Vodič kroz Beograd

.....

autor teksta i urednik

Qubica ]orovi} .....

grafi~ko oblikovawe

Du{an Pavli} .....

lektor

Violeta Babi} .....

izdava~

Š Kreativni centar, 2006 Beograd, Gradi{tanska 8 tel. +381 11 38 20 464 +381 11 38 20 483 +381 11 24 40 659 e-mail: info@kreativnicentar.co.yu www.kreativnicentar.co.yu .....

za izdava~a

Qiqana Marinkovi}, direktor .....

tipografsko oblikovawe znakova abc

12U

Duxilend /Du{an Pavli} i Slobodan Miladinov/

Beorama ITC /Slobodan Miladinov/

.....

priprema za {tampu Neboj{a Miti} .....

{tampa Grafiprof .....

tira` 3000 primeraka ISBN 86 - 7781 - 057 - 9

bac SADR@AJ

b

BEOGRAD ‡ LEGENDA I STVARNOST g

b

strana 8

IME BELOG GRADA g

strana 9

b

BEOGRADSKI PROSTOR g

b

strana 10‡14

SLAVA BEOGRADA g

b

strana 15

BEOGRAD KROZ VREME g

strana 16‡43

1 BEOGRADSKA TVR\AVA I

KALEMEGDAN

g

strana 44‡69

2 STARI BEOGRAD g

strana 70‡93

3 DOR]OL I BEOGRADSKI RT g

strana 94‡109

4 TRG REPUBLIKE I

SKADARLIJA g

4

strana 110‡127

b 5 USPON BEOGRADA g

strana 128‡151

6 KA TA[MAJDANU... g

strana 152‡171

7 VELIKI KRUG OKO SLAVIJE g

strana 172‡189

8 RAKOVICA,

TOP^IDER, SEWAK... g

strana 190‡205

9 SUN^ANI BEOGRAD g

strana 206‡223

0 ZEMUN g

strana 224‡249

c

SAOBRA]AJ BEOGRADA

c

MUZEJI, GALERIJE...

c

BIBLIOGRAFIJA

D

strana 266‡268

c

O

D

strana 269‡279

c

INDEKS

D

D

strana 250‡257

strana 258‡265

ILUSTRACIJAMA...

LI^NIH IMENA

D

strana 280‡284

5

b d PLAN BEOGRADA

10 D

09 D

S

A

V

A

09 D

BEOGRADSKA TVR\AVA I KALEMEGDAN STARI BEOGRAD

DOR]OL I BEOGRADSKI RT

TRG REPUBLIKE I SKADARLIJA

USPON BEOGRADA

KA TA[MAJDANU...

VELIKI KRUG OKO SLAVIJE

RAKOVICA, TOP^IDER, SEWAK...

SUN^ANI BEOGRAD

ZEMUN

6

09 D 03 D

01 D

D U N A V

04 D 02 D 09 D

06 D

05 D

07 D 08 D

09 D

08 D

08 D

09 D 7

b BEOGRAD ‥ LEGENDA I STVARNOST

Beograd je znamenit evropski grad ~iji se bedemi uzdi`u na rtu iznad u{}a reke Save u Dunav.

Po legendi, wegove zidine doti~e jedna od ~etiri rajske reke. Drevni Istar (anti~ko ime Dunava) povezuje podru~ja ~uvenih gradova ~ija imena po~iwu na slovo B: Be~, Bratislavu, Budimpe{tu, Beograd, Bukure{t, Brailu...

Grad Beograd je despot Stefan Lazarevi}, prosve}eni srpski vladar (vidi turu 1 ta~ku P), posvetio Presvetoj Bogorodici 1403. godine, kao {to je zapisano u posebnoj poveqi, sa~uvanoj u delu Konstantina Filozofa, wegovog biografa.

U toku vekovnih migracija sa Istoka, Beograd je bio i ostao jedna od najva`nijih kapija prema Zapadu. Nastajao je i nestajao, zajedno sa svojim graditeqima i osvaja~ima, obezbe|uju}i prohujalim imperijama strate{ko upori{te, a ponekad i vladare.

Retka su gradska sredi{ta Evrope koja su tokom svog dugog trajawa bila toliko puta ru{ena i ponovo gra|ena, ~esto na na~in bitno razli~it od prethodnog. Zato dana{wi Beograd i li~i na ledeni breg. Kao da je samo jedna desetina wegove vrednosti i lepote vidqiva povr{nom posmatra~u. Devet desetina je skriveno u se}awima, pisanim i nepisanim, u otkucajima bila svih onih koji su hodali wegovim ulicama. Ovaj jedinstveni grad zato stostruko uzvra}a svakom ko mu posveti i malo pa`we.

Upoznajte svoj grad, upoznajte ono {to je bilo, ne biste li boqe shvatali ono {to jeste, ono {to }e biti, ne biste li upoznali sebe. Ne dozvolite da prolazite a da ne vidite, da prolazite a da ne znate...

Vodi~ predstavqa deset razli~itih pristupa Beogradu. Svaka ponu|ena {etwa traje oko tri sata i pru`a zadovoqstvo istovremenog putovawa kroz prostor i vreme, du` ulica, trgova i parkova, ali i kroz ustanove kulture, muzeje i galerije.

Svako va{e interesovawe udahnu}e novi `ivot spomenicima Beograda a vama }e, verujemo, svaki dan koji posvetite ovom gradu biti nezaboravna pouka, ali i zadovoqstvo.

8

b IME BELOG GRADA

Anti~ki

izvori pomiwu najstarije poznato ime naseqa ‡ Singidunum. Smatra se da je slo`eno od da~kog plemenskog imena Singi i keltske re~i dunum, {to zna~i “utvr|ewe”, odnosno “grad”. Ovo tuma~ewe ukazuje na dva razli~ita etni~ka korena i zasnovano je na verovawu da su raniji stanovnici ove oblasti bili Singi, a da je ime naseqa nastalo kada su se naselili Kelti i pome{ali se sa starosedeocima.

Ovaj naziv se zadr`ava i kroz period rimske vladavine.

Podelom carstva 395. godine, Singidunum je pripao Isto~nom carstvu, odnosno Vizantiji, a ime grada je dobilo gr~ki prizvuk, Singidunum postaje Singidon.

Tokom VI veka, koriste}i slabosti u odbrani vizantijske granice, Sloveni sve ~e{}e prelaze Dunav i naseqavaju ovo podru~je. Zidan u kamenu, grad koji se ukazivao uzdignut nad vodenim povr{inama nazvan je Beli Grad.

Mnoge dr`ave i vlastodr{ci su se smewivali u burnoj istoriji Beograda, ali on vi{e nije mewao svoje ime koje je prvi put zvani~no pomenuto u pismu rimskog pape Jovana VIII bugarskom knezu Borisu, 16. aprila 878. godine.

U slovenskim rukopisima Beograd se pomiwe u vi{e dokumenata od XI do XV veka. Najzna~ajniji je pomen u @itiju Svetog Klimenta Ohridskog, nastalom u XI ili po~etkom XII veka, u kome ~itamo kako je Beograd prihvatio i ugostio begunce iz Moravske, nosioce slovenske pismenosti, u~enike slovenskih apostola, Svetog ]irila i Svetog Metodija (886. godine).

Beograd se od XVI do XIX veka pomiwe pod mnogim imenima, na raznim jezicima: Alba Graeca, Alba Bulgarica, Bello grado, Nandor Alba, Griechisch Weissenburg, Castelbianco…

Svi ovi nazivi su prevod slovenske re~i Beograd.

Grad koji je pretrpeo bezbroj velikih sukoba i bitaka na svojim bedemima, jedan od najstarijih gradova Evrope, zaslu`io je tokom vekova i mnoge simboli~ne nazive. Najpoznatiji su: Ku}a ratova, Breg borbe i slave, Breg za razmi{qawe, Ku}a slobode...

9

b BEOGRADSKI

PROSTOR

GEOGRAFSKI POLO@AJ o

Beogradske geografske okoordinate su: 44 49' i 14'' severne geografske {irine i 20 27' 44'' isto~ne geografske du`ine.

(Ove koordinate se mogu pro~itati i na obele`ju koje se nalazi ispred Srpske akademije nauka i umetnosti, vidi 2/L).

Po svom polo`aju, Beograd je raskrsnica puteva Isto~ne i Zapadne Evrope, puteva koji moravsko-vardarskom i ni{avsko-mari~kom udolinom vode do Egejskog mora, u Malu Aziju i na Bliski istok.

GRADSKE OKOSNICE su pravci: ju`ni (kragujeva~ki put) Kalemegdan ‥ Terazije ‥ Slavija...

isto~ni (smederevski, ranije carigradski drum) Bulevarima Mihaila Pupina (Novi Beograd) i kraqa Aleksandra...

zapadni (obrenova~ki, odnosno {aba~ki put)

UDAQENOST BEOGRADA od evropskih gradova

10

Beograd le`i na Dunavu, plovnom putu koji povezuje zapadnoevropske i sredwoevropske zemqe sa zemqama jugoisto~ne i isto~ne Evrope.

Zbog rotacije Zemqe oko svoje ose, razne ta~ke na wenoj povr{ini putuju kroz prostor razli~itim brzinama, zavisno od svoje geografske {irine. Najbr`e se kre}u mesta na ekvatoru, na primer grad Kito u Ekvadoru, i to brzinom od 463,8 m/s. Kako se Beograd nalazi na geografskoj {irini od pribli`no 45 stepeni, to je wegova brzina kretawa kroz prostor oko 329,1 metara u sekundi.

POVR[INA U`e podru~je grada, wegov urbani deo, obuhvata povr{inu od 36 km2, dok je teritorija grada oko deset puta ve}a i iznosi oko 322 km2.

Obim {ire gradske teritorije je 427 km. Najve}a du`ina po pravcu sever‡jug je 92,98 km, a po pravcu istok‡zapad 67,50 km2.

Administrativno je podeqen na 16 op{tina: ‡ 6 gradskih (Vra~ar, Zvezdara, Novi Beograd, Rakovica, Savski venac i Stari grad) ‡ 4 me{ovite (Vo`dovac, Zemun, Palilula i ^ukarica) ‡ 6 prigradskih (Barajevo, Grocka, Lazarevac, Obrenovac, Mladenovac i Sopot).

Najve}a op{tina je Palilula, a najmawa Vra~ar.

Stari grad

Zemun

Vra~ar

Savski venac...

11

b BEOGRADSKI

PROSTOR

Beogradske op{tine obuhvataju 158 naseqa sa 1470 ulica duga~kih 1877 km (podaci iz 1984. godine).

Najdu`a ulica je Bulevar kraqa Aleksandra (8230 m), a najkra}a Usko~ko soka~e kod Kalemegdana (36 m).

REQEF Beograd se nalazi na nadmorskoj visini od 116,75 metara, na karakteristi~nom bre`uqkastom rtu, krajwem severnom delu pobr|a [umadije, izme|u Ostru`nice i Grocke. Rt na kojem je nastalo naseqe nalazi se iznad samog u{}a Save u Dunav.

Severno od Save i Dunava se prostire Panonska nizija sa prvim uzvi{ewem na pedeset kilometara (planina Fru{ka gora, visoka 539 metara). Na jugu se nalaze blago zatalasane povr{ine [ u m a dije, pri ~emu su najvi{e ta~ke Avala (vidi 9 / !) sa 511 metara visine i Kosmaj, sa 628 metara.

Plasti~nost beogradskog reqefa ~ini da se Beograd prostire preko mnogih brda: Vra~ara, Lekinog brda, Zvezdare, Dediwa, Banovog brda, Top~iderskog, Kanarevog, Julinog, Petlovog brda...

Najvi{a ta~ka na u`em gradskom podru~ju je hram Svete Trojice na Torlaku (Vo`dovac) 303,1 m, a na {irem gradskom podru~ju je najvi{i Kosmaj (Mladenovac) sa 628 m.

Najni`u kotu ima Ada Huja, 70,15 m.

Samo u{}e Save u Dunav je na nadmorskoj visini od 68 metara. Figura Pobednika na Kalemegdanu (vidi 1/M ) je na visini 113,6 metara ‥ tako da je na samom rtu visina brda iznad reke preko 40 metara.

RE^NI SLIV Pored velikih reka koje proti~u kroz beogradsku oblast, sa razvo|a koje ~ini granicu okoline Beograda prema [umadiji polaze i Top~iderska, Bole~ka, Begaqi~ka i Ostru`ni~ka reka koje se ulivaju u Savu i Dunav.

Du`ina re~nih obala Beograda je 225 km, od ~ega je 161 km na u`em podru~ju grada. Na tom podru~ju se nalazi 16 re~nih ostrva, od kojih su najpoznatija ‥ Ada Ciganlija, Veliko ratno ostrvo i Gro~anska ada.

12

Prose~na temperatura je 11.900 Najni`a temperatura u Beogradu je zabele`ena 10. januara 1893. godine ‥26.20C 0 a najvi{a 9. septembra 1946. godine +41.8 C

KLIMA Beograd i wegova okolina imaju umerenokontinentalnu klimu sa ~etiri godi{wa doba. Jesen je sa puno sun~anih intervala takozvanog mihoqskog leta du`a od kratkog i ki{ovitog prole}a. Zima nije tako o{tra. Leta naglo nastupaju.

Razlika sredwih temperatura najhladnijeg i najtoplijeg meseca je 22,50C. Prose~no osun~avawe iznosi 2.096 ~asova godi{we.

Du`ina zadr`avawa sne`nog pokriva~a je 30 do 44 dana, a wegova prose~na debqina iznosi 14 do 25 cm.

U Beogradu u proseku ima 139 dana sa padavinama, od kojih 27 sa snegom. Najobilnije padavine su u maju i junu, a najmawe u februaru. Naj~e{}e su jednodnevne ki{e. Sredwa koli~ina ukupnih godi{wih padavina za Beograd je u XX veku 667,9 mm godi{we.

Najkarakteristi~niji beogradski vetar koji donosi vedro i suvo vreme je jugoisto~ni ili isto~ni, poznatiji kao ko{ava.

Ko{ava duva tri, sedam ili dvadeset jedan dan, prose~nom brzinom od 25 do 43 km/~, a u pojedinim udarima mo`e dosti}i 130 km/~.

Ko{ava naj~e{}e duva u jesen ili u zimu, provla~e}i se kroz dunavsku klisuru \erdap, i to kada je nad Ukrajinom i Besarabijom visok vazdu{ni pritisak, a nad Jadranom nizak!

PRIRODNA BOGATSTVA Kao i u celom Podunavqu, oko Beograda postoje povoqni uslovi za razvoj svih biqnih kultura ‥ po~ev od `itarica i industrijskog biqa do vo}a i povr}a.

Grad se nalazi u jednoj od najplodnijih poqoprivrednih oblasti Srbije.

13

b BEOGRADSKI PROSTOR

Obe reke oko Beograda su plovne, bogate raznovrsnom ribom i re~nim nanosima.

Rudna bogatstva Beograda, iako vekovima iskori{}avana, tako|e su obilna i raznovrsna. Danas je osnovni privredni potencijal u bogatim le`i{tima lignita.

U najstarijim avalskim rudnicima je otkriven zelenkasti mineral avalit, koji je i nazvan po svom nalazi{tu (vidi 9/!).

STANOVNI[TVO Prema popisu iz 2002. godine u Beogradu `ivi 1.576.124 stanovnika.

Prema broju stanovnika, najve}a op{tina je Novi Beograd (217.773), a najmawa Sopot (23.900).

PRESTONICA Beograd je glavni grad Republike Srbije.

14

b SLAVA BEOGRADA

Grad Beograd kao svoju krsnu slavu slavi veliki hri{}anski praznik Vaznesewe Gospodwe ‡ Spasovdan.

Svake godine (ponovo od 1992. godine), u {esti ~etvrtak po Uskrsu, iz Vaznesenske crkve (vidi 5/$), koja ~uva gradsku slavu, polazi sve~ana litija ve} ustaqenom trasom.

Prvo stajawe, molitvu za zdravqe Beogra|ana, litija ima kod Terazijske ~esme (vidi 5/E), drugo stajawe je kod Saborne crkve (vidi 2/(), uz molitvu za po{tedu od stradawa, mir i napredak, a tre}e stajawe, uz molitvu za pokoj du{a svim palim junacima Beograda, jeste u dvori{tu Vaznesenske crkve, ispred granitnog krsta (vidi 5/$).

Litija pronosi barjak od crvenog brokata, na kome je sa jedne strane ikona Vaznesewa Gospodweg i zapis zlatnim slovima: “Op{tina grada Beograda 1938”, a sa druge strane ikona Svete Petke i poruka: Ko krsno ime slavi ‡ onom i poma`e!

15