwoordelijkheid en weerbaarheid?

Scholen en docenten werken dagelijks aan goed onderwijs. Dat betekent dat er naast het overdragen van kennis ook aandacht moet zijn voor de meer pedagogische

12-13

Tien bouwstenen voor burgerschap

aspecten, als levensvaardigheden, persoonsvorming en burgerschap.

Sociaal-emotionele vaardigheden zijn misschien wel net zo bepalend voor de toekomst van leerlingen als de cognitieve. Het is een kerntaak

14-15

Sociaal-emotioneel leren in het voortgezet onderwijs

van de school om jongeren met die vaardigheden te leren omgaan.

Omdat persoonsvorming in de haarvaten van de school zit. Maar hoe vind je een goede balans in de drukte van alledag? Hoe vul je dat concreet in op school? Met de pilot

18-19

Vakoverstijgend werken aan sociaalemotioneel leren

Ondergrond hopen we daaraan een concrete bijdrage te leveren.

Ondergrond geeft docenten ideeën en handreikingen om op een praktische, waardevolle en leuke manier aandacht te besteden aan burgerschap, levensbeschouwing en sociaal-emotioneel leren.

2 6 7

En verder...

We hopen dat de pilot Ondergrond

Vaardigheden voor burgerschap

structurele verrijking van de peda-

Pilotmateriaal ‘Daglijn’ Ogen bedriegen niet

gaat bijdragen aan een meer gogische praktijk in het voortgezet onderwijs. Veel leesplezier en we zijn benieuwd naar je bevindingen.

Ron Rijnbende

Burgerschap, sociaal-emotioneel leren en levensbeschouwing Een geweldige kans voor het onderwijs

B

urgerschap. Het begrip vliegt in allerlei bewoordingen en contexten over tafel.

Sommigen zetten demonstratief hun hakken in het zand wanneer ze het woord ‘burgerschap’ horen; anderen raken er niet over uitverteld. Wat je er ook van vindt: burgerschap is voor het onderwijs een wettelijke opdracht. We moeten of mogen er dus iets mee. Maar wat, en vooral hoe?

Curriculum.nu geeft in tien thematische bouwstenen aan hoe burgerschap eenvoudiger in de verschillende vakken te integreren is, zodat er een doorlopende leerlijn van het primair naar het voortgezet onderwijs ontstaat. Burgerschap staat dus niet op zichzelf. Dit artikel beschrijft de verbanden tussen burgerschap, sociaalemotioneel leren en levensbeschouwelijke thema’s.

4

‘Burgerschapsonderwijs wil bijdragen

doorlopen van de verschillende fases

er ook aandacht voor (levensbeschou-

aan de ontwikkeling van leerlingen tot

van groepsvorming - bij uitstek bij een

welijke) thema’s als vrijheid, gelijkheid,

actieve, betrokken, nieuwsgierige en

vak als burgerschap.

solidariteit, recht en onrecht, macht en

kritische burgers. Het reikt hen daartoe

onmacht, zorg en verantwoordelijkheid

kennis en vaardigheden aan en stimu-

Burgerschap en levensbeschouwing

leert het vormen van een democratische

Ieder mens ontwikkelt een kijk op het

houding.’

leven, al dan niet gevoed door religieuze

SEL als ondergrond voor burgerschap

Dát is de omschrijving die curriculum.nu

bronnen. Die kijk op het leven krijgen

Sociaal-emotioneel leren - als stevige

in haar voorstellen hanteert. Mooier kan

jongeren ook op school mee. Ze ontle-

ondergrond - verbinden aan burger-

het niet. Onze samenleving heeft be-

nen die aan elkaar, aan wat docenten

schap en levensbeschouwing, biedt

hoefte aan dat soort burgers. Actief en

uitdragen en voorleven, aan de waarden

een geweldige kans voor het onderwijs.

betrokken? Kom maar op. Nieuwsgierig

van de school, aan eigen ervaringen.

Geen nieuw vak dat nog eens boven op

en kritisch? Een geweldige combinatie.

Dat gaat veelal onbewust. Maar er is

het al volle lesprogramma komt. Want

Natuurlijk moet zo’n burger dan weten

ook een bewuste overdracht van kennis,

burgerschap op deze manier aange-

hoe onze democratische rechtstaat

inzicht en vaardigheden die nodig is om

boden en verweven met de waarden

functioneert en wat rechten en plichten

jongeren heldere contexten mee te ge-

en eigenheid van de school kan door

zijn. En ja… je kunt nog zo betrokken

ven. Om te begrijpen waarom anderen

elke docent, bij elk vak een structurele

zijn, maar zonder bepaalde vaardig-

vanuit andere standpunten denken. Om

plaats krijgen. Als start van de les én als

heden kom je niet ver.

de dialoog te kunnen aangaan en van

activiteit bij een vakles. Ondersteund

voor de leefomgeving enzovoort.

elkaar te leren.

door mentorlessen die leerlingen de

Burgerschap en sociaal-emotioneel

Curriculum.nu tilt dit leren ook over de

SEL-vaardigheden op een methodische

leren

muren van de school: ‘Behalve op het

manier aanreiken zodat ze die ook

Bepaalde vaardigheden... Maar welke

niveau van klas en school ontwikkelen

daadwerkelijk in andere situaties kun-

dan? Daarover is dr. Kees van Over-

leerlingen zich ook op andere schaal-

nen toepassen.

veld, onderwijskundige en specialist in

niveaus als burger: lokaal, regionaal,

sociaal-emotioneel leren (SEL), uiterst

nationaal, Europees en mondiaal. Ze

‘Veel met elkaar over actuele thema’s

duidelijk. Hij heeft grootschalig inter-

ontdekken overeenkomsten en verschil-

praten’

onderzoek 1)

naar de effecten

len tussen mensen, landen, culturen,

Docent Eva Lindenhof-van der Haar van

van SEL bestudeerd en toegankelijk

godsdiensten, levensovertuigingen en

Accent Praktijkonderwijs in Rotterdam

gemaakt voor het onderwijs. Voor zowel

politieke stromingen. Dit biedt een basis

- zelf actief betrokken bij ontwikkeling

het primair als het voortgezet onderwijs

voor een klimaat waarin leerlingen leren

van burgerschapsonderwijs - zegt

schreef hij er een boek over dat breed is

elkaar en anderen te begrijpen, te waar-

het zo: ‘Burgerschap is een voor onze

omarmd.

deren en te respecteren. Daarbij leren ze

school zeer belangrijk onderwerp. We

zich ook te verplaatsen in elkaars en in

leiden onze leerlingen op tot een vol-

andermans perspectieven.’

waardig burger en reiken hun sociale

nationaal

Vijf competenties om succesvol te kunnen meedoen SEL kent vijf competenties die daadwerkelijk bijdragen aan het nu en later succesvol kunnen deelnemen aan onze

vaardigheden aan. Leerlingen vertellen

Identiteit en diversiteit: belangrijke pijlers van burgerschapsonderwijs

diverse maatschappij. Lees hiervoor zijn

ons unaniem dat ze burgerschap een heel belangrijk vak vinden. Maar ook dat de lesstof niet stoffig, maar praktisch moet zijn. Dus niet alleen saai uit een boekje leren en opdrachten maken, maar juist veel met elkaar over actuele thema’s praten.’

l

artikel op pagina 14/15 van dit maga-

Niet voor niets zijn identiteit en diversi-

zine. Juist deze vijf SEL-competenties

teit twee belangrijke, samenhangende

1) Payton et al (2008) en Collaborative for

passen - in combinatie met het bewust

pijlers van burgerschapsonderwijs en is

Academic, Social, and Emotional Learning (CASEL).

5

Ondergrond: pilotmateriaal ‘daglijn’

M

et Ondergrond geeft u vorm aan inspirerend onderwijs. Op www.ondergrond-kwintessens.nl vindt u kant-en-klaar proefmateriaal voor zes weken, te gebruiken op twee momenten per week; geschikt voor klas 1 en 2 van het VMBO. De eerste drie weken gaan over het thema identiteit; de laatste drie over diversiteit.

Het concept van Ondergrond lijkt op dat van een metronetwerk met verschillende lijnen. Zo is er een daglijn, met kort inspirerend lesmateriaal voor elke dag. Ook is er een mentorlijn, met complete mentorlessen. In de jaarlijn vindt u suggesties voor belangrijke momenten in het jaar; de leraarlijn biedt lesinhouden voor de integratie van specifieke vakken.

Voor de pilot is de daglijn uitgewerkt.

Identiteit Volgens Van Dale is identiteit: ‘Het eigen

Diversiteit

Nieuwsgierig?

De school is een samenleving in

Diverse scholen testen het materiaal

karakter, de eigen kenmerken van een

het klein. Leerlingen komen er

van Ondergrond in het najaar van 2019.

individu of een groep’. Identiteit kent ver-

anderen tegen die anders zijn dan

Doet uw school niet mee, maar bent

schillende facetten, is aan verandering

zij. Hoe geven zij betekenis aan

u wel geïnteresseerd? Gebruik het

onderhevig en ontstaat in interactie met

overeenkomsten en verschillen?

materiaal op de website!

de omgeving. In het lesmateriaal van

Daarover gaat het in het tweede deel

Wij zijn benieuwd naar uw reacties: deel

Ondergrond komen zes thema’s aan de

van deze pilot. We verkennen drie

ze met ons via info@kwintessens.nl.

orde die iets zeggen over identiteit:

terreinen van diversiteit:

Samen werken we aan inspirerend onderwijs!

l

Stel jezelf voor!

l

Uiterlijke en fysieke kenmerken

l

Karaktertrekken

l

Omgeving

l

Dromen/ambities

l

Voorbeelden

in achtergronden (sociaal,

cultureel, maatschappelijk) l V erschillen

in oriëntaties (levensbe-

schouwelijk, politiek, seksueel) l V erschillen

in mogelijkheden (fysiek,

mentaal en praktisch)

Uiteraard is dit geen totaalbenadering

Leerlingen kijken naar een filmpje over

van het grote thema identiteit. Wel

iemand die niet naar de bioscoop kan

daagt dit materiaal leerlingen uit om op

omdat hij geen geld heeft (sociale di-

verschillende manieren te kijken naar

versiteit). Ook maken ze een voorstel

hun eigen identiteit.

voor het jaarrooster van hun school:

Naar aanleiding van een korte animatie

Welke religieuze feestdagen moeten een

gaan leerlingen de uitdaging aan om

vrije dag krijgen (levensbeschouwelijke

iets over zichzelf te vertellen zonder de

diversiteit)? En ze onderzoeken de rol

woorden ‘ik heb…’ te gebruiken. Ook be-

van homo- en heteroseksualiteit in hun

spreken ze of een ‘make over’ mensen

eigen favoriete muzieknummers (sek-

verandert en verkennen ze hoe ze elkaar

suele diversiteit).

beïnvloeden met lichaamstaal.

6

l V erschillen

l

Zelfportret met olieverf op canvas

Ogen bedriegen niet Dus kijk me aan Ik weet wie je bent

7

Doorgeslagen cultuur van meten en afrekenen

‘Het onderwijs moet beginnen met aandacht voor persoon-willen-zijn’ Prof. dr. Gert Biesta

S

inds 11 april 2018 is Gert Biesta bijzonder hoogleraar voor de pedagogische dimensies van onderwijs, opleiding en vorming aan de Universiteit voor Humanistiek. De rede die hij bij de aanvaarding van dit ambt uitsprak, roept buitengewoon interessante vragen op als: Wat is de unieke bijdrage van de pedagogiek, gedefinieerd als een betrokken handelingswetenschap? Wat is persoonsvorming en hoe voorkomen we dat dit wordt verward met het ‘vormen van personen’ naar een bepaald beeld of ideaal? Welke invulling moet de pedagogische paragraaf in het onderwijs krijgen en wat vraagt dit van scholen en het curriculum?

Dit artikel, op basis van de oratie van Gert Biesta, geeft een aantal antwoorden waar het onderwijs zijn voordeel mee kan doen. Zeker in het kader van burgerschap, levensbeschouwing en sociaal-emotioneel leren, de domeinen waar belangrijke aspecten van persoonsvorming nadrukkelijk aandacht kunnen krijgen.

Een herkenbare anekdote?

ambitie gefaald? Of wordt hier duidelijk

Pedagogische paragraaf

Gert Biesta: ‘Ik was bij een bijeenkomst

dat een leerling niet alleen ‘materiaal’ is

Mooie woorden. Maar wat voor soort

van directies van excellente scholen. Een

dat je kunt scholen en vormen, maar een

‘educatief werk’ is hiervoor nodig? Die

van de directeuren vertelde daar met veel

eigenstandig individu is? Iemand die ja

vraag is volgens Biesta het beste te be-

trots hoe ze bezig waren om Bildung een

of nee kan zeggen? Met de stroom mee

antwoorden in relatie tot de thematiek

plek te geven in hun onderwijs. Er was

kan gaan of weerstand bieden?

van persoonsvorming: een kwestie die

inderdaad een indrukwekkend pakket van kunst en cultuur, sport, maar ook sociale projecten in binnen- en buitenland, met veel mogelijkheden voor leerlingen

tegenwoordig weer tamelijk hoog op de

Pedagogiek gaat over handelingskennis

agenda van de Nederlandse onderwijsdiscussie staat, ook met betrekking tot de toekomst van het curriculum.

om actief bij te dragen en deel te nemen.

Biesta stelt dat de pedagogiek precies

nog niet helemaal tevreden. Hij vertelde

op dit punt begint. Hij haalt daarbij de

namelijk over leerlingen uit het examen-

scherpe stelling van Bram de Muynk aan

jaar die, tegen alle regels in, alcohol de

dat ‘pedagogiek niet in de eerste plaats

school hadden binnengesmokkeld. Hij

gaat over kinderen of over hun ontwikke-

leek vooral teleurgesteld te zijn, juist om-

ling, maar over de opvoeders die in deze

dat de school zo nadrukkelijk had ingezet

ontwikkeling een rol spelen’. Het gaat

op brede vorming - en dan nog haalden

allereerst om handelingskennis van de

Biesta geeft aan dat het educatieve

een aantal leerlingen het in hun hoofd

leraar en niet over kind- of leerlingkennis.

werk bestaat uit het wekken van het

om zich zo te gedragen!’

Deze gedachten vormen ingrediënten

verlangen (bij leerlingen) om op een

voor de pedagogische paragraaf van de

volwassen manier in de wereld te willen

school.

zijn. Hij noemt dit een ‘proces van ver-

Heeft de school in zijn brede vormings-

8

Wek het verlangen om op een volwassen manier in de wereld te willen zijn

De directeur was terecht trots, maar ook

leiding’ dat erop gericht is om kinderen en jongeren in relatie te brengen met hun eigen vrijheid, om de kracht van die vrijheid te ontdekken, om zichzelf in en aan die vrijheid te ontdekken en om te ontdekken dat het hún vrijheid is. Vrijheid is dan niet iets als ‘zomaar doen wat je wilt’ maar een volwassen vrijheid waarbij je steeds meeweegt

de lagen, waarvan kwalificatie de

middel van toetsen, presentaties, werk-

of dat wat je wilt doen of verlangt,

eerste is.

stukken, portfolio’s, leerlingvolgsys-

werkelijk gaat helpen bij goed leven en

De tweede laag is socialisatie: het bie-

temen enzovoort. Dat is niet allemaal

samenleven.

den van oriëntatie in tradities en prak-

slecht, maar als dit het enige ‘register’

Daarvoor is het nodig, aldus Biesta, om

tijken. Voor deze taak van de school is

is dat in het onderwijs wordt bespeeld,

onze initiatieven ‘in dialoog’ te brengen

steeds meer erkenning.

raakt er iets uit balans. De mens heeft

met de wereld: met de ander en het an-

Biesta vraagt zich af of subjectificatie

immers niet alleen een buitenkant maar

dere. Niet om daar zelf van te groeien of

- de aandacht voor het persoon-zijn

heeft, als persoon, ook een binnenkant

tot individu te worden, maar om tot een

van de leerling - dan de derde laag is,

of binnenwereld.’

mate van zelfbegrenzing te komen; om

waarbij hij subjectifcatie omschrijft als

je iets te laten gezeggen door de wereld

gericht op individuen en die in dialoog te

buiten jezelf. Met deze inzichten geeft

brengen met de fysieke en sociale we-

Biesta ook een kijk op burgerschap.

reld buiten hen.

Burgerschap als inwijding in de demo-

Dat betekent dat het curriculum op zijn

cratie, gericht op het ontdekken van de

kop moet: het moet begínnen met aan-

kracht van de vrijheid.

dacht voor het persoon-willen-zijn van de leerlingen en niet als ‘iets extra’s als

l

Prof. dr. Gert Biesta is bijzonder hoogleraar voor de Pedagogische Dimensies van Onderwijs, Opleiding en Vorming aan de Universiteit voor Humanistiek namens het NIVOZ. Na een car-

we nog tijd over hebben…’

rière als docent natuurkunde in

Biesta waarschuwt het onderwijs ook:

‘De mens heeft een buiten- én een

studeerde hij pedagogiek en

‘Persoonlijkheidsontwikkeling kun je niet

binnenkant’

inperken tot een te produceren uitkomst

Aan het eind van zijn oratie berijdt

of opbrengst. Het kan ertoe leiden dat

Biesta nog eens uitgebreid zijn stok-

leraren daarop afgerekend worden.’ Dus

paardje. Hij zegt: ‘Het is eigenlijk

geen therapeutische manieren van den-

opvallend hoe behaviouristisch het

ken en doen, want leerling-zijn is geen

moderne onderwijs is geworden. Het

ziekte die genezen moet worden, maar

gaat om opbrengsten en uitkomsten,

is een normale vorm van het mens-zijn.

om prestaties en gedrag, om meet-

‘Perk persoonlijkheidsontwikkeling niet in!’

baarheid en zichtbaarheid, inclusief de Wat betekent dit voor het onderwijs?

zichtbaarheid van het leren. En de be-

Onderwijs laat leerlingen kennis en

wijslast hiervoor wordt voortdurend op

vaardigheden verwerken op verschillen-

het bordje van de leerling gelegd door

het gezondheidszorgonderwijs filosofie, en was hij werkzaam aan universiteiten in Nederland, Engeland, Schotland en Luxemburg. Biesta publiceert over de theorie van opvoeding en onderwijs, de methodologie van sociaalwetenschappelijk onderzoek, democratie en burgerschap, curriculumtheorie en -beleid, en de opleiding van leraren.

9

Zoek de overeenkomsten!

Lucelle DeneerComvalius: VO docent van het jaar 2019 ‘Ik neem de persoonsvorming van mijn leerlingen uiterst serieus.’

H

et is een telefonisch

interview. Toch lijkt ze recht

tegenover je te zitten. Onstuitbaar enthousiast en gedreven. Een

geweldige ambassadeur voor het onderwijs. Het is overduidelijk waarom juist zíj ‘VO docent

van het jaar 2019’ geworden

is: Lucelle Deneer-Comvalius, docent geschiedenis en

maatschappijleer (vmbo) op het Christelijk College Groevenbeek in Ermelo. De jury viel voor

haar doorzettingsvermogen en

vernieuwende onderwijsideeën.

De verkiezing was ook voor

Lucelle een grote verrassing.

‘Ik weet nog altijd niet wie mij

hebben genomineerd. Wel dat

ik uit ruim 800 medekandidaten werd gekozen.’

10

Doorzettingsvermogen. Waaruit blijkt dat?

Heb je ooit nog wat gedaan met dit

‘Ik ben een zogenaamde stapelaar. Als

afstudeeronderwerp?

11-jarige begonnen aan het voortgezet

‘Zeker! Hoewel ik zelf helemaal niet zo

onderwijs. Daar bleek algauw dat mijn

technisch ben. Maar ik kan wel dingen

verwerkingsniveau, in verband met mijn

bedenken die anderen dan kunnen

dyslexie, aan de lage kant was. Mijn

maken. Zo bedacht ik een spel voor mijn

ouders reageerden met precies de goe-

eindexamenleerlingen die voor mijn vak

de hulp. Mijn moeder was vaak op mijn

maatschappijleer elke avond het nieuws

school en zette de begeleiding thuis

moesten kijken. “Nieuws kijken, moet

voort. Die ondersteuning en betrokken-

dat? Zo saai…” Maar die reactie hoorde

heid is wat kinderen dan nodig hebben.

ik niet meer nadat ik het spelelement

Ik toen ook. Ook mijn eigen drive speel-

had uitgelegd: elke dag nieuwe vragen

de een rol, want ik wist al vanaf mijn

over het nieuws. Wie al voor 20.30 uur

twaalfde dat ik les wilde geven.

met de goede antwoorden reageerde,

Kun je nou niet één keer een gewóón lesplan geschiedenis inleveren?

Na de havo deed ik de lerarenopleiding geschiedenis en viel daar op door

kreeg extra punten. De deadline sloot om 24.00 uur. Ik moest er wel drie weken lang tot middernacht voor opblijven…

Het is toch minder saai dan ik dacht, mevrouw.

mijn creativiteit. “Kun je nou niet één keer een gewóón lesplan geschiedenis

Bij twintig punten verdienden ze een

inleveren?” verzuchtten mijn docen-

vrijstelling voor een aantal vragen op

ten regelmatig, als ik weer eens een

de toets. De overall-winnaar kreeg

lessenserie had bedacht waarin ik ook

een bioscoopbon. Het grappige was

handvaardigheid en dramaopdrachten

dat als ik de prikkel van die beloning

integreerde. Ik geloof nog altijd in vak-

weghaalde, ze toch gewoon naar het

overstijgend werken.

nieuws bleven kijken: “Het is toch

Uiteindelijk deed ik een master ‘Learning

minder saai dan ik dacht, mevrouw.”

and Innovation’ en studeerde ik af op het onderwerp ‘Digitale gamification’.’

‹‹

Kan het altijd? Nee. Moet het? Ja!

duidelijk van je les. Wat heeft die voor

Leraren Ontwikkelfonds (LOF) om dit

Ook bij het weggaan, geef ik ze weer

Ze moeten de kennis en vaardigheden

idee - bedoeld voor de vakken waar

een hand. Soms vraag ik aan een

kunnen toepassen in hun dagelijks

leerlingen het vaakst examen in doen

leerling: ‘Heb je even tijd?’ Dan bespreek

leven. Ik hoor het mijn leerlingen soms

- om te bouwen naar een landelijke

ik kort wat me aan hem of haar is

zeggen: “Ik vind het niet leuk, maar het

app. Hard nodig, vind ik. Want als ik

opgevallen. Zo blijf ik in gesprek en

is wel belangrijk!”

eindexamenleerlingen tijdens mooi

kan ik een bijdrage leveren om hun

weer op een terrasje zie hangen, denk

persoonlijke ontwikkeling in goede

ik altijd: Je moet nú leren! Wat doe je

banen te leiden. Kan het altijd? Nee.

hier? De app maakt ‘learning anytime,

Moet het? Ja!

anywhere’ mogelijk. Ze oefenen

Ik neem de persoonsvorming van mijn

daarin met vragen uit oude examens.

leerlingen uiterst serieus. Zit een leerling

En wat ik mijn collega’s ook nog wil

Docenten kunnen ook zelf vragen

niet goed in zijn vel, dan kan hij ook niet

meegeven? Kennisoverdracht? Prima,

toevoegen.’

goed leren. Geborgenheid, veiligheid,

maar vergeet de pedagogiek niet.

waardering… die waarden zijn de basis

Leerlingen voelen het als jij om ze geeft.

Hoe typeer jij je omgang met leerlingen?

voor wat ik uiteindelijk goed onderwijs

Dat als jij hen positief corrigeert, je dat

‘Ik kan alleen goed lesgeven als ik in

noem.’

doet in het belang van hún ontwikkeling.

Onderwijsprijs. Dat was de opmaat voor een geweldige subsidie van het

betekenis voor het leven van leerlingen?

Je leert niet voor later, maar voor nú!

Je leert niet voor later, maar voor nú!

Dat jij heldere grenzen trekt omdat je

verbinding sta met mijn leerlingen.

Daarom geef ik ze bij binnenkomst

Wat vind je nog meer een belangrijke taak

hun een veilige omgeving gunt. En dat je

in mijn lokaal altijd een hand. Even in

voor een docent?

van elk kind hoge verwachtingen hebt,

de ogen kijken. Gaat het goed? Zie ik

‘Uitleggen! Leg uit waaróm leerlingen

passend bij hun talenten. Daar willen ze

zorgen?

iets moet leren. Maak de noodzaak

namelijk graag aan voldoen.’

l

Diversiteit - Ondergrond is een uitgave van

Ik won met dit idee de Gelderse

ONDERGROND

‘Kennisoverdracht? Prima.

Maar vergeet de pedagogiek niet!’

11

Tien bouwstenen voor burgerschap

T

ien Grote Opdrachten. Dát is het kader waarin curriculum.nu de opbrengsten van

burgerschap heeft geformuleerd. Die opdrachten zijn uitgewerkt in bouwstenen van kennis en vaardigheden voor het primair onderwijs én de onderbouw van het voortgezet onderwijs.

De voorstellen van curriculum.nu geven scholen de ruimte voor eigen invulling, een soepele overgang tussen scholen, meer samenhang en een minder overladen lesprogramma.

In dit 0-nummer van Ondergrond en

Identiteit

seksuele oriëntaties en expressies van

op de ondersteunende website

gender.

www.ondergrond.kwintessens.nl

Dat is dus nogal wat! Vertaal dat maar

werken we twee van die tien bouw-

eens naar de praktijk van alledag.

stenen uit, namelijk identiteit (opdracht 4)

Naar de leerlingen die - met al die

en diversiteit (opdracht 5).

verschillend gelaagde identiteiten - in de klas zitten. Voor wie het belangrijk is dat ze zich bewust worden van hun identiteit. Die te maken hebben

Dit zijn de tien bouwstenen:

met de soms dwingende invloed van

12

1. Vrijheid en gelijkheid

Identiteit kan een verwarrend woord

groepsidentiteiten op anderen en

2. Macht en inspraak

zijn. Het wordt in verschillende

henzelf. Die moeten inzien waar die

3. Democratische cultuur

contexten anders geïnterpreteerd.

verschillende aspecten van identiteit

4. Identiteit

In het kader van burgerschap kun

uit voortkomen. En… dat dat ook

5. Diversiteit

je spreken over identiteit als een

nog eens allemaal aan verandering

6. Solidariteit

eigen karakter; het kenmerk van een

onderhevig is.

7. Digitaal samenleven

persoon of groep. Die identiteit is

Alles zo op een rijtje gezet, lijkt

8. Duurzaamheid

gelaagd en kent sociale, economische,

burgerschap een zware opgave.

9. Globalisering

levensbeschouwelijke, religieuze en

10. Technologisch burgerschap

culturele achtergronden, fysieke en

De praktijk

mentale mogelijkheden, politieke en

Maar identiteit is niet het resultaat

van een aantal stevige lessen.

Diversiteit

Kennis van de democratische samen-

Toetsen dragen er niets aan bij. En

leving speelt hierin een belangrijke rol.

je doet er ook geen examen in. Toch

De fundamentele waarden ‘gelijkwaar-

is het een belangrijke bouwsteen

digheid’ en ‘gelijke behandeling’ zijn

van burgerschap. Want wie je bent

immers vastgelegd in onze grondwet.

als mens en hoe je laat zien wat je belangrijk vindt in je leven, bepaalt op

De praktijk

welke manier je goed kunt meedoen

Jongeren komen hoe dan ook in aanra-

aan onze diverse samenleving. Veel

king met het thema diversiteit. En geluk-

van dat alles kun je als docent in de

kig maar! Dit brede begrip kent dezelfde

eigen lessen helpen ontwikkelen. Je

lagen als die bij identiteit. Daarom zijn

hebt immers ook een pedagogische

deze twee bouwstenen ook zo nauw

opdracht. Kwalificatie is, samen met

met elkaar verweven. Ook over deze

socialisatie én persoonsvorming, een

Diversiteit is bepaald geen nieuw the-

bouwsteen leven existentiële vragen bij

hoofddoel van het onderwijs. En dát

ma voor het onderwijs. Omgaan met

leerlingen die niet opeens ‘weg’ zijn als

roept vragen op!

diversiteit en het streven naar sociale

ze deur van het klaslokaal opendoen.

cohesie zijn al veel langer belangrijke

Als docent krijg je daar dus onmiddellijk

Hoe reageer je op een leerling die

doelen van het onderwijs. Waar anders

mee te maken. Niet met alle vragen kun

in de knoop zit met zijn seksuele

kan in een veiliger en vertrouwder om-

of hoef je wat, maar hoe reageer je als

identiteit? En hoe als andere leerlingen

geving diversiteit en democratie ‘geoe-

een leerling ervaart dat hij niet bij de

daar negatief op reageren? Wat is je

fend’ worden? Daarom is ‘de school als

groep hoort omdat hij voelt in een ‘ver-

antwoord op doorgeslagen, religieus

oefenplaats’ een cruciaal gegeven bij

keerd’ lichaam te zitten? Wat straal je

fanatisme in je klas? Wat doe je

het geven van goed burgerschapson-

uit (of zeg je) als leerlingen zich geklei-

met een leerling die sociaal niet kan

derwijs.

neerd voelen omdat ze uit een bepaalde

meedoen vanwege financiële armoede

Tegelijkertijd betrekt de school daar,

stadswijk komen? Wat is je antwoord

thuis? Hoe ga je om met beperkte

voor een breder perspectief, de omge-

als een leerling zegt dat zij geen werk-

leerlingen, in welke zin dan ook?

ving bij. Zo kunnen leerlingen meer leren

stuk heeft kunnen maken, omdat zij

over mensen met andere achtergron-

voor haar chronisch zieke moeder moet

Daar kun en wil je natuurlijk niet

den, mogelijkheden en oriëntaties; en

zorgen? Is er voldoende veiligheid in de

omheen. Reflectie op dit soort vragen

hen ook daadwerkelijk ontmoeten. Zo

groep om dit met elkaar te bespreken?

helpt jongeren betekenis te geven

kunnen ze vanuit een open, nieuwsgie-

Burgerschap streeft naar een democra-

aan de wereld om hen heen en aan

rige houding op zoek gaan naar wat hen

tische gemeenschap, waarin iedereen

hun eigen rol daarin. Het pleidooi

bindt en welke opvattingen ze delen.

een stem heeft, zich gezien en gehoord

is dan ook: ga in gesprek met je

Daar hoort ook de ervaring bij dat niet

voelt, en op een positieve manier met el-

leerlingen. Al is het maar vijf minuten

iedereen het met elkaar eens is of hoeft

kaar omgaat. Door jongeren actief te be-

per week, aan het begin van je les.

te zijn. Inclusief de botsingen en oplo-

trekken op elkaar en bij de samenleving

Via www.ondergrond.kwintessens.nl

pende emoties die hier soms bij horen.

waarvan ze deel uitmaken, zorgen we

vind je tijdens de proefperiode zes

In die actieve ontmoeting kunnen jonge-

ervoor dat ze zich medeverantwoordelijk

verschillende, pakkende activiteiten

ren hun empathisch vermogen verster-

gaan voelen voor die samenleving.

hiervoor rondom aspecten van identiteit

ken en een verantwoordelijke omgang

(zie ook pagina 6).

met diversiteit ontwikkelen.

l

Bron: www.curriculum.nu

Ga naar www.ondergrond.kwintessens.nl en bekijk de korte activiteiten voor de start van de les. Zo werk je aan actief burgerschap en levensbeschouwing, op basis van de succesvolle principes van sociaal-emotioneel leren. Let op: de activiteiten zijn bedoeld als proefmateriaal voor een landelijke pilot.

13

Sociaal-emotioneel leren in het voortgezet onderwijs Kees van Overveld

D

e adolescentie is een prachtige periode in het leven van de mens, maar hij brengt echter ook veel angst en onzekerheid met zich mee. Een belangrijke vraag in het leven van veel jongeren is: ‘Wat zal die ander van mij denken?’

Jongeren die emotioneel en sociaal competent zijn, zullen niet lang met die vraag blijven zitten. Ze hebben genoeg zelfvertrouwen om iedere dag opnieuw de ander tegemoet te treden.

Van basisschool naar brugklas De meeste leerlingen op de basisschool

SEL

Ik-competenties

krijgen acht jaar lang lessen over

2. Zelfmanagement

essentiële levensvaardigheden. Scholen gebruiken hierbij programma’s voor sociaal emotioneel leren, zoals Kwink,

Jij- competenties

Leefstijl, Vreedzame School of de

3. Besef van de ander 4. Relaties kunnen hanteren

Kanjertraining.

Het gaat in die lessen over onderwerpen

1. Besef van zichzelf

Wij-competenties

5. Keuzes maken

als het herkennen van emoties bij jezelf en de ander, omgaan met verschillen tussen mensen, het managen van

Vijf competenties

Iedere SEL-competentie zal nader

heftige emoties, het tonen van

Binnen het concept van sociaal-

worden besproken.

empathie, sociale vaardigheden en het

emotioneel leren worden vijf SEL-

oplossen van conflicten. De planmatige

competenties onderscheiden. Deze

1 Besef van zichzelf

en systematische aandacht die scholen

competenties kunnen worden

Besef van zichzelf verwijst naar de

aan deze onderwerpen geven, noemen

gebundeld in drie hoofdgroepen: ik, jij

vaardigheid om bij jezelf emoties op

we sociaal emotioneel leren (SEL).

en wij. Het bovenstaande schema geeft

te merken. Het is belangrijk dat een

Als de leerlingen na groep 8 in de

dat mooi weer.

jongere de lichamelijke signalen herkent

brugklas komen, hebben ze over

(buikpijn, spierspanning, transpiratie)

het algemeen al veel kennis en

die samenhangen met angst, frustratie,

vaardigheden verworven in het omgaan

woede of bijvoorbeeld verdriet.

met anderen én zichzelf. Voor het

Naast het herkennen van de emotie gaat

voortgezet onderwijs ligt er dan een prachtkans om aan te haken bij de reeds aanwezige

kunnen en willen uiten van die emotie.

Het bezitten van een gevarieerde

competenties. De eerder

emotiewoordenschat is hierbij een

genoemde onderwerpen

vereiste.

passen goed binnen een

Emoties zijn niet positief of

leerlijn burgerschap. Zij

negatief. Ze zijn vooral informatief.

kunnen daar verdiept en

Je moet er wat mee. Datgene

toegesneden op de leefwereld van de jongeren worden aangeboden.

14

het bij deze competentie ook om het

wat je er mee dóet, kan positief of negatief zijn. En dan komen we vanzelf bij zelfmanagement terecht.

2 Zelfmanagement Zelfmanagement is het controleren van je gedachten en je handelingen, waardoor op weloverwogen wijze een strategie kan worden bedacht en ingezet om een (mogelijk) probleem effectief en doelgericht het hoofd te bieden. Daarbij houd je rekening met (heftige) emoties die je bij jezelf bemerkt.

Voor jongeren is zelfmanagement vaak een moeilijke competentie. Er zijn immers veel verlokkingen in het leven: drank, drugs, seks, fastfood, sigaretten, gokspelen. Jongeren met weinig zelfmanagement komen nogal eens in de problemen. Ze handelen eerst en overdenken pas daarna de gevolgen van hun acties. Of ze denken helemaal niet, ze doen alleen maar‌ 3 Besef van de ander

problemen horen hierbij.

Besef van de ander is de wetenschap

Veel jongeren zijn natuurlijk sociaal

Tot slot

dat de gevoelens, gedachten en het

vaardig, maar meestal in de eigen

Onze maatschappij vraagt om burgers

gedrag van de ander kunnen verschillen

vriendenkring. Bij deze SEL-competentie

die op verantwoordelijke wijze kunnen

of overeenkomen met je eigen

gaat het er ook om dat je met mensen

omgaan met zichzelf, de ander en de we-

gevoelens, gedachten en gedrag, en

die niet direct tot je eigen sociale netwerk

reld. Scholen voor voortgezet onderwijs

dat je altijd de keuze hebt om je eigen

behoren, gesprekken kunt aanknopen of

zijn bij uitstek de plek om deze sociale

gedrag aan de ander aan te passen.

een opdracht kunt uitvoeren.

en emotionele competenties bij jongeren

Rekening houden met anderen en je

aan te leren en te versterken.

gedrag daaraan aanpassen is een

5 Keuzes maken

Dus: Leer leerlingen levensvaardig-

belangrijk thema binnen burgerschap.

Keuzes maken wil zeggen dat je in ver-

heden!

We leven in een wereld met heel

schillende situaties keuzes kunt maken

veel anderen. Empathie, geduld en

die goed zijn voor jezelf, de ander en

vriendelijkheid zijn daarbij belangrijke

de omgeving. Het is vooral een morele

Dr. Kees van Overveld heeft

doelen die verworven en versterkt

competentie.

een trainingsbureau voor het

kunnen worden.

Binnen deze competentie ligt er veel na-

onderwijs, gespecialiseerd in

druk op verantwoordelijkheidsbesef. Voel

gedrag en sociaal-emotioneel

4 Relaties hanteren

je je als leerling bijvoorbeeld verantwoor-

leren: www.keesvanoverveld.nl.

Relaties hanteren is de vaardigheid

delijk voor de sfeer in de klas of voor het

Hij is tevens auteur van de

om in verschillende contexten op

welzijn van een vriend of vriendin? En

boeken over Groepsplan gedrag

constructieve en positieve wijze sociaal

neem je je verantwoordelijkheid als de

(PO en VO). Zijn laatste boek

gedrag te kunnen uitvoeren. Het gaat

orde in de klas wordt verstoord, door de

heet SEL. Sociaal-emotioneel

over relaties aangaan en onderhouden,

stoorzender op zijn of haar gedrag aan

leren als basis. Binnenkort

en het voorkomen van uitsluiting en

te spreken? Of voel je geen verantwoor-

verschijnt een nieuw boek over

probleemgedrag. Ook het weerstaan

delijkheid en ga je mee in het gezagson-

moeilijke klassen.

van sociale druk en het oplossen van

dermijnende gedrag van die klasgenoot?

l

15

De week van zijn vader ren! Met leuke avo gaan we debatte m 2 et m r: jaa t he n n deze drie weken va ’: debatteren voor ee Elk jaar heb ik zin in klaar voor het ‘eggie ze ik om st. sto sia n, se ou th les aal en bereidings , zijn ze hiervoor allem eid en interessante voor igh rd aa sv lee n stelling tot de lesse beoordeling. In tegen rbouwd voor de d ik het hele lokaal ve ha e uz pa de In . les tste voorbereidings Vandaag was de laa groep bij de deur. ite een slappe high als altijd ontving ik de gaf me met veel moe en generale repetitie. Zo n aa t nie e m ek saboteer n z’n ogen. Milo ke voor het spelletje ‘Ik tijd t he nd Ik zag het meteen aa vo ilo M s. t wa e e had hij de positiev wist ik al hoe laat he t kan’. Binnen no-tim five. Bij de lesopening he t da om on wo ijn m ge or geacht wat het is, wel grappig, maar do alles wat je doet, on n vrienden vond het zij n va al nt on aa n wo Ee ge we niet tgemaakt. s geïrriteerd. ‘Kunnen sfeer in de klas kapo kla de n va t res de or de klas. correcties raakte g een opdrachtje vo vlu t ch da waarschuwingen en be en ng de ga Lena. Ik zette Milo op beginnen?!’ zuchtte . en de muur geleund Milo stond boos teg ‘Nou, vertel.’ et waar ik het over e niet alsof je niet we ‘Wat?!’ do En rij? ne oe erd Het geklooi, die sto ‘Waarom deze bui? heb.’ !’ b je zelfs gewonnen Stilte. leuk? Vorige week he ch to ren tte ba de dt niet! Je vin ‘Zo ben jij helemaal

Stilte. g?’ aan de hand vandaa ‘Dus vertel, wat is er m heeft, lt Milo. impact die het op he De . tst laa t ‘Weet ik veel,’ mompe he lde rte tor ve e te binnen. Zijn men En dan schiet het m elke week weer. je vader?’

‘Ben je deze week bij er praten.

Wil je lt uit: ik wil er niet ov aa str m he alt even wat je wilt. n aa es ‘Ja.’ All de klas in en jij bepa an ga we t, wa ed. En je go t k or je. Wee is dat oo ‘Dat is vast lastig vo erin meekijken, dan ht ac je les n ee r ve ker mee. Wil je lie zien wat je kunt.’ meedoen, doe je lek e debat! Dan laat je ht ec t he et m en all woon kn overmorgen ga je ge ik kan eindelijk glimlach. udt zich gedeisd en ho j Hi .

‘Oké.’ Ik zie een kleine ten zit te in er acht binnen. Milo besluit discussie hoog op We gaan terug naar e het debat loopt de eg rw lve Ha in. zin oepje s heeft er weer zet ik hem bij het gr écht beginnen. De kla h kan houden. Snel zic or vo r ee m jg ik t kri nie d mening n het ein de winst binnen. Aa en zie ik dat Milo zijn hij t ep sle ten en m waterdichte argu tegenstanders. Met glimlach van hem. voorzichtig een trotse lweg genoeg.

grepen worden simpe

Soms is gezien en be

s 2019

Els Wieman, augustu

16

entor nt Nederlands en m Els Wieman is doce ge in Amersfoort. op het Amsfort Colle

Hoe

gaat

op het

school ?

Veel dertienjarigen krijgen regelmatig de vraag voorgelegd: ‘Hoe gaat het op school?’ Vaak gebeurt dat op familiefeestjes. Daar ben je toch al niet per se voor je eigen plezier, maar omdat je moeder zegt dat je tante het zo leuk vindt als je meekomt. Als je pech hebt krijg je bij binnenkomst eerst te horen: ‘Wat ben je gegroeid!’ (Je denkt: ‘Ja tante, dank u tante. U ook, in zekere zin…’ Maar dat zeg je niet!) En daarna komt dan die onvermijdelijke vraag: Hoe gaat het op school?

Wat moet je antwoorden op zo’n vraag? Een 7,1 voor wiskunde en een 5,2 voor geschiedenis? Of wil tante iets horen over je vrienden of vriendinnen? Als je aan tante zou vragen hoe het op haar werk gaat, is de kans groot dat ze antwoordt dat het ‘best druk’ is. Dat dan maar doen? ‘Ja, gaat wel goed. Wel druk…’? En dan maar hopen dat tante niet te veel doorvraagt, want je voelt je bij voorbaat al ongemakkelijk onder het hele gesprek.

Het is voor tantes en ooms - en ook voor ouders trouwens - niet zo makkelijk om een beeld te krijgen van hoe het met een kind gaat op school.

Voor de leerling zelf is het al lastig om te weten hoe hij in zijn vel zit - laat staan dat je dat in woorden kunt vatten en zin hebt om het te vertellen. En de leraar? Heeft de leraar een beeld van hoe het gaat op school? Of komt die ook niet veel verder dan die 7,1, die 5,2 en ‘best druk’?

Sociaal-emotioneel leren geeft leerlingen en docenten de kans om bewust bezig te zijn met hoe het gaat op school. Niet alleen om er meer zicht op te krijgen, maar ook om eraan te werken - want hoe het gaat kun jij zelf beïnvloeden. Dat kost tijd en aandacht, natuurlijk. Maar het levert ook wat op: dat kinderen echt groeien in hun persoonlijkheid en sociaal functioneren. Uiteindelijk is dat ook goed voor die 7,1 en die 5,2; want een leerling die lekker in zijn vel zit, presteert beter en geniet daar meer van. Dan gaat het goed op school!

Erik Idema is uitgever bij Kwintessens. Hij werkte in het verleden als docent op een scholengemeenschap in Amsterdam en is vader van twee dochters van 12 en 13.

17

Tips om vakoverstijgend te werken aan sociaal-emotioneel leren

S

ociaal-emotioneel leren als ondergrond voor de school is een gezamenlijke verantwoording. En het mooie is… alle

vakdocenten kunnen met enige regelmaat hun eigen, unieke bijdrage leveren. Zonder gedoe én in samenhang.

We geven tips om dit ook daadwerkelijk te gaan doen. De twaalf tips horen bij de activiteiten in de daglijn (zie pagina 6) op www.ondergrond.kwintessens.nl. Pak deze kans om vakoverstijgend te werken aan de persoonsvorming van leerlingen, hun competenties én aan de waarden van de school.

Week

44

Identiteit: Stel jezelf voor!

Vak: Engels SEL: Besef van de ander

Week

44

Identiteit en uiterlijk Vak: Biologie SEL: Besef van jezelf

Week

45

Identiteit en karakter Vak: Nederlands SEL: Zelfmanagement

Maak duo’s en laat de leerlingen

Uiterlijk wordt bepaald door je DNA.

De karakters van hoofdpersonen

elkaar vragen stellen in het Engels.

Vertel leerlingen meer over DNA, de

ontwikkelen zich tijdens het

Wat komen ze over elkaar te weten?

werking ervan en het feit dat je het

verhaal. Stel dat leerlingen zélf de

Extra: Laat de leerlingen in elk duo

DNA kunt aanpassen. Wat zouden

hoofdpersoon in een stripverhaal

hun hobby noemen. Laat het resultaat

de leerlingen aan hun uiterlijk willen

zijn... Welke wat lastiger kanten

verwerken in een Engelse duo-poster.

veranderen? Laat een selfie maken.

van hun karakter zien we dan in dat

Op de print schrijven of tekenen ze de

stripverhaal? Leerlingen tekenen

gewenste verandering. Ze schrijven

hun stripfiguur en schrijven daarbij

er ook bij waarom dat belangrijk voor

hoe dat figuur omgaat met dat deel

hen is.

van zijn karakter. Welke tips heeft de leerling voor zijn hoofdpersoon?

18

Week

45

Identiteit en omgeving Vak: CKV SEL: Besef van jezelf

Week

46

Identiteit en voorbeelden Vak: CKV SEL: Keuzes maken

Week

46

Identiteit en dromen/ ambities Vak: Economie SEL: Keuzes maken

De leerlingen werken in duo’s. Leer-

Elke leerling print een foto van een

ling 1 vertelt aan leerling 2 wanneer

belangrijk voorbeeldfiguur. Laat die

Lees het verhaal ‘De palmboom’ voor

hij/zij zich het meest zichzelf voelt.

print in willekeurige stukken knip-

op www.ondergrond.kwintessens.nl.

Daarna ‘boetseert’ leerling 2 leerling

pen. De leerling schrijft woorden op

Vertel op basis hiervan meer over

1 in een houding die daarbij past. Hoe

gekleurd papier die kenmerkend zijn

kosten, baten, winst en verlies. Ge-

voelt dat voor leerling 1? Wat gebeurt

voor dit voorbeeldfiguur én die de

bruik de context van het verhaal voor

er als leerling 2 zegt: ‘Ik snap niet dat

leerling positief inspireren. Tot slot:

concrete voorbeelden. Economie is

je dit een fijne houding vindt?’ Draai

laat de geknipte delen van de print en

ook keuzes maken. Formuleer deze

hierna de rollen om.

de geschreven woorden tot een kun-

stelling en laat de leerlingen daar in

stige compositie plakken.

groepjes over praten: ‘Winst maken is het belangrijkste van zaken doen’.

Week

47

Economische diversiteit Vak: Aardrijkskunde SEL: Besef van de ander

Week

47

Levensbeschouwelijke diversiteit Vak: Informatiekunde

Week

48

Fysieke diversiteit Vak: Verzorging SEL: Besef van de ander

SEL: Relaties hanteren Bekijk het filmpje op www.ondergrond.

Soms hebben mensen met een

kwintessens.nl. Bespreek de kern:

Laat leerlingen concrete informatie in

fysieke beperking extra zorg nodig.

iedereen is verschillend, ook wat

wereldgodsdiensten opzoeken over:

Laat de leerlingen in tweetallen in

betreft financiële mogelijkheden.

feesten, bidden, kleding, God/goden,

hun eigen omgeving zoeken naar

Laat duo’s in de atlas vijf rijke en vijf

regels, gewoonten en gebouwen. In

mensen met zo’n beperking voor een

arme landen zoeken. Klaar? Noteer de

groepjes maken ze daarmee infobor-

interview. Thema: Welke zorg heeft

genoemde landen op het bord. Hoe is

den voor een tentoonstelling. Bij elk

u nodig? Bereid de vragen voor in

de totaalscore van de groep? Kloppen

bord komt een kartonnen spreekwolk

de klas. In de klas vertellen de duo’s

hun ideeën met de werkelijkheid? Laat

waarin de leerlingen schrijven hoe ze

wat ze van de ontmoeting geleerd

ze nadenken over de oorzaak van die

omgaan met al die verschillen.

hebben.

verschillen.

Week

48

Mentale diversiteit Vak: Gymnastiek SEL: Zelfmanagement

Week

49

Politieke diversiteit Vak: Geschiedenis SEL: Keuzes maken

Week

49

Seksuele diversiteit Vak: Maatschappijleer SEL: Relaties hanteren

Ook mentaal verschillen mensen van

Toon de cartoon van de Pieten-

Geef deze informatie: ‘Iedereen

elkaar. Bij snel opgeven of doorgaan

demonstratie op www.ondergrond.

wordt geboren met een bepaalde

met iets leren bijvoorbeeld. Bij een

kwintessens.nl. Vertel over de

seksuele voorkeur die zich door je

sportactiviteit kan dat weer anders

geschiedenis van het sinterklaasfeest

leven heen ontwikkelt. Op wie je

zijn. Laat die verschillen ervaren.

en over de reden van demonstraties

valt, kan veranderen, maar je kunt

Geef uitdagende opdrachten voor

tegen zwarte Piet. Duid die redenen

je seksuele voorkeur niet aan- of

in de gymzaal met verschillende

op basis van feitelijke achtergronden.

afleren. Het hoort bij je.’ Opdracht

materialen. Dat hoeven niet alleen

Laat leerlingen een flyer maken met

voor kleine groepjes: Maak een

gymopdrachten te zijn. Observeer de

feiten over het sinterklaasfeest en de

voorlichtingsspotje van 30 seconden

mentale verschillen. Dat geeft veel

redenen van voor- en tegenstanders

over de zin: ‘Je kunt je seksuele

informatie over de groep!

van zwarte Piet.

voorkeur niet aanleren of afleren’.

19

ONDERGROND

ONDERGROND

Ondergrond biedt impulsen voor burgerschap, levensbeschouwing en sociaal-emotioneel leren. Voor een pilot in het najaar van 2019 zijn dit magazine en een website ontwikkeld. Op de website www.ondergrond.kwintessens.nl vindt u lessuggesties voor zes weken, geschikt voor klas 1 en 2 van het VMBO. De pilot staat in het teken van de thema’s Identiteit en Diversiteit.

Vriend van Ondergrond Op de hoogte blijven van de ontwikkelingen van Ondergrond? Word dan ‘Vriend van Ondergrond’. Vrienden van Ondergrond ontvangen het evaluatieverslag en informatie over interessante ontwikkelingen. Aanmelden kan op www.kwintessens.nl/ondergrond

t 033 – 460 19 40 e info@kwintessens.nl Adres Postbus 1492 3800 BL Amersfoort

Ondergrond – Impulsen voor burgerschap, levensbeschouwing en sociaal-emotioneel leren is ontwikkeld door Kwintessens in opdracht van Verus en UnieNzv met steun van Maatschappij van

Meer informatie? www.kwintessens.nl Volg ons op:

Welstand, Stichting Mariënburgfonds, Steunfonds Rijndelfland & Stichting Jan Amos Comenius.

TIJGEND ● LEVENSBESCHOUWING ● SOCIAAL-EMOTIONEEL LEREN ● BURGERSCHAP ● PERSOONSVORMING ● IDENTITEIT ● DIVERSITEIT ● PILOT