"Što je čovjek?" (Ps 8,5) (D-194)

Dokumenti

194

Prijevod:

Anto Popović Lektura:

Gordana Bašić Kedmenec Korektura:

Nera Meštrović Prijelom:

Marijan Tkalec

Izdaje: Kršćanska sadašnjost d. o. o., Zagreb, Marulićev trg 14 Za nakladnika: Stjepan Brebrić Izdaje se s dopuštenjem crkvenih vlasti.

Tisak: Denona d. o. o., Zagreb Naklada: 800 ISBN 978-953-11-1671-8 Tiskano u travnju 2022.

CIP zapis je dostupan u računalnome katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem 001133764.

PAPINSKA BIBLIJSKA KOMISIJA

»ŠTO JE ČOVJEK?« (Ps 8,5) PUTOVANJE KROZ BIBLIJSKU ANTROPOLOGIJU

KRŠĆANSKA SADAŠNJOST ZAGREB, 2022.

Naslov izvornika: Pontificia commissione biblica, «Che cosa è l’uomo?» (Sal 8,5). Un itinerario di antropologia biblica © Libreria Editrice Vaticana, 2019. © za hrvatsko izdanje: Kršćanska sadašnjost d. o. o., Zagreb, 2022.

P R E D S TAV L J A N J E

»Nema ničega uistinu ljudskoga a da ne bi našlo odjeka u srcu Kristovih učenika.« Tako se izražava pastoralna konstitucija Gaudium et Spes (§ 1), izlažući hermeneutičko načelo svojih izjava, u pozornosti punog poštovanja povijesti ljudi, u svjetlu otajstva kraljevstva Božjega. Ova obveza je temeljna za poslanje Crkve u suvremenom svijetu, u kojemu su se očitovale nove potrebe, nove problematike, novi izazovi. Već na kraju Drugoga vatikanskog koncila, 1965. godine, konstatirano je kako je suvremeno društvo podloženo dubokim promjenama, osobito u znanstvenom i tehnološkom području, ali također u onom ljudskih odnosa, koje su proizvele »pravu društvenu i kulturalnu preobrazbu, koja zahvaća također vjerski život« (Gaudium et spes, § 4). S jedne strane, naime, pojavile su se neuravnoteženosti i disonance između djelovanja i normativnog razmišljanja, između praktične učinkovitosti i moralne savjesti, između rastuće specijalizacije i univerzalne vizije stvarnosti; i osim neočekivanih sukoba između pokoljenja, ocrtao se također drukčiji odnos između muškarca i žene, sa shvaćanjem spolnosti suprotnim predajama držanim doličnim i utvrđenim. S druge strane, afir5

mirala se sve naglašenija težnja za življenjem potpuno sukladno prirodi čovjeka, u priznanju jednakog dostojanstva svake osobe, bez razlike na rasu, spol, ideološko opredjeljenje; natprirodna dimenzija bivala je katkad potamnjena, u korist čisto zemaljskih nada, i odabiri vjerske naravi ne čine se više važnima za čovjekovu istinu. Zbog te složenosti čimbenika – još kaže Gaudium et spes (§ 10) – »sve su brojniji oni koji, suočeni s današnjim razvitkom svijeta, bilo da si postavljaju najdublja temeljna pitanja bilo da ih osjećaju s novom oštrinom: ‘Što je čovjek?’« U posljednjim desetljećima gore spomenuta promjena dodatno je ubrzana, s pitanjima i ponašanjima antropološke naravi, koja zahtijevaju da se o njima ozbiljno promisli. Želja je Crkve – vjerne zapovijedi svoga Gospodina – da se stavi u službu ljudi, izlažući one elemente istine koji podupiru istinski napredak, sukladno Božjem planu. Obraćajući se upravo božanskoj objavi, posvjedočenoj u Svetim pismima, Crkva vrši svoje poslanje, donoseći ljudskim pitanjima i ljudskom istraživanju onu svjetlost koja dolazi od Riječi koja je od Boga nadahnuta, sposobna učiniti da zablista u srcu svih vrijednost, i poziv čovjeka, stvorenog na sliku Božju (Gaudium et spes, § 12).

U taj se pravac smješta inicijativa pape Franje da povjeri Papinskoj biblijskoj komisiji zadaću da pripremi Dokument o biblijskoj antropologiji, kao pouzdanoj osnovi za razvoje filozofskih i teoloških predmeta, u obnovljenoj svijesti da Sveto pismo predstavlja »vrhovno 6

pravilo vjere« (Dei Verbum, § 21) i »dušu svete teologije« (Dei Verbum, § 24).

Dokument koji prikazujemo predstavlja novost i u pogledu sadržaja i u pogledu načina izlaganja. Naime, još nije bilo obavljeno istraživanje koje bi na organski način izložilo sve glavne elemente koji zajedno pridonose da se definira što je čovjek, u Starom i u Novom zavjetu. Teme koje su većinom razrađivane izdvojeno ovdje su harmonizirane u koherentnu cjelinu. To je utemeljeno na izvornom postupku izlaganja, koji je za polazni tekst uzeo temeljno pripovijedanje u Post 2 – 3 (zajedno s drugim opisima početka), zato što novozavjetna literatura i dogmatska predaja Crkve drže temeljnima te svetopisamske stranice. U ovim uvodnim poglavljima sveti pisac ocrtava, na egzemplaran način, iako uglavnom jezgrovito, konstitutivna obilježja ljudske osobe, smještajući je, od početka, u dinamičan proces u kojem ljudsko stvorenje preuzima ključnu ulogu za svoju budućnost. Sve je promatrano u odnosu na djelatnu i ljubaznu Božju nazočnost, bez koje se ne može shvatiti ni narav čovjeka, ni smisao njegove povijesti.

Kao što je ukazano u Uvodu Dokumenta, svaki od važnih elemenata najavljenih u temeljnom pripovijedanju razrađen je potom ponavljajući se u cijeloj biblijskoj literaturi; različite predaje Staroga zavjeta ( u Tori, u mudrosnim spisima i u proročkim zbirkama) i one Novoga zavjeta (u evanđeljima i u poslanicama apostola) zajedno pridonose, svaka na specifičan način, prikazu složenosti ljudskoga lika, koji je predstavljen kao otaj7

stvo koje treba istražiti i kao jedna od divota božanskog djelovanja, koje nadahnjuje neprestano veličanje Stvoritelja (Ps 8).

Nakana ovoga dokumenta je, dakle, ta da pomogne uočiti ljepotu i složenost božanske Objave o čovjeku.

Ljepota potiče na cijenjenje Božjeg djela, a složenost poziva na poduzimanje poniznog i trajnog truda istraživanja, produbljivanja i prenošenja. Predavačima teoloških fakulteta, ali i katehetama i studentima svetih predmeta ovdje je ponuđeno pomagalo, prikladno za promicanje sagledavanja cjelokupnoga božanskog plana, koji je otpočeo s činom stvaranja i ostvaruje se u slijedu vremena, sve do ispunjenja u Kristu, novom čovjeku, koji predstavlja »ključ, središte i svrhu svekolike ljudske povijesti« (Gaudium et spes, § 10). Doista, »otajstvo čovjeka stvarno postaje jasnim jedino u otajstvu utjelovljene Riječi« (Gaudium et spes, § 22) i to je darovano kao pouzdano načelo nade za sve ljude, na putu prema onom Kraljevstvu pravednosti, ljubavi i mira koje svako srce želi i iščekuje.

Kard. Luis Ladaria, S. I. Predsjednik Papinske biblijske komisije 30. rujna 2019., liturgijski spomen svetoga Jeronima

8

P R V O P O G L AV L J E

LJUDSKO BIĆE STVORENO OD BOGA

14. Sveto pismo predstavlja »od početka« (Post 1,1) protagonista svoga narativnog izlaganja; to je Bog, promatran u njegovu kreativnom djelovanju, posebno u njegovu povlaštenom odnosu s ljudskim stvorenjem (’ādām): doista, u Post 1 čovjek i žena predstavljaju vrhunac stvaranja (Post 1,31), dok u paralelnom i komplementarnom opisu u Post 2, ’ādām je prikazan kao prvo Stvoriteljevo djelo, kojemu je sve podređeno. Razumjeti koja je narav i poziv čovjeka zahtijeva posljedično – prema Bibliji – da se izloži na prvome mjestu njegov temeljni odnos s Gospodinom, tako da mu se istraži bogatstvo smisla.

U govoru o Božjem djelovanju kao početku svake stvari, opis u Post 2 ne upotrebljava glagol »stvoriti« (bārā’) koji se pak javlja u prvom opisu (Post 1,1.21.27; 2,3), nego rabi neke njegove sinonime, kao »činiti« (‘āśāh: Post 2,4.18; usp. Post 1,7.16.25-26.31; 2,2-4) i »oblikovati« (yāṣar: Post 2,7.8.19; usp. Iz 29,16; 43,7; 45,18; 25

64,7; Jr 10,16; Am 4,13; Ps 95,5). Biblijski tekst, kako je rečeno, jamačno pridaje posebnu važnost stvaranju čovjeka; ne treba ipak zanemariti važnost svih drugih stvarnosti koje je Stvoritelj proizveo, koje se spominju u drugim tekstovima kao predmet mudrosnog istraživanja (Job 38–41), zadivljujućeg čuđenja (Sir 42,15– 43,33), kontemplacije i veličanja (Ps 8; 104).

15. U Post 2 – u opisu koji, kao što je rečeno u Uvodu, služi kao vodiljni tekst našega razlaganja – Bog je subjekt dvaju kreativnih čina u odnosu na ’ādāma: »oblikovati« (r. 7a) i »udahnuti« (r. 7b). Ova dva čina određuju artikulaciju ovoga poglavlja, koje će obrađivati dva čovjekova konstitutivna aspekta: s jedne strane, njegovo podrijetlo »iz praha zemaljskog«, i, s druge strane, njegovo »živo biće« po božanskom »dahu«.

Prvi motiv, onaj prolaznosti ljudskoga bića, proživljavan je u suvremenome zapadnom društvu s osjećajima tjeskobe i pobune, katkad također s cinizmom ili očajanjem; u drugim kulturama razvio je osjećaj fatalizma i rezignacije. Drugi motiv, koji ukazuje koja je specifična kvaliteta ljudskoga stvorenja, u filozofiji je poprimio spekulativan razvoj pomoću pojma duše i duha; danas, s napredovanjima neuroznanosti, postoji opasnost svođenja osobe na jednostavni funkcionalni organizam, protumačen pojmovima kemije i biologije. Biblijska tradicija ima važnu poruku za priopćiti i u pogledu ljudske konačnosti i u pogledu duhovne vrijednosti čovjeka; potrebno je s tim u vezi, ipak, uvijek imati na umu odnos prema Stvoritelju, jer bez to26

ga izvornog odnosa nije moguće protumačiti otajstvo ljudskoga stvorenja.

Post 2,4-7 4

Kad je Gospodin Bog sazdao nebo i zemlju, 5još nije bilo nikakva poljskoga grmlja po zemlji, još ne bijaše niklo nikakvo poljsko bilje, jer Gospodin Bog još ne pusti dažda na zemlju i nije bilo čovjeka da zemlju obrađuje. 6Ipak, voda je izvirala iz zemlje i natapala svu površinu zemaljsku. 7Gospod Bog napravi čovjeka od praha zemaljskog i u nosnice mu udahne dah života. Tako postane čovjek živa duša.

16. U tom opisu stvaranja, prva tvrdnja pripovjedača ukazuje da, u početku, nije bilo nikakve vegetacije (rr.

4b-5a); ta manjkavost obrazložena je nedostatkom kiše i nadasve odsutnošću čovjeka (’ādām) sposobnog obrađivati zemlju (’ădāmāh) (r. 5b). Tako se želi reći da bez čovjeka nemaju smisla druge stvorene stvarnosti. Osim toga, igra riječima između ’ādām i ’ădāmāh, [koji se u nekim jezicima prevode] s »human/ljudski« i »humus/zemlja«, upućuje na tijesnu povezanost između ljudskoga (zemaljskoga) bića i zemlje; ta konstitutivna relacija, promatrana ponajprije u svome funkcionalnom aspektu (u zadaći obrađivanja), potom je precizirana pomoću upućivanja na podrijetlo čovjeka (’ādām), ustvrđujući da ga je Gospodin Bog »oblikovao« od »praha [uzetog] od tla (’ădāmāh)« (r.

7). Na taj način biblijski pripovjedač smješta »zemaljsko« stvorenje u mjesto svoga postojanja, sukladno izreci: »Ne27

bo je nebo Gospodnje, a zemlju dade sinovima čovječjim« (Ps 115,16); u isto vrijeme, od početka se aludira na nepostojanost ljudskoga bića, na njegovu krhkost, na njegovu smrtnu dimenziju, koja je – kao što ćemo vidjeti – također posvjedočena u drugim biblijskim tekstovima, gdje je prah često povezan s konačnošću i sa smrću (Post 3,19; 18,27).

Božje ruke i duh su ti koji daju koheziju i život onomu što je prolazno, krhko i nepostojano (Post 2,7b).

17. U ovom smislu, slika lončara, na koju podsjeća glagol »oblikovati« (yāṣar), upotrijebljen da opiše djelo Gospodnje, podsjeća zacijelo na obzirnost pokreta i krajnju pozornost stvoritelja prema stvorenju koje je on oblikovao (Iz 29,16; Jr 18,1-6; Sir 33,13). To dovodi čitatelja do prihvaćanja temeljne istine: iako je stvoren polazeći od zemlje i načinjen radi nje, ljudsko biće nije jednostavno dijete zemlje, niti je rezultat slučaja, jer svoj početak i svoj poziv ima u ljubaznom projektu Boga, stvoritelja i spasitelja.

Takva istina je izrečena – pomoću drukčije terminologije – također u prvom opisu stvaranja, gdje se, po glagolu bārā’ (stvoriti), koji je ponovljen tri puta u vezi s čovječanstvom (Post 1,27), očituje jedincata narav ljudskoga bića u odnosu na ostatak stvorenoga svijeta, kao da je Bog, po tom djelu, stvorio nešto potpuno novo. U prilog ovomu tumačenju treba uočiti, s jedne strane, da biblijski pripovjedač čitatelja čini sudionikom tajne božanske odluke (»Načinimo čovjeka [’ādām]«: Post 1,26), što je znak narativnog zaokreta od velike važnosti; s druge strane, rečeno je da je čovječanstvo stvoreno na kraju šestoga dana, nakon što je Bog sve pripravio za njega, ta28

ko da se ono pojavljuje kao remek-djelo stvorenja koja je stvorio Bog. 18. U Post 2, nakon prvog čina oblikovanja čovjeka od praha (služeći se vjerojatno »vodom koja je izvirala iz zemlje«: r. 6), opis spominje drugu božansku radnju: »On mu u nosnice udahne dah života (nišmat ḥayyîm) i čovjek postane živa duša (nepeš ḥayyāh)« (r. 7b). Ovaj »dah života« nije jednostavno disanje koje dopušta ljudskome biću da živi; činjenica da o životinjama, koje su također oblikovane od zemlje (Post 2,19), nije rečeno da ga posjeduju, vodi čitatelja prema drugom tumačenju: ovaj posebni »dah života« ustanovljuje temeljnu razliku između životinjskog svijeta i ljudskih bića; ona mogu živjeti samo prihvaćajući božanski dah, i primajući ga oni bivaju promaknuti u jedincat položaj. No, kao što ćemo vidjeti, također druge karakteristike razlikuju ljudsko biće od drugih stvorenja s kojima ono treba živjeti u skladu: čovjek, privilegirani sugovornik Božji, čuvar posebnog poslanja (Post 2,15) korisnik je onoga božanskog dara koji ga čini bićem odnosa (Post 2,18.22-24), obdarenog riječju (Post 2,20.23), slobodom i odgovornošću.

Konačnost i veličina karakteriziraju dakle viziju biblijskih pisaca s obzirom na ljudsko biće, priznato kao stvorenje, dakle ne stvoritelj samoga sebe, povezano s prahom i zemljom, krhko i ugroženo smrću, a ipak povezano sa svojim Stvoriteljem posebnom i jedincatom relacijom. Stvorenje među drugim stvorenjima, ljudsko biće je ipak u odnosu odgovornosti prema drugim bićima koja su dio njegova svijeta: i to je njegova veličina.

29

SADRŽAJ

PREDSTAVLJANJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

UVOD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5 9

Što je čovjek? ........................................................................

Putovanje kroz biblijsku antropologiju .......................................

Neka hermeneutička načela ...............................................

Poslušnost Riječi Božjoj .................................................

Sveukupnost Pisma ....................................................... Čovjek u relaciji ............................................................ Čovjek u povijesti ..........................................................

Za usmjeravanje čitanja Dokumenta ...................................

Duh Dokumenta ...............................................................

10 13 13 13 16 20 21 22 24

Prvo poglavlje LJUDSKO BIĆE STVORENO OD BOGA . . . . . . . . . . . . 25 Post 2,4-7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 1. LJUDSKO BIĆE NAČINJENO OD ZEMLJE . . . . . . . . . . 33 Iskustvo ljudske prolaznosti ..................................................... 33 Narod Izraelov u pustinji ......................................................... 39 Molitva smrtnoga čovjeka ....................................................... 42 Bog obznanjuje put života ....................................................... 45 Protiv bezumne ljudske oholosti ...........................................45 Obećanje života ................................................................. 47 Pomoć Isusa Nazarećanina ljudskoj slabosti .............................. 48 Pavlovska pohvala slabosti i nada u uskrsnuće .......................... 54 Hvastati se slabošću .......................................................... 54 Nada u uskrsnuće tijela ..................................................... 56

467

2. »BOŽANSKI« DAH U ČOVJEKU . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Čovjek na sliku živoga Boga (Post 1,26-27) ............................. Čovjek pastir živih ............................................................ Čovjek pozvan rađati život ................................................. Čovjek kao sin Božji .......................................................... Čovjek odgovoran za život .................................................. Čovjek može/treba biti »kao Bog« u vršenju pravde ...................

Mudrost posrednica života i suverenosti .................................. Čovjek Božji .........................................................................

Kralj po srcu Božjemu .......................................................

Proroci, ljudi Božji ............................................................

Molitvena meditacija o čovjeku »okrunjenom slavom i čašću« ....

Isus iz Nazareta, istinski čovjek, slika Božja .............................

Kršćanin, slika Božja .............................................................

Zaključak .............................................................................

59 61 62 64 64 67 69 71 72 73 75 77 81 83

Drugo poglavlje LJUDSKO BIĆE U VRTU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Post 2,8-20 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 1. HR ANA ZA ČOVJEK A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Hrana kao božanski dar ......................................................... 95 Odabrati ispravnu prehranu .................................................. 101 Želja za životom: od zemaljskog jela do duhovne hrane ............. 104 Zahvalno veličanje ............................................................ 105 Prošnja za duhovnu hranu ................................................. 106 Proroci pozivaju na dijeljenje i najavljuju eshatološku gozbu ....... 107 Proročki opis .................................................................... 108 Proročke riječi .................................................................. 110 Kruh darovan po Kristu .......................................................... 113 Kruh svagdanji ................................................................. 113 468

Hrana u vjerskim obredima ............................................... 115 Duhovna hrana ................................................................ 118 Hrana u životu kršćanskih zajednica ....................................... 119 U potrebi ........................................................................ 119 Zajednički objed .............................................................. 120

2. ZADAĆA R ADA POVJERENA ČOVJEKU . . . . . . . . .

123

Rad i njegovi zakoni ............................................................. 131 Problemi povezani s radom ............................................... 131 Propisi o radu ................................................................. 134 (1) Subotnja zapovijed ................................................. 134 Nedjelja, dan Gospodnji .............................................. 138 (2) Zakoni koji štite zaposlenike ................................... 139 (3) Propisi o službama od javne koristi .......................... 140 (4) »Služenje« namijenjeno Bogu .................................. 141 Rad i molitva ........................................................................ 141 Potreba i granice ljudskoga rada ............................................. 143 Ljudski rad i božansko »djelo« ................................................ 149 Djelovanje ljudi ................................................................ 149 Djelovanje Božje .............................................................. 153 Rad, služenje, služba ............................................................. 156 Pavlov apostolski rad ............................................................. 158

3. ŽIVOTINJE U POMOĆ ČOVJEK A . . . . . . . . . . . . . . 161 Pomoć za život ..................................................................... 162 Pomoć za postati mudrima .................................................... 166 Životinje poučavaju .......................................................... 166 Otajstvo života posvjedočeno životinjskim svijetom .............. 168 Životinje kao znak djelovanja Božjeg .................................. 169 Pomoć u drevnom bogoštovlju ................................................ 172 Zaključak ............................................................................. 175

469

Treće poglavlje LJUDSKA OBITELJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Post 2,21-25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 1. LJUBAV IZMEĐU ČOVJEK A I ŽENE . . . . . . . . . . . . 189 Pjesma ljubavi .....................................................................

Ljepota ...........................................................................

Uzajamno traženje i želja zajedništva ................................

Jedincati odnos ...............................................................

Krhka ljubav, koju treba čuvati ..........................................

Svečanost ......................................................................

Pjesma ljubavi postaje molitva ..............................................

Procjenjivanje mudraca i njihove opomene ..............................

Bračno zajedništvo u ljudskoj povijesti: problemi, propisi, prijestupi .......................................................................

A) Problematični aspekti .................................................

Poligamija .................................................................. »Mješoviti« brakovi .....................................................

Rastava .....................................................................

B) Prijestupni modaliteti ..................................................

Incest ........................................................................

Preljub ......................................................................

Prostitucija .................................................................

Homoseksualnost ........................................................

Bračno sjedinjenje u proročkoj perspektivi ..............................

Isusov primjer i naučavanje ...................................................

Isus i žene .....................................................................

Celibat radi kraljevstva Božjega ........................................

Pavlovo poučavanje ..............................................................

O braku .........................................................................

O celibatu ......................................................................

470

189 190 191 193 193 194 195 197 204 205 206 208 210 220 220 222 224 226 239 242 242 244 246 247 253

2. LJUBAV IZMEĐU RODITELJA I DJECE . . . . . . . . . . 256 Dužnosti roditelja i djece prema Zakonu .................................

Pravilnik o roditeljima .....................................................

Pravilnik za djecu ...........................................................

Pouka mudraca Izraelovih .....................................................

Glas proroka ........................................................................

Isusov primjer i poučavanje ...................................................

Pastoralne upute apostolske predaje ......................................

265 266 269 273 278 282 285

3. BR ATSK A LJUBAV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294 Povijest naroda ....................................................................

Imperijalizam i kraljevstvo Božje .......................................

Izrael, narod braće ...............................................................

Solidarni narod ...............................................................

Narod u ratu ..................................................................

Pouka mudraca ...................................................................

Bratstvo i neprijateljstvo u molitvi Psalama .............................

Poruka proroka ....................................................................

Isus i njegova »braća« ..........................................................

Bratska zajednica kršćana ....................................................

Zaključak ............................................................................

301 303 306 308 312 322 324 329 331 334 340

Četvrto poglavlje LJUDSKO BIĆE U POVIJESTI . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 1. ČOVJEK POD ZAKONOM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347

Post 2,16-17 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 Božanska naredba na početku povijesti naroda Izraelova ..........

Savez i Zakon .................................................................

Pripovijedanje i Zakon .....................................................

Dar Zakona ....................................................................

354 355 356 356 471

Zakon u mudrosnim predajama .............................................

Gospodinove naredbe, predmet molitve ..................................

Proroci, navjestitelji i tumači Tore ..........................................

Isus i Božje zapovijedi ..........................................................

Pavao i Zakon ......................................................................

364 368 373 377 380

2. POSLUŠNOST I PRIJESTUP . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385

Post 3,1-7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386 Prijestup i poslušnost u povijesti ljudi .....................................

Umnožavanje zla ............................................................

Prisutnost »pravednika« ...................................................

U povijesti Izraela ...........................................................

Doprinos mudrosnih predaja ..................................................

Napast i/ili kušnja ...........................................................

Nepravednici ..................................................................

Nema nikoga tko je pravedan pred Bogom ........................

Strogi pogled proroka ...........................................................

Potpuna nevjernost .........................................................

Svi su uključeni ..............................................................

Prihvaćanje božanske poruke u molitvi ...................................

Isus, Pravednik koji spašava ..................................................

Potreba obraćenja ...........................................................

Nadvladavanje napasti ....................................................

Pobjeda nad Sotonom .....................................................

Opravdanje ostvareno po Kristu .............................................

Svi su grešnici ................................................................

Krist opravdava ...............................................................

394 395 397 399 400 401 403 404 406 408 408 410 411 412 413 415 416 416 417

3. BOŽJI ZAHVAT U POVIJESTI GREŠNIK A . . . . . . . . 419

Post 3,8-24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420 (1) Razgovor između Boga i ljudi (rr. 8-13) ....................422 (2) Dekreti koje je izdao Gospodin (rr. 14-19) ................ 423 (3) Izvršne mjere (rr. 20-24) ........................................ 427

472

Svjedočanstvo Zakona i Proroka ............................................

Cikličko kretanje .............................................................

Napredak povijesti i njezino ispunjenje .............................

Povijest viđena očima Izraelovih mudraca ...............................

Spasonosni put u molitvi .......................................................

Dolazak milosrđa u Isusovoj osobi ..........................................

Krist objavljuje Očevo milosrđe .........................................

Univerzalno spasenje ............................................................

Zaključak ............................................................................

430 441 444 447 449 451 452 456 458

ZAKLJUČAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461

473

Dokumenti 194

140 kn

ISBN 978-953-11-1671-8