Kwink magazine voor sociaal-emotioneel leren jrg 1 - nr 2

magazine voor sociaal-emotioneel leren

Lieke Bekke:

Een kind leert pas als het zich veilig en gehoord voelt Sociaal-emotioneel leren thuis Kees van Overveld:

Pesten: We moeten er wat mee?!

Kwink is een uitgave van

voor inspirerend onderwijs l www.kwinkopschool.nl

Colofon

Prikbord

Kwink magazine voor

Kwink magazine

sociaal-emotioneel leren

Kwink magazine is speciaal gemaakt voor leerkrachten, intern begeleiders en directieleden die meer willen weten over sociaal-emotioneel leren op school. Het

Redactie

Kwink magazine biedt achtergrondinformatie en informatie over Kwink. Om scholen te

Gerard van Midden,

enthousiasmeren voor sociaal-emotioneel leren in de klas. Veel leesplezier!

hoofdredacteur Karine van der Zon-Mels, eindredacteur

Voor in uw agenda:

Cora Vlaming,

U en uw team in twee uur op de hoogte! Kwintessens laat

uitgever

schoolteams graag persoonlijk kennismaken met Kwink. Interesse in een korte uitleg over sociaal-emotioneel leren en werken met Kwink?

Auteurs

Gerard van Midden, hoofdredacteur Kwink, vertelt u er graag meer

Dianne Bos, Erik Idema,

over. Wanneer? Op de volgende woensdagmiddagen van 14.30 tot

Peggy van der Lee,

16.30 uur: 14 januari - 18 februari - 18 maart - 15 april

Gerard van Midden, Kees

Meld u aan via www.kwinkopschool.nl/seminars

van Overveld, Lynette de Ruijter, Marion Snoek, Karine van der Zon-Mels

Probeer Kwink gratis uit

Vormgeving

Nieuwsgierig naar Kwink? Probeer Kwink nu gratis en

Richard Feld

vrijblijvend uit. Het proefabonnement loopt vanaf de voorjaarsvakantie (23 februari) tot en met Pasen. Zo

Uitgever

kunt u zelf ervaren hoe het is om met Kwink te werken.

Kwintessens

Ga naar www.kwinkopschool.nl/vraagaan. U ontvangt

Berkenweg 11

van ons dan de toegangsgegevens om met Kwink te

Amersfoort

werken.

Postbus 1492 3800 BL Amersfoort

Denk mee over het onderwijs in 2032

T: 033 460 60 11

Centrale vraag: Welke kennis en vaardigheden heeft een leerling die nu naar

F: 033 460 60 20

school gaat straks nodig, in 2032, als hij voor het eerst solliciteert?

E: info@kwinkopschool.nl

Staatssecretaris Sander Dekker doet een oproep aan iedereen om aan te geven wat een leerling nodig heeft. Het zou toch mooi zijn als sociaal-

www.kwinkopschool.nl

emotioneel leren nog nadrukkelijker op die agenda komt!

www.kwintessens.nl

Ga naar www.onderwijs2032.nl en stuur uw wensen in.

januari 2015, nummer 2 issn: 2405 - 5956

!

NIEUW

Tip

Alle rechten voorbehouden.

Overname uit Kwink magazine is zonder

Sociaal-emotioneel leren

Bekijk de site www.sociaal emotioneelleren.nl!

voorafgaande toestemming van de uitgever niet toegestaan.

Kwink wordt ondersteund door Uitgeverij Pica

Inhoud

4- 6 7-10 12-13

Kwinken in Vught Artikel Trouw

Ben je boos? Praat erover in de klas Kees van Overveld

Pesten: We moeten er wat mee?!

Column

14

Kwinkse directe

15

Sociaalemotioneel leren thuis

16-17

De ervaringen van een intern begeleider

En verder...

11 Kwinktips 18 ‘Emotiewoorden’ onder de loep 19 Zo werkt Kwink

‘Ik hou alleen rekening met mezelf’ Bart is vier. Een heerlijk joch, maar eentje met zorg. Dat is overduidelijk als je een tijdje naar hem kijkt. Opeens geeft hij, uit het niets, Myrthe een flinke oplawaai.

Myrthe begint te huilen, waarop Bart haar stomverbaasd aanstaart.

Juf Irene houdt direct een gesprekje: ‘Bart, is het niet beter als je een klein beetje rekening met andere kinderen houdt?’

Bart slaat zijn handen voor zijn gezicht en fluistert dan: ‘Ik hou alleen rekening met mezelf. Daar heb ik het heel druk van…’

Ontroerend om te horen én te zien. Een kind dat zichzelf al zo goed kent en zo’n helder inkijkje geeft in wat zich in zijn hoofd afspeelt. Dat scheelt weer veel toetsen!

Maar hoe gaat dit verder? Wat heeft Bart nodig? Welke gezonde ruimte geeft de groep hem? Is die groep sterk genoeg om met Bart om te gaan? Wordt hij straks geen slachtoffer van pestgedrag?

Bart gaf de voorzet en juf Irene kan direct preventief te werk gaan. Om ‘reparaties’ achteraf te voorkomen. Met als middelen: haar intuïtie, professionele bagage, een goede methode voor sociaal-emotioneel leren en als gevolg daarvan: de kracht van de groep!

In dit nummer van Kwink magazine besteden we aandacht aan die belangrijke rol van de leerkracht om verstorend gedrag, waaronder pesten, te voorkomen!

Gerard van Midden hoofdredacteur Kwink

Kwinken in...

De Koningslinde Vught

‘Het sociaal-emotionele aspect vinden wij hier op school het allerbelangrijkste. Het krijgt altijd prioriteit.’ Aan het woord is Lieke Bekke. Ze is werkzaam in groep 6/7/8 van basisschool De Koningslinde in Vught. Deze boom is net geplant in onderwijswoud. Sinds augustus van dit jaar zijn haar deuren voor kinderen geopend.

‘Alle methodes zijn nieuw. We hebben

er elke dag mee bezig zijn. En heel

elkaar natuurlijk nog niet toen we

ze stuk voor stuk met zorg uitgekozen.

belangrijk: je moet linken leggen

in augustus startten. Tijdens de

Ook de methodes voor sociaal-emo-

met wat er in de groep speelt.’

Kwinklessen deelden ze veel met

tioneel leren hebben we kritisch bekeken. Uiteindelijk kozen we voor Kwink.’

Lieke staat vierkant achter die keuze.

Ze gebruikt de methode elke dag. ’s Morgens begint ze de dag ermee.

De ene keer kijkt ze het filmpje, de vol-

Ik was onder de indruk van wat ze elkaar durfden te vertellen

gende keer bespreekt ze de Kwink van

elkaar. Ik was soms onder de indruk van wat ze elkaar durfden te vertellen. Het was een mooie manier om echt een groep te worden.’

Waar haar gedrevenheid voor sociaal-emotioneel leren vandaan komt is helder: ze werd als kind

de Week of ze doet de oefeningen.

Ze gelooft niet in ‘papieren oefenin-

gepest. ‘Ik heb er gelukkig niks

‘Sociaal-emotioneel leren doe je niet

gen’. Ze gebruikt veel rollenspellen.

aan overgehouden,’ lacht ze. De

in een half uurtje per week. Je moet

‘De kinderen in deze groep kenden

lach verdwijnt als ze vertelt over leerkrachten die negeerden wat er bij haar als kind in de groep gebeurde. Of die - uit onmacht, denkt ze - zeiden dat Lieke het zelf moest oplossen.

‘Alles werd anders toen ik bij een

Het motto van Lieke

leerkracht kwam die het serieus nam. Hij zette de pester en mij samen aan tafel en vroeg aan de

4

Een kind leert pas als het zich veilig en gehoord voelt. Kinderen

pester: “Waarom deed je dat?” En

moeten kunnen zijn wie ze zijn. Zonder vooroordelen.

aan mij: “Waarom reageerde je zo?”

Kwink in de praktijk De Kwinkles die groep 6/7/8

ontstresstips

week gedaan heeft, heet ‘Stress’. In de les krijgen de kinderen praktische tips over hoe ze met stress kunnen omgaan. Daarvoor krijgen ze zes ontstresstips. De woorden

ontstresstip: luister naar je lichaam.

Buikpijn of hoofdpijn kunnen een signaal van stress zijn. Weten dat het door stress kan komen, is de eerste stap naar ontspanning.

ontstresstip: Zorg voor een goede buikademhaling.

relativeren en visualiseren bleken moeilijk voor ze. Maar vertellen wat het inhoudt

Een goede buikademhaling helpt om stress de baas te worden.

ontstresstip: Humor helpt!

en hoe het hun stress kan verminderen, konden ze moeiteloos.

bijlage boven bouw

les 5

van De Koningslinde deze

Vraag of iemand een leuke mop vertelt. Lach eens lekker met je vrienden.

Je zult zien dat de stress ervan smelt.

ontstresstip: neem op tijd rust.

Ben je uitgerust, dan raak je minder snel gestrest.

ontstresstip: relativeer!

Hoe liep eenzelfde situatie de vorige keer af? Wat is het ergste dat er kan gebeuren? Die vragen kunnen helpen om te relativeren. Bedenk: ‘Hoe erg kan het zijn?’

ontstresstip: plan goed en begin op tijd.

Stress omdat je een toets hebt, een werkstuk moet afmaken of een spreekbeurt houden? Maak een goede planning en begin op tijd met leren, voorbereiden en schrijven.

© Kwintessens 2014

Het pesten stopte dankzij een leerkracht Daar heb ik inzicht door gekregen. Ik

te herhalen wat de kinderen die

‘Ja!’ zegt Jurriaan. ‘Ik kon deze week

week in Kwink geleerd hebben. De

scoren met voetbal. Het zou het

les ging over omgaan met stress.

winnende doelpunt zijn. Ik had echt

Moeiteloos vertellen de kinderen

veel stress. Toen dacht ik eraan dat

welke tips ze gekregen hebben. En

ik dan heel diep moet ademhalen.

helpen die?

ging zien wat ik zelf bijdroeg aan het feit dat ik gepest werd. En daar kon ik iets aan veranderen.’

Dat is wat ze de kinderen in haar klas ook laat inzien: jouw gedrag lokt een reactie uit. Ben je niet blij met die reactie, kijk dan eens wat je in jouw gedrag kunt veranderen.

‘Kwink is een methode die goed aansluit bij wat ik belangrijk vind,’ zegt ze. ‘Ik heb echt het idee dat als je er regelmatig aandacht aan be-

In deze groep mag elke week een kind de Kwink van de Week weggeven aan een klasgenoot. Het moet daarbij goed beargumenteren waarom juist die klasgenoot de Kwink krijgt.

‘Zo laat je kinderen nadenken waarom ze de Kwink aan iemand geven. Ik vind die zorgvuldigheid naar elkaar belangrijk,’ zegt Lieke.

steedt, het bij kinderen blijft hangen.’

Ik vind het fijn dat ik nu weet hoe ik met stress moet omgaan Dat beeld wordt bevestigd als ze vrijdagmiddag de week afsluit door

5

Het belang van transitie en de bouwstenen Kwink biedt verschillende mogelijkheden om de les te laten doorklinken in de rest van de week. Bij elke les staat een suggestie voor transitie. Bij deze les voor de bovenbouw was dat: Maak tweetallen van kinderen die de komende week elkaars stressmaatje zijn. Beiden zijn alert op situaties die bij de ander stress kunnen veroorzaken. Is er stress bij de een, dan wijst de ander op de ontstresstips. Ze helpen elkaar eventueel een ontstresstip uit te proberen. Werkt dit goed in uw groep? Ga er dan het hele jaar, in wisselende samenstelling, mee door.

Ook wordt bij elke les een bouwsteen aangereikt. Dit is een wetenschappelijk bewezen ‘energizer’. Bij deze les was dat: Doe regelmatig een ontspanningsoefening. Oefen bijvoorbeeld de neusademhaling, in plaats van de mondademhaling. Die geeft rust. Tip: spreek een non-verbaal teken af, bijvoorbeeld een tikje tegen de neus. Het kind weet dan dat het op zijn ademhaling moet letten.

Dat hielp. Ik scoorde en we won-

Asperger en word snel boos. Maar

De les wordt afgesloten met het uitde-

nen!’

ik vind het fijn dat ik nu ook weet

len van de Kwink van de Week. Yara

Ook Max is enthousiast. Hij friemelt

hoe ik met stress kan omgaan.’ Het

geeft hem aan Duuk. ‘Omdat hij zo

aan het keykoord om zijn nek als hij

diep ademhalen werkt ook bij hem

goed met stress kan omgaan,’ is haar

zegt dat hij veel geleerd heeft over

goed. Hij gebruikt het vaak.

argument. Duuk straalt en wil graag

omgaan met stress. ‘Op mijn vorige

Zo heeft iedereen in de klas een

met de Kwink van de Week op de foto.

school leerden we alleen maar hoe

favoriet. Eén kind werd zó relaxt van

Even later is de klas leeg. Het is week-

je moest reageren als je boos was.

het rustgevende muziekje dat het

end. Tijd voor de kinderen om te

Dat was ook nuttig. Want ik heb

in de klas in slaap viel…

ontspannen.

In de animatie zien de kinderen dat te weinig stress ook niet goed is…

6

Ben je boos?

Praat erover in de klas Dit artikel verscheen eerder in Trouw Peggy van der Lee

K

inderen die sociaalemotioneel leren,

presteren beter en pesten niet. Dat zien gedragsdeskundigen en psychologen in binnenen buitenland.

7

In groep drie van basisschool De

gewerkt met het lesprogramma

emoties en die van anderen om te

Tweemaster in Naarden hangen

Kwink, een programma voor soci-

gaan. Hoe ouder kinderen worden,

gezichtjes aan de muur. Het ene

aal-emotioneel leren. ‘De kinderen

hoe meer ze gaan begrijpen van

lacht, het andere kijkt sip, weer een

leren niet alleen dat er namen zijn

de redenen van hun eigen gevoel

ander kijkt boos. Leerkracht Rosan-

voor gevoelens, maar ook dat die

en gedrag, en dat van een ander.

ne Bos bespreekt met de vijf- en

gevoelens invloed hebben op hoe

Juf Rosanne Bos, tevens orthopeda-

zesjarigen in haar klas emoties: hoe

je de dingen ziet,’ licht ze toe. ‘Dat

goog, is blij dat ze in haar lessen

voel je je vandaag? Daan vertelt

het soms moeilijk is om rustig na te

structureel aandacht aan deze

dat hij vrolijk is en dat kan de rest

denken over een som als je boos

vaardigheden kan geven.

zich goed voorstellen, want hij is

bent, bijvoorbeeld. En ook dat die

Gedragsdeskundige Kees van

vandaag jarig. Lotte voelt zich een

gevoelens weer kunnen veranderen.’

Overveld, wiens expertise bij de

beetje verdrietig, omdat het gips

8

ontwikkeling van Kwink gebruikt

om haar gebroken arm er nog niet

‘Doorgeslagen’

werd, merkt in zijn werk aan het

af mocht.

Op De Tweemaster wordt vanaf

Seminarium voor Orthopedagogiek

In de klas van juf Rosanne wordt

groep één geleerd om met je eigen

dat de roep om ruimte voor deze

Sociaa l sterker en beter leren!

De leerkrachten die meer lestijd wil-

Zelfsturing

len besteden aan deze zogenaam-

‘Het is dus eigenlijk wonderlijk dat het

de zachte vaardigheden, worden

nog steeds geen vanzelfsprekend

gesteund door een groeiende hoe-

onderdeel van het curriculum is,’

veelheid wetenschappelijke publi-

vindt ook psychologe Carolien Gra-

caties. In één van die publicaties

vesteijn. In samenwerking met psy-

werden 317 onderzoeken met in

choloog René Diekstra ontwikkelde

totaal ruim 324.303 deelnemende

zij het programma ‘Levensvaardighe-

Alles lukt beter op scholen waar structureel aandacht is voor sociaal-emotioneel leren

den’ voor het voortgezet onderwijs, waar zij ook haar promotieonderzoek aan wijdde.

‘Al deze programma’s leren kinderen beter met elkaar om te gaan, maar ook met zichzelf. Hun vermogen tot zelfsturing groeit: het gevoel zelf iets te kunnen doen aan lastige situaties.

Dat is een belangrijke vaardigheid

leerlingen geanalyseerd.

voor de rest van je leven. Bij mensen

‘Daarin werden de gegevens van

die depressief zijn en geen uitweg

twee typen scholen vergeleken,’ licht

meer zien, ontbreekt die zelfsturing

Van Overveld toe. ‘Scholen die wel

vaak voor een belangrijk deel, om

een programma voor sociaal-

maar even een heftig voorbeeld te

emotioneel leren hanteerden tijdens

noemen.’

schooltijd, en scholen die dat niet

Het is dus tijd dat we het eens goed

vaardigheden steeds luider wordt.

deden. De resultaten zijn verbluf-

aanpakken en sociaal-emotioneel

Hij spreekt meer en meer leerkrach-

fend.’ Alles lukt beter op scholen

leren erkennen als een officieel vak

ten die vinden dat we een beetje

waar structureel aandacht is voor

waarvoor je - net als bij rekenen en

zijn doorgeslagen met de nadruk

sociaal-emotioneel leren. De kinde-

taal - wekelijks moet oefenen, zegt

op al dat rekenen, lezen en toet-

ren op deze scholen hebben min-

Gravesteijn. ‘Elke keer als zich een in-

sen. Dat school ook een plek moet

der gedragsproblemen, meer ple-

cident voordoet met pesten, springt

zijn waar je fundamentele levens-

zier op school en minder

iedereen er bovenop en roepen we

vaardigheden leert, zoals zelfmoti-

emotionele problemen. De sfeer is

om het hardst om anti-pestprogram-

vatie, omgaan met je eigen emo-

beter en er wordt minder gepest.

ma’s. Maar als je sociaal-emotionele

ties en die van een ander,

Bovendien, en daar waren de on-

vakken verplicht zou stellen vanaf de

empathie en de kunst om te luiste-

derzoekers niet eens op uit, gaan

jongste groepen op elke school, en

ren. ‘Goede communicatieve vaar-

ook de cognitieve prestaties nog

daar durf ik mijn hand voor in het

digheden’ en ‘goed kunnen sa-

eens aanzienlijk vooruit: leren reke-

vuur te steken, dan zouden proble-

menwerken’ zijn tenslotte vereisten

nen en lezen lukt beter als je goed

men zoals pesten verminderd of zelfs

in vrijwel elke vacature.

in je vel zit.

voorkómen kunnen worden.

9

Dag burn-out

was. Ze ging iets anders doen, op

lectief voor academisch, sociaal

Leerkrachten die zeggen dat het

onderzoek uit, en door haar promo-

en emotioneel leren ijvert al jaren

omgaan met gevoelens en met

tieonderzoek naar de band tussen

voor een gezond evenwicht tus-

elkaar tijdens het leren vanzelf wel

leerkrachten en leerlingen begon

sen sociaal-emotioneel leren en

aan bod komt, missen wat leer-

ze in te zien hoe belangrijk de soci-

academisch leren, en zet steeds

kracht Rosanne Bos betreft dan ook

aal-emotionele vaardigheden van

meer programma’s op waarin ook

een grote kans. ‘Als je kinderen niet

de leerkracht zélf zijn.

de ouders meedoen. ‘Het is gek

actief leert hoe ze kunnen reage-

Leerkrachten die deze vaardighe-

dat we het eigenlijk nooit hebben

ren op sociale situaties, ben je veel

den verder ontwikkeld hebben,

over de vaardigheden die je nodig

vaker brandjes aan het blussen.

vallen minder snel ten prooi aan

hebt om als ouder goed in je vel

Natuurlijk kun je een ruzie op het

een burn-out. Ze gaan beter om

te zitten. Het leren beheersen van

schoolplein achteraf bespreken in de klas - dat is zelfs heel belangrijk.

Maar als kinderen structureel leren samen conflicten op te lossen, worden ze zelfredzamer. Bovendien ontstaan er gewoon minder brandjes. Ze krijgen meer zelfvertrouwen.’

Dat groeiende zelfvertrouwen vertaalt zich naar allerlei gebieden op school. Kinderen die leren hun ge-

Ook leerkrachten worden gelukkiger op een school waar sociaalemotioneel leren hoog in het vaandel staat

dachten, gevoelens en gedrag te

tien kunnen tellen als je dreigt te ontploffen. Weten hoe je kunt communiceren met je puber, zodat hij zijn gevoelens uit. Of goed kunnen omgaan met stress. Als we ouders interviewen van wie de kinderen uit huis gaan, vertellen ze vaak dat ze daar wel iets meer ondersteuning bij hadden kunnen gebruiken.’

Gravesteijn, lector Ouderschap en

sturen, zijn ook beter in staat zichzelf

met leerlingen die méér vragen en

Ouderbegeleiding aan de Hoge-

te motiveren en door te zetten als

zijn beter in staat een positieve en

school van Leiden, werkt aan een

het tegenzit. ‘De growth mindset,

veilige sfeer te creëren. De volwas-

handleiding Levensvaardigheden

het idee dat je kunt groeien door

senen van nu hebben als kind vaak

voor ouders. Vanaf januari hoopt ze

je best te blijven doen, is door het

niet veel kans gekregen daarin

duizend ouders te werven voor een

hele programma verweven,’ merkt

te oefenen, stelt Zakrzewski. ‘Het

langlopend onderzoek, in samen-

juf Rosanne.

mooie is: die kans biedt het invoe-

werking met de gemeente Leiden

De Amerikaanse onderwijskundige

ren van sociaal-emotioneel leren

en Augeo Foundation, die kinderen

Vicky Zakrzewski doet er nog een

op school.’

wil beschermen en gezinnen wil

schepje bovenop: ook leerkrachten

10

je impulsen bijvoorbeeld - zelf tot

versterken. ‘Wat willen ouders zelf

worden gelukkiger op een school

Betrek ouders erbij

graag weten en leren op dit vlak?

waar sociaal-emotioneel leren hoog

Je kunt kinderen de mooiste vaar-

Daar gaan we naar op zoek. Het

in het vaandel staat. Zakrzewski ont-

digheden leren op school - als je

doel is om niet alleen kinderen te

dekte het zelf toen ze na zeven jaar

ouders er niet bij betrekt, beklijft het

ondersteunen maar ook ouders,

fulltime in het onderwijs, waarvan

niet, leerde psychologe Carolien

zodat hun welzijn wordt bevorderd.

drie als directeur, nog maar een

Gravesteijn uit haar samenwerking

Positief ouderschap gaat immers

fractie van een burn-out verwijderd

met Casel. Dit Amerikaanse col-

vooraf aan positief opvoeden.’

Tips van leerkrachten

Kwink

tips

Een goede tip is goud waard: Stuur uw Kwinktip naar tip@kwinkopschool.nl.

Een methode maak je niet zomaar. Daar is een gefundeerde wetenschappelijke basis voor nodig. Maar ook redacteuren met kennis van kinderen en sociaal-emotioneel leren én… de praktijkervaringen van leerkrachten! Daarom vraagt Kwintessens, de uitgever van Kwink, regelmatig feedback aan een aantal pilotscholen. Dankzij hen wordt Kwink nog praktischer.

Hun tips zijn goud waard. Tips die we graag doorgeven.

De Triangel - Eerbeek Ineke Huizenga

Ik vind Kwink een geweldig handvat, om met kinderen te praten over emoties en de invloed daarvan op henzelf en anderen.

Ineke Huizenga Gebruik emotiewoorden in het woordenschatonderwijs. Zo maken de kinderen ze sneller eigen en wordt veel herhalen makkelijker. Splits bijvoorbeeld het woord ‘humeur’ op in goed en minder goed humeur (zoals blij/vriendelijk en boos/sip enzovoort). Leer door de emotiewoorden heen te prikken door delen van het woord in een andere kleur te schrijven, bijvoorbeeld ‘vermoeid’ en ‘geprikkeld’ (‘moe’ en ‘prik’ in rood). Hang de woorden op het woordenschatprikbord.

Sietske Bachman en Bregje van Elst

De Koperakker - Rijsbergen Sietske Bachman en Bregje van Elst

Geef elk kind een schrift en laat het daarin ervaringen opschrijven over het werken met

Maaike Fluitsma

Kwink of wat het geleerd heeft in

Kopieer de Kwink van

een les. Zo ontstaat een heel

de Week en geef ze

persoonlijk document.

aan de leerlingen mee naar huis, zodat ze er thuis met hun ouders over kunnen De Horizon - Delft Maaike Fluitsma

praten.

Door het enthousiasme en de betrokkenheid van de leerlingen bij Kwink, wordt het voor de leerkracht heel leuk om lessen over sociaal-emotioneel leren te geven.

11

Pesten: We moeten er wat mee?!

Kees van Overveld

I

n 1978 verscheen het eerste wetenschappelijke artikel over bullying. Op dat moment kreeg het schadelijke en verwerpelijke gedrag tussen mensen een naam. Het onderwerp ‘pesten’

was opeens middelpunt van onderzoek en onderwijs. Maar zoals dat gaat: na verloop van tijd verflauwt de aandacht en worden andere zaken belangrijker.

Pesten wereldwijd

samenleving teweeg. In deze do-

In het jaar 2012 zien we een nieu-

cumentaire wordt op schokkende

we periode van aandacht. Een

wijze getoond hoe onveilig Ameri-

aantal losstaande gebeurtenissen,

kaanse scholen en schoolbussen

wereldwijd, werd dankzij internet en

zijn: er wordt volop gepest en veel

sociale media verbonden.

onderwijsprofessionals nemen niet

De video van pestslachtoffer Casey

hun verantwoordelijkheid.

Haynes werd wereldberoemd.

Digitale revolutie

Casey werd herhaaldelijk geslagen

En dan Nederland. Ook hier werden

door zijn pester. Uiteindelijk was de

12

maat vol: hij tilde zijn belager op en

vernederd door enkele pubers. De

veel mensen geraakt door een serie

smeet hem hard op de grond. De

publieke verontwaardiging was

dramatische gebeurtenissen. Het

beelden van de dizzy pester waren

enorm. De pesters werden met de

begon in november 2012 met de

een grote hit op YouTube.

dood bedreigd en via internet werd

zelfdoding van Tim Ribberink. Zijn

Een volgende video is die van Karen

er een geldinzamelingsactie voor

actie werd toegeschreven aan het

Klein, de bejaarde busbegeleid-

de bejaarde vrouw gehouden.

feit dat hij jarenlang was gepest. Er

ster. Op YouTube verscheen een

De documentaire ‘Bully’ bracht een

volgden nog enkele tragische ge-

filmpje waarin Karen verbaal werd

enorme schok in de Amerikaanse

beurtenissen in het leven van jonge

Ac htergrond informatie

hangend pakket van maatregelen op individueel niveau, klassikaal niveau en schoolniveau. Die maatregelen moeten passen in de diverse contexten waarmee kinderen en jongeren te maken hebben: school, wijk, sportvereniging en natuurlijk de thuissituatie.

mensen en wat er toen gebeurde,

Het belang van groepsvorming

is uniek in de geschiedenis. Ne-

Ik ben bijzonder blij dat er in het

derlanders die zich voorheen niet

actieplan expliciet wordt verwezen

publiekelijk roerden, zetten massaal

naar het nut van groepsvorming.

Kees van Overveld is gedrags-

sociale media in om hun onge-

We weten inmiddels vrij nauwkeurig

deskundige. Hij werkt ruim

loof en ongenoegen kenbaar te

hoe groepen zich ontwikkelen en

dertig jaar in het onderwijs. In die

maken. Deze digitale revolutie zette

welke onderwijsbehoeften groepen

periode was hij invaller, leraar en

uiteindelijk ook de politiek in bewe-

hebben. Met name de eerste acht

intern begeleider in het speciaal

ging. Vier maanden na de dood

weken van het schooljaar zijn cru-

onderwijs, schooladviseur, hoge-

van Tim Ribberink presenteerden

ciaal om samen met de leerlingen

school hoofddocent en onder-

staatssecretaris Dekker en kinder-

een veilig klimaat te scheppen.

zoeker. Op dit moment werkt hij

ombudsman Dullaert het landelijke

Van mij mag het actieplan nog

deels bij de Hogeschool Utrecht

plan van aanpak tegen pesten. De

meer benadrukken dat we kinderen

en deels in zijn eigen bedrijf:

aandacht voor pesten was weer

ook moeten leren omgaan met

www.keesvanoverveld.nl.

helemaal terug…

zichzelf en de ander: sociaal-emo-

Kees van Overveld heeft exper-

Kees van Overveld

tioneel leren. In de opvoeding van

tise in het brede domein van

Actieplan sociale veiligheid

onze jeugd mogen onderwerpen

gedrag. Dat loopt uiteen van

Als ik dit artikel schrijf, november

als respect, empathie en zelfverant-

kennis over het opbouwen van

2014, zijn we twee jaar verder. Er is

woordelijkheid meer prioriteit krijgen.

een veilig pedagogisch klimaat

veel gebeurd, veel besproken. De

De aandacht voor deze onderwer-

tot en met het voorkomen en

discussie in de afgelopen tijd was

pen in relatie tot groepsvorming zie

aanpakken van pesten, agressie

niet zozeer dat er iets moest ge-

ik terug in Kwink.

en geweld in scholen.

beuren, maar wat er zou moeten

Kees ziet het als een uitdaging

gebeuren.

Het jaar 1978 ligt inmiddels ver ach-

om lastig toegankelijke bronnen

Na alle commotie over de plannen

ter ons. Ik ben blij met alle ontwikke-

over gedrag, zoals onderzoeks-

van staatssecretaris Dekker om een

lingen die gaande zijn, maar na 36

rapporten en buitenlandse

anti-pestprogramma verplicht te stel-

jaar wordt het tijd voor een goede

artikelen, te vertalen naar prak-

len (een verplichting die vooralsnog is

aanpak van pesten, zowel preven-

tische theorie en handvatten

ingetrokken!), ligt er nu een actieplan

tief als curatief.

voor iedere leraar. ‘Er is heel veel

‘sociale veiligheid op school’ van de

Er is één boodschap die iedereen

kennis over wat werkt,’ aldus Van

PO-Raad en VO-Raad.

goed in zijn oren zou moeten kno-

Overveld. ‘We hoeven het wiel

In hun plan geven de raden aan

pen: Pesten: er zijn maar twee keu-

niet opnieuw uit te vinden.’ In zijn

dat een schoolbrede aanpak ge-

zes. Je staat het toe of je staat op.

boek Groepsplan Gedrag heeft

wenst is. Het gaat om een samen-

Mijn keuze is duidelijk.

hij al die kennis gebundeld.

13

Kwink meting

Niet alleen binnen de school, ook daarbuiten zou het goed zijn om aandacht te besteden aan sociaal-emotioneel leren. Tijd voor een ‘Kwink-meting’: de thermometer in de samenleving.

Kwinkse directe Het is dat ik niet durf, maar anders zou ik ze opbellen. Ik zou zeggen dat ik blij ben met wat ze gedaan hebben, misschien zou ik zelfs overdrijven dat ik een fanclub voor ze wil oprichten: de twee moeders die met elkaar op de vuist zijn gegaan op het schoolplein van een basisschool. Waarom het was en wat er precies gebeurde? Geen idee. Ik zou het ze wel willen vragen, maar ook dat durf ik eigenlijk niet. Het enige dat ik weet, is wat er in diverse media over geschreven werd: dat het een tijdje geleden in Den Haag tot een handgemeen kwam tussen twee moeders die hun kroost stonden op te wachten bij het klimrek.

Ik stel me zo voor dat die kinderen natuurlijk net voordat ze naar buiten kwamen een les hebben gehad over sociaal-emotioneel leren. Ze hebben geleerd hoe je met conflicten om moet gaan: luisteren, vragen stellen, je geduld bewaren, ik-boodschappen geven. Braaf knikkend hebben de kinderen de wijze woorden van hun juf aangehoord, ze hebben gewenst gedrag geoefend, en toen gingen ze naar buiten. ‘Ach kijk, mama is er ook al!’

Voor die kinderen is het natuurlijk diep triest. Maar van de moeders is het heldhaftig dat ze dit hebben willen doen. Niet dat hun kinderen er iets van leren – evenmin overigens als van hun scheldende ouders achter het stuur, hun vloekende opa die lang moet wachten bij de kassa of hun sikkeneurige leerkracht die een rotopmerking maakt tegen een leerling, maar dat terzijde.

Ik vind het vooral leerzaam voor de leerkrachten en opvoeders die erbij in de buurt stonden. Omdat die kijvende moeders zo helder laten zien dat je gedrag niet kunt wegwuiven als iets onbeduidends, iets dat wel weer over gaat. Gedragspatronen gaan niet over; ze slijten vooral steeds dieper in en worden groter. Mooi, hoe die moeders dat even met een staaltje aanschouwelijk onderwijs in beeld brachten.

Ik zou willen dat mijn buurman erbij geweest was. Die vertelde mij laatst dat zijn zoontje van vier soms even heel hard op de bank moest stompen en trappen, als hij het niet helemaal met papa eens was. Dat was niet zo erg, stelde mijn buurman mij gerust, het zou wel weer over gaan. Het ventje was ook niet zo sterk, verzekerde hij me. En de bank was al oud.

Of die moeders sterk waren weet ik niet, en dat ze oud waren zou ik nooit durven zeggen. Maar met hun ‘Kwinkse directe’ brengen ze wel vlijmscherp de urgentie van dit vak in beeld!

Erik Idema

14

Sociaalemotioneel leren thuis

Ouderinformatie

Zo kun je de ‘Let dan ook op als ik het je uitleg! Maar nee hoor, je wiebelt en je friemelt maar. Logisch dat het je ene oor ingaat en het andere weer uit.’

Moeite met concentreren… dat heeft elk kind weleens. Omdat het zenuwachtig is voor zijn verjaardag of omdat een vlieg in de kamer interessanter is dan het huiswerk. Het wordt pas echt lastig als het uw

concentratie van kinderen thuis bevorderen

kind vrijwel nooit lukt om zijn aandacht langere tijd vast te houden. Dan hoort u algauw: ‘Uw kind heeft concentratieproblemen.’

Concentratieproblemen. Belangrijk

Bevestig het kind als het maar

om alert op te zijn. Want als ze niet

even kan positief. Bijvoorbeeld:

op een goede manier worden aan-

‘Wauw, wat goed dat je de kleur-

gepakt, kunnen de gevolgen voor

potloden met zoveel aandacht

de sociaal-emotionele ontwikkeling

uitzoekt.’

van een kind groot zijn. Niet alleen

Denk ‘andersom’. Reageert uw

om in eigen woorden de uitleg navertellen.

Verwacht u nog meer van uw kind? Gebruik dan weer korte taal.

Soms zijn taken voor kinderen te groot. Ze overzien die niet. Verdeel

kunnen ze tot een leerachterstand

kind vanuit frustratie (bijvoorbeeld

de opdracht daarom in overzich-

leiden, maar ook tot het verlies van

bij het zelf veters strikken) op een

telijke stukjes. Dan kunt u uw kind

motivatie, verstorend gedrag, een

manier die u niet prettig vindt,

ook per stukje een echt compli-

negatief zelfbeeld en problemen in

geef dan direct aan hoe het

de omgang met anderen.

anders kan: ‘Als je eerst aan deze

Gelukkig kunt u er thuis iets aan

kant van de veter trekt, gaat het

even lekker rennen. Of drink

doen. Vaak zit dat in een (nog) meer

makkelijker.’ Dat werkt veel beter

samen een glas limonade. Doe

dan een afkeuring.

een gekke dans op swingende

bewuste omgang met uw kind.

Gebruik korte taal als u een Concentratie verbeteren kan zo: Het is belangrijk dat u zichzelf

ment geven.

Bouw pauzes in. Laat uw kind

muziek. Of speel verstoppertje.

opdracht geeft. Niet handig is:

Dat zorgt niet alleen voor aflei-

‘Morgen gaan we naar het feest-

ding, maar versterkt ook de band

rustig voelt. Een kind heeft direct

je van oma, dus dan hebben we

door als u zich inhoudt, ergernis

weinig tijd omdat we ook nog

wegslikt, ongeduldig bent. Praat

eerst langs tante Jannie moeten.

tip: Wees volledig betrokken bij

daarom bewust langzaam, dui-

Daarom moet je vanavond alvast

uw kind en zorg voor contact. Kijk

delijk en zacht.

je nieuwe kleren klaarleggen.’

het direct aan en sla even een

Beter is: ‘Leg vanavond alvast je

arm om zijn/haar schouder. Want

maal niet te serieus. Als een kind

nieuwe kleren klaar.’ Laat de op-

alleen echte aandacht werkt!

eenmaal doorheeft dat het een

dracht eerst uitvoeren. Toelichten

Humor helpt. Neem het alle-

‘probleem’ is, is de noodzakelijke luchtigheid weg. En ja… dat vraagt soms veel van u!

van het waarom kan altijd nog.

Controleer of uw kind uw uitleg heeft begrepen. Laat het daar-

tussen u en uw kind.

En misschien wel de belangrijkste

Sociaal-emotioneel leren is leuk. Het is een les voor het leven: thuis én op school.

15

De ervaringen van een intern begeleider Marion Snoek over empathie in de groep

E

en veilig groepsklimaat is van veel factoren afhankelijk. Empathische kinderen kunnen hieraan veel bijdragen. Het ene kind heeft meer empathisch vermogen dan het

andere. Hoe kan dat ingezet worden en groeien binnen de groep?

Observatie in een groep

Wat ik zie is niet alleen een boos,

van ieder kind, van ieder mens! Dit

Voor het doen van een observatie zit

maar ook een angstig kind bij wie de

basisgevoel hebben we nodig om

ik achter in een groep 7. De leerkracht

spanningen al snel hoog oplopen.

lichamelijk, emotioneel, intellectu-

heeft aangegeven de groep ongrijp-

De groep lijkt weinig oog te hebben

eel en spiritueel te kunnen groeien.

baar te vinden en vertelt dat er spra-

voor elkaar. Ik ervaar een onveilig

Zonder dit basisgevoel komt er niets

ke is van pestgedrag. Verschillende

groepsklimaat. Wat sluimert hier?

van leren. Het is wetenschappelijk

leidersfiguren beheersen de groep.

bewezen dat verbinding voelen

De twee duo-leerkrachten hebben

Van nature wil iedereen verbinding

invloed heeft op de ontwikkeling van

samen de ondersteuningsbehoeften

voelen. Dat is een basisbehoefte

onze hersenen.

en de stimulerende en belemmerende factoren in kaart gebracht. Maar

Moedige kinderen

er is méér nodig. De leerkrachten er-

Na de pauze, terug in de klas. Mijn

varen sterke gevoelens van onmacht.

oog valt op een taalschrift. Recent heeft de groep het werkwoord ‘afwij-

16

Als ik in de groep ben, zijn de kinde-

zen’ geleerd. Om te oefenen maken

ren lacherig, onrustig en gaan in de

ze hiermee zinnen. Een vriendje van

pauze letterlijk achter een jongen

het kind dat zojuist achternagezeten

aan. Ze lachen om de boosheid van

werd, schrijft: ‘Ik wijs pestgedrag af’.

deze jongen.

Ik vraag deze jongen mee voor een

M eer empathie in de groep!

kindgesprek. Hij geeft aan last te heb-

Zo krijg je een zelfverantwoordelijke

Mijn ervaring is dat (ook heel jonge)

ben van het pestgedrag in de groep.

groep:

kinderen goed kunnen aangeven

Hij vindt dat alle scholen pestvrij

Geef iedere dag gerichte

wat zij werkelijk willen en wat zij daar-

moeten zijn, zodat alle kinderen met

opdrachten die een positief

voor nodig hebben. Werk aan het

plezier naar school kunnen gaan.

groepsklimaat stimuleren, zoals

groepsklimaat in álle fases van het

Hij zegt: ‘Ik vind het heel vervelend.

coöperatieve werkvormen.

jaar. Jij als leerkracht bent hierin de

Vooral voor mijn vriend die geplaagd

Benoem positief wenselijk gedrag

sleutelfiguur. Groeien naar zelfverant-

wordt.’ Van pestgedrag in een groep

en speel voorbeelden van goed

woordelijke groepen onder de positie-

gedrag uit in de groep.

ve leiding van de leerkracht.

hebben dus alle kinderen last.

Wat een moedige jongen om deze

Neem kinderen serieus die vertel-

wijsheid met mij te delen. Hij toont

len over een ruzie, een kind dat

zijn kwetsbaarheid én durft voor een

verdrietig is of geplaagd wordt, en

ander op te komen.

luister wat het te zeggen heeft.

Leer kinderen verantwoordelijkheid

Soms wijzen we moedige kinderen

te nemen voor hun eigen gedrag

onbewust af. Daarmee nemen we ze

in de groep.

te weinig serieus. We zouden ze een compliment moeten geven voor hun empathie, hun durf om te signaleren en erover te komen vertellen.

Na zoveel jaren werken in het onderwijs word ik nog steeds geraakt door de puurheid en eerlijkheid van kinderen. Dit maakt ons werk zo bijzonder.

Leer kinderen grenzen te stellen in wat zij accepteren aan gedrag van anderen.

Voer regelmatig individuele kindgesprekken.

Coach kinderen met verstorend (leiders)gedrag.

Reik momenten van stilte aan, in aandacht voor zichzelf en elkaar.

Groeien naar een zelfverantwoordelijke groep Het empathisch vermogen van het moedige kind dat mij zijn taalschrift liet zien, kan deze groep goed gebruiken. Kunnen kinderen em-

Ik ben Marion Snoek (1960) en werkzaam als IB-er bij PCBO Amersfoort. Naast mijn opleidin-

pathisch vermogen ontwikkelen?

gen binnen het onderwijs

Misschien niet alle kinderen, maar ik

volgde ik een opleiding intuïtie-

durf te stellen dat elk kind kan groei-

ve ontwikkeling. Mijn motto is:

en in het omzien naar zichzelf en

kijken, voelen… kijken, voelen.

een ander. Als je dit leert in je groep op school is dat van onschatbare waarde, voor nu en later.

Als vanzelf boor je dan een diepere laag aan die meer inzicht geeft dan je had kunnen denken.

17

Onder de loep:

emotiewoorden

Door de juiste emotiewoorden te gebruiken, kun je aangeven hoe je je voelt. Hoe meer woorden je kent, hoe beter je duidelijk kunt maken hoe je je voelt en waarom je je op een bepaalde manier gedraagt. Daardoor neemt de kans op misverstanden en conflicten af en verloopt de interactie met anderen beter.

De methode Kwink werkt structureel en planmatig aan de emotiewoordenschat van kinderen. Per bouw bieden we een basislijst met emotiewoorden aan met de daarbij passende uitleg. In de les grijpen we terug op een aantal

In deze rubriek nemen we steeds een ander lesonderdeel onder de loep. Waarom vinden wij dit onderdeel belangrijk?

Hoe hebben we het toegepast in de lessen? Wat kunt u hiermee als leerkracht?

woorden uit die lijst zodat de emotiewoordenschat van de kinderen groeit.

onder bouw les

9

midden bouw les

9

boven bouw les

10

Ik doe anders dan jij

Ik durf mezelf te zijn

Lesdoel: Ik weet dat niet iedereen

Lesdoel: Ik weet dat ik sommige

Lesdoel: Ik weet dat ik mij niet hoef

hetzelfde kan.

dingen anders doe dan anderen.

te schamen voor mijn voorkeuren.

Emotiewoorden: onzeker, trots

Emotiewoorden: Bang,

Emotiewoorden: schaamte, trots

Iedereen is anders

beschaamd, blij, boos, buitenIn deze les gaat het over dingen

gesloten, eenzaam, gelukkig,

In deze les gaat het over voor-

die je kunt en dingen die je (nog)

jaloers, trots, ongelukkig, tevreden,

keuren die je hebt en waar je een

niet kunt. Daar kun je trots op zijn,

verdrietig, verlegen

gevoel van trots of van schaamte bij kunt hebben.

maar je ook onzeker over voelen.

In deze les gaat het over wat jij In de les: Hoe sta je als je trots bent en hoe sta je als je onzeker bent?

Wat voelt Eend als hij trots is of onzeker?

Zijn de kinderen trots op de din-

anders doet dan andere kinderen uit jouw groep en wat je daarbij voelt. Plungel uit de animatie is

onzeker is?

18

Waaraan kun je merken dat iemand zich schaamt?

anders dan de andere mieren. Hij

Als je anders bent dan anderen:

probeert zich aan te passen aan

schaam je je daarvoor of ben je

de anderen.

er trots op?

Werkvorm met kaartjes met

gen die ze kunnen?

Waar denkt Eend aan als hij

In de les:

In de les: Welke emotiewoorden vinden

voorkeuren waarover de kinderen nadenken: zouden ze zich

de kinderen goed bij het gevoel

hiervoor schamen of zouden ze

van Plungel passen?

er juist trots op zijn?

www.kwinkopsc hool.n l

Zo werkt Kwink!

K

wink is een online methode. Al het

materiaal voor de lesvoorbereiding en de les zelf vindt u op www.kwinkopschool.nl. De knoppen op de website zijn het ‘spoorboekje’ voor de les. Aangevuld

1. In loggen

2. Kies bouw en les

3. Lesmateriaa l

4. Leader

met de lesbeschrijving hoeft u tijdens de les niet meer na te denken welk onderdeel er komt!

1. O m bij het lesmateriaal te komen, vult u uw naam en wachtwoord in. Dit wachtwoord ontvangt de school bij het afsluiten van een abonnement of proefabonnement.

2. Kies voor een bouw en de les die u wilt gaan geven.

3. In het linkermenu (verticaal) staat het materiaal voor de lesvoorbereiding. Zoals een complete lesbeschrijving die u kunt printen of op uw eigen pc of tablet kunt laten zien, en de te printen downloads.

In het menu onderaan (horizontaal) staat alles wat u aan de kinderen laat zien. Die knoppen volgen de indeling van het ADI-model, het vaste stramien van elke les. Het zijn de lesonderdelen die ook in de lesbeschrijving staan.

4. Met de ‘leader’ neemt u de kinderen mee naar Kwink: de fictieve dierenwereld.

Als u de leader start bij het begin van de les, weten de kinderen dat ze klaar moeten gaan zitten voor Kwink.

Rechts in beeld staat een paarse balk met 30 cijfers. Die verwijzen naar andere Kwink-lessen. Als u nog even terug wilt grijpen op een andere les, kunt u die met dit menu zo vinden.

Iedere les eindigt met een slotanimatie waarin de Kwink van de Week nog even terugkomt. Die is altijd geformuleerd in termen van een concrete gedragsverwachting.

19

Gratis proef­ abonnement www.kwinkopschool.nl/ vraagaan

Preventie voorkomt verstorend gedrag Kwink is een online methode voor sociaal-emotioneel

is gericht op preventie van bijvoorbeeld pesten zodat

leren (SEL). Voor groep 1 t/m 8. Kwink en SEL gaan uit

‘reparaties’ achteraf worden voorkomen. Kwink zorgt

van de kracht van de groep, om een omgeving te

zo voor betere prestaties door een gezonder leerklimaat.

creëren waarin ieder kind zich veilig voelt. Deze aanpak

Meer weten? Kwinkopschool.nl

T: 033 460 60 11 E: info@kwintessens.nl

Kwink is een methode van