Reisbijlage Krant van de Aarde 2-2019

REIZEN Bijlage | Krant van de Aarde |April 2019

THEMA WATER

REPORTAGE

De magische rivieren van Botswana

DICHTBIJ

ACTIEF

Wandelen over lange8x de mooiste meren van Europa afstandspad Rheinsteig

R2

Colofon

“Water is the driving force of all nature�

Leonardo da Vinci

4

Colofon

hoofd- & eindredactie: Angelique van Os Redactie & bijdragen: Angelique van Os, Yvonne Koop, Lynsey Dubbeld, Leonie Kohl.

Vormgeving: Celina Koekenbier Beeld: Henk Bothof, archief toeristenbureaus & WWF. Coverfoto: Henk Bothof Sales & Uitgever: Albert Poutsma De reisbijlage is een uitgave van Krant van de Aarde.

8

10

Inhoudsopgave

R3

Reisbijlage Krant van de Aarde | April 2019

Inhoudsopgave 4 8 x De mooiste meren van Europa 8 Epen Bronnenland 10 Betoverd door de weg van water

13

12 Europa’s eerste onderwaterrestaurant 13 Divers Zürich 16 In en om het water in duurzame mode 18 Het ‘A mazonegebied’ van Europa

18

21 Coverstory: Paradijselijk Botswana omarmd door waterkracht 28 Het zout koninkrijk van de Afar

Sinds 1989 toonaangevend in betaalbare, creatieve en duurzame vakanties in de Franse Vogezen

21

Lekker luieren en een boek lezen of deelnemen aan een van de vele cursussen en workshops met onder andere de thema's: yoga, wandelen, zingen, dansen, keramiek, massage, paarden, kruiden, koken, beeldhouwen, mozaïeken.

Voor kinderen o.a. het Kinderfestival van 12 t/m 16 aug. 2019 Voor algemene informatie en meewerken:

www.ecolonie.eu

8x de mooiste meren van Europa We want more!

Foto: Bigstock

Tips dichtbij

R5

Water, water en nog eens water. In de woestijn snak je er naar, aan zee is de turquoise kleur soms letterlijk oogverblindend en in regenachtige gebieden kun je die nattigheid wel vervloeken. Maar alle uitgedroogde kelen, soppende voeten en ander leed zijn vergeten als je deze mooie meren van Europa hebt bereikt. De beste manier om ze te ontdekken is natuurlijk vanaf het water. En aan de oevers valt er ook genoeg te genieten. Zie je jezelf al zitten met een lekker natje en een droogje?

Tekst: Yvonne Koop

LAUWERSMEER, NEDERLAND Het Nationaal Park Lauwersmeer is in 2016 officieel uitgeroepen tot Dark Sky Park: een gebied waar het ’s nachts nog echt donker is. En waar bezoekers ‘s nachts welkom zijn om die duisternis te beleven. De benoeming voor het Lauwersmeer was bijzonder, omdat Nederland een van de landen is met de meeste lichtvervuiling ter wereld. Bijna overal is wel nachtelijke verlichting. Dat is schadelijk voor mens en natuur. Kunstlicht kan ons slaapritme verstoren en het gedrag van nachtdieren zoals vleermuizen beïnvloeden. Tijdens excursies van Staatsbosbeheer is te zien hoe de natuur floreert in het nachtelijke duister. Je kunt tijdens die excursies bijvoorbeeld speuren naar nachtvlinders en sterrenbeelden kijken.

Ook overdag is er genoeg te doen op en rond het Lauwersmeer, dat volgens de grote Europese boekingssite Skyscanner behoort tot de dertien mooiste meren van Europa. De website roemt de wildernisachtige natuur en het uitgerekte landschap, de ligging aan de Waddenzee, de surf- en zeilmogelijkheden en de ‘ongekende Foto: eropuitinfriesland.nl

MEER VAN TRASIMENO, ITALIË Bij meren in Italië denk je gelijk aan het Gardameer. Het Meer van Trasimeno is echter veel groter, mooier en centraal gelegen, tussen Florence en Rome. Ook ligt het vlakbij prachtige steden als Siena, Arezzo, Perugia, Assisi, Orvieto en Gubbio.

Het Parco del Lago Trasimeno is het grootse van de zes regionale parken in Umbrië. Het biedt een fraai overzicht van het leven op en rond een van de belangrijkste wetlanden van Europa, vanwege de vele bijzondere dieren-, planten- en vissoorten die hier te vinden zijn. De ‘La Valle’ Oasis is het interessantste deel van het Trasimeense Meer.

De ondiepe wateren en de uitgebreide rietvelden bieden een perfect broedgebied voor duizenden vogels langs hun jaarlijkse migratieroutes. Het vroegere militaire vliegveld Aeroporto Eleuteri is tegenwoordig een ongerept groen gebied van honderd hectare, waar vandaan diverse wandelen fietsroutes starten langs de oevers van het meer. Vanaf strategisch geplaatste uitkijkpunten zijn de flora en fauna zowel op het land als over het water goed te observeren. In het meer liggen drie eilanden waarvan Isola Polvese de grootste

is. Hierop zijn een aantal fraaie kerken en een onlangs gerestaureerd middeleeuws kasteel te vinden. Bezoek zeker ook een paar dorpjes en stadjes die in de omringende regio van het meer liggen. Sommigen hebben het predicaat mooiste stadje van Italië gekregen, zoals Castiglione del Lago en Panicale.

Bereikbaarheid Vliegen: Via Florance of Perugia. Laatste is op slechts een half uur rijden van het Trasimeense Meer. Per trein: met de lijn Milaan-FlorenceRome. Uitstappen bij station Castiglione del Lago.

Overnachtingstip Veel boerderijen en oude landhuizen in deze omgeving (Umbrië) zijn verbouwd tot sfeervolle verblijven voor toeristen. Zoek op ‘agriturismo’.

Meer info: lagotrasimeno.net en lagotrasimeno.nl

Foto: laakoo.nl

vogelpracht’. Jaarlijks vindt er in september een vogelfestival plaats. Regelmatig worden er vogelexcursies georganiseerd. In het gebied zijn 11 wandelingen uitgezet, variërend van 1,5 tot 10 kilometer lang. Voor de kinderen is er een avontuurlijk huttenbouwbos en voor de allerkleinsten een kabouterpad.

Bereikbaarheid Auto: Slechts 45 minuten rijden vanaf Leeuwarden en Groningen. Pak de N361.

OV: Vanaf stations Leeuwarden en Groningen rijden er geregeld bussen richting Lauwersoog.

Overnachtingstip Natuurkampeerterrein De Pomp, gelegen in het Zomerhuisbos aan de rand van het natuurgebied De Kollumerwaard, vlakbij Lauwersmeer.

De camping heeft zestig plaatsen met eenvoudige voorzieningen (warme douches, toileten, vuurstookplaats). Een aantal plekken is voorzien van stroom.

Meer informatie: np-lauwersmeer.nl

R6

Tips dichtbij

Foto: Bigstock

MEER VAN HALLSTATT, OOSTENRIJK Dit kleine meer met een oppervlakte van 8,5 vierkante kilometer, is een waar natuurparadijs. Het staat bekend om z’n zeldzame plantensoorten, grote populaties watervogels en visrijke water. De onderwaterwereld met dieptes tot wel 125 meter is sprookjesachtig mooi; er zwemmen grote snoeken langs de steile wanden met indrukwekkende rotsformaties die typerend zijn voor het meer.

De duidelijk aangegeven Ostuferradweg wordt door onder meer de website austria.com genoemd als de mooiste fietsroute van Salzkammergut. De route is 22 kilometer lang, maar aangezien je de tocht kunt verkorten en terug kun varen met de boot, is het geschikt voor elke fietser. Ook kun je met een kano of kajak over het meer varen en genieten van de aanblik van het plaatsje Hallstatt. Dit historisch gezien belangrijke stadje, is een bezoek meer dan waard.

Niet voor niets is het uitgeroepen tot UnescoWerelderfgoed. Vanwege de zoutmijnen werd het een handelscentrum voor de wijde omgeving.

De meest bekende bezienswaardigheden zijn

LAKE DISTRICT, ENGELAND Het grootste nationale park van Engeland (2362 vierkante kilometer) is een aaneenschakeling van zestien langgerekte meren, glooiende heuvels en de ruige Cumbrian Mountains. Naast de grote meren staat het gebied bekend om de zogenoemde tarns (bergmeren). Ook is in het Lake District de hoogste bergtop van Engeland te vinden: de top van Scafell Pike (978 meter). Sinds juli 2017 staat het gebied op de Unesco-Werelderfgoedlijst.

van het vochtige klimaat is dat het landschap altijd groen oogt. Engelse literatuurliefhebbers kennen het gebied wellicht door de gedichten van de daar ooit wonende Lake Poets: William Wordsworth, Samuel Taylor Coleridge en Robert Southey. Ook Beatrix Potter, tekenares en schrijfster van onder meer Peter Rabbit, woonde in het gebied; in het plaatsje Hawkshead.

De bekendste meren in Lake-district zijn Windermere, Coniston Water, Ullswater, Thirlmere, Derwent Water en Bassenthwaite Lake. Bekende heuvels zijn Coniston Old Man, Scafell, Scafell Pike, Skiddaw, Great Gable en Helvellyn. De heuvels zijn ruig en geschikt voor lange wandelingen. Wel oppassen: door het vochtige klimaat regent en sneeuwt het er veel, waardoor je bij een weersomslag ineens in gevaarlijke omstandigheden kunt raken. Voordeel

Boot: Via IJmuiden ben je met de nachtboot op een relaxte manier zo met de eigen auto in New Castle. Vanaf daar is het nog 160 km (links!) rijden naar het Noord-Engelse merengebied.

Foto: Bigstock

de katholieke kerk van Hallstatt, het ‘Beinhaus’ (ossuarium) in de St. Michael Kapelle, met een collectie van zeshonderd beschilderde menselijke schedels en de Rudolfsturm. Laatstgenoemde is een vestingwerk voor de verdediging van de zoutmijnen tegen indringers. Hier vandaan heb je een prachtig uitzicht over de omgeving.

Bereikbaarheid Auto: vanaf Utrecht is het circa tien uur rijden via München en Salzburg.

Trein: Reis naar het treinstation van Hallstatt. Dit bevindt zich op de tegenoverliggende oever van het meer; overvaren kan met de veerdienst.

Overnachtingstip Hotel Haus Am See is het enige hotel in Obertraun dat direct aan het meer ligt. Het biedt een panoramisch uitzicht over het water, op Hallstatt én het indrukwekkende Dachstein-gebergte.

Meer info: allesoveroostenrijk.nl/hallstatt

Foto: Bigstock

Bereikbaarheid

Overnachtingstip B&B The Old School House in Hawkshead.

Meer info: visitengland.com

MEER VAN ANNECY, FRANKRIJK Annecy wordt ook wel het puurste meer van Frankrijk genoemd, vanwege de strenge milieuregels die er al sinds de jaren ’60 gelden. Het grote, heldere meer werd ongeveer 18.000 jaar geleden gevormd uit smeltwater van grote gletsjers in de Alpen van de laatste ijstijd. Het wordt omgeven door besneeuwde bergen. Vanaf het meer stroomt een beek naar en door de gelijknamige stad, dat hierdoor de bijnaam ‘Venetië van de Alpen’ heeft gekregen. De gezellige historische stad is, evenzoals het gelijknamige middeleeuwse kasteel, een uitgebreid bezoekje meer dan waard. Ook rond en op het meer is van alles te zien en te doen. Naast vissen (het zuivere water zorgt ervoor dat er veel vis in het meer zit), kun je in deze omgeving ook heerlijk wandelen, fietsen (een rondje om het meer bijvoorbeeld), zeilen en andere watersporten beoefenen.

Je kunt zelf een waterfiets of boot huren, én er is

de mogelijkheid om een cruise te maken. Behalve Annecy zijn er nog meer mooie plaatsjes langs het meer die de moeite waard zijn om te bezoeken, zoals Menthon Saint Bernard, Veyrier du Lac, Sevrier en Talloires. In de nabijgelegen bergen kun je prima hiken, klimmen en paragliden.

Bereikbaarheid Auto: Vanuit Utrecht ben in 9,5 uur in Annecy.

Volg de A41 vanaf Parijs. Trein: Vanaf Parijs is er een rechtstreekse TGV-verbinding.

Overnachtingstip Uiteenlopende mogelijkheden; zoals camping Le Lac Bleu dat aan het meer ligt. ‘Tiny houses’ met uitzicht over het meer vind je via airbnb.nl.

Meer info: nl.lac-annecy.com

Tips dichtbij

PLITVICE MEREN, KROATIË Kroatië is als vakantieland de afgelopen jaren steeds populairder geworden. Meest geliefd onder reizigers is het Nationale Park de Plitvice Meren, op ongeveer twee uur rijden vanaf hoofdstad Zagreb.

In dit gebied vind je zestien wonderschone meren die met elkaar verbonden zijn door al even indrukwekkende watervallen. De meren zijn onderverdeeld in boven- (Gornja) en benedenmeren (Donja). De namen verwijzen naar sprookjesachtige verhalen.

Zo ligt er volgens de legende in het Gavonac Meer een schat verborgen en schijnt er vroeger in een grot van het Kaluerovac Meer een monnik gewoond te hebben. Waar of niet, gecombineerd met bossen, klaterende beekjes en groene hellingen is het grootste en oudste Nationale Park van Kroatië een waar lustoord.

Het park ligt in het bos en is het leefgebied van onder meer herten, beren, wolven en beschermde vogelsoorten. Door het gebied lopen acht wandelroutes met een lengte van twee tot acht uur. Door de aangelegde houten paden zijn die gemakkelijk

Foto: Bigstock

te volgen, ook als je slecht ter been bent of in een rolstoel rijdt. Wandel je liever niet ver, dan geeft een ritje met de elektrische trein door het park een goede indruk van het gebied. Vanzelfsprekend kun je ook per boot een van de Plitvice Meren verkennen.

Bereikbaarheid Vliegen en treinen: Naar Zagreb. Hier vandaan rijden dagelijks diverse bussen naar het Nationale Park. Of huur zelf een auto. Vanaf Zagreb is het ongeveer twee uur rijden (A1 Zagreb-Split).

Overnachtingstip Het populaire hotel Jezero ligt in het hart van het Nationale Park van de Plitvicemeren; op slechts 300 meter van het grootste meer, Kozjak. Hier direct naast ligt het Plitvice Hotel. Dit oudste streekhotel werd gebouwd in 1958, maar is inmiddels fraai gerenoveerd.

Meer info: allesoverkroatie.nl

Foto: oad.nl

BALATONMEER, HONGARIJE Het Balatonmeer is met een oppervlakte van 592 km² het grootste meer van Midden-Europa. Eigenlijk klopt de benaming Balatonmeer niet: de laatste lettergreep to(n) - betekent namelijk ‘meer’. De Hongaren hebben het dan ook over het Balaton of noemen het liefkozend A Balcsi. Het westelijke meer heeft een langgerekte vorm: de lengte is 79 km, de grootste breedte 15 km.

De maximale diepte is 12 meter. De gemiddelde diepte bedraagt echter slechts drie meter, waardoor het water ‘s zomers relatief warm is en er prima gezwommen kan worden. Op de noordoever is het Nationaal Park Balaton-hoogland te vinden, dat een goede indruk geeft van de vulkanistische omgeving. De vulkanen zijn echter al lang geleden uitgedoofd, tegen de hellingen zijn nu wijngaarden aangeplant. Dankzij scholing van Franse en Italiaanse wijnboeren en door de goede klimatologische omstandigheden, levert dit mooie kwaliteitswijnen op. Het kuurstadje Balatonfured ligt aan een brede baai die ideaal is voor watersporten. De vele zuurstofhoudende minerale bronnen worden nog steeds druk bezocht door mensen die hier genezing

SILJAN MEER – ZWEDEN Het Siljan Meer is met een oppervlakte van 290 vierkante meter het grootste meer van Dalarna en het zesde meer van Zweden. Langs/rondom het meer zijn er genoeg prachtige routes om de omgeving te verkennen. De vele vergezichten over het water, alsook over de geel glooiende hellingen met hier en daar plukjes rode vakwerkhuizen, maken het een ideaal startpunt voor je ontdekkingstocht van dit typerend stukje Zweden. Een van de grote plaatsen rond het meer is Leksand, wellicht vooral bekend vanwege het wereldberoemde knäckebröd-merk.

Tevens is dit het startpunt voor een fietstocht langs zo’n vijftig dorpen en gehuchten, verspreid over vier verschillende toertochten naar alle windstreken.

Tällberg is van alle dorpen het meest authentiek.

Met zijn prachtige met bloemen versierde vakwerkhuizen, zijn rust en gemoedelijkheid, wist de plaats zelfs de beroemde Deense sprookjesschrijver Hans Christian Andersen te betoveren. Vanuit badplaats

R7

Rättvik vertrekt het cruiseschip Gustaf Wasa voor een tocht over het Siljan Meer richting Leksand en Mora, de geboorteplaats van de bekende landschapsschilder Andreas Zorn. Aan hem is in Mora een groot museum gewijd, met daarin een breed overzicht van zijn werk. Dit geeft tevens een goed beeld van (het leven in) Dalarna eind 19e, begin 20e eeuw.

Bereikbaarheid Boot: vanuit Kiel in Duitsland varen er dagelijks nachtboten naar Göteborg. Vanaf daar is het nog circa vijf uur rijden naar het Siljan Meer.

Overnachtingstip: Vakantiepark bij Orsa Grönklitt. Mooi in de bergen gelegen met veel houten vakwerkhuisjes, zwem- en watersportmogelijkheden in een bergmeer.

Meer info: visitsweden.com

Foto: Bigstock

zoeken. Het stadje Badacsony heeft een museum met de belangrijkste werken van József Egry, een landschapsschilder die graag in deze mooie en inspirerende omgeving vertoefde.

Bereikbaarheid Auto: Vanaf Utrecht reis je in ruim dertien uur naar het Balatonmeer. Langs de zuidoever ligt autosnelweg M7, die het meer met Boedapest en de Kroatische grens verbindt.

Vliegen: Het Balatonmeer beschikt over een eigen luchthaven in de zuidwesthoek van het meer bij Sármellék (Hévíz-Balaton Airport).

Overnachtingstip Hullam Villa is een charmant eco-vriendelijk hotel aan de oever van het meer. Zowel bij de inrichting als in de keuken wordt gebruik gemaakt van lokale en duurzame streekproducten.

Meer info: hongarijevakantieland.nl

R8

Reizen dichtbij

Epen Bronnenland

Molens, water en koeien, daarbij denk je aan Holland. Voeg daar glooiende heuvels, steile hellingbossen en idyllische bronbeekjes aan toe en je bent opeens in Zuid-Limburg. Er zijn hier geen zeeën en meren, maar het is juist het water dat deze on-Nederlandse, groene oase creëert. Dat water komt in Epen zomaar aan de oppervlakte. Dit weelderige bronnengebied is een lust voor planten, dieren en wandelaars.

Tekst: Leonie Kohl | Fotografie: VVV Zuid-Limburg Het Zuid-Limburgse Epen is drassig, dat vonden de Germanen al. Niet verwonderlijk dat de naam Epen afstamt van het Germaanse woord apa, dat water betekent. Er zijn talloze bronnen die opwellen tot bronbeekjes en uitmonden in het snelst stromende riviertje van Nederland: de Geul. Voordat het water de Geul bereikt, is het water wel 20 tot 110 jaar onderweg. Gefilterd door de verschillende steenlagen en vol met mineralen, zorgt het zuivere water voor een uniek microklimaat in dit bronnenland en trekt daarmee bijzondere flora en fauna aan. heeft een vrij constante temperatuur.

Er is hier een eigen en minuscuul habitat ontstaan voor soorten zoals de blinde vlokreeft, kokerjuffers en de zeldzame vuursalamander. Zinkafzettingen uit allang gestaakte, vervuilende industrieën zorgen voor extra bijzondere soorten flora zoals het zinkviooltje en de zinkboerenkers.

Al meer dan honderd jaar geleden werd deze streek geroemd als wandelparadijs. Hiervoor gaf de Amsterdamse onderwijzer en natuurbescher-

mer Eli Heimans het startsein in zijn boekje Uit ons Krijtland. Tijdens één van de drie wandelingen door Epen Bronnenland passeer je de Heimansgroeve. Dit is een uniek geologisch monument en de enige plek in Nederland waar je 350.000 jaar terug in de tijd kunt kijken naar prehistorische rotsformaties. Andere hoogtepunten uit de wandelingen zijn het kleinste natuurreservaat van Nederland en de onovertroffen uitzichten over het Geuldal tot ver in België en de Duitse Eifel.

Vergeet als je gaat wandelen in dit gebied niet om waterdichte schoenen mee te nemen. Die komen zeker van pas. Voor meer info en voorpret kijk op: epen-limburg.nl/bronnenland.

Langs de weg staan informatieborden en de routes zijn goed gemarkeerd. Het wandelboekje Epen Bronnenland met de drie routes is beschikbaar bij de VVV-winkel en lokale ondernemers.

Reizen dichtbij

Wat is een bron?

Een bron is een plek waar grondwater op een natuurlijke en geconcentreerde manier opwelt uit de bodem. Aan het begin van elke rivier, hoe groot en woest hij ook is, ligt een klein bronnetje. Bronnen komen vaak op plekken voor waar grondlagen het water slecht doorlaten.

In Zuid-Limburg zijn er andere grondsoorten dan in de rest van het land, zoals het kleiachtige lรถss en het kalksteen dat slecht water doorlaat, hetgeen bronvorming stimuleert.

Bronwater vroeger en nu Het zuivere bronwater werd in en rondom Epen tot ver in de jaren zeventig gebruikt als lokale drinkwatervoorziening, maar ook voor het vullen van kasteelvijvers, het koelen van melk en het kweken van forellen. Krijg je tijdens je wandeling dorst, dan is het maar beter om je eigen drinkwater mee te nemen. Door bemesting in de landbouw is het water nu niet meer drinkbaar.

R9

R 10

Vakantie dichtbij: Langeafstandspad Rheinsteig

Foto:Bigstock

Betoverd door de weg van het water De Rijn is de levensader van de prachtige provincie Rheinland-Pfalz. De omgeving betovert door de vele kastelen die langs de rivier op steile rotswanden rustten, de uitgestrekte wijngaarden en de prachtige panorama’s. Langs al deze attracties is er een juweel van een langeafstandspad uitgezet: de Rheinsteig.

Tekst: Leonie Kohl | Fotografie: VVV Zuid-Limburg Voor Duitsland is de Rijn de rivier der rivieren. Hij ontspringt in Zwitserland, maar het langste deel stroomt de rivier door Duitsland, waar hij liefdevol ‘Vater Rhein’ wordt genoemd. Het water baant zich soms met veel natuurgeweld door het landschap, waarbij de 132 meter hoge fabelachtige rots Loreley het letterlijke hoogtepunt vormt.

Hoewel een boottocht aardig concurreert, is wandelen langs de Rijn dé manier om deze weelderige omgeving te ontdekken. Langs de oostkant van het water (rechtsrheinisch) ligt een perfect onderhouden wandelpad van zo’n 320 kilometer lang, de Rheinsteig. Deze wandelroute is één van de mooiste langeafstandspaden van Duitsland en loopt van Bon tot Wiesbaden. Let wel: je moet er wat voor over hebben. Over de gehele lengte zijn er zo’n 9944 hoogtemeters en 9914 dieptemeters te overwinnen. De moeilijkheidsgraad wordt geclassificeerd als ‘zwaar’ vanwege de combinatie tussen de pittige hoogten en de lange afstand.

Maar je hoeft de 320 kilometer natuurlijk niet in één keer af te leggen.

Spectaculair uitzicht Eén van de mooiste etappes uit de Rheinsteig is St. Goarshausen – Kaub. Je beklimt de beroemde Loreley, een rots waar volgens de legende een nimf zou wonen die met haar prachtige treurzang en haar gouden haren de voorbijvarende

Uitzicht op het idyllische Kaub

schippers zo betoverde, dat ze schipbreuk leidden. De vele schepen die hier daadwerkelijk zijn vergaan, zetten het verhaal luister bij. De Rijn is hier op zijn smalst (113 meter) en op zijn diepst (25 meter). Bovendien maakt de rivier hier een scherpe bocht, waardoor er een sterke stroming

Vakantie dichtbij: Langeafstandspad Rheinsteig ontstaat. Ook zonder schipbreuk is het uitzicht spectaculair, zowel van beneden als boven.

Rheinwein De Rheinsteig is het hele jaar bewandelbaar, maar etappes afleggen in het najaar is een absolute aanrader. Vooral in het gebied Mittelrhein (tussen Bingen en Bonn) kleuren dan de steile wijngaarden langs de Rijnoever roodbruin.

Onderweg ben je misschien wel getuige van de druivenpluk en ben je overal welkom in middeleeuwse dorpjes om de wijnen te proeven.

Dit gedeelte van de Rheinsteig, ook wel ‘de Romantische Rijn’ genoemd, is mede hierdoor in 2002 benoemd tot Unesco Werelderfgoed.

Parelketting Om 320 meter langs dezelfde rivier te lopen klinkt misschien niet al te afwisselend, maar het tegendeel is waar. Behalve de spectaculaire rotsformaties en de steile wijngaarden is er nog zoveel meer te zien.

Je passeert boeiende steden als

In het najaar geeft de Rheinsteig kleurrijke uitzichten

Bonn, Koblenz, Mainz en Wiesbaden, maar ook een parelketting aan kleine dorpjes met vakwerkhuisjes, kerken en middeleeuwse stadsmuren. Liefhebbers van kastelen en burchten, vaak spectaculair gelegen, halen ook hun hart op.

Vergeet niet de rivier zelf: een constante bron van vermaak als je kijkt naar de kleine en grote boten die over de Rijn varen, waarbij ze bruggen en kleine eilandjes passeren.

Het pad zelf kan vlak zijn, maar reken vooral op stijgen en dalen via groene weiden, over uitdagende rotspaadjes, langs watervallen en door bossen.

Voorbereiding Langs bijna alle dorpjes aan de Rijn ligt een klein treinstationnetje.

Ideaal voor een comfortabele en duurzame reis erheen. De route is over de gehele lengte ‘op z’n Duits’ aangegeven, duidelijk en degelijk.

De officiële website van het pad biedt alles voor een goede voorbereiding op je tocht: rheinsteig.de.

R 11

Kunst langs het pad bij St. Goarshausen

De Rheinsteig is goed gemarkeerd

R 12

Culinair nieuws

© André Martinsen

© Ivar Kvaal

Europa’s eerste

onderwaterrestaurant geopend aan Noorse zuidkust

Op de Malediven zijn ze er al langer mee bekend. Sterker nog, de exotische eilandengroep telt maar liefst zes (!) onderwaterrestaurants: het Ithaa Undersea Restaurant, Subsix, SEA, Minux Six Meters, 5.8.Undersea Restaurant en Edivo Vina. Wie dichter bij huis en ook nog eens duurzaam in sober maar smaakvol design onder de zeespiegel wil dineren, kan vanaf nu terecht bij het Noorse Under.

Tekst: Redactie Krant van de Aarde

Het woord Under betekent zowel onder als wonder in het Noors. Beide woorden komen tot zijn recht bij het eerste gelijknamige onderwaterrestaurant van Europa, dat op 20 maart 2019 haar deuren opende.

Het 34 meter lange gebouw in de vorm van een monoliet is ontworpen door het wereldwijd gerenommeerde Noorse architectenbureau Snøhetta. Het is half verzonken in zee waar het op vijf meter onder zeeniveau de grond raakt. De betonnen constructie dient nu al als kunstmatig rif, en biedt zeeslakken en zeewier een nieuw thuis.

Ellitsfaard, die voorheen het gerenommeerde restaurant Måltid in Kristiansand leidde. Voor Under heeft Ellitsgaard een 16-koppig internationaal keukenteam samengesteld, dat wereldwijd ervaring heeft opgedaan in verschillende door Michelin bekroonde restaurants.

Voor wie zelf de smaak van Under wil proeven moet even geduld hebben, want voor de komende maanden is het exclusieve restaurant - met bijbehorende prijzen - al volledig volgeboekt.

Restaurant Under ligt aan de Noorse zuidkust, vlakbij Lindesnes, op een kleine 200 km ten zuidoosten van Stavanger en op zo’n 75 km ten westen van Kristiansand. Naast een restaurant is Under ook een instituut voor onderzoek naar mariene biologie, duurzaamheid en de ecologische balans tussen land en zee.

Meer informatie: Under.no Culinair Noorwegen: visitnorway.com

Restaurantgasten kunnen vanaf hun tafel door het panoramavenster de onderwaterwereld rond de scherenkust van het Skagerrak bekijken. Kalm of uitnodigend of wild en bedreigend; afhankelijk van het weer en de seizoenen laat de zee zich van verschillende kanten zien vlakbij het meest zuidelijke puntje van Noorwegen.

De culinaire focus van Under ligt bij hoogwaardige producten uit de Zuid-Noorse wateren, waarbij naast vis en zeevruchten ook wier en andere waterplanten in de gerechten verwerkt worden. Vlees en groenten komen van lokale boeren, die duurzaamheid waarborgen. Chefkok van Under is de Deen Nicolai

© Stian Broch

© Inger Marie Grini/Bo Bedre Norge

© Stian Broch

Groene stad

Divers Zürich van zen-funktherapie tot zwemwalhalla

R 13

Er zijn weinig Europese steden waar je midden in het centrum een outdoor rivierzwembad vindt.

Het Zwitserse Zürich staat vooral bekend als toonaangevend financieel centrum door haar rijke geschiedenis, als om zijn gastronomische en culturele hoogstandjes. Maar deze compacte ‘boetiekstad’ is zoveel meer. Zürich is al jaren een van de metropolen met de hoogste levenskwaliteit ter wereld. Zen-funk pianist Nik Bärtsch weet daar alles van en deelt een aantal ultieme relaxplekken aan het water.

Tekst: Angelique van Os | Fotografie: Henk Bothof Even heb ik moeite om mijn lachen in te houden. Daar sta ik dan, met vier mensen in een kring en een balletje op mijn hoofd. Ik concentreer me. Dat moet wel, want met mijn arm probeer ik een ander balletje in de lucht te houden. Ik zoek naar balans. De stem van Nik Bärtsch galmt rustig door de kleine zaal. Ik sluit mijn ogen. Het ritme gaat door. Takakakakakatak…. Er komt een accentverschil bij met de voeten. De oefening wordt ingewikkelder. Helemaal wanneer we erbij tellen en cijfers van elkaar hardop aanvullen. Ik raak bijna in trance. “Oké, ontspan weer en zoek je instrument op. Probeer die verschillende lagen nu om te zetten in muziek.” De in Zürich geboren en getogen pianist annex componist Nik Bärtsch nestelt zich achter een drumkit. Hij is begonnen als slagwerker. Dat verklaart waarom zijn ingenieuze muziek ritmisch zo sterk in elkaar zit. Al jaren staat de sympathieke musicus bekend om zijn minimalistische, rituele zenfunk met zijn bands

Ronin en Mobile. Awase (2018) is het zesde studioalbum van Ronin. Zes jaar werkte de groep bestaande uit Kaspar Rast (drums), Thomy Jordi (bas) en Sha (sax/basklarinet), aan het perfectioneren van hun sound. Daarnaast draait alles om de complexe, gelaagde patronen en ritmen in elkaar te laten overvloeien.

Om de groep als een collectief te laten klinken, geeft Ronin elke maandag een concert in de Zürichse club Exil, waarvan Nik mede-eigenaar is. Mocht de band op tournee zijn, dan valt een act in van Nik’s eigen label: Ronin Rhythm Records.

Moment van bewustzijn Voorafgaand aan de concerten kunnen geïnteresseerden binnendruppelen voor de workshop. En dat is een bijzondere ervaring. Alles draait om samenhang, om het shiften van patronen en coördinatie; elementen die Nik tot in perfectie uitwerkt met zijn band. Want de uitdaging zit vooral

Nik Bärtsch is een meester in ritmische zen-therapie.

R 14

Groene stad

In Zürich genieten veel locals van hun lunch in het zonnetje aan de vlonders langs het water van de Sihl rivier.

in de organisatie van maatsoorten en patronen die moeten samenvloeien met harmonie. De muziek ligt eenvoudig in het gehoor, maar onder de oppervlakte zitten complexe structuren. De oefeningen die hierbij ondersteunen zijn voornamelijk gebaseerd op het Japanse Aikido en gyro kinesis (een moderne vorm van balansoefeningen). “Ik probeer tijdens de workshops met groove en meditatieve oefeningen de spieren losser te krijgen. Door contact te maken met het lichaam en zintuigen vanuit een relaxte modus op scherp te zetten, zodat musici elkaar beter aanvullen.

Er komt in onze muziek een moment van bewustzijn waarbij alles samenvalt. Daar verwijst de titel van ons laatste album, Awase, ook naar. Het is een term die gebruikt wordt in material arts en in de niet-gewelddadige krijgsdiscipline Aikido. Als je live speelt heb je geen tijd om te denken. Dat doe je met lichaamstaal.

Bij Aikido draait alles er om op harmonieuze wijze de aanvaller te benaderen. Samen bewegen, zonder leider. Dat is ook essentieel in onze muziek. Het is een kinetische dynamische samenhang, waarbij alles om respect en verbinding draait.”

Twee rivieren Die verbinding is duidelijk waarneembaar tijdens concerten van Ronin. Er hangt een relaxte sfeer, die afgewisseld wordt door opperste concentratie.

De maandagavondconcerten (Montags) zijn vanaf 2004 vaste prik. Sinds 2009 organiseert Nik dit in Exil. Ondanks dat het wekelijks een uitdaging blijft om hoge speelkwaliteit te bieden en publiek te bereiken, heeft Ronin inmiddels internationaal aardig wat naam gemaakt. Dusdanig, dat ze in Exil veel (nieuwsgierig) buitenlands en trouw publiek trekken.

Dat geeft tevens rust en zekerheid voor Nik, die graag veel tijd doorbrengt met zijn gezin. Hij woont in het groene hart van de stad. De leefbaarheid in

Zürich, met circa 450.000 inwoners, is prettig vanwege al het groen, de meren en de compactheid.

Er heerst weinig stress, maar je hebt wel een dikke portemonnee nodig want alles is duur.

De pianist neemt ons mee naar een van zijn favoriete plekken. Vlakbij het centraal station en om de hoek bij het Nationaal Museum, komen de twee rivieren, de Limmat en de Sihl, samen.

Zürich ligt op ruim 400 meter boven de zeespiegel.

De binnenstad is omgeven door water; waar de Limmatrivier het Meer van Zürich verlaat. De naam is dan ook niet voor niets afgeleid van het Keltische woord water. De Limmat strekt zich vanaf de metropool nog 36 kilometer uit tot aan de monding in de Aare en behoort tot het stroomgebied van de Rijn.

In voorstad Baden, op slechts 25v kilometer afstand, welt zelfs water op van 47 graden Celsius dat ontstaat uit 19 zwavelbronnen. Verder is de hippe idyllische stad omgeven door beboste heuvels zoals de Zürich- en Uetliberg.

Natuurlijk waterbad Terug naar Nik. We wandelen langs het Platzspitz Park. In de jaren ’80 en ’90 was het een beruchte omgeving en had de bijnaam ‘needle park’, vanwege de vele drugsverslaafden. Nu is het een gewilde plek onder locals, waar mensen hun lunchpauze eten of afspreken met vrienden en familie. We lopen verder over de brug. Nik stopt en zegt: “Je zult straks zien dat het hier volloopt met mensen.” En inderdaad, een half uur later zoeken locals aan de kade een plekje en zitten de terrassen al snel vol. Badkleding komt tevoorschijn en mensen springen vanaf de brug het water in. Binnen no time is het heldere groenblauwe water gevuld met zwemmers. Wat verder op, stroomafwaarts, zijn diverse strandtenten

Groene stad te vinden en liggen mensen te zonnen. Het tafereel ademt een bijzonder relaxte sfeer. En dit is slechts één van die bijzondere waterlocaties die Zürich rijk is en nog niet bekend onder de massa. “Het is nooit echt te druk, er is voldoende ruimte. Mensen hebben hier een gratis natuurbad, waar ze een goede work out kunnen doen door tegen de stroom in te zwemmen”, aldus de pianist.

R 15

club is sinds 2000 onderdeel van een voormalige imposante scheepswerf (Schiffbau), waarin ook een theater, restaurant en bar zijn gevestigd. We nemen afscheid van de hartelijke Nik Bärtsch, die aan komt fietsen bij de club. We begrijpen na vier dagen heel goed dat Zürich zijn thuisbasis is. “Hopelijk zien we elkaar snel weer? En vergeet dan niet je zwemkleding”, grapt Nik. “Uiteraard!”, roepen we in koor. Want de ‘bruisende’ kennismaking met deze waterstad vraagt zonder enige moeite om een nieuwe rendez-vous.

Opvallend rustig

Nik Bärtsch voor een van zijn favoriete plekken: het natuurbad aan Platzspitz Park.

Nik heeft nog een tip. Voorbij het station, in het westen van de binnenstad, kun je bij de kruising van Usteribrücke en Gessnerallee via een onopvallend trappetje naar beneden. Hier start de afsplitsing van de Sihl, die tot ver buiten de stad kronkelt. We wandelen tussen oude stadsmuren, hippe gebouwen en lopen onderdoor middeleeuwse bruggen. Het is opvallend rustig; de stadsgeluiden lijken ver weg. We volgen een paar kilometer het heldere water tot aan de compacte oude Botanische tuin. Tussen de eeuwenoude bomen door zien we een prachtig outdoor rivierzwembad met houten vlonders, dat tevens een aanlegplaats lijkt voor roeiers en of kanoers. Langzamerhand druppelt het park vol met zakenmensen en winkeliers. Het is lunchtijd. We lopen naar de top van het park, de Gessnergarten. Deze kruiden- en bloementuin heeft een fraai uitzicht over het modern klassieke centrum en is een eerbetoon aan Conrad Gessner, een invloedrijke Zwitserse botanicus, natuuronderzoeker en arts. Wat een stilte. Niet verwonderlijk dat de locals zo relaxt en vriendelijk zijn.

Green marathonroute

in de middagpauze spreken vele locals af voor een frisse duik in de rivier nabij Platzspitz Park.

Voordat we weer omhoog lopen naar de Gessnerallee, gaan we rechtdoor en komen we uit bij de Rio Bar. Dit is het begin- en eindpunt van de Green Marathon Zürich route. Het parcours is geschikt voor hardlopers van alle niveaus en er is geen tijdsdruk. Je kunt starten met lopen wanneer je wilt en zelfs in secties, verspreid over meerdere dagen- de totale lengte van 42 kilometer afleggen. De run loopt van het centrum tot het meer, door naar de groene heuvels en weer terug. Mocht je slechts een deel willen lopen, dan kun je onderweg stoppen en douchen en brengt het toegankelijke openbaar vervoer je terug naar je beginpunt.

Scheepswerf

Foifi is een winkel met en missie: van afvalvrij, duurzaam tot gezonde producten, verpakt in recyclebare flessen.

Wij hebben helaas geen tijd noch conditie om een marathon te lopen. We keren even terug naar het plein van Exil in Zürich-West. Voorheen was dit een industrieel gebied. Sinds tien jaar is het volop in ontwikkeling als hippe stadswijk. Met de tram is het slechts een kleine tien minuten rijden naar het centrum. Er zijn vele restaurants en hoge (licht)torens. Ook zit hier de Hogeschool der Kunsten en vind je in het bogencomplex Im Viadukt, een (prijzige) culinaire markthal. Grenzend aan hetzelfde plein van Exil zit ook Moods, de grootste (gesubsidieerde) jazzclub van Zwitserland. Moods bestaat sinds 1992 en is in 2016 volledig gerenoveerd. Het ademt de sfeer van een poppodium, met staanplekken en een lange bar. De

Zürich praktisch

Snel: Wij vlogen in slechts anderhalf uur met Swiss International Airlines swiss.com.

Verantwoord reizen: Met de auto of trein.

Circa acht uur vanaf Utrecht.

Openbaar vervoer: Zürich Cards (city travel pass); geeft ook toegang tot diverse musea en boottrips.

Van circa €23-45.

Meer info (ook eten/hotels): zuerich.com

Podia & tips

Exil (Montags)|Hele zomer geopend. exil.cl en nikbaertsch.com Moods| Breed programma| moodsclub.ch Musea: Zürich telt ruim 50 musea en 100 galeries. Onze favoriet: het Rietberg Museum, omgeven door een heuvelachtig ruim opgezet park. Exposities bestaan hoofdzakelijk uit Oosterse en Afrikaanse kunst.

Winkel: Foifi – Zero Waste Ladencafé| Shiffbaustrasse 9B (pal achter Exil)| Foifi.ch Foifi is een winkel met en missie: ze bieden afvalvrij, duurzaam en gezonde voedzame producten, verpakt in recyclebare flessen.

Naast heerlijke etenswaren, thee, zeep, wasmiddelen, doppers en zelfgemaakte tassen, t-shirts en knuffels, kun je er ook heerlijk ontbijten en lunchen. Uiteraard zelfbereide broodjes van biologische herkomst.

Deze reis is mede mogelijk gemaakt door Zürich Tourismus, Swiss Air en Maarten Visser. Speciale dank aan Nik Bärtsch.

R 16

Mode Foto: Curms

In en om het water en duurzame mode T-shirts, jeans en truien, het zijn items die zonder al te veel moeite in een duurzame variant zijn te vinden. Bij bekende winkelketens hangen shirts van onder andere bio-katoen en gerecycled polyester in de winkel, steeds meer jeans labels werken aan duurzaam denim, en uiteenlopende modemerken komen met duurzame (mini) collecties. Maar hoe zit het met kleding die je draagt naar het strand, aan het zwembad of op het water - in een zeilboot of kano? Wij gingen voor je op zoek naar goede opties.

Tekst: Lynsey Dubbeld

Slippers en sandalen

Foto: Icebreaker

De Braziliaanse slippers en sandalen van Ipanema behoren wereldwijd tot de standaarduitrusting van vele strandbezoekers. De collecties zijn geïnspireerd op de sfeer van een bekend strand in Rio de Janeiro, Ipanema Beach. Alle producten worden gemaakt van Flexpand, een gerecycled kunststofmateriaal dat langdurig herbruikbaar is. Dat scheelt nieuwe grondstoffen én er wordt tijdens de productie minder water en energie verbruikt.

Op zoek naar zomerse schoenen die net wat anders dan anders zijn? Het Italiaanse vegan merk Noah heeft allerlei praktische en mooie schoenen in de collectie. Van casual teenslippers tot luxe sandaaltjes. De collecties bestaan uit natuurlijke materialen zoals hout, kurk en rubber.

digheden in textielfabrieken. Ze ontwikkelen hele nieuwe manieren van modeproductie. Neem Curms, een Nederlands merk dat gespecialiseerd is in badmode voor surfers. Achter de hippe bikini’s, badpakken en handdoeken gaat een bijzonder verhaal schuil. De items worden namelijk eerlijk gemaakt in India van gerecyclede materialen zoals oude sarongs. Handig: bikini’s kun je zelf samenstellen door een topje en broekje te kiezen, en elk item is binnenstebuiten draagbaar.

Ook het Nederlandse initiatief Atelier D’Afrique, waar je heerlijk luchtige items zoals shorts, jumpsuits en shirtdresses kunt kopen, komt met iets nieuws. Voor elk ontwerp kun je zelf een stof uitkiezen. Vervolgens wordt het product met de hand gemaakt in een atelier in Ghana.

Bikini’s en shorts

Basics

Koplopers in duurzame mode kijken verder dan biologische materialen en eerlijke werkomstan-

Het Amerikaanse outdoormerk Icebreaker is dol op merinowol. In al hun producten is de eerlijk

Mode

R 17

Hulptroepen van verantwoorde outfits

In dit artikel staat natuurlijk maar een piepkleine selectie van het groeiende aanbod aan duurzame merken, collecties en materialen. Wie verder wil kijken naar eerlijk en milieuvriendelijk gemaakte kleding, kan terecht op verzamelwebsites zoals Project Cece en Silk Sage. Ook webshops zoals Papita en watMooi hebben een groot aanbod aan fair fashion. Zoeken is zo een stuk makkelijker, want de platforms hebben hun gehele aanbod al voor je geselecteerd op criteria zoals eerlijke productie, milieuvriendelijke materialen en slow design.

Foto: Curms

Foto: Atelier D’Afrique

Mode en water, hoe zit dat eigenlijk?

In de kledingindustrie wordt veel water verbruikt - en vervuild, zoals bij het verwerken van vezels tot garens en stoffen. En de katoenteelt besproeit bijvoorbeeld de plantages volop. Omdat voor verven en finishings vaak giftige chemicaliën nodig zijn, bestaat ook het risico dat rivieren en zeeën in de buurt van textiel fabrieken vervuilen. Met schadelijke gevolgen voor de gezondheid van mens en dier.

Het goede nieuws is dat er steeds meer modemerken initiatieven ondernemen om productiemethoden zuiniger en schoner toe te passen. Daarnaast werken grote spelers, zoals bijvoorbeeld H&M en ngo’s als WaterAid samen om schoon drinkwater en hygiënische toiletvoorzieningen toegankelijk te maken in ontwikkelingslanden. Op dit moment beschikt tien procent van de wereldbevolking niet over veilig drinkwater en een op de drie heeft geen behoorlijk toilet.

Lees verderop in deze Krant meer over de waterimpact van de modewereld.

Foto: Icebreaker

en diervriendelijk geproduceerde wol, afkomstig van kleinschalige kuddes in Nieuw-Zeeland, op de een of andere manier verwerkt. Oók in zomerse items zoals mouwloze jurken, tanktops en bloesjes met korte mouwen. Wol is namelijk warm in de winter en koel in de zomer. Door merinowol te mengen met tencel, een natuurlijke stof uit eucalyptusbomen, maakt Icebreaker de zomerse collecties extra duurzaam én comfortabel. En dankzij de uitgekiende materiaalmix ontstaan er minder snel vocht en geurtjes, waardoor je lekker fris blijft.

Ook andere duurzame basics dragen prettig in en rond het water. Zo is bamboe, dat vaak voor sokken wordt gebruikt, een heerlijk ademende stof. De petten van het outdoorlabel Patagonia, die zijn gemaakt van verantwoorde materialen zoals gerecycled nylon, beschermen tegen de zon. En het stoere surfermerk Bureo, dat is gespecialiseerd in het maken van nieuwe materialen uit oude visnetten, maakt onder meer praktische zonnebrillen.

Bonustip: de basics van het Nederlandse modemerk Miss Green - waartoe onder andere leggings, tanktops en jurkjes met korte mouwen behoren - staan bekend om hun fijne pasvorm. Daardoor draagt elke outfit licht en luchtig.

Perfect voor aan het strand én daarbuiten.

R 18

Interview

Foto: Ruben Smit | De Donau behoort nog tot een ongerepte Europese wildernis.

Het ‘Amazonegebied’ van Europa ligt in onze achtertuin De Donau is de grootste rivierdelta van Europa en stroomt door negentien (!) landen. De benedenloop, de Drava en Mura, behoort zelfs tot het belangrijkste ecologische riviergebied van ons continent. Maar deze gebieden worden al lange tijd bedreigd. Bart Geenen, Hoofd van het Zoetwaterprogramma van WWF, zet zich hiervoor in en probeert mede via ecotoerisme mensen bewuster te laten omgaan met dit rijke gebied.

Tekst: Angelique van Os | Fotografie: archief WWF We staan er niet dagelijks bij stil dat er schoon water uit de kraan komt. En dat dieren en planten alleen kunnen overleven in zuivere rivieren. Het is een vanzelfsprekendheid in ons land. Het Wereld Natuur Fonds (WWF) beschermt echter samen met andere natuurorganisaties al jaren vrijstromende rivieren, moerassen en delta’s in Europa en ver daarbuiten.

Het doel is om te zorgen dat een gezond ecosysteem en de bron van leven – water- voor zover mogelijk intact blijft. Toch heerst er bezorgdheid, zo blijkt uit de recente petitie #ProtectWater van WWF. Volgens de natuurorganisatie overweegt de Europese Commissie om de bescherming van rivieren, moerassen en meren af te zwakken. Hierdoor komen er bijvoorbeeld meer dammen, dijken en wegen bij die de kwaliteit van riviernatuur kunnen verslechteren.

Denk bijvoorbeeld aan fragmentatie van rivieren door de toename van waterkrachtcentrales en habitatvernietiging door vervuiling en baggeren.

Migrerende vissen zoals de zalm kunnen niet meer de rivier opzwemmen naar de paaigronden, trekvogels verliezen belangrijke voedselgebieden op hun lange tocht in voor- en najaar, en daarmee staat het voortbestaan van veel andere soorten ook onder druk, zoals de zwarte Ooievaar. Bart Geenen, Hoofd van het Zoetwaterprogramma, zet zich wereldwijd

met een team van experts al ruim tien jaar in voor het natuurbehoud van rivieren en delta’s. “De achteruitgang van natuur in zoetwatergebieden gaat twee keer zo hard achteruit, vergeleken met oceanen en ontwikkelingen op het land. Dat is dus zeer zorgelijk”, aldus Geenen. Gelukkig is er ook goed nieuws, want WWF probeert met lokale partners belangrijke rivieren zoals de Donau, het kloppend hart van Europa, te beschermen. Via de stimulatie van kleinschalig ecotoerisme wil de organisatie laten zien dat lokale mensen daarvan kunnen profiteren.

WWF probeert met lokale partners belangrijke rivieren zoals de Donau te beschermen

Voorbeeldfunctie Eerst zoomen we in op eigen land. Begin jaren 1990 stelde WWF voor de rivieren zoals de Waal weer te herstellen om daarmee de karakteristieke Nederlandse riviernatuur met bevers en watervogels terug te krijgen. Het Rijksprogramma Ruimte voor de Rivier zorgde ervoor dat op grote schaal de natuurlijke, brede oevers voor waterberging bij hoog water in de rivieren gerealiseerd werd, in plaats van bijvoorbeeld traditionele dijken te bouwen. Dat bleek succesvol en was de kickstart voor een bredere filosofie van werken met de natuur, in plaats van tegen de natuur. Geenen licht toe: ”Het Nederlandse waterbeheer heeft de afgelopen vijfentwintig jaar een

Foto: Reinout Bolweg | Bart Geenen, hoofd van het Zoetwaterprogramma van WWF zet zich in voor dam-vrije rivieren.

Interview

R 19

Foto: Petteri Hautamaa

Foto: WFMF

transitie doorgemaakt dankzij onderzoek naar en resultaten behaald met het herstellen van rivierensystemen zoals de Rijn en de Waal. Door meer natuuroplossingen in te zetten, zoals het herstellen van uiterwaarden (uiterwaarden zijn het gebied tussen een winterdijk en de bedding van een beek of rivier).

Eén van die natuuroplossingen is het Ruimte voor de Rivierprogramma. Hiermee zijn we als Nederlanders veilig voor overstromingen en kunnen we kleine beken opnieuw laten meanderen om water vast te houden voor de droge periode. Ook kunnen we de duinen op een natuurlijke manier laten aangroeien om ons te beschermen tegen de zee. Met al deze aanpassingen hebben we ook veel nieuwe natuur gekregen in Nederland. En deze projecten hebben nu een voorbeeldfunctie voor andere gebieden in Europa. In ons land zijn weer prachtige struin- en wandelpaden zichtbaar die met de rivier mee kronkelen. Je kunt bijvoorbeeld vanaf Nijmegen doorlopen tot Duitsland, zonder dat dit het landschap of de natuur verstoort. Dus volop kansen om als mens weer opnieuw van natuur te genieten.”

Dam-vrij WWF is ook al jaren actief rond de Donau en in diverse Balkanlanden, waar de delta’s nog vrijwel intact zijn. De rivier is met 2829km de langste én de grootste rivierdelta van Europa. Ook telt de Donaudelta 300 vogelsoorten, waardoor het beroemd is onder natuurliefhebbers. Toch zijn ook hier zijrivieren ten nadelen door dammen geheel veranderd. Vissen zoals de Steur kunnen niet meer de rivier opzwemmen. Het belemmert hun migratie. Maar als we beter kijken, zien we ook dat veel dammetjes niet meer in gebruik zijn. Dat geldt eigenlijk voor heel Europa: Spanje, Engeland, Finland en Zweden tellen alleen al duizenden dammen die geen functie meer hebben. WWF probeert dit nu voor heel Europa in kaart te brengen.

En dat is een hele klus. Bart Geenen licht toe: “Als er één maatregel is waarmee we de riviernatuur kunnen terugbrengen, dan is het wel het verwijderen van dammen. De natuur kan zich dan al binnen een jaar herstellen. Omdat het zoveel werk is om al die

“Eén van die natuuroplossingen is het Ruimte voor de Rivierprogramma.

Hiermee zijn we als Nederlanders veilig voor overstromingen” Foto: Mauel Presti WWF | Ook pelikanen vertoeven in en rond de Donau en haar aftakkingen.

dammen te lokaliseren, is er een gratis educatieve app ontwikkeld, de Amber barrier tracker. Als je tijdens het wandelen tegen een dam, waterkering of bijvoorbeeld doorwaadbare plaats stuit, dan kun je dat registeren op een digitale kaart. Dat helpt ons enorm. Samen met wetenschappers analyseren we of de gemarkeerde dam een functie heeft of niet. Iedereen kan er aan meedoen en daarmee groeit hopelijk het besef van de impact van dammen en dijken.”

Belangrijke bijdrage Bart Geenen vertelt dat eco- en verantwoordt toerisme een belangrijke bijdrage kan leveren aan de toekomst van bedreigde watergebieden. Zolang reizigers zich aanpassen aan de omgeving en verblijven in accommodaties die goed aansluiten bij het landschap. Daarnaast investeert het WWF in diverse gebieden in uiteenlopende informatieve educatieve programma’s. Met aandacht voor bedreigde dierensoorten als de steur, de otter en kraanvogels bijvoorbeeld. Geenen: “De Donaudelta is een cruciale plek voor grote zwermen trekvogels. Voor trekvissen is het de toegangspoort tussen zee en hun paaigronden in rivieren en meren landinwaarts. Het

R 20

Interview

Foto: Matevz Lenarcic

is ook een plek waar we kunnen genieten van dit natuurschoon, middels diverse activiteiten. Door met biologen op pad te gaan bijvoorbeeld, de rivier te ervaren vanaf duurzame (hotel)boten kunnen bezoekers ook echt zelf iets bijdragen.”

de bedreigde Steur krijgt steeds minder leeftuimte door toenemende dammen.

Goed bewaard geheim Naast de Donau zijn er nog een aantal vrij stromende rivieren en wetlands met een hoge biodiversiteit die onderhoud en bescherming nodig hebben, zoals de Retva en Mora Chave, de Lower Danube Corridor en de Upper Tisza. De Balkanrivieren vormen zelfs nog een goed bewaard geheim in Europa. Hier vind je nog intacte, vrijstromende rivieren, zoals we die kennen uit Afrika en Zuid-Amerika, en die tezamen een enorm natuurrijk netwerk vormen. Vanwege de afgelegen ligging en beperkte economische groei, zijn er nooit grote investeringen gedaan die de natuur verstoren. Het rivierenstelsel loopt over het Balkanschiereiland langs de noordelijke Middellandse Zee en strekt zich uit van Slovenië met negen tussenliggende landen tot aan Turkije.

Eén van de belangrijkste gebieden is het MuraDrava-Banube Biosphere reservaat. Dit is een aftakking van de Donau en behoort zelfs tot het belangrijkste ecologische riviergebied van ons continent. Er vormt nu echter wel bedreigend gevaar.

Geenen: “Er worden twee dammen in het hart van dit gebied gepland. Dit proberen we tegen te houden. In Kroatië zijn bijvoorbeeld twee waterkrachtcentrales gepland, wat echter het hele riviersysteem op z’n kop zet. Ook zal dit het toerisme en daarmee de lokale economie verstoren. Een goed alternatief is het gebruik van duurzame zonnepanelen om stroom op te wekken.”

De waterexpert vertelt dat hier helaas grote financiële en politieke belangen achter schuilen. Hij hoopt dat via bewustzijn en het uitwisselen van informa-

In Kroatië zijn bijvoorbeeld twee waterkrachtcentrales gepland tie, mensen ervan overtuigt kunnen worden dat het anders kan, zonder grote nadelige gevolgen voor de natuur. Het helpt wanneer de lokale bevolking ook de voordelen van duurzame oplossingen ervaart en ondersteuning biedt. En dat gebeurt al veel in de Balkanlanden. Het is echter een lange, weerbarstige weg. Zeker voor de arme(re) landen die nog niet de

mogelijkheid hebben om water te zuiveren. Geenen vervolgt: “Het is van groot belang dat mensen met oog voor de delta van elkaar leren evenals van oplossingen in andere gebieden. Dat willen we graag bevorderen.”

Daarnaast kan WWF ook protest aantekenen, via de internationale wetgeving. Zo is er ook een campagne van NGO’s om aandacht te vragen via de petitie Save the Blue Heart of Europe. Geenen: “De Donau en diens aftakkingen vormen hét Amazonegebied van Europa. En dat ligt in onze achtertuin. Dat is wereldwijd bekend en ik kan me niet voorstellen dat de wereld het toestaat om deze natuur te laten verdwijnen.

Toch wil ik iedereen oproepen om daar naar toe te gaan. Geniet van die prachtig helderblauwe wateren, het uitgestrekte landschap en de bijzondere vis- en vogelsoorten. Nu alles nog intact is.”

Verre reis

R 21

De wetlands van de Okavangodelta vormen een rijke bron van leven voor uiteenlopende flora en fauna.

Paradijselijk Botswana omarmd door waterkracht Ondanks de droge Kalahari woestijn is Botswana een van de vruchtbaarste landen van Afrika. Dat komt hoofdzakelijk door magische rivieren als de Chobe, Linyanti en de Zambezi en het unieke wetlandschap van de beroemde Okavangodelta. Die combinatie zorgt voor een rijk ecosysteem, waarbij de natuur zijn eigen ‘waterengineers’ inzet.

Tekst: Angelique van Os | Fotografie: Henk Bothof

Een paar meter voor onze safaritent houd ik mijn adem in. Bladeren ritselen en takken breken.

Opeens zie ik een grote grijze huid. Van zo dichtbij zag ik ze nog niet eerder. Manager Anneri van het werkelijk prachtige en volledig zelfvoorzienende Wilderness DumaTau Camp, heeft het nog niet uitgesproken dat we op onze hoede moeten zijn, of we staren al recht in de ogen van een olifant.

Het dier flappert met z’n oren. Niet omdat hij zich bedreigt voelt, maar om zijn vocht en temperatuur te reguleren. “Je moet je nooit omdraaien en wegrennen als je een olifant ziet, want dan komt hij achter je aan. Laat altijd eerst het dier passeren.

Of zoals nu, moeten we gewoon even wachten tot hij uitgeknabbelt is. Want zolang hij rustig op gras blijft kauwen is er niets aan de hand”, zegt Anneri kalm. We wachten een paar minuten totdat de olifant zich omdraait. Maar dat gebeurt dus niet.

Anneri grinnikt en uiteindelijk klapt ze in haar handen. Ze jaagt niet graag dieren weg, want wij zijn te gast in hun leefomgeving. Maar veiligheid van

Het prachtig aan de Zambezi rivier gelegen DumauTau Camp. | Foto: Dana Allen

R 22

Verre reis

Deze schattige kleine olifanten hebben bescherming van de Wilderness Kwedi-concessie.

Maar helaas gaan veel olifanten in Botswana een onzekere toekomst tegemoet.

de gasten staat boven alles. Met lichte tegenzin verdwijnt het dier in het struikgewas en nuttigt zijn lunch een stukje verder op. De adrenaline glijdt langzaam uit mijn lichaam. Al snel blijkt dat dit een van de vele grijze kolossen is die we van dichtbij kunnen bewonderen. En ze zijn met velen tegelijk.

Een dag later struint er bijvoorbeeld een imposante bull rond de receptie en tijdens een heerlijke bootlunch waar we dobberen over het Savute kanaal, moeten we wachten met aanmeren. Er zwemt namelijk een olifant langs de kade en besluit om aan wal te gaan pal aan de achterkant van het luxe kamp. DumaTau ontleent zijn naam dan wel aan ‘de brul van de leeuw’, maar het zijn in dit gebied zonder twijfel de grote kuddes olifanten die hier de dienst uitmaken.

Die grote ‘parades’ komen niet alleen voor in dit gebied, aan de rand van het Linyanti moeras en de Ospray Lagoon. Ze zijn hoofdzakelijk te vinden in en rond het water van de grote rivieren zoals de aangrenzende Chobe en Kwando, de beroemde Okavangodelta en het omvangrijke Chobe National Park. Naast olifanten barst het in deze waterrijke ecosystemen ook van nijlpaarden, vele vogelsoorten, krokodillen, antilopen, kat-achtigen en ander wild dat naar het water trekt om te drinken. We bevinden ons in het ongerepte Afrika van Noord-Botswana. Waar watersystemen nog grotendeels onaangetast en vrij kunnen stromen en waar het diverse ecosysteem niet alleen afhan-

kelijk is van dit rijke gebied, maar tevens zelf een belangrijke bijdrage levert aan de toekomst ervan.

Complex geheel De rijke water- en riviersystemen van NoordBotswana zijn nauw verbonden met elkaar, alsook met de buurlanden. Het vormt daardoor een complex geheel, waarbij rivieren in elkaar overlopen en een andere naam dragen. Zo begint het Savute kanaal in de Linyanti-concessie en mondt uit in het Savuti-moeras, dat grenst aan Chobe National Park. Dit zijn beschermde gebieden.

De Linyanti-concessie beslaat een enorm gebied van 125.000 hectare en staat onder toezicht van Wilderness Safaris en diens Wilderness Wildlife Trust. Wilderness Safaris is een grote touroperator binnen Zuidelijk Afrika en beschikt louter over eigen concessies. In Linyanti beschikken ze naast DumaTau over nog twee andere kleinschalige lodges. De organisatie bestaat al ruim 35 jaar en presenteert in het hoge segment uitmuntende eco-safari’s. (zie kader).

Aders Het Savute-water is afkomstig van de Kwando-Linyanti rivier. Deze rivier ontspringt in de hooglanden van Angola en ondergaat verschillende naamsveranderingen op deze route voordat ze een delta-wetland vormt aan de grens met Botswana en Namibië. Om het ‘overzichtelijk’ te houden: de Kwando-rivier raakt de Linyanti-breuklijn en veran-

dert van richting in de Linyanti-rivier. Linyanti gaat vervolgens over in Chobe, die op zijn beurt weer overvloeit in de Zambezi-rivier nabij Kasane. Dan is er nog het Selinda-kanaal, dat het Okavangosysteem verbindt aan het Kwando-Linyantisysteem. Bij een overstroming van de systemen, komt er water via het Selinda-kanaal terecht in het andere netwerk. En zo zijn alle aders weer met elkaar verbonden.

Vanuit de lucht zijn de breuklijnen en verschuivingen van de rivieren duidelijk zichtbaar, waardoor ook de verandering van vegetatie (rivier, moeras, grasland, bos en savanne) elkaar aanvullen. Door de intense aanwezigheid van al dit water, gedijt het wild goed in dit gedeelte van Botswana. En de moerasachtige gebieden zijn ongeschikt en te afgelegen voor nederzettingen. Positief gevolg is dat het wild hierdoor meer leefruimte heeft en minder bedreigd wordt, helemaal in beschermde concessies als van Wilderness.

Ongerepte natuur Terug naar Linyanti. Dit sprookjesachtige gebied van 28.000 m2, dat aan de rand ligt van de vruchtbare Okavango oase, vormt een dynamisch kleurenpalet, met spectaculaire vergezichten over het levendige waterlandschap. Er is altijd beweging. Tijdens diverse gamedrives zien we olifanten verkoeling zoeken in de moerassen en rivier. Ze spetteren en sproeien met hun slurven rijkelijk water over elkaar heen, alsof ze samen douchen. De grijze huiden zwemmen graag tussen een bed van witte waterlelies, dat glinstert in de opkomende broeiende hitte.

Verre reis

R 23

De Okavangodelta is een kleurenpalet van aardetinten en toont vanuit de lucht diens prachtige biodiversiteit.

Wilderness Safaris

Wilderness Safaris is een van de weinige organisaties in Botswana die de middelen heeft om een aantal concessies te pachten dan wel te huren van de overheid. De exclusiviteit zit niet alleen in de werkelijk prachtig ingerichte, luxe tenten en lodges die veelal voorzien zijn van natuurlijke materialen en perfect aansluiten op het uitgestrekte landschap. Het gaat om het totaalplaatje. De ligging aan het water is bij alle vier de door ons bezochte camps –Toka Leya (Zambia), DumaTau, Qorokwe en Vumbura Plainsadembenemend. De vriendelijkheid, service en kennis van het lokale personeel verdient een pluim.

De gezonde streekproducten zijn een feestje en tot Heerlijk relaxen met prachtig uitzicht bij Wilderness’ Qorokwe Camp | Foto: Dana Allen slot zijn de dagactiviteiten gevarieerd en is de kennis van de rangers telkens verbazingwekkend. Om de impact van het toerisme zo laag mogelijk te houden, gebruikt Wilderness louter zonnepanelen, die ook het eigen gezuiverde water verwarmen. Dat water is afkomstig van de rivieren en het moeras. Wilderness heeft hiervoor managers in dienst die zo schoon mogelijke ecosystemen toepassen.

De auto’s en eigen vliegtuigjes hebben uiteraard wel impact, maar zijn noodzakelijk om je in dit land te verplaatsen. Wilderness compenseert hun Co2-uitstoot met het planten van nieuwe bossen. Verder willen ze met hun indrukwekkende bijdragen van het Wilderness Wildlife Trust, dat al bestaat sinds eind jaren ’80 het verschil maken in duurzaam toerisme. Het trust richt zich op natuurconservatie, onderzoek, educatie, het runnen van hun eigen anti-poaching management en ondersteunt en betrekt lokale gemeenschappen bij hun projecten. Zo zijn er tientallen projecten die het Trust mogelijk maakt. Maar de relatie is symbiotisch: zonder toerisme geen trust en dus geen conservatie. Tot slot is ook een belangrijke rol weggelegd voor de non-profit organisatie Children in the Wilderness, met focus op uiteenlopende educatieve projecten. | Meer info: wilderness-safaris.com

Af en toe nemen een paar nijlpaarden polshoogte.

Als een duikboot verschijnen ze aan de oppervlakte, houden alles met hun sterke reuk nauwlettend in de gaten, om vervolgens even later weer onder water te verdwijnen. Galante en wendbare impala’s verspreiden zich al springend in kleine groepjes in het hoge riet. Ook zij zoeken beschutting en verfrissing, zich niet bewust dat er een krokodil op de loer kan liggen. Of een luipaard, want deze slinkse kat kan geruisloos sluipen rondom ondiep water.

We hebben veel geluk, want er is een tweejarig mannetje gespot die een oud hapje wegwerkt in

een boom. Het prachtige dier is gelukkig niet onder de indruk van onze 4x4 jeep, en komt na zijn ontbijt langzaam in beweging. Het solitaire luipaard struint op z’n dooie akkertje door het hoge gras en wandelt opzichtig over een houten brug waar de jeeps overheen kunnen. De kat screent met zijn scherpe zicht het moeras af naar een prooi. Er valt weinig te zien. Aan de overkant bakent hij zijn territorium af bij een boom, om vervolgens via een kleine omweg door het bos weer bij een open waterplek aan te komen. Rttttssshhhh… Ondanks zijn snelheid, ziet het verslagen luipaard zijn volgende hapje – een

hagedis- het water in schieten. Er is altijd baas boven baas. De kat geeft het op en verdwijnt in het struikgewas, op zoek naar verkoeling. Ik durf weer adem te halen, wat een voorrecht om dit dier in deze ongerepte natuur te kunnen volgen.

Geologisch wonder We trekken verder naar het zuidoosten van de Okavangodelta, naar Qorokwe, een kamp dat onder het uitgestrekte Moremi Game Reserve ligt.

Vanuit de lucht ziet het totale gebied van grofweg 15.000 km2, gevuld met kanalen, lagoons, moe-

R 24

Verre reis

rassen, rietkragen en eilandjes er spectaculair uit.

Nergens zijn asfaltwegen, geen elektriciteitspalen, geen lichtvervuiling. Niets dan wildernis, waarbij aardse kleuren elkaar afwisselen. Ik voel me zeer nietig in dit grootse land, maar ook gelukkig: dat ik kan genieten van dit geologische wonder. ’s Werelds grootste inlandse delta dat op de Unesco Werelderfgoedlijst staat, grenst noordwestelijk aan de rand van de Kalahariwoestijn. De oorspronkelijke waterbron is zo’n 1600 kilometer stroomopwaarts te vinden in de Angolese hooglanden. Van hieruit worden ontelbare beken en kleinere rivieren in het stroomgebied van de twee belangrijkste zijrivieren van de Okavango -de Cubango en Cuito-, gevoed door zomerregens die vallen tussen oktober en april. Tussen december en maart ontstaat de regenpiek, waardoor het waterpeil kan stijgen tot wel twee meter en de delta uitdijt. In het droge seizoen neemt het moeraslandschap af. Echter blijft de delta het hele jaar voorzien van water, zodat de migratie van dieren groot is naar dit gebied.

Door zwaktes in de aardkorst, gevormd door tektonische verschuivingen langs de Oostelijke Afrikaanse Rift Valley, werd de Okavangorivier miljoenen jaren geleden gesplitst van de Kwando en de Zambezi en stroomt hierdoor nergens naar zee. In plaats daarvan verdwijnt het water na haar uitwaaiering in de desolate Kalahariwoestijn. De huidige trechtervormige delta ontstond als gevolg van een reeks van breuklijnen en een tektonische opstuwing, zoals nabij het stadje Maun, waar de waterloop werd afgesloten. Het kan vier tot zes maanden duren voordat het water via een groot estuarium door de hele delta is gestroomd en daarmee de seizoenmoerassen zijn gevoed.

Het drassige landschap van de Okavangodelta biedt veel toegankelijke water pooltjes, waar ook leeuwen dankbaar gebruik van maken.

Authenticiteit Op de vraag in hoeverre de delta de afgelopen decennia is veranderd zijn de meningen verdeeld.

Ecoloog Robert Taylor is gespecialiseerd wetlandstudies en is plantkundige. Hij is sinds vijf jaar werkzaam voor verschillende projecten binnen Wilderness, zoals een succesvol rëintegratieproject van neushoorns. Taylor geeft aan dat de delta grotendeels zijn authenticiteit heeft behouden. Een zichtbare verandering is wel dat het heldere water donkerder wordt. Dit kan te wijten zijn aan de toenemende bosbranden, waarbij turf bijvoorbeeld in het water belandt en de bodem en planten aantast. ”Er is veel debat bij onderzoekers in hoeverre de delta geformeerd is uit vuur; dat het onderdeel uitmaakt van de natuurlijke balans. Anderen beweren dat de toenemende branden het water negatief beïnvloedt en dat dit een ontwikkeling is van de laatste jaren. Er is naar mijn mening nog te weinig onderzoek gedaan naar de impact van vuur op het ecosysteem van de delta. Daarnaast waren hier vijftig jaar geleden nauwelijks olifanten te vinden. Nu zijn ze met velen en hun aanwezigheid is zichtbaar in het landschap. Er zijn veel omgevallen en kale bomen die het niet redden. Maar het is een dynamisch systeem. We kunnen niet gelijk stellen dat omdat er voorheen bossen waren met hoge bomen, het er zo uit hoort te zien.”

Waterarchitecten Ook vervult de olifant, evenals het nijlpaard en de termieten, een belangrijke rol aan het landschap. Dit zijn namelijk de ecosysteemingenieurs,

Op het heetst van de dag, als de temperatuur stijgt naar 38 graden Celsius, zoeken olifanten verkoeling bij een meertje dat ze delen met nijlpaarden en vogels.

Ook luipaarden bewegen zich geruisloos door het hoge gras door het moeras op zoek naar een volgende prooi.

Verre reis

R 25

Zambezi & Vic Falls

Een bezoek aan het noorden van Botswana is goed te combineren met een uitstapje naar buurland Zambia. Het fraai gelegen Toka Leya kamp van Wilderness Safaris ligt direct aan de machtige Zambezi rivier. Dit is na de Nijl, de Congo en de Niger met 2574 kilometer de langste rivier van Afrika. Het is tevens de langste oostelijk stromende rivier van het continent; hij buldert van boven naar beneden, wat ongebruikelijk is. Het watergeweld stroomt vanuit de bron van Noordwest Zambia door zes landen en mondt uit in de Indische Oceaan. De rivier is nog bijna overal intact, maar bepaalde plekken staan onder druk vanwege nieuw te bouwen dammen en waterkrachtcentrales. Een belangrijk knooppunt is de verbinding met de beroemde Victoria Falls bij het vierlandenpunt van Livingstone, dat Zambia verbindt aan Botswana, Namibië en Zimbabwe. De oorspronkelijke naam van de Victoria Falls werd gegeven door de lokale bevolking en luidt Mosi-oa-Tunya, dat donderde rook betekent. Het was de beroemde missionaris en ontdekkingsreiziger David Livingstone die in 1855 de Zambezi rivier te voet en per kano aflegde en stuitte op de machtige watervallen. De Vic Falls zijn met haar vijf verbindende watervallen de grootste ter wereld. De cascade is 1700 meter breed en is te bezoeken in Zimbabwe en Zambia.

Omdat het een toeristische trekpleister is, doe je er goed aan om vroeg – voor negen uur- de watervallen te bezichtigen. Dan kun je in alle rust rondlopen en je letterlijk laten natregenen door het omhoog sproeiende watergeweld. En ja, het is een van de zeven wereldwonderen dat je een keer gezien móet hebben.

Inclusief regenbogen en mogelijke wateractiviteiten. waterarchitecten. Rob licht toe: ”De termieten zorgen met hun heuvels voor eilandvorming in het deltagebied. Bij hoog water steken hun bouwwerken boven het wateroppervlakte uit, waardoor zich hier permanente vegetatie kan ontwikkelen.

In wetlands kunnen olifanten en nijlpaarden door hun beweging kanalen openen om water te laten stromen. Dankzij die beweging ontstaan er ingewikkelde netwerken van paden door de wetlands, wat ervoor zorgt dat er doorstroming plaatsvindt en de gebieden toegankelijk blijven.”

De machtige Zambezi rivier

De beroemde Victoria Falls.

Vraagstuk

schappen langs de grens wonen. Hier veroorzaken olifantenkuddes regelmatig grote schade aan huizen en verwoesten ze de landbouwoogst. Soms met dodelijk gevolg van bewoners. Het is een ingewikkelde discussie, waarover de meningen en belangen onder natuurorganisaties en -beschermers, politici en de lokale bevolking sterk uiteenlopen. Daarbij gaat het probleem verder dan alleen de olifantenproblematiek: het is een voorbode voor meer menswildlife conflicten. Dit is voor de toekomst dan mogelijk ook de grootste uitdaging, niet alleen voor Botswana, alsook voor buurlanden en hoe zij met deze vraagstukken moeten omgaan.

Het dunbevolkte Botswana telt de grootste olifantenpopulatie van Afrika, waarbij de tellingen sinds 2018 uitkomen boven de 130.000 exemplaren. Dat de dieren hier goed gedijen komt dus veelal door de afgelegen rijke watergebieden, de uiteenlopende vegetatie van open savannes en bos- en struikgewassen. Daarnaast is de aanwezigheid van de mens beperkt, - zeker in de beschermde, afgelegen gebieden zoals de Okavangodelta en de privéconcessies.

Doordat de regering een exclusief kleinschalige vorm van duurzaam toerisme toestaat, is het tevens een kostbare aangelegenheid om de wildparken te bezoeken. Echter neemt het succes van de olifant nu zo’n toevlucht, dat het een groot probleem vormt buiten de beschermde gebieden. Zo meldde AG Africa Geographic eind maart dat demografisch gezien meer dan 65% van het wildleven in Botswana zich buiten beschermde gebieden bevindt, in de wildbeheergebieden (WMA’s). Dit zijn hoofdzakelijk pastorale en agrarische gebieden, waarbij gemeen-

In 2014 vaardigde de vorige president, Ian Kaha, een jachtverbod uit vanwege de juist lage wildstand.

Echter overweegt de huidige president, Mokgweetsi Masisi, sinds vorig jaar om dit verbod betreffende de olifant op te heffen. De jacht opnieuw openen leidt wereldwijd tot grote weerstand en daarmee kan de stroperij en ‘plezierjacht’ waar de afgelopen jaren zo hard tegen gevochten is opnieuw zege vieren. Dat is in minder goed beschermde gebieden al zichtbaar, zo blijkt uit een recent rapport van de conservatieorganisatie Elephant Without Borders: zij identificeerden vorig jaar vier ‘stropershotsspots’, waar 87 karkassen van olifanten waren gevonden.

Ze voorzagen de locaties van fotografisch bewijsmateriaal, van grondonderzoeken en lieten hier negen internationale olifantenexperts naar kijken. Volgens de onderzoeker Mike Chase en de BBC ontkent de regering de omvang van deze stroperij en proberen ze Chase de mond te snoeren.

Vredelievende oplossingen Ook het gedoseerd laten afschieten door professionals van de dikhuiden rondom probleemgebieden is geen oplossing horen we van verschillende bronnen, want dat betekent dat een volledige gezonde familie ter ziele gaat, ook drachtige vaarzen dus en jonge en babyolifantjes. Een olifant staat bekend om zijn goede geheugen en kan dagen rouwen als een familielid sterft. En de kans is groot dat ze terugkomen naar dezelfde plekken. Hopelijk zijn er meer vredelievende oplossingen, die op lange termijn effect hebben. Zo zijn er succesverhalen dat de dieren bijvoorbeeld geweerd worden met bijenkorven. En er zijn diverse internationale universiteiten en organisaties die de migratievormen van olifanten bestuderen. Arnold Tshipa onderzoekt voor Wilderness al een aantal jaren de migratie en de beweging van 32 olifanten rondom Hwange National Park (Zimbabwe). Een aantal van hen dragen een gps-tracking band. In een notendop is hierbij zichtbaar dat er dieren zijn die zich nauwelijks verplaatsen, er kuddes zijn die korte afstanden afleggen en er waren acht olifanten die de grens overstaken bij Botswana. De migraties zijn belangrijk voor de verspreiding van de families, wat ervoor kan zorgen dat de dieren zich vestigen bij buurlanden. Arnold: “Het is essentieel dat de olifanten zich goed kunnen bewegen rondom de grote rivieren en langs corridors. Daarover gaan we in gesprek met politici om deze aanpak te stimuleren. En als we meer kennis hebben waarom olifanten migreren, - los van het droge versus nat-

R 26

Verre reis

te seizoen- dan kunnen we ze wellicht ook beter naar vergelijkbare gebieden toe leiden waar ze zich thuis voelen. Keerzijde is wel dat dergelijk onderzoek én het verplaatsen van olifanten een zeer kostbare aangelegenheid is en overheden hiervoor bereid moeten zijn om land af te staan zodat ze olifanten kunnen ontvangen.”

Tot slot vormt educatie ook een belangrijke rol bij de toekomst van de olifanten, alsook van andere bedreigde diersoorten zoals grote katten en de African Wild Dog die ook de bewoonde wereld doorkruizen. Volgens Sue Goatley van Children of the Wilderness, vormt educatie een sleutelrol. Sue werkt al jaren in het veld als docent en schooldirectrice en coördineert schoolprojecten in de Zambezi regio. Zo is ze betrokken bij de Wilderness Ecoclubs, waar 18 lagere scholen aan verbonden zijn. Per school volgen dertig leerlingen vier jaar lang een speciaal natuurconservatieprogramma.

Sue: “Kinderen onder de twaalf zijn sponzen en met de juiste begeleiding kunnen ze veel kennis opnemen, zoals hoe ze het beste kunnen omgaan met wilde dieren in hun omgeving. Het mooie is dat leerlingen niet alleen kennis doorgeven aan elkaar, maar ook aan hun familieleden. De kinderen overtuigen hun ouders of waarschuwen hen dat ze geen dieren moeten doden, maar ze op andere manieren kunnen handelen wanneer er gevaar dreigt. En dat ze er zelfs – met toenemend toerisme- hun voordeel uit kunnen halen.”

Klein waterleven De dagelijkse problematiek is nauwelijks zichtbaar tijdens onze reis. Maar het houdt ons wel constant bezig, want de natuur moet keihard vechten voor haar bestaan. Wanneer we met Robert door de noordelijke flanken van de delta rijden, in de Kwedi concessie, overvalt opnieuw de vredige stilte. De uitgestrektheid. En elke keer weer de verrassing.

Ook voor Rob als onderzoeker: “Dit is zo’n uniek gebied. Ik blijf er versteld van staan. Onlangs heb ik een nieuwe libellensoort ontdekt en laatst vlakbij de lodge, Vumbura Plains, een nieuw vleesetende plantensoort die afkomstig lijkt van de Congorivier.

Zeker het gevarieerde kleine waterleven wat zich hier afspeelt fascineert me.” En dat zien we zelf ook wanneer we in een mokoro stappen. Deze traditionele uitgeholde boomstam dient van oudsher als het belangrijkste vervoermiddel in de delta. Inmiddels zijn de houten exemplaren vervangen door duurzame, lichte fiberglas kano’s. De stuurman brengt met een lange stok het bootje in beweging. We glijden kriskras tussen het hoge riet en langs ontelbare papyrussen. Vanaf het waterniveau zien we kleine insecten voorbij vliegen, kikkers van bladeren af springen en kleine ijsvogels een duikvlucht nemen.

Het ondiepe water is helder en voelt warm aan.

Ik doezel een beetje weg en denk terug aan alle indrukwekkende ervaringen van deze reis. Aan de vele olifantenfamilies die ik heb mogen observeren en aan hun onzekere toekomst. De drie kleintjes van slechts een paar maanden oud die elkaar begroetten, de clown van de familie, die een showtje gaf met een stok en vervolgens in de knoop zat met zijn slurf. En de zorgzame moeders die op de achtergrond een oogje in het zeil hielden. Ik kan er geen genoeg van krijgen. Evenmin van dit paradijselijke landschap en zijn bewoners; waarbij de kracht van water, de bron van leven, allesomvattend is.

Met de traditionele moroko banen we ons een weg door de smalle, slangachtige wateren van de delta.

PRAkTISCH BOTSWANA

Omvang: Botswana is vergelijkbaar met Frankrijk en bestaat voor 80 procent (!) uit de Kalahari woestijn.

Populatie: Er leven slechts iets meer dan twee miljoen ‘Batswana’ mensen in dit land. Gereguleerd toerisme vormt na de exploitatie van diamantindustrie de tweede belangrijkste inkomstenbron van het land.

Hoofdstad: Gaborone Geld: De lokale munteenheid is de Pula (BWP).

Maar een safari bij Wilderness is fullboard en kan er in de geschenkwinkeltjes ook betaald worden met dollars of met creditcards.

Taal: De voertaal is Engels en Setswana.

Er zijn uiteraard diverse lokale, dan wel tribale talen, zoals Tswana.

Klimaat: Subtropisch, waarbij droogte en nattigheid elkaar kunnen afwsselen Beste reistijd: Wij bezochten Botswana aan het einde van de regentijd, begin maart. Dan is het nog laagseizoen. Vanwege de hoge grasgewassen zijn sommige dieren minder makkelijk zichtbaar, maar dat verhoogt het plezier tijdens een game drive wanneer ze wel gespot worden. Ook is het minder druk in de parken en de natuur is op z’n mooist.

Evenals de olifant heeft het nijlpaard een belangrijke functie als ’waterarchitect’.

Dit kikkertje is een van de vele kleine bewoners van de delta. Hier draait alles om het minuscule waterleven.

Eigentijds Festival 2019

Vier dagen lang met gelijkgezinde anderen het leven vieren tijdens het Pinksterweekend op het 25ste Eigentijds Festival dat wordt gehouden in Vierhouten van vrijdag 7 t/m maandag 10 juni 2019.

Deze moeder aller spirituele/ecologische festivals mag je niet missen in je leven als je belangstelling hebt voor de thema’s: duurzaamheid, persoonlijke ontwikkeling en spiritualiteit.

Na 4 jaar het festival in Frankrijk georganiseerd te hebben op de prachtige terreinen van Ecolonie, kiest de organisatie er voor om dit 25-jarig jubileum te vieren op de terreinen van de Paasheuvel in Vierhouten. Tenslotte was het festival daar van 1992 t/m 2013 al eerder te gast.

Oprichter Henkjan de Blaauw vertelt waarom deze keuze is gemaakt. “Zoals er 5 jaar geleden alle reden was om het festival te verplaatsen naar Frankrijk, zo is die reden er nu om eer te betonen aan de plek waar het festival is begonnen en waar tienduizenden mensen goede herinneringen aan hebben. We kregen de afgelopen jaren zeer veel vragen of het

toch niet mogelijk was om het weer in Vierhouten te houden. Die overweldigende belangstelling bleek ook toen wij als een soort enquête afgelopen zomer een voorinschrijving hielden. In veertien dagen tijd schreven 500 belangstellenden zich in. “ Honderden workshops, muziek, theater en lezingen worden tijdens deze 4 dagen aangeboden. Dagbezoek is niet mogelijk. Dat maakt dit festival ook zo uniek, omdat de focus van al die deelnemers, vrijwilligers en workshopleiders er voor zorgt dat er een explosie van liefdesenergie ontstaat, wat zo kenmerkend is voor dit festival. Deelnemers gaan weer naar huis met het diepe besef dat zo het leven ook gevierd kan worden. Wees er snel bij als je belangstelling hebt, want voor dit jaar geldt: vol = vol.

Uitgebreide informatie staat op: eigentijdsfestival.nl

R 28

Aarde in beeld

Het zout koninkrijk van de Afar, de heetste plek op aarde Beeld: Henk Bothof | Tekst: Angelique van Os De Afar-mensen uit Ethiopië leven in een van de heetste gebieden op aarde: The Danakil Depression.

De temperatuur kan hier oplopen tot wel 50 graden Celsius. Lake Asale is een enorme zoutpan in de Danakil en ligt 115 meter beneden de zeespiegel. Dit is het ‘zout koninkrijk’ van de Afar waar zij dagelijks zout uithakken tot tabletten. Dit doen de mensen al eeuwen lang in een gebied van circa 1200 kilometer. Voordat de mensen hier in de vroege ochtend starten met hun werk, hebben ze eerst al tientallen

kilometers per kameel of ezel afgelegd om hun jerrycans te vullen met water. In de omliggende regio zijn diverse waterputten te vinden. Vanwege de extreme hitte kunnen ze hier slechts een dag mee vooruit en moeten ze de volgende ochtend dan wel dezelfde avond opnieuw water halen. Er valt hier gedrurende het hele jaar vrijwel geen regen.

Een zoutblok kan wel zes kilo wegen. Kamelen vervoeren de tabletten om deze op verschillende lokale

markten te verkopen in Tigray, Noord-Ethiopië. Eén kameel kan wel dertig blokken dragen. Deze traditionele manier van zoutwinning waar geen vervuilende machines en transportmiddelen voor worden gebruikt, laat zien hoe hecht mens en natuur kunnen samenwerken. De Afar lijkt het enige volk in Ethiopië die dit zware werk kan uitvoeren en de immense hitte kan trotseren.

Aarde in beeld

R 29