Agroekologia i inne innowacyjne podejścia do zrównoważonego rolnictwa i systemu żywnościowego

opracowanie wybranych wątków raportu: Joanna Perzyna

Opracowanie dotyczy wyciągu z „Raportu HLPE na temat agroekologii i innych innowacyjnych podejść do zrównoważonego rolnictwa i systemu żywnościowego, które zwiększą bezpieczeństwo żywnościowe i poprawią jakość żywienia (19 czerwca 2019 r.)” przygotowanego przez Panel Ekspertów Wysokiego Szczebla ds. Bezpieczeństwa Żywnościowego i Żywienia (ang. HLPE – High Level Panel of Experts) Komitetu ds. Światowego Bezpieczeństwa Żywnościowego ONZ (ang. CFS – UN Committee on World Food Security). Raport powstał jako próba odpowiedzi na wyzwania stojące przed współczesnym rolnictwem w kontekście potrzeby zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego i odpowiedniej jakości żywienia (ang. FSN – Food Security and Nutrition) w jego 4 aspektach (dostęp fizyczny – food availability, dostęp ekonomiczny – food accessibility, stopień wykorzystania – food utilization oraz stabilność – food stability) w obliczu wyczerpywania się zasobów, zmiany klimatu i degradacji środowiska. Zamierzeniem było wieloaspektowe zbadanie agroekologii i innych innowacyjnych podejść pod kątem ich przydatności do rozwiązania wyzwań stojących obecnie przed rolnictwem. Fundamentem jest podejście oparte o prawa człowieka, a celem przejście do zrównoważonych ekosystemów (ang. SFSs – Sustainable Food Systems), dla którego HLPE (2016) zidentyfikował 3 zasady operacyjne: „(i) poprawa efektywności gospodarowania zasobami; (ii) zwiększenie odporności; i (iii) zapewnienie sprawiedliwości/ odpowiedzialności społecznej”.

Agroekologia: ścieżki przejścia do zrównoważonych systemów żywnościowych Raport rzetelnie i merytorycznie przedstawia agroekologię we wszystkich aspektach, wymiarach i kontekstach. Wyjaśnia jej stosunek do środowiska naturalnego, umiejscawia produkcję rolną w złożonym kontekście społecznym, ekonomicznym i politycznym. Odnosi się do 13 zasad agroekologii: „recyklingu; zmniejszenia nakładów; zdrowia gleby; zdrowia i dobrostanu zwierząt; różnorodności biologicznej; synergii (zarządzania interakcjami); dywersyfikacji gospodarczej; współtworzenia wiedzy (korzystanie z wiedzy lokalnej i osiągnięć światowej nauki); wartości społecznych i diet; sprawiedliwości; relacji; zarządzania ziemiami i zasobami naturalnymi; partycypacji.” Podkreśla znaczenie wymiaru agroekologii, jakim jest ruch społeczny, a także nacisk kładziony na naturalne procesy i lokalność. Zauważa problem, jakimi są brak jednej, spójnej i powszechnie podzielanej definicji agroekologii, a także niewspółmiernie małą

(w porównaniu z innymi innowacjami) ilość środków przeznaczanych na badania.

W kontekście transformacji w kierunku zrównoważonych systemów żywnościowych (SFSs) „Gleissman definiuje 5 etapów transformacji: (i) zwiększenie efektywności wykorzystania czynników produkcji; (ii) zastępowanie konwencjonalnych czynników produkcji i praktyk agroekologicznymi alternatywami; (iii) przeprojektowanie agroekosystemów w oparciu o nowy zestaw procesów ekologicznych. Pozostałe dwa kroki odnoszą się do całego systemu i obejmują: (iv) odnowienie bardziej bezpośrednich związków pomiędzy producentami i konsumentami; (v) budowanie nowego globalnego systemu żywnościowego opartego na partycypacji, lokalności, uczciwości i sprawiedliwości”.

Innowacje na rzecz zrównoważonych systemów żywnościowych „Pojęcie innowacji w Raporcie odnosi się do procesu poprzez który jednostki, społeczności lub organizacje powodują zmiany w strukturze, produkcji bądź recyklingu towarów i usług, jak również w otaczającym środowisku instytucjonalnym. Pojęcie to odnosi się także do spowodowanych przez ten proces zmian. Innowacja obejmuje zmiany w praktykach, normach, rynkach i rozwiązaniach instytucjonalnych, które mogą sprzyjać powstawaniu nowych – zdolnych zagrozić status quo – sieci produkcji żywności, przetwórstwa, dystrybucji i konsumpcji.”

Ponieważ konwencjonalne formy innowacji koncentrowały się bardziej na upowszechnianiu nowych technologii, Raport

koncentruje się na: „(i) inkluzywnych i partycypacyjnych formach zarządzania innowacjami; (ii) współtworzeniu wiedzy, informacji i dzieleniu się nimi w społecznościach i sieciach; oraz (iii) odpowiedzialnych innowacjach ukierunkowanych na kwestie społeczne; główną rolę odgrywają w nich procesy ekologiczne i interakcje społeczne.”

Innowacje rozpatruje się w dwóch głównych kategoriach: „(i) zrównoważona intensyfikacja systemów produkcyjnych i powiązane podejścia (rolnictwo przyjazne dla klimatu (ang. CSA – Climate Smart Agriculture), rolnictwo ukierunkowane na wyżywienie (ang. NSA – Nutrition-Sensitive Agriculture) i zrównoważone łańcuchy wartości w sektorze spożywczym), które ogólnie polegają na stopniowych przekształceniach w kierunku SFSs; oraz podejścia agroekologiczne i powiązane z nimi (w tym rolnictwo ekologiczne, agroleśnictwo i permakultura), które niektórzy uważają za bardziej transformatywne. Podczas gdy podejścia z pierwszej kategorii wychodzą z założenia, że aby sprostać przyszłym wyzwaniom należy w zrównoważony sposób zwiększyć produktywność z jednostki powierzchni – i to właśnie oznacza zrównoważona intensyfikacja – podejścia zaliczane do drugiej kategorii kładą nacisk na zmniejszenie nakładów i wspieranie różnorodności biologicznej oraz społeczną i polityczną transformację skupioną na poprawie zdrowia ludzi i ekosystemów.” Raport wprowadza 9 kategorii, które są ważnym narzędziem porównywania innowacji. Pojawia się również postulat dodania śladu węglowego jako czwartej zasady operacyjnej (dla transformacji w kierunku SFSs), a także elementu kontroli społecznej (ang. agency) nad procesem przejścia do SFSs.

Rozbieżne poglądy na transformację systemu żywnościowego Raport przedstawia 6 kontrowersyjnych kwestii, które różnicują podejścia agroekologiczne: „(i) wielkości gospodarstw rolnych; (ii) zastosowania nowoczesnych biotechnologii; (iii) zastosowania technologii cyfrowych; (iv) użycia nawozów sztucznych; (v) biofortyfikacji; oraz (vi) strategii ochrony różnorodności biologicznej”. Omawia korzyści i (na ogół pomijane) koszty związane ze skalą produkcji, postuluje wycenę i uwzględnienie w porównaniach ekologicznych i społecznych kosztów różnych podejść, porusza temat kontrowersji wokół GMO, a także kwestionuje dychotomiczne ujęcie w zestawieniu koncepcji land sharing/land sparing. Ponadto Raport zauważa luki w wiedzy w zakresie szczegółowych mierników efektywności systemu żywnościowego. Ważna jest konstatacja, że „rynek nie zapewni transformacji w kierunku SFSs”, a siła sprawcza wyborów konsumenckich jest ograniczona i jej skuteczność zależy od spełnienia szeregu warunków.

Projektowanie środowiska instytucjonalnego, które wspiera przejście do zrównoważonych systemów żywnościowych „Znaczna inercja – manifestująca się w politykach publicznych, strukturach korporacyjnych, systemach edukacji, nawykach konsumentów i inwestycjach w badania naukowe – faworyzuje obecnie dominujący model rolnictwa i systemów żywnościowych, uniemożliwiając przeprowadzenie niezbędnych zmian.” Z punktu widzenia projektowania polityk publicznych, szczególnie należy zwrócić uwagę na: potrzebę uwzględnienia kosztów zewnętrznych (dopiero to stanie się narzędziem docenienia żywności produkowanej zgodnie z SFSs); obszary, które należy wzmacniać, by umożliwić transformację (edukacja, stabilne formy zatrudnienia, etc.); kwestię ochrony własności intelektualnej i dostępu do nasion; konieczność stworzenia rzetelnych i całościowych mierników efektywności dla SFSs (uwzględniających ślad ekologiczny); potrzebę integracji różnych rodzajów wiedzy i działań badawczych, a także problemy wynikające ze zbyt małego zaangażowania młodych w rolnictwo (brak zachęt). Ponadto istotne byłoby wsparcie działań agroekologii na rzecz kobiet i demokratycznej, oddolnej edukacji.

Wniosek „Komitet ds. Światowego Bezpieczeństwa Żywnościowego ONZ (ang. CFS) może służyć jako model włączającego zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego oraz sektora prywatnego, a także punkt startowy dla wprowadzenia w życie transformacji na rzecz FSN. Strategie i planowanie wdrożenia podejść agroekologicznych na różną skalę (terytorialną, narodową, regionalną i globalną) mogą pomóc w realizacji fundamentalnego przeobrażenia systemu żywnościowego poprzez: wyznaczenie długoterminowych celów, zapewnienie spójności polityki w różnych dziedzinach (rolnictwo, handel, zdrowie, równość płci, edukacja, energia i ochrona środowiska); zaangażowanie wszystkich właściwych podmiotów w wielostronne procesy konsultacyjne.”

Zalecenia W tej części Raport prezentuje zalecenia dla władz i instytucji na różnych szczeblach, zgodnie z zasadą, że „wszystkie podmioty uczestniczące w systemach żywnościowych (w tym: państwa, władze lokalne, organizacje międzyrządowe, społeczeństwo obywatelskie, sektor prywatny, instytucje badawcze i akademickie) powinny uczyć się z agroekologii i innych podejść innowacyjnych konkretnych sposobów wsparcia transformacji tych systemów poprzez zwiększenie efektywności wykorzystania zasobów, wzmocnienie odporności i zagwarantowanie sprawiedliwości/odpowiedzialności społecznej”. Pełny tekst raportu: http://www.fao.org/fileadmin/user_upload/hlpe/ hlpe_documents/HLPE_Reports/HLPE-Report-14_EN.pdf Wyciąg z raportu w języku angielskim: http://www.fao.org/fileadmin/user_upload/hlpe/ hlpe_documents/HLPE_S_and_R/HLPE_2019_Agroecologicaland-Other-Innovative-Approaches_S-R_EN.pdf Polskie tłumaczenie wyciągu z raportu znajduje się na stronie Koalicji Żywa Ziemia, https://koalicjazywaziemia.pl/