Kinderen en differentiatie in de klas (0883)

hun manieren van leren

Diane H

eacox

Š 2010 Kwintessens Uitgevers, Amersfoort www.kwintessens.nl Auteur Diane Heacox, Ed.D. Vertaling Studio Imago Redactie Marita Nijenhuis Uitgever Jeroen Hoogerwerf Vormgeving www.garage-bno.nl Druk Drukkerij Bariet bv, Ruinen Oorspronkelijke uitgave Making differentiation a habit Free Spirit Publishing Inc. www.freesprit.com ISBN 978 1 57542 324 1 Eerste druk, eerste oplage ISBN 978 90 5788 304 0 Bestelnummer 883 NUR 840 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

Inhoudsopgave

Inleiding | 5 Hoofdstuk 1. Je leerdoelen identificeren | 10 1.1 Differentiatie en einddoelen | 10 1.2 Ken je WBD’s | 10 1.3 Nadenken over het hoe en waarom van differentiatie | 13 Hoofdstuk 2. Je onderwijspraktijk analyseren | 17 2.1 Ken jezelf als leraar | 17 2.2. Ken je leerlingen | 25 Hoofdstuk 3. Praktische beoordelingsstrategieën toepassen | 32 3.1 De rol van de instapbeoordeling in differentiatie | 35 3.1.1. Strategieën voor de instapbeoordeling | 36 3.1.2. Formele strategieën voor de instapbeoordeling | 36 3.1.3 Informele strategieën voor de instapbeoordeling | 39 3.1.4 Aandachtspunten voor de instapbeoordeling | 49 3.2 Tussentijdse beoordeling | 50 3.2.1 Strategieën voor tussentijdse beoordeling | 52 3.2.2. Formele strategieën voor tussentijdse beoordeling | 52 3.2.3. Informele strategieën voor tussentijdse beoordeling | 54 3.3 Eindbeoordeling | 58 3.3.1 Zelfstandige eindbeoordelingen | 59 3.3.2 Door de leraar afgenomen eindbeoordelingen | 61 3.4 Moet ik beoordelingen differentiëren? | 62 Hoofdstuk 4. Een gedifferentieerd leerplan gebruiken | 72 4.1. De negen stappen van het gebruik van het Gedifferentieerde Leerplan | 75 4.2. Wanneer en hoe differentieer je met een Gedifferentieerd Leerplan? | 79 4.3. Waarom moet je een Gedifferentieerd Leerplan gebruiken? | 80 Hoofdstuk 5. Motiveren van leren door keuzemogelijkheden | 86 5.1 Keuzemogelijkheden voor inhoud, proces en producten | 87 5.2 Modellen voor keuzemogelijkheden | 88 Hoofdstuk 6. Gelaagde opdrachten voorschrijven en flexibele groepen gebruiken | 103 6.1 Gelaagde opdrachten | 103 6.2 Een richtlijn om lagen in opdrachten aan te brengen die inspelen op leerbehoeften | 107

3

6.3 6.4 6.5 6.6

Gelaagde opdrachten zoeken | 115 Gelaagde opdrachten ontwerpen | 116 Gelaagde opdrachten differentiëren | 119 Acht manieren om flexibele instructiegroepen te hanteren | 126

Hoofdstuk 7. Flexibiliteit behouden tijdens de planning en het lesgeven | 131 7.1 Flexibiliteit in lesroutines | 131 7.2 Differentiestrategieën voor lesroutines | 135 7.3 25 modellen voor differentiatie | 143 Hoofdstuk 8. Verantwoordelijkheidsgevoel en zelfstandigheid van leerlingen ontwikkelen | 146 8.1 Je organisatieprofiel | 146 8.2 Routines die dagelijkse gebeurtenissen soepel laten verlopen | 147 8.3 Organisatiestructuren | 150 8.4 Bronnen bij de hand | 152 8.5 Acht tips voor flexibel gebruik van het lokaal | 156 8.6 Het signaal | 156 8.7 Keuze-activiteiten | 157 8.8 Zoek hulp bij het organiseren van meervoudige taken | 161 Hoofdstuk 9. Cijfers geven op een ethische manier | 162 9.1 Wat is eerlijk? | 162 9.2 Het doel van cijfers geven | 163 Hoofdstuk 10. Differentiëren voor begaafde en getalenteerde leerlingen | 169 10.1 Waarin is differentiatie voor begaafde leerlingen anders? | 169 10.2 Strategieën om te differentiëren voor begaafde en getalenteerde leerlingen | 172 10.3 Differentiatie voor begaafde leerlingen is anders | 191 Hoofdstuk 11. Leiding geven aan gedifferentieerde klassen | 192 11.1 Teamleiders en coördinatoren | 192 11.2 Ontwikkeling van een schoolactieplan voor differentiatie | 193 11.3 Onderwijsmethoden bekijken | 201 11.4 Strategieën om differentiatie levend te houden | 202 Conclusie | 205

4

Inleiding > Maak een gewoonte van differentiatie

In de afgelopen jaren heb ik het genoegen gehad om te mogen werken met leraren uit de hele Verenigde Staten en Canada. Ik heb ook virtueel leraren uit Groot-Brittannië, Duitsland, India en Singapore ontmoet die ideeën en bronnen uit het boek gebruiken. Los van waar ze vandaan komen, lijken de vragen die ze stellen en de zorgen die ze hebben over differentiatie heel veel op elkaar.

‘Hoe kan ik differentiatie beter realiseren binnen de beperkingen van tijd en geld?

Hoe kan ik een grotere onafhankelijkheid en meer verantwoordelijkheidsgevoel ontwikkelen bij mijn leerlingen zodat differentiatie gemakkelijker toegepast kan worden?’

‘Er zijn zoveel publicaties over de ‘tips en trucs’ voor differentiatie, dat ik niet meer weet of ik wel strategieën in mijn klas gebruik die gebaseerd zijn op onderzoek.’

‘Worden de behoeften van begaafde leerlingen voldoende bevredigd met differentiatie op het niveau van de klas?’

‘Werkt het geven van cijfers anders in een gedifferentieerde klas?’

Het doel van dit boek is om een antwoord te geven op de brandende vragen van leraren en schooldirecteuren die met differentiatie werken. Dit boek wil leraren helpen om differentiatie een vast onderdeel van hun werk met leerlingen te maken. Zodra differentiatie een gewoonte wordt, wordt het de manier waarop we met onderwijs omgaan. Het onderwijs- en leerproces wordt vloeibaar en flexibel als we de verschillen in de klas onderkennen en er rekening mee houden.

Als leraren het onderwijs effectief differentiëren, ontstaat er een vloeiend proces van onderwijzen, leren en beoordelen.

5

Als leraren het onderwijs effectief differentiëren, ontstaat er een vloeiend proces van onderwijzen, leren en beoordelen. Deze onderdelen zijn geen stappen die we zetten, maar vormen samen eerder een permanente cyclus waarin elk proces informatie aan het volgende geeft. Figuur 1 toont deze cyclus.

Het doel van onderwijs is dat leerlingen leren. De cyclus begint vanzelfsprekend met een formele of informele eerste informatieronde in de beoordelingsfase. Op basis van wat je leert over de behoeften van de leerlingen maak je een plan en ga je de onderwijsfase in. Op die plaats in de cyclus zijn de leerlingen met leren bezig. Terwijl de leerlingen met leren bezig zijn en ook daarna, ga je opnieuw de beoordelingsfase in, maar deze keer gebruik je andere beoordelingsstrategieën. Op dat punt in de cyclus moet je misschien een nieuwe fase van onderwijzen en leren starten door middel van andere differentiatiestrategieën. Als de doelen gehaald zijn, stap je over op een nieuwe cyclus met nieuwe doelen. Elke fase van de cyclus vormt de basis van je reacties op en plannen voor je leerlingen. Dit boek biedt je strategieën voor elk van deze fases.

w ij

z en

o Be

d er

>

on

Kinderen en…

Differentiatie in de klas

o r d e le n

De cyclus van Onderwijzen, Leren en Beoordelen

re n

FIGUUR 1

Le

Wezenlijke elementen voor succes in een gedifferentieerde klas Er is al veel geschreven over leraren die de uitdaging aangaan om

differentiatie te gebruiken in heterogene klassen. Wezenlijk voor effectieve reacties op leerverschillen van leerlingen is weten wat differentiatie wel en niet is. Maar hoe ziet zo’n gedifferentieerde benadering er eigenlijk uit? Hieronder staan de 11 essentiële elementen voor succes in een gedifferentieerde klas. Deze vormen het kader van dit boek.

Authentieke differentiatie vereist dat je: 1. leerdoelen identificeert, ofwel wat je leerlingen moeten Weten, Begrijpen en kunnen Doen (de WBD’s); 2. je beroepspraktijk analyseert in het licht van de behoeften van je leerlingen; 3. praktische, haalbare en geschikte beoordelingsstrategieën toepast; 4. gedifferentieerde leerplannen schrijft; 5. kansen aangrijpt om het leren van leerlingen te motiveren; 6. waar nodig gelaagde taken opgeeft en flexibele groepen gebruikt; 7. flexibiliteit in je planning en onderwijs houdt; 8. het verantwoordelijkheidsgevoel en de onafhankelijkheid van leerlingen ontwikkelt;

6

9. op een ethische manier cijfers geeft; 10. onderwijs voor begaafde leerlingen differentieert met hun specifieke leerproblemen in het achterhoofd; 11. je verbindt aan een leidinggevend kader voor gedifferentieerde klassen in je school.

> Over dit boek

Dit boek biedt specifieke ideeën, strategieën en modellen voor authentieke differentiatie. De ideeën in dit boek zijn voortgekomen uit zowel mijn beroepspraktijk als leraar en organisator van kansen voor begaafde leerlingen, als mijn werk met leerlingen die slecht presteerden. Sommige strategieën komen uit de praktische ideeën van leraren met wie ik met veel plezier heb samengewerkt. De specifieke doelen van dit boek en een beschrijving van de verschillende hoofdstukken staan hieronder.

> DE DOELEN VAN differentiatie in de klas

Inleiding

• Het identificeren van wezenlijke elementen voor succes in intellectueel heterogene klassen.

• Het onderscheiden van authentieke differentiatie van willekeurige tips en trucs.

• Het aanbieden van een model om leerdoelen op te schrijven die je inzicht vergroten in wat je wilt dat je leerlingen weten, begrijpen en kunnen doen.

• Het analyseren van de beroepspraktijk om opleiders in staat te stellen om plannen te ontwikkelen voor de volgende stappen in de ontwikkeling van de gewoonte om differentiatie te gebruiken.

• Het presenteren van praktische, informele beoordelingsstrategieën.

• Het presenteren van een gedifferentieerd leerplan dat het soort planning weerspiegelt dat wezenlijk is voor succes in intellectueel heterogene klassen.

• Het analyseren van de manieren waarin het aanbieden van keuzes het leren van leerlingen kan motiveren.

• Het aanbieden van simpele, tijdbesparende technieken voor het ontwerpen van differentiatieactiviteiten, inclusief gelaagde taken.

• Het ontwikkelen van flexibele lessen die rekening houden met verschillen tussen leerlingen in de manier waarop ze leren.

• Het aanbieden van strategieën en handelingen die de onafhankelijkheid en het verantwoordelijkheidsgevoel van leerlingen bevorderen.

• Het onderzoeken van het geven van cijfers in intellectueel heterogene klassen.

• Het onderscheiden van de manier waarop differentiatie voor begaafde en getalenteerde leerlingen echt anders is dan voor andere leerlingen.

• Het aanbieden van hulp aan leidinggevenden bij hun ondersteuning van differentiatie in hun klassen en scholen.

Hoofdstuk 1 presenteert het eerste essentiële element: het identificeren van je leerdoelen. Het hoofdstuk beschrijft de verbanden tussen onderwijs dat op einddoelen is gebaseerd en differentiatie. Veel leraren die in de klas werken met doelen die door de overheid zijn vastgesteld, zetten die om in de meer praktische taal van WBD’s, wat leerlingen moeten weten, begrijpen en kunnen doen aan het einde van het blok of de les. Hoe je met WBD’s moet werken, de eerste stap in differentiatie, wordt uitgelegd,

7

Kinderen en…

Differentiatie in de klas

8

en er worden voorbeelden uit een aantal vakken gegeven. Tot slot wordt een proces beschreven waarin je nadenkt over wanneer en hoe je moet differentiëren, en waarmee de volgorde van de handelingen duidelijk wordt die in een gedifferentieerde klas zullen leiden van einddoelen naar een eindbeoordeling.

Het tweede essentiële element, het analyseren van je beroepspraktijk, wordt in Hoofdstuk 2 behandeld. Aan de hand van dit hoofdstuk ga je nadenken over de onderwijspraktijk en de differentiatiestrategieën die je op dit moment in je klas gebruikt. Je krijgt de gelegenheid om je eigen praktijk te onderzoeken in het licht van een continuüm van ontwikkeling in differentiatie. Je krijgt ook een vragenlijst die je helpt om de verschillende behoeften van je leerlingen te achterhalen.

Hoofdstuk 3 bespreekt het essentiële element van de beoordeling. Een groot aantal praktische strategieën voor een instapbeoordeling, tussentijdse beoordeling, eindbeoordeling en zelfreflectie van leerlingen wordt aangeboden. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen formele en informele beoordelingsmethoden. De nadruk bij de strategieën die in dit hoofdstuk gepresenteerd worden, ligt op de snelle, informele beoordeling.

Het vierde wezenlijke element, het gedifferentieerde leerplan, wordt in Hoofdstuk 4 geïntroduceerd. Dit hoofdstuk beschrijft een proces van negen stappen om gedifferentieerde leerplannen te bedenken en te ontwerpen.

Hoofdstuk 5 vergroot je begrip en toepassing van het vijfde wezenlijke element: de keuze van leerlingen. Hoewel veel modellen voor het aanbieden van keuzes aan leerlingen worden gebruikt, voldoen die niet allemaal aan de standaard van authentieke differentiatie. Er moet bijvoorbeeld onderscheid worden gemaakt tussen een gedifferentieerd boter, kaas en eierenbord en een willekeurig samengestelde verzameling activiteiten. Wezenlijke kenmerken van gedifferentieerde keuzeborden worden beschreven. Aanvullende modellen worden geïntroduceerd, en ideeën worden aangeboden om het gebruik van keuzes in de klas op de beste manier te hanteren.

Je begrip en gebruik van gelaagde taken en van flexibele instructiegroepen worden in Hoofdstuk 6 vergroot. Dit zesde wezenlijke element beschrijft de meest voorschrijvende differentiatiestrategie en moedigt je aan om te proberen taken op nieuwe manieren te stapelen. Er worden twee modellen aangeboden om gelaagde taken snel en gemakkelijk te ontwerpen. Er worden ook criteria gegeven waaraan goed ontworpen gelaagde taken moeten voldoen.

Hoofdstuk 7 beschrijft waarom het belangrijk is om flexibiliteit in planning en lesgeven te behouden. Dat is het zevende wezenlijke element. Het vraagt je om je onderwijspraktijk te analyseren en stelt manieren voor waarop het plannen van verschillen geregeld kan worden door je eigen praktijk aan te passen.

Het vergroten van het verantwoordelijkheidsgevoel en de onafhankelijkheid van leerlingen is een essentiële opdracht in een gedifferentieerde klas. Hoofdstuk 8 bespreekt dit wezenlijke element door het aanbieden van procedures, structuren, tips voor het flexibele gebruik van de ruimte en strategieën om je leerlingen aan het werk te krijgen op manieren die van jou minder tijd, minder aansturing en minder toezicht vragen.

Hoofdstuk 9 onderzoekt de dilemma’s van het geven van cijfers in gedifferentieerde klassen. Dit wezenlijke element wordt besproken aan de hand van de antwoorden op tien brandende vragen over het geven van cijfers. In dit hoofdstuk ga je je waarden, normen en praktijk op het gebied van cijfers geven onderzoeken.

Hoofdstuk 10 onderzoekt de uitdagingen van differentiatie voor begaafde leerlingen.

Vanwege hun bijzondere en specifieke leerverschillen en -behoeften wijkt differentiatie voor begaafde leerlingen significant af van de strategieën die bij de meeste andere leerlingen worden gebruikt. Dit hoofdstuk biedt modellen en strategieën aan die de beste praktijk voor begaafde leerlingen koppelen aan je eigen differentiatiepraktijk.

Hoofdstuk 11 bespreekt het laatste wezenlijke element: het aanbieden van een kader voor leidinggevenden voor gedifferentieerde klassen en scholen. Een groot aantal instrumenten, waaronder een protocol voor klassenbezoek, wordt aangeboden om een leidinggevende in staat te stellen specifieke gegevens over differentiatie te verzamelen. Verder wordt een model aangeboden dat gebruikt kan worden door een team van leraren of van schoolleiders.

De Conclusie bespreekt tot slot nogmaals de 11 wezenlijke differentiatie-elementen en biedt voorbeelden aan van manieren waarop je een dagelijkse gewoonte kunt maken van differentiatie.

Inleiding

Hoe dit boek te gebruiken?

Differentiatie in de klas biedt belangrijke elementen voor succes in groepen van verschillende leerniveaus. De bedoeling van het boek is om het werk in de klas te ondersteunen. Het werk van leraren, maar ook van remedial teachers, intern begeleiders, leraren van talentenklasjes en leraren in het speciaal onderwijs.

Je kunt er voor kiezen om het boek hoofdstuk voor hoofdstuk te lezen, je eigen praktijk onder de loep te nemen en nieuwe ideeën en strategieën aan je arsenaal toe te voegen. Je kunt je natuurlijk ook richten op een specifiek aandachtsgebied voor je eigen persoonlijke ontwikkeling en direct naar dat betreffende hoofdstuk gaan. Als je bijvoorbeeld meer wilt weten over gelaagde opdrachten en flexibele groepen, ga dan naar hoofdstuk 6.

Als je een meer gespecialiseerde rol hebt is het handig om juist die stukken te bekijken die voor jou relevant zijn. Ben je benieuwd hoe begaafde leerlingen in de gedifferentieerde klas passen? Of vraag je je af hoe remedial teaching en differentiatie samen gaan in de klas? Heeft je school een breed plan nodig om te komen tot een meer samenhangende implementatie van differentiatie? Kijk dan in de betreffende hoofdstukken voor de antwoorden.

Hoewel dit boek bedoeld is voor de praktijk, streeft dit boek ook naar een verdieping van je begrip van differentiatie en een uitbreiding van je middelen ten behoeve van je leerlingen. Ik hoop dat het een betrouwbare bron wordt bij het ontwikkelen van je gewoonte om te differentiëren.

Veel plezier bij het bladeren in en het lezen van dit boek. Het zal je echt helpen bij het toepassen van differentiatie in de praktijk. Dan is succes verzekerd in je eigen gedifferentieerde klas!

Diane Heacox, Ed. D

9

‘Door differentiatie krijg je leerlingen die met enthousiasme leren, daarbij succes ervaren en daardoor zelfvertrouwen krijgen… en leraren die de vele verschillen tussen hun leerlingen verwelkomen en vieren, verschillen in talenten, interesses en passies,’ schrijft Diane Heacox.

Veel leraren willen de uitdaging aangaan om differentiatie te gebruiken in heterogene klassen. Maar differentiatie roept bij hen en bij hun schooldirecteuren wel veel vragen op.

Dit boek wil leraren en hun directies helpen om differentiatie tot een vast onderdeel van hun onderwijs te maken.

Maar hoe ziet zo’n gedifferentieerde benadering er eigenlijk uit?

Diane Heacox onderscheidt 11 essentiële elementen voor succes in een gedifferentieerde klas. Deze vormen het kader van dit boek.

Dit boek biedt specifieke ideeën, strategieën en modellen voor authentieke differentiatie. De ideeën in dit boek zijn voortgekomen uit de beroepspraktijk van de auteur als leraar en organisator van kansen voor zowel zwakke als begaafde leerlingen.

De bedoeling van Differentiatie in de klas is de ondersteuning van het werk van leraren, maar ook van remedial teachers, intern begeleiders, leraren van talentenklasjes en leraren in het speciaal onderwijs.

Over de auteur

Diane Heacox, Ed.D. is als universitair hoofddocent in de Algemene didactiek verbonden aan St. Catherine University in St. Paul, Minnesota.

Voor haar veelzijdige en voortreffelijke bijdragen aan alle niveaus van het onderwijs - van primair tot en met universitair - is zij opgenomen in de Education Hall of Fame van de universiteit van St. Thomas, waaraan zij ook gepromoveerd is.

ISBN Bestelnummer NUR-code

ISBN 978 90 5788 304 0

9 789057 883040

978 90 5788 304 0 883 840