Oog in oog met Paramaribo

Oog in oog met Paramaribo Verhalen over het herinneringserfgoed

Monumenten_p001_328_HT.indd 1

10-03-20 19:45

Monumenten_p001_328_HT.indd 2

10-03-20 19:45

ERIC KASTELEIN

OOG IN OOG MET PARAMARIBO Verhalen over het herinneringserfgoed

Monumenten_p001_328_HT.indd 3

10-03-20 19:45

Oog in oog met Paramaribo Verhalen over het herinneringserfgoed

LM Publishers Parallelweg 37 1131 DM Volendam 085-8772397 info@lmpublishers.nl www.lmpublishers.nl

© 2020 – LM Publishers, Volendam, Eric Kastelein

Redactie Katerna Tekst & Redactie Adviezen Peter Sanches Fotografie Eric Kastelein Boekverzorging Ad van Helmond Productie High Trade bv isbn 9789460225031

Deze publicatie is mede mogelijk gemaakt door: De ambassade van het Koninkrijk der Nederlanden, Paramaribo, Suriname Het Prins Bernhard Cultuur Fonds, Amsterdam Kattendijke/Drucker Stichting

En verder: Godo Uw Coöperatieve Bank Kersten Group of Companies N.V. Self Reliance Suriname Alcoholic Beverages n.v.

Torarica Group Telesur Universiteit Leiden

VERZEKERINGEN

Monumenten_p001_328_HT.indd 4

10-03-20 19:45

Inhoud

Voorwoord Inleiding

13 17

Koloniale overheid en koningshuis 1

Oud-gouverneur-generaal Juriaan François de Friderici, 1751-1812 Gedenksteen/grafmonument ca. 1813 2 Oud-gouverneur-generaal Karel Charles baron Bentinck, 1749-1811 Gedenksteen/grafmonument ca. 1813 Twee monumenten verloren gegaan bij de grote stadsbrand van 1821 3 Wilhelminaboom, 31 augustus 1898 Week vol feestelijkheden bij troonbestijging van Wilhelmina 4 Luitenant-adjudant Lodewijk Stumpf, 1840 - ca. 1890. Koperen plaat 1903 De stichter van Buiten-Sociëteit ‘Het Park’ 5 Jhr. mr. T.A.J. van Asch van Wijck, 1849-1902. Borstbeeld 1904 Gouverneur van Suriname en minister van Koloniën 6 Mr. G.H. Barnet Lyon, 1849-1918. Borstbeeld 1908 Van gewaardeerd agent-generaal tot omstreden bestuurder 7 Koningin Wilhelmina, 1880-1962. Borstbeeld 1909 Leprozerie Majella in Paramaribo krijgt geschenk van Wilhelmina 8 Johan Eilerts de Haan, 1865-1910. Borstbeeld 1912 Leider van de Corantijn-expeditie overlijdt tijdens de tocht 9 Koning Willem iii. 50 jaar afschaffing slavernij, 1863-1913. Medaillon 1913 Een mythe over de afschaffing van de slavernij wordt ontmaskerd 10 Koningin Wilhelmina, 1880-1962. Standbeeld 1923 Cadeau bij 25-jarig regeringsjubileum 11 Statuutboom of Mamabon. 1954 Radiotoespraak van Wilhelmina uit 1942 resulteert in gelijkwaardig rijksdeel 12 Eenheidsmonument of Mama Sranan. Beeldengroep 1965 Oproep tot eenheid in verscheidenheid 13 Statenmonument. Beeldengroep 1966 100 jaar Surinaams parlement 1863-1963

Monumenten_p001_328_HT.indd 5

23 23

26 28 31 33 36 39 43 45 51 53 55

10-03-20 19:45

Religie 14 Dr. G.C. Steijnis, 1849-1891. Gedenksteen 1892 De strijd tegen het antisemitisme van gouverneur De Savornin Lohman 15 Wilhelmus Wulfingh, 1839-1906. Borstbeeld 1909 Oprichter van de melaatseninrichting Majella 16 Mevrouw A.G. Bos-Visser, 1842-1931. Gedenksteen 1935 Bedehuis Annetta opent deuren voor wezen en arme kinderen 17 Unitas Fratrum 500 jaar, 1457 - 1 maart - 1957. Gedenksteen 1957 Over de oorsprong van de Evangelische Broedergemeente 18 Petrus Donders, 1809-1887. Grafmonument 2010 Een leven lang werken tussen de melaatsen 19 Zusters Franciscanessen van Roosendaal, in Suriname vanaf 1856.

Gedenkzuil 2014 ‘Wie velen zullen onderwezen hebben, zullen schitteren als sterren’ 20 Monument van de verdwenen graven. Gedenkzuil 2015 Begraafplaats Sarwa Oeday wordt respectvol gerenoveerd

59 63 67 69 72

74 76

Immigratie 21 Luchmon Sing, 1870-1922. Borstbeeld 1923 Succesvolle en steenrijke Brits-Indische immigrant 22 75 jaar Hindostaanse immigratie. Niemboom 1948 23 106 jaar Hindostaanse immigratie. Gedenksteen 1979 Belangrijk vanwege de geneeskrachtige bestanddelen 24 Dr. Sun Yat-sen, 1866-1925. Borstbeeld 1966 Grondlegger en eerste president van de Republiek China 25 Algemeen Gemeenschapscentrum. 100 jaar Hindostaanse immigratie, 5 juni 1973. Gebouw 1980 Prachtig geschenk, tomeloos verval en de restauratie 26 Gunungan en Sana Budaya. 100 jaar Javaanse immigratie 1890-1990 Gedenkzuil 1990 Samenwerken volgens de ideeën van getong-royong en sambatan 27 Baba en Mai. 120 jaar Hindostaanse immigratie. Standbeeld 1994 Het symbool van alle Brits-Indische immigranten 28 Vriendschapsmonument 1853-2003. Gedenksteen 2003 In 1853 vestigen de eerste Chinezen zich in Suriname 29 Jai Kisan. 130 jaar Hindostaanse immigratie. Standbeeld 2011 Ode aan Hindostaanse kleinlandbouwers en rijstverbouwers 30 Janey Tetary, 1856-1884. Standbeeld 2017 Een strijdbare contractarbeidster vecht tegen uitbuiting

Monumenten_p001_328_HT.indd 6

79 81 82 84 87

90

93 95 97 98

10-03-20 19:45

Economie 31 Firma C. Kersten & Co. Jubileum 150 jaar. Gedenksteen 1918 32 Firma C. Kersten & Co. Jubileum 200 jaar. Gedenkzuil 1968 De geschiedenis van het warenhuis c.k.c.

33 De Centrale Bank van Suriname. Gedenkzuil 1987 De Centrale Bank van Suriname bestaat 30 jaar 34 De Surinaamsche Bank 1865-1990. Beeld 1990 Het 125-jarig bestaan van De Surinaamsche Bank 35 Suriname Alcoholic Beverages. Beeld 1996 36 Sonny Ronald Ma Ajong, 1936-2013. Borstbeeld 2017 Moderne onderneming met internationaal bekende rummerken 37 Vertrouwen in Eigen Kunnen. 25 jaar Staatsolie. Beeldengroep 2005 38 Eddy Jharap, 1944. Borstbeeld 2005 Van nul naar één miljard usd omzet en verder 39 Carlho Wijdh. Coöperatieve Spaar- en Kredietbank Godo. Borstbeeld 2014 De geschiedenis van de Coöperatieve Spaar- en Kredietbank Godo

101 102 106 108 110 111 112 113 115

Slavernij 40 De Eerste Surinaamsche Huishoud- en Industrieschool. School 1938 Geschenk bij herdenking van 75 jaar afschaffing van de slavernij 41 Vrijheidsbeeld Kwakoe. Standbeeld 1963 Symbool voor het gruwelijke tijdperk van de slavernij 42 Herdenkingsboom. 1963 Groenhart als herdenking aan 100 jaar afschaffing van de slavernij 43 Kodjo, Mentor en Present. Plaquette 2000 44 Codjo, Mentor en Present. Plaquette 2018 De verwoestende stadsbrand van 1832 wordt veroorzaakt door verzetsstrijders 45 Monument 10 oktober 1760. Beeld 2006 Dag van de Marrons markeert de eerste blijvende vrede 46 Historische waterput met plaquette. 2013 Geschenk bij herdenking 150 jaar keti koti 47 Herinnering 155 jaar keti koti. Plaquette 2018 Aankomst in Paramaribo van tot slaaf te maken Afrikanen

117 120 123 124 124 128 130 132

Oorlog en strijd 48 Monument van de Surinaamse Gevallenen van de Tweede Wereldoorlog Gedenkzuil 1950 Militaire Willems-Orde voor oorlogsheld Harry Voss 49 Dankbaarheidsmonument. Beeldengroep 1955 De Surinaamse bevolking helpt Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog

Monumenten_p001_328_HT.indd 7

135

138

10-03-20 19:45

50 Monument van de Revolutie. Gedenkzuil 1981 Het hoofdbureau van politie gaat in vlammen op 51 Monument ter nagedachtenis aan slachtoffers van schending van mensenrechten vanaf 25 februari 1980. Beeld 1993 Recht op een waardig leven en een waardig mens-zijn 52 De doden van Fort Zeelandia. Plaquette 1995 Doodstraffen door ophanging, moorden en standrechtelijke executies 53 Koreaans Oorlogsmonument, 1950-1953. Beeldengroep 2009 Surinaamse vrijwilligers strijden tegen communistische agressie 54 Nationaal monument Bastion Veere - 8 december 1982. Plaquette 2009 De dood van vijftien prominente Surinamers 55 tris-monument, 1945-1975. Gedenkzuil 2013 Een eerbetoon aan omgekomen dienstplichtigen 56 Monument Gesneuvelde Militairen en Burgers tijdens de Binnenlandse Oorlog 1986-1992. Gedenkzuil 2016 De gevolgen van de zes jaar durende vuile oorlog zijn immens 57 Monument voor Gesneuvelde Militairen 1986-1992. Gedenkzuil 2014 Een plek voor het verwerken van rouw en om te herinneren 58 Herinneringsmonument vermoorde Surinaamse Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Gedenkzuil 2016 De 105 Surinaamse slachtoffers van de Shoah hebben eindelijk een ‘stem’ 59 OorlogsVrijWilligers, 3e Cie ’48. Bank ‘Australiëgangers’ actief bij de bevrijding van Nederlands-Indië

142 144

146 151 153 155 157

159 161

163

Cultuur, wetenschap en sport 60 Johannes Nicolaas Helstone, 1853-1927. Gedenkzuil 1948 Componist van wereldfaam blijft in Suriname 61 Twee Beelden. 1959 Nieuw gebouw van de Surinaamse Technische School 62 Koto Misi bij hotel Torarica. Standbeeld 1962 ‘Ze heeft ontegenzeggelijk gratie’ 63 Dokter H.A. Mac Donald, 1931-1961. Borstbeeld 1971 Populaire arts en muzikant verongelukt met zijn Thunderbird 64 Surinaams Lyceum, 1966-1971. Beeld 1971 Leerlingen solidair met stakers in 1969: ‘Geen brood, geen school’ 65 Vader en Zoon. Beeldengroep 1977 Sticusa bevordert samenwerking op cultureel gebied 66 Anthony Nesty, 1967. Borstbeeld 1995 Sensationeel eerste goud op Olympische Spelen

Monumenten_p001_328_HT.indd 8

165 168 169 171 173 175 177

10-03-20 19:45

67 Dr. Frits André Tjong Ayong, 1912-1993. Borstbeeld 1996 40 jaar geneesheer-directeur van het Sint-Vincentiusziekenhuis 68 Goswami Tulsidas, 1532-1623. Borstbeeld 1998 Zestiende-eeuwse Indiase filosoof en schrijver 69 André Kamperveen, 1924 - 8 december 1982. Standbeeld 2000 De moord op een Surinaamse oud-profvoetballer 70 Eddy Snijders, 1923-1990. Borstbeeld 2003 Componist, dirigent, arrangeur, fluitist, klarinettist, kornettist 71 André Kamperveenstadion 50 jaar, 1953-2003. Plaquette 2003 Eerste sportstadion van Suriname 72 Trefossa, 1916-1975. Gedenkzuil 2005 Bedenker van het woord ‘srefidensi’ en auteur van het volkslied 73 Johanna Schouten-Elsenhout, 1910-1992. Borstbeeld 2011 Belangrijke dichteres en schrijfster in het Sranantongo 74 Trefossa, 1916-1975. Borstbeeld 2012 De grondlegger van de moderne Surinaamse poëzie 75 André Loor, 1931-2013. Borstbeeld 2012 De onnavolgbare vertelkunst van een boeroe 76 Erwin de Vries, 1929-2018. Borstbeeld 2017 Internationale carrière van een veelzijdige kunstenaar 77 Sophie Redmond, 1907-1955. Borstbeeld Eerste vrouwelijke creoolse ‘dokteres’ 78 Mr. Johannes Martinus Theunissen, 1916-1998. Gedenksteen Pionier van het onafhankelijk particulier onderwijs 79 Wojo Oema. Standbeeld Historisch Poelepantje heeft een eigen marktvrouw 80 Professor dr. Paul Christiaan Flu, 1884-1945. Borstbeeld Internationaal befaamde pionier op het gebied van medisch-hygiënische inzichten

179 181 183 185 187 189 191 193 195 197 202 205 206 208

Politiek en vakbond 81 Mr. dr. J.C. de Miranda, 1906-1956. Standbeeld 1961 Vooraanstaand jurist wordt eerste premier van Suriname 82 Pater Jozef Weidmann, 1899-1962. Borstbeeld 1966 Vriend van de Surinaamse arbeider 83 Johan Adolf Pengel, 1916-1970. Standbeeld 1974 Premier van drie kabinetten 84 Ronald Abaisa, 1944-1973. Beeld 1974 Vakbondsman raakt bij demonstratie dodelijk gewond

Monumenten_p001_328_HT.indd 9

211 213 215 218

10-03-20 19:45

85 Pater Jozef Weidmann, 1899-1962. Standbeeld 1975 Belangrijke voorvechter van algemeen kiesrecht in Suriname 86 Anton de Kom, 1898-1945. Gedenksteen 1985 Politiek activist wordt zonder proces het land uitgezet 87 Anton de Kom, 1898-1945. Borstbeeld 1986 De schrijver van het boek ‘Wij slaven van Suriname’ 88 Cyrill Daal, 1936 - 8 december 1982. Standbeeld 1991 Voorzitter van de Moederbond strijdt voor vrije verkiezingen en democratie 89 Dr. ir. Frank Essed, 1919-1988. Borstbeeld 1995 Eerherstel na beschuldiging van corruptie door het Militair Gezag 90 Jagernath Lachmon, 1916-2001. Standbeeld 2002 Glinsterende parels in een 52-jarige politieke carrière 91 Henck Arron, 1936-2000. Standbeeld 2008 Handdruk en brasa bezegelen de onafhankelijkheid 92 Fred Derby, 1940-2001. Standbeeld 2012 Eén van de grondleggers en eerste voorzitter van de Surinaamse Partij van de Arbeid 93 Louis Doedel, 1905-1980. Borstbeeld 2013 Grondlegger vakbond zit levenslang in krankzinnigengesticht Wolfenbüttel 94 Hendrik G. Sylvester, 1933-1999. Borstbeeld 2014 De avatar van de vakbeweging 95 Jagernath Lachmon, 1916-2001. Standbeeld 2014 Grondlegger VHP in wit overhemd met opgestroopte mouwen en zwarte broek 96 Mr. L. Fred. Ramdat Misier, 1926-2004. Borstbeeld 2016 Waarnemend president tijdens het militaire bewind

220 222 225 228 230 232 234 236

238 240 242 244

Onafhankelijkheid 97 Carillon. Onafhankelijkheid 1975. Gebouw 1978 Geschenk van de Eerste en Tweede Kamer der Staten-Generaal 98 I love su. 35 jaar ‘srefidensi’. Letters 2010 Toeristische attractie ondanks kritiek 99 40 jaar Staatkundige Onafhankelijkheid, 1975-2015. Plaquette 2015 Officiële herdenking van ‘srefidensi’

247 249 250

Samenleving 100 J.F. Waakhuyzen, 1850-1891. Gedenksteen 1985 Broederschap Court Charity No. 7416 biedt sinds 1886 hulp aan leden 101 Monument 7 juni 1989. Gedenkmonument 1989 Grootste vliegramp met 176 doden veroorzaakt door ‘pilot error’

Monumenten_p001_328_HT.indd 10

251 254

10-03-20 19:45

102 One million trees programma. Boom 2003 Suralco plant 6500 bomen in Suriname 103 Maria Jacoba Paulina Oostburg-Cop, 1896-1982. Plaquette 2005 De Surinaamse Meisjes Club 104 Weduwe A.G.A. Uitenloo-Buttenbley. Wastobbe 2012 Sociaal werk onder de vrouwen uit Frimangron 105 Ruben. Standbeeld Zoontje van kunstenaar Jozef Klas stikt in oude koelkast

257 259 261 263

Buitenland 106 Simón Bolívar, 1783-1830. Borstbeeld 1955 De grondlegger van de republiek Bolivia 107 Mahatma Gandhi, 1869-1948. Standbeeld 1959 108 Mahatma Gandhi, 1869-1948. Standbeeld 1962 Vaak startpunt voor Hindostaanse manifestaties 109 Andrés Bello, 1781-1865. Borstbeeld 1998 110 Hugo Chávez Frias, 1954-2013. Borstbeeld 2016 Het ontstaan van het Venezolaanse Instituut voor Cultuur en Samenwerking 111 General José Francisco de San Martín, 1778-1850. Borstbeeld 2017 De stichter van Argentinië Woord van dank Noten Bronnen Literatuur Kunstenaarsregister Personenregister Straatnamenregister

Monumenten_p001_328_HT.indd 11

265 267 267 270 270 273

275 277 303 305 314 315 327

10-03-20 19:45

door heel de wereld wordt mijn land bewoond uit alle streken kwam het leven hier ingestroomd Shrinivรกsi, Als ik mijn land betreed, 1980

Monumenten_p001_328_HT.indd 12

10-03-20 19:45

Voorwoord

Het idee voor dit boek over herinneringserfgoed ontstond na het lezen van het artikel ‘Gedenkteekens en gedenkplaten van Suriname’ in de West-Indische Gids uit 1948.

Letterkundige en historicus Fred. Oudschans Dentz noteert dat Paramaribo zeven gedenktekens rijk is: het standbeeld van koningin Wilhelmina en de borstbeelden van oud-gouverneur T.A.J. van Asch van Wijck, van oud-agent-generaal G.H. Barnet Lyon en van expeditieleider Johan Eilerts de Haan. Ook zijn er drie gedenkplaten: het medaillon met de beeltenis van koning Willem III, het aandenken aan de oprichter van BuitenSociëteit ‘Het Park’ 1ste luitenant-adjudant Lodewijk Stumpf en een herinneringsplaat in Bedehuis Annetta aan mevrouw de weduwe A.G. Bos-Visser. De namen Eilerts de Haan, Stumpf, Bos-Visser, Barnet Lyon zeggen me weinig maar de korte verhalen over hun levens in het artikel maken me nieuwsgierig. Het Bedehuis en het oorspronkelijke clubhuis van ‘Het Park’ zijn verdwenen, het Vaillantsplein met het beeld van Eilerts de Haan is ingrijpend veranderd. Waar is dit herinneringserfgoed gebleven, bestaan die monumenten nog wel? En is de opsomming in het artikel volledig of waren er toen al meer. En hoeveel zijn er nu? Als de geheimen rond luitenant Stumpf na drie weken speurwerk zijn ontrafeld, krijgt het idee voor het boek vorm: het achterhalen van zoveel mogelijk gedenktekens in het district Paramaribo en het opsporen, behouden, vastleggen en delen van hun bijzondere en vaak vergeten geschiedenis.

Gedenktekens Onder twee- en driedimensionale gedenktekens in dit boek vallen de uitvoeringsvormen standbeeld, borstbeeld, plaquette, gedenkzuil, beeldengroep, gebouw, stenen zitbank, klokkentoren, medaillon, symbool en boom die aan een gebeurtenis of aan een persoon/personen herinneren. Het woord gedenkteken is minder verwarrend dan het woord monument omdat onder dat laatste ook gebouwen met een historische bouwtraditie worden verstaan. Voor de leesbaarheid van de tekst worden de begrippen wel afwisselend gebruikt.

Het initiatief voor het oprichten van een gedenkteken komt van een groep mensen, een comité, een commissie, een stichting, een vereniging, een organisatie, een onderneming, de overheid of een buitenlandse regering. Het borstbeeld van Simón Bolivar op het Kerkplein is een geschenk van de Venezolaanse regering aan de bevolking van Suriname en valt binnen de kaders van deze publicatie. Een gedenksteen wordt altijd in het bijzijn van genodigden en/of belangstellenden officieel onthuld.

13

Monumenten_p001_328_HT.indd 13

10-03-20 19:45

Het herinneringserfgoed bevindt zich in het district Paramaribo. De gedenktekens staan in de publieke ruimte én op locaties die niet vrij toegankelijk zijn. Een voorbeeld van dat laatste is het verenigingsgebouw Suriname Hindi Parishad in de Hindilaan.

Op de eerste verdieping bevindt zich het borstbeeld uit 1923 van de Brits-Indische contractarbeider Luchmon Sing. Na de expiratie van zijn vijfjarige contract vestigt hij zich in Paramaribo. Daar begint zijn carrière die hem rijk maakt en aanzien geeft.

Graven vallen niet onder de definitie van gedenktekens in dit boek. Maar er zijn uitzonderingen zoals de gedenkzuil van Trefossa op het terrein van Stichting Surinaams Crematorium aan de Jagernath Lachmonstraat. Het monument is een particulier initiatief van familie en bewonderaars, een eerbetoon aan de dichter en officieel onthuld. Ook gebouwen met een plaquette waarop een restauratie staat vermeldt, vallen buiten het kader van deze publicatie. Hetzelfde geldt voor gebouwen waarbij een plaat met tekst herinnert aan de ingebruikname ervan zoals de nieuwbouw van het Nationaal Archief Suriname (nas) op 12 april 2010.

De informatie over de gedenktekens is zeker niet compleet. Bij het borstbeeld van dokteres Sophie Redmond voor de ingang van het Academisch Ziekenhuis Paramaribo ontbreekt de datum van onthulling en het verhaal over de totstandkoming van dat monument. Het komt voor dat de initiatiefnemer niet bekend is, of de kunstenaar. Een raadsel is de granieten zitbank op het terrein van de Memre Boekoekazerne. De bank is een herinnering uit 1948 aan de Surinaamse Oorlogs VrijWilligers 3de Compagnie maar de oorsprong blijft vooralsnog onbekend. Het komt ook voor dat er zo overweldigend veel informatie beschikbaar is dat er een keuze uit het materiaal moest worden gemaakt. Een voorbeeld hiervan is de geschiedenis over monseigneur Wilhelmus Wulfingh en de oprichting van de melaatseninrichting Majella in 1895.

Onderzoek Het onderzoek naar het herinneringserfgoed is uitgevoerd in Nederland en in Suriname. In Nederland zijn de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag en de Universiteitsbibliotheek Leiden rijke ‘goudaders’. Duizenden kranten en veel artikelen en boeken zijn vaak na een muisklik binnen drie uur beschikbaar. Beide instellingen beschikken ook over een grote verzameling microfilms met Surinaamse kranten die teruggaan tot 1828. Bij de zoektocht naar het verloren gewaande borstbeeld van koningin Wilhelmina biedt het Koninklijk Huisarchief uitkomst. Originele brieven en documenten maken het mogelijk te komen tot een gedetailleerde reconstructie van de ontstaansgeschiedenis. Als ook het beeld zélf in een opslag wordt ontdekt, dan is de voldoening compleet.

Onmisbaar is Delpher.nl geweest. Deze door de Koninklijke Bibliotheek beheerde website geeft binnen enkele seconden toegang tot ruim twaalf miljoen Nederlandstalige krantenpagina´s en ligt vaak aan de basis van verrassingen. Zo blijkt er van Johan Eilerts de Haan een tweede identiek borstbeeld gemaakt te zijn en ook dat is teruggevonden.

14

Monumenten_p001_328_HT.indd 14

10-03-20 19:45

In Suriname is research gedaan bij het Nationaal Archief Suriname en de bibliotheek van de Stichting Surinaams Museum. De Stichting Gebouwd Erfgoed Suriname (sges) heeft een knipselarchief met bruikbare artikelen. Er zijn gesprekken gevoerd met vertegenwoordigers van de sges, de Stichting Surinaams Museum en het directoraat Cultuur van het ministerie van Onderwijs, Wetenschap en Cultuur. Een archief met informatie over gedenktekens is bij het ministerie helaas niet aanwezig. Gebruik is gemaakt van de brochure Beeldenproject 2013. Beelden te kijk op Carifesta xi waarin veertien gedenktekens in Paramaribo worden vermeld.

Met dit boek hoop ik een bijdrage te leveren aan een overzicht van het herinneringserfgoed tot en met eind 2018 in Paramaribo. De gevonden informatie en de verhalen over de personen en gebeurtenissen zijn uiteraard niet uitputtend. Beschouw deze publicatie daarom als een bron voor verdere studie van de rijkdom aan gedenktekens in Paramaribo.

15

Monumenten_p001_328_HT.indd 15

10-03-20 19:45

Monumenten_p001_328_HT.indd 16

10-03-20 19:45

Inleiding

Standbeelden, borstbeelden, beeldengroepen, gedenkstenen, gedenkzuilen, plaquettes en meer, Paramaribo telt 109 gedenktekens (tot eind 2018). Sommigen zijn opvallend en groot zoals het Monument van de Surinaamse Gevallenen van de Tweede Wereldoorlog bij het Onafhankelijkheidsplein. Anderen zijn bescheiden en klein zoals de gedenksteen uit 1892 voor predikant dr. G.C. Steijnis in de Maarten Lutherkerk aan de Waterkant. Ze staan langs de kant van de weg, op pleinen, in grasperkjes, verstild op binnenplaatsen van scholen, langs het water, in de Palmentuin, op begraafplaatsen, in de hal van gebouwen. Soms in de schaduw van tweehonderd jaar oude tamarindebomen, soms in de felle zon. Ze zijn van marmer, brons, graniet, beton, metaal, hout, tegels, aluminium en baksteen.

Wandelen langs het herinneringserfgoed in Paramaribo is wandelen door de geschiedenis in hink-stap-sprongen. Het standbeeld Baba en Mai aan de Kleine Combéweg staat voor de ruim 43 duizend Brits-Indische mannen en vrouwen die door de koloniale overheid als contractarbeiders naar Suriname worden gehaald en van wie de eerste 410 op 5 juni 1873 voet aan wal zetten.

Schrijver, politicus en revolutionair Anton de Kom neemt het op tegen de koloniale overheid. Hij is de auteur van de klassieker Wij slaven van Suriname en pleit begin jaren dertig van de vorige eeuw al voor onafhankelijkheid. Zonder enige vorm van proces wordt hij samen met zijn vrouw en vier jonge kinderen op woensdag 10 mei 1933 door gouverneur J.C. Kielstra het land uitgezet. Zijn borstbeeld staat op het terrein van de universiteit die naar hem is vernoemd.

De dc-8 Super 62 Anthony Nesty van de Surinaamse Luchtvaart Maatschappij verongelukt op woensdag 7 juni 1989 om 04.27 uur plaatselijke tijd een paar kilometer voor vliegveld Zanderij. Het is met 176 slachtoffers de grootste vliegtuigtragedie uit de Surinaamse geschiedenis. Op begraafplaats Rusthof herinnert sinds 23 juni van dat jaar het Monument 7 juni 1989 aan deze tragedie.

Van het medaillon uit 1913 met het portret van koning Willem iii hoog aan de gevel van het ministerie van Financiën ter herinnering aan vijftig jaar afschaffing van de slavernij is het honderd meter wandelen naar het in 1965 onthulde Eenheidsmonument of Mama Sranan aan de Kleine Combéweg. Iets verderop worden de Surinaamse vrijwilligers herdacht die tussen 1950 en 1953 in de Koreaanse Oorlog hebben gevochten.

17

Monumenten_p001_328_HT.indd 17

10-03-20 19:45

Historisch perspectief Ieder standbeeld, ieder borstbeeld, iedere plaquette heeft een eigen verhaal, een eigen geschiedenis. Wat maakt de man of vrouw zo bijzonder voor Suriname, voor Paramaribo? Waarom is een gebeurtenis zo bepalend, zo belangrijk voor het land, de stad? Ieder verhaal wordt zo veel mogelijk verteld vanuit de tijd waarin het speelt en omdat het gedenkteken (vaak) op zijn historische plek staat ondergaat die omgeving in de verbeelding een metamorfose. Wat schrijven kranten en tijdschriften over de onthulling, wie zijn daarbij aanwezig, waarom komt er een aandenken, wat moet er herinnerd worden, wat ging eraan vooraf, wie neemt het initiatief, waar komt het beeld te staan, wie zijn de kunstenaars en wie betalen de kosten.

Op vrijdag 31 augustus 1923 zijn duizenden mensen getuige van de onthulling van het standbeeld van koningin Wilhelmina op het Gouvernementsplein. Het beeld is een cadeau van de Surinaamse bevolking als herinnering aan haar 25-jarig regeringsjubileum. De genodigden hebben plaatsgenomen op gereedstaande stoelen en sommigen zoeken onder opgestoken paraplu’s enige schaduw. Direct na het verwijderen van het doek, schrijft De West, (…) brak er een storm los van jubel, haast overstemd door het ritselen der papieren vlaggen, waarmede de schoolkinderen het beeld toewuifden.

De grote stadsbrand in de nacht van 3 op 4 september 1832 verwoest meer dan zestig woonhuizen en gebouwen in het centrum van Paramaribo. De tot slaaf gemaakte Cojo, Mentor en Present hebben het vuur aangestoken en worden als straf op zaterdag 26 januari 1833 levend verbrand. Later verandert het beeld van deze brandstichters.

De vrienden zijn in opstand gekomen tegen de gruwelijke omstandigheden van de slavernij. En als eerbetoon voor hun moed staat sinds 2000 voor de Heiligenweg 11 het Codjo, Mentor en Presentgedenkteken. Op de plek waar de brand begon, op de plek waar op zaterdagochtend de brandstapel werd aangestoken.

Agent-generaal G.H. Barnet Lyon en Janey Tetary Dat een beeld voor ophef kan zorgen, overkomt me als ik op de hoek van de Grote Combéweg en het Onafhankelijkheidsplein het marmeren borstbeeld van agentgeneraal voor de Immigratie Barnet Lyon fotografeer. Ik heb juist de camera op het statief geplaatst als een Hindostaanse man van rond de vijftig passeert. Het zwarte haar is grijs geaderd en kort geknipt. Hij draagt een ruim zittend lichtblauw overhemd over een katoenen broek. “Weet u wie dat is, die man met die snor?” Zonder mijn antwoord af te wachten vervolgt hij “Het is een schande, deze man die vanwege zijn functie van agent-generaal de contractarbeiders moest beschermen tegen de eigenaren en de directeuren van plantages maar altijd, altijd de andere kant opkeek. Niet ingreep bij mishandelingen door de opzichters, niet protesteerde bij de directeuren tegen de slechte huizen, niet voorkwam dat er minder loon werd uitbetaald dan afgesproken.”

Met een vinger als een ijspriem wijst de voorbijganger naar Barnet Lyon, “Waardoor hij 18

Monumenten_p001_328_HT.indd 18

10-03-20 19:45

opstanden zoals op plantage Zorg en Hoop liet ontstaan. En bij die strijd werd Tetary, één van de leidsters doodgeschoten. Zij verdient een beeld, niet deze moordenaar.” Dan vervolgt hij zijn weg, richting de Grote Combéweg.

Ruim een jaar later lees ik in Dagblad Suriname dat medewerkers van het directoraat Cultuur van het ministerie van Onderwijs, Wetenschap en Cultuur daadwerkelijk het borstbeeld van de oud-agent-generaal hebben ontmanteld en opgeslagen. De week erop onthult vicepresident Ashwin Adhin het standbeeld van Tetary, de Hindostaanse verzetsvrouw.

Ik hoop wel dat het borstbeeld van Barnet Lyon een andere plaats krijgt in de straten van Paramaribo en niet verwezen wordt naar een donker hok, een stoffige plek onder een trap of een snikhete zolder. Niet om hem te eren of te verheerlijken om wat hij ruim honderd jaar geleden heeft gedaan. Geen enkel weldenkend mens staat nu achter de ideeën van het kolonialisme. Het borstbeeld moet in de openbare ruimte blijven om te praten over het verleden, over de misstanden die de agent-generaal liet bestaan en over de harde en confronterende normen en waarden van toen. Blijft de marmeren Barnet Lyon weg, dan lijkt het alsof er geen koloniaal verleden is geweest, dan worden donkere zaken weggepoetst en wordt de geschiedenis herschreven. Niet één beeld maar beide beelden vertellen het echte en volledige verhaal. Tetary is het symbool voor allen die streden tegen de onderdrukking door en de misstanden onder de overheerser. Barnet Lyon is het symbool voor het kolonialisme. Beide geschiedenissen mogen niet worden vergeten.

Thematische hoofdstukken In het boek is het herinneringserfgoed verdeeld over elf thematische hoofdstukken: Koloniale overheid en koningshuis, Religie, Immigratie, Economie, Slavernij, Oorlog en strijd, Cultuur, wetenschap en sport, Politiek en vakbond, Onafhankelijkheid, Samenleving en Buitenland.

De toewijzing van de 111 geschiedenissen (twee gedenktekens zijn verwoest) naar één van de elf hoofdstukken is gebeurd op grond van overeenkomsten die ze met elkaar hebben. Het hoofstuk Koloniale overheid en koningshuis bevat verhalen over koningin Wilhelmina, oud-gouverneurs, een ontdekkingsreiziger en bestuurlijke mijlpalen vóór de onafhankelijkheid in 1975. De gebeurtenissen rond predikant dr. Steijnis, monseigneur Wulfingh en Petrus Donders hebben religie als binnende factor. De komst van Brits-Indiërs, Javanen en Chinezen staat centraal bij Immigratie. De Tweede Wereldoorlog en Suriname, de Binnenlandse Oorlog en de staatsgreep van 25 februari 1980 zijn met elkaar verweven door geweld en slachtoffers in Oorlog en strijd.

Binnen ieder hoofdstuk is de volgorde van de verhalen chronologisch, te beginnen met het oudste gedenkteken. Het hoofdstuk Immigratie opent met de Britsch-Indische contractarbeider Luchmon Sing die in 1923 een borstbeeld krijgt, als herinnering voor zijn inspanningen voor het welzijn van de Hindostaanse immigranten. Die serie 19

Monumenten_p001_328_HT.indd 19

10-03-20 19:45

verhalen sluit af met het standbeeld van Janey Terary, dat in 2017 wordt geplaatst. Zij is het slachtoffer van het harde optreden van de koloniale overheid tijdens de opstand in 1884 op plantage Zorg en Hoop. De verhalen in Politiek en vakbond beginnen met mr. dr. J.C de Miranda, de eerste premier van Suriname, die in 1961 wordt vereeuwigd met een standbeeld. Het borstbeeld van politicus en jurist mr. L. Fred. Ramdat Misier dateert uit 2016 en is de jongste van die reeks. Van zes gedenktekens ontbreekt het jaar van onthulling. Die geschiedenissen sluiten de betreffende hoofdstukken af.

Bij sommige verhalen wordt verwezen naar andere gedenktekens die direct met het onderwerp te maken hebben. In het verhaal over het Nationaal monument Bastion Veere - 8 december 1982 treft de lezer verwijzingen aan naar de andere monumenten voor de slachtoffers van de Decembermoorden. Bij de verhalen over de gedenktekens voor de dichter Trefossa vindt men een verwijzing naar het verhaal over de dichteres Johanna Schouten-Elsenhout, die ook een belangrijke plaats inneemt in de literatuurgeschiedenis van Suriname.

Aan de hand van – vaak vergeten – herinneringserfgoed leest dit boek als een geschiedenis in 111 verhalen over bijzondere mensen, bijzondere gebeurtenissen en bijzondere plekken in Suriname.

20

Monumenten_p001_328_HT.indd 20

10-03-20 19:45

Koloniale overheid en koningshuis 23 Religie 59 Immigratie 79 Economie 101 Slavernij 117 Oorlog en strijd 135 Cultuur, wetenschap en sport 165 Politiek en vakbond 211 Onafhankelijkheid 247 Samenleving 251 Buitenland 265 koloniale overheid en koningshuis • 21

Monumenten_p001_328_HT.indd 21

10-03-20 19:45

Diorama door kunstenaar Gerrit Schouten met het grafmonument voor oud-gouverneur-generaal De Friderici, Rijksmuseum Amsterdam (foto Rijksmuseum)

Monumenten_p001_328_HT.indd 22

10-03-20 19:45

1+2

Oud-gouverneur-generaal Juriaan François de Friderici 1751-1812 Gedenksteen / grafmonument

kunstenaar vermoedelijk Gerrit Schouten, Suriname. Beeldhouwer onbekend onthuld ca. 1813 locatie Hervormde koepelkerk, Oude Oranjetuin (verwoest door brand), tegenwoordig Kerkplein

Oud-gouverneur-generaal Karel Charles baron Bentinck 1749-1811 Gedenksteen / grafmonument materiaal marmer kunstenaar onbekend onthuld ca. 1813 locatie Hervormde koepelkerk, Oude Oranjetuin (verwoest door brand), tegenwoordig Kerkplein

Twee monumenten verloren gegaan bij de grote stadsbrand van 1821 De twee monumenten die het eerst zijn opgericht zijn voor gouverneur-generaal De Friderici en gouverneur-generaal Bentinck.1 Ze dateren van omstreeks 1813 en stonden links en rechts van de preekstoel in de Hervormde koepelkerk aan de Oude Oranjetuin (nu Kerkplein).2

Koloniale overheid en koningshuis

materiaal marmer

Vierhonderd huizen en gebouwen tot de grond toe afgebrand In Kort verslag van den zwaren brand te Paramaribo schetst predikant Hendrik Uden Masman Sr. een gedetailleerd beeld van deze catastrofe. Het vuur breekt rond half twee zondagmiddag 21 januari 1821 uit in één van de huizen op de hoek van de Waterkant en het Gouvernementsplein waarna niets meer veilig is voor de (…) woedende vlammen van het allerverschrikkelijkst element.3 Als de volgende dag rond twaalf uur de brand onder controle is wordt de omvang van de verwoesting duidelijk. Alle huizen aan de Waterkant tot aan de Jodenbreestraat, de Oranjestraat, 23

Monumenten_p001_328_HT.indd 23

10-03-20 19:45

de Kromme Elleboogstraat, de Watermolenstraat, de Wagenstraat, de Knuffelsgracht, de Heiligenweg, de Noorderkerkstraat en de Hofstraat zijn verdwenen. Van die straten resten slechts gesmolten ijzer, geblakerd hout en grijze as. Zwaar getroffen zijn het Gouvernementsplein, de Heerenstraat, de Gravenstraat, de Keizersstraat, de Maagdenstraat en de Domineestraat. Tientallen woningen hebben de zinderende hitte niet doorstaan. In totaal zijn bijna vierhonderd huizen en belangrijke gebouwen zoals het Hof van Politie, de Weeskamer, het Burger-Wachthuis, het Brandspuithuis en de Waag in amper 24 uur teruggebracht tot smeulende restanten.4 Ook de Hervormde koepelkerk aan de Oude Oranjetuin (nu Kerkplein) is bezweken onder het geweld van de vlammen.5 In het gebouw staan aan weerzijden van de preekstoel de gedenktekens voor De Friderici en Bentinck. Beide monumenten raken door de verschroeiende hitte onherstelbaar beschadigd en zijn verloren gegaan.6 De totale schade wordt geraamd op 16 miljoen gulden. Vier inwoners zijn bij het drama om het leven gekomen.7

Gouverneur-generaal De Friderici en het diorama van Gerrit Schouten Juriaan François de Friderici is twaalf jaar als zijn ouders kort na elkaar overlijden.

Hij wordt opgenomen in het gezin van gouverneur-generaal Wigbold Crommelin en doorloopt in Suriname een militaire carrière, van luitenant tot en met kolonel. Nadat gouverneur-generaal mr. Jan Gerard Wichers8 naar Nederland is vertrokken neemt De Friderici de functie per 15 juni 1790 waar. Twee jaar later, op 24 augustus 1792, volgt zijn definitieve aanstelling tot gouverneur-generaal.9 Hij blijft deze functie bekleden tijdens het Engelse protectoraat van 1799 tot 1802.10 Na zijn overlijden op 11 oktober 1812 geven de leden van de Surinaamse Sociëteit, waarvan hij jarenlang voorzitter was, opdracht tot het vervaardigen van een marmeren grafmonument met standbeeld. Het geld voor het kunstwerk wordt door de bevolking bijeengebracht.11 Hoewel het origineel bij de stadsbrand verloren is gegaan, is een model, waarschijnlijk het ontwerp, in de vorm van een diorama bewaard gebleven.12 Het kastje uit 1812 van de Surinaamse kunstenaar Gerrit Schouten bevat een uit papier gemaakt standbeeld van De Friderici.13 Op de zuil achter De Friderici staat de volgende tekst:14 ‘Ter Gedachtenisse // van nu Weylen Den Hoog // Edele Gestrengen Heere // Juriaan Francois Friderici // in zijn Edele Gestrenge leeven // oud Majoor Generaal in diensten // van de staate der vereenigde // Nederlanden oud gouverneur // en commandant en cheff over // de colonie Suriname // overleeden in de ouderdom van // 61 jaaren in de colonie surinaame // op den 11 october mdcccxii.’

24 • oog in oog met paramaribo

Monumenten_p001_328_HT.indd 24

10-03-20 19:45

Gouverneur-generaal Bentinck maakt bouw koepelkerk mogelijk Karel Charles baron Bentinck wordt tijdens het Engelse Tussenbestuur op 4 mei 1809 aangesteld als gouverneur-generaal van Suriname.15 Al snel ontvangt hij van predikant P.J. van Esch van de hervormde gemeente in Paramaribo een verzoek een eigen kerk te mogen bouwen.16 De gouverneur stemt in met het plan en stelt 100 duizend gulden – de totale begroting bedraagt 300 duizend gulden – uit overheidsmiddelen beschikbaar.17 Het stenen godshuis komt op de Oude Oranjetuin (nu Kerkplein) en is een ontwerp van architect Johannes van Zeijl.18 Bentinck legt op 21 juni 1810 de eerste steen maar maakt de inwijding op 29 mei 1814 zelf niet meer mee. Hij overlijdt op 8 november 1811.19 Vermoedelijk vanwege zijn bemiddeling bij de totstandkoming van de koepelkerk wordt de gouverneur herinnerd met een grafmonument naast de spreekstoel. De voorstelling bestaat uit een treurende vrouw bij een grafnaald met een Latijnse inscriptie.20 Door de stadsbrand van 1821 zijn beide monumenten verloren gegaan.21

koloniale overheid en koningshuis • 25

Monumenten_p001_328_HT.indd 25

10-03-20 19:45

3

Wilhelminaboom Cederboom geplant 31 augustus 1898 locatie Onafhankelijkheidsplein

Week vol feestelijkheden bij troonbestijging Wilhelmina Met een oranje en rood-wit-blauw gekleurde spade plant de dochter van gouverneur W. Tonckens de Wilhelminaboom in het grasveld van het Gouvernementsplein.22 Als de ceder diep en stevig in de grond staat richt ze zich op en roept luidkeels (…) Leve de Koningin.23 De toespraak van de gouverneur is door het lawaai van de aanwezigen niet te verstaan. De Militaire kapel speelt Wien Neerlandsch bloed en besluit het kleine concert met het Wilhelmus.24 Rond de boom staat een sierlijk hekwerk, dat vervaardigd is door de heer A.P.J. Heidweiler, opzichter bij het Bouwdepartement.25 Hoewel de borsthoge omheining jaren geleden is verdwenen, is het bewijs van het bestaan ervan te vinden in het fotoboek Suriname van Willem van de Poll. Op afbeelding 14 staat uiterst rechts van het standbeeld van Wilhelmina en het ministerie van Financiën de ceder met daaromheen het witgeschilderde hek.26

Week vol feestelijkheden Het planten van de boom is onderdeel van een week vol met feestelijkheden in Paramaribo ter gelegenheid van de troonbestijging van de 18-jarige Wilhelmina. De aftrap is op dinsdagavond 30 augustus om acht uur op het Gouvernementsplein.

Tamboers en de muziekkorpsen De Schutterij en Garnizoen houden onder illuminatie van fakkels en lampions een taptoe door de ongeplaveide straten van de stad. De volgende morgen rolt om vijf uur minutenlang het zware geluid van de klokken van de Sint-Petrus-en-Pauluskerk over de daken van de huizen.27 Later in de ochtend houdt gouverneur Tonckens een audiëntie met aansluitend een grote parade. Op het terrein van Buiten-Sociëteit ‘Het Park’ is een drukbezochte matinee en het Gouvernementsplein biedt de enthousiaste inwoners gelegenheid deel te nemen aan volksspelen. De activiteiten rollen over elkaar heen: ballonnen oplaten, recepties, roeiwedstrijden, gemaskeerd bal, een galavoorstelling in Thalia, kraampje en tentjes 26 • oog in oog met paramaribo

Monumenten_p001_328_HT.indd 26

10-03-20 19:45

op het plein. Het kroningsfeest wordt op donderdagavond tegen acht uur afgesloten met een groot vuurwerk vanaf een aantal platte boten op de Surinamerivier. Duizenden toeschouwers zien de donkere hemel door het kleurrijke licht voor even vervliegen.28 De Nieuwe Surinaamsche Courant verwoordt de stemming in één zin: Ieder, jong en oud, groot en klein, van alle rangen en standen, van elke godsdienstige en politieke richting ieder blaakte van geestdrift; ’t was een feest zelden in onze kolonie gevierd.29 Meer informatie over koningin Wilhelmina en haar betekenis voor Suriname is te vinden in de verhalen 7, 10 en 11 in dit hoofdstuk.

Rechts de Wilhelminaboom, links het beeld van Jopie Pengel en op de voorgrond het beeld van Jagernath Lachmon

koloniale overheid en koningshuis • 27

Monumenten_p001_328_HT.indd 27

10-03-20 19:45

4

1ste luitenant-adjudant Lodewijk Stumpf 1840 - ca. 1890 Plaquette materiaal koper kunstenaar onbekend onthuld 12 december 1903 locatie Grote Combéweg, Buiten-Sociëteit ‘Het Park’

De stichter van Buiten-Sociëteit ‘Het Park’ Op zaterdag 12 december 1903 organiseert Buiten-Sociëteit ‘Het Park’ voor de leden en hun vrouwen een bal in de danszaal rechts naast het houten clubgebouw.30 Halverwege de avond wordt op het voorerf een koperen plaat onthuld, die bevestigd is aan een vijfarmige lantaarn.31 De mensen drommen dichterbij en lezen: ‘Hulde aan Lodewijk Stumpf, de stichter dezer Buiten Sociëteit ‘Het Park’’.32 In de loop van de jaren is de lantaarn verdwenen, maar het gedenkteken is bewaard gebleven. De koperen plaat hangt boven de prikklok in de hal van het huidige gebouw van de sociëteit aan de Grote Combéweg.

Het Militaire Park wordt geopend Lodewijk Stumpf is 2de luitenant-adjudant bij het bataljon jagers en geeft onder andere theorieonderwijs aan leden van de Schutterij.33 Hij moet een goede leermeester zijn geweest, want begin 1868 krijgt hij tijdens een diner van achttien officieren als dank voor zijn lessen een persoonlijk en kostbaar cadeau. In de zilveren beker en schotel staan alle namen van de leerlingen gegraveerd.34 De 28-jarige Stumpf wordt in maart van dat zelfde jaar bevorderd tot 1ste luitenantadjudant.35 Hij woont dan met zijn vrouw Anna Maria Francina Haase,36 dochter37 en zoon38 in één van de officierswoningen op het terrein van Fort Zeelandia.39 Garnizoenscommandant kapitein R.F. van Lansberge besluit rond 1872 in overleg met gouverneur C.A. van Sypesteyn tot de herinrichting van het omvangrijke militaire gebied aan de Surinamerivier. Het Fort krijgt de functie van gevangenis.40 De slotgracht die parallel loopt met de Kleine Combéweg tot aan de Van Sommelsdijcksekreek wordt gedempt en de moerassige grond richting Tamarindelaan en het Gouvernementshuis gaat letterlijk op de schop.41 Naast zijn dagtaak als officier krijgt Stumpf de leiding over de werkzaamheden. Hij verandert het gebied in (…) eene lustwarande en een allerliefst bloempark. Het Militaire Park luidt de officiële naam en voor het eerst heeft Paramaribo een lommerrijk gebied voor wandelaars.42 28 • oog in oog met paramaribo

Monumenten_p001_328_HT.indd 28

10-03-20 19:45

Buiten-Sociëteit ‘Het Park’ per 1 januari 1878 Lodewijk Stumpf opent op zaterdag 6 oktober 1877 in het park een Buffet.43 De open ruimte is ingericht met tafels en stoelen en biedt aan voorbijgangers de gelegenheid om iets te drinken. Drie dagen later publiceert de Surinaamsche Courant een lofdicht met onder meer:44 En deze vreugd, deze weelde, deez’schitterende vermaken Hebt Gij, eedle stumpf voortgebracht Het Buffet is zo’n groot succes dat hij besluit Buiten-Sociëteit ‘Het Park’ op te richten.

Een besloten vereniging voor geballoteerde leden met als doelstelling het bevorderen van het onderlinge genoegen van de leden door onder andere het organiseren van muziekuitvoeringen en dansavonden. De deuren van de sociëteit gaan open op dinsdag 1 januari 1878.45 Stumpf koopt enige tijd later de voormalige directeurswoning van plantage Dordrecht. Het twee verdiepingen tellende houten huis wordt ter plekke opgebouwd en dient jarenlang als clubgebouw.46 Daarna volgen de bouw van een danszaal – in gebruik genomen op 27 augustus 1881 – en een kegelbaan.47 De clubs die daar spelen hebben welklinkende namen als De Gezelligheid en Zonder ballen geen plezier.48 Om zeker te zijn van geregelde concerten en van dansmuziek met blaas- en strijkinstrumenten sluit de luitenant een contract met het Militaire Muziekkorps.49 Bezoekers genieten jarenlang op mooie, windstille avonden van de uitvoeringen.

Lodewijk Stumpf gaat in maart 1881 op 41-jarige leeftijd onder de titulaire rang van kapitein met militair pensioen.50 Zijn uitkering bedraagt 1500 gulden per jaar.51 Hij kan zich nu helemaal wijden aan ‘zijn’ Buiten-Sociëteit ‘Het Park’. Hij overlijdt rond 1890.52

Nieuw clubgebouw is een ontwerp van architect Peter Nagel Het bestuur van Buiten-Sociëteit ‘Het Park’ constateert eind 1950 dat het plantagehuis niet meer voldoet als clubhuis. Nadat de grond van het oude gebouw op 23 januari 1951 voor 30 duizend gulden is aangekocht krijgt het Ingenieurs- en Architectenbureau Ir. P.J. Nagel de opdracht een nieuw onderkomen te ontwerpen.53 De bouw van het complex wordt uitgevoerd door aannemersbedrijf Van Vyent en Langendijk.54 De oplevering van het nieuwe clubgebouw valt in twee fasen uiteen. Gouverneur Jan Klaasesz opent met het doorknippen van een lint op 13 december 1952 de balzaal. Het clubgebouw volgt anderhalf jaar later en wordt op 22 mei 1954 in gebruik genomen.55 Het Comité Vrienden van Het Park schenkt op de feestavond ruim 40 duizend gulden voor de aankoop van meubels en stoffering.56 De totale kosten bedragen 240 duizend gulden.57

koloniale overheid en koningshuis • 29

Monumenten_p001_328_HT.indd 29

10-03-20 19:46

Buiten-Sociëteit ‘Het Park’

Later op de avond wordt een bronzen gedenkplaat onthuld met een naamgedicht van Albert Helman.

Het huis dat gij hier binnentreedt Erken het als een vriendenwoon Terwijl gij o verpoost. En weet: Paleizen zelfs zijn enkel schoon Als vriendschap heerst in alle hoeken Richt u hiernaar. Wie ’t ooit vergeet Kan elders zijn verpozing zoeken

Militair Gezag confisqueert het gebouw van Buiten-Sociëteit ‘Het Park’ Het Militair Gezag maakt midden jaren tachtig aan het bestuur duidelijk dat de sociëteit moet verhuizen. Het nieuwe onderkomen komt aan de Grote Combéweg te staan en is in december 1990 gereed. Bij de verhuizing gaan het koperen schild Hulde aan Lodewijk Stumpf en de gedenkplaat uit 1954 mee. Beide aandenken hangen in de ruime hal van het gebouw, direct na binnenkomst aan de linkerkant.

Nadat het Statengebouw in 1996 is afgebrand verhuist De Nationale Assemblée naar het voormalige sociëteitsgebouw.58

30 • oog in oog met paramaribo

Monumenten_p001_328_HT.indd 30

10-03-20 19:46

5

Jhr. mr. T.A.J. van Asch van Wijck 1849-1902 Borstbeeld materiaal brons kunstenaar Charles van Wijk, Nederland onthuld 29 augustus 1904 locatie Kleine Combéweg

Gouverneur van Suriname en minister van Koloniën Langs de Kleine Combéweg, in het kortgemaaide gras en in de schaduw van de hoge muren van Fort Zeelandia, staat het borstbeeld van oud-gouverneur Titus van Asch van Wijck. De buste, vervaardigd door de Haagse beeldhouwer Charles van Wijk, is één meter hoog en staat op een hardstenen sokkel van ruim twee meter. De tekst op de bronzen gedenkplaat luidt:59 Jhr. Mr. T.A.J. van Asch van Wijck.

Gouverneur van Suriname, 27 Juni ’91 - 12 Mei ’96.

Min. van Koloniën, 1 Aug. 1901 - 9 Sept. 1902.

Oorspronkelijke onthulling op het Gouvernementsplein Gouverneur Cornelis Lely en echtgenote wandelen op maandag 29 augustus 1904, de geboortedag van de oud-gouverneur, tegen acht uur ’s ochtends het Gouvernementshuis uit en begeven zich naar de tuin voor het statige gebouw. Ondanks het vroege uur is het plein volgelopen met genodigden en belangstellenden. Voorzitter F.C. Gefken van de Koloniale Staten memoreert in zijn toespraak de verdiensten van de oudgouverneur. De voormalig bestuurder wordt door hem geprezen voor het verbeteren van de infrastructuur in Suriname, voor het creëren van meerdere vestigingsplaatsen voor de Brits-Indische contractarbeiders en voor de eerste aanzet van de Cultuurtuin.

Ook staat hij stil bij het werk dat Van Asch van Wijck heeft verricht als minister van Koloniën: het voorbereiden van de aanleg van de spoorweg en de start van uitgebreid bodemonderzoek in de kolonie. Het beeld wordt onthuld door gouverneur Cornelis Lely met de woorden: (…) ziedaar den man die ons land en ons volk oprecht liefhad. De Militaire kapel zet in en speelt de Budener Marsch.60

koloniale overheid en koningshuis • 31

Monumenten_p001_328_HT.indd 31

10-03-20 19:46

Inzamelingsactie onder de Surinaamse bevolking Het geld dat voor het borstbeeld benodigd is, wordt opgehaald bij de burgers door het organiseren van activiteiten.61 De Surinaamsche Athletiek Club houdt in Thalia een schermwedstrijd, waarvan de opbrengst bestemd is voor het organisatiecomité.62 In totaal komt er 2500 gulden beschikbaar. Te weinig, maar omdat het comité korting krijgt op het transport naar Suriname, op het gieten in brons en op het plaatsen in Paramaribo door het Bouwdepartement gaat de opdracht uiteindelijk toch door.63 Beeldhouwer en bronsgieter Charles van Wijk legt begin 1904 de laatste hand aan de kop die op 17 augustus met het stoomschip Prins Willem iv in Paramaribo aankomt.64 De buste komt voor het Gouvernementshuis te staan.65 Maar niet iedereen kan het borstbeeld waarderen. Historicus en schrijver Fred. Oudschans Dentz noteert in 1948 dat de creoolse bevolking commentaar heeft op de donkere kleur terwijl de gouverneur toch echt blank was.66

Twee keer verplaatst Het borstbeeld – het enige beeld in Paramaribo van een oud-gouverneur – maakt in 1923 plaats voor het standbeeld van koningin Wilhelmina en krijgt een plek vijftig meter verderop, voor het ministerie van Financiën, het gebouw met de achthoekige houten toren. Op 26 februari 1923 wordt de weduwe geïnformeerd over het verplaatsen van de buste. Kennelijk is het een gevoelig onderwerp en zijn de juiste woorden moeilijk te vinden; de conceptbrief bevat tientallen doorhalingen en wijzigingen.67 In de zomer van 1974 verhuist het beeld van Van Asch van Wijck voor de tweede keer, nu naar de Kleine Combéweg.68 De bronzen palmtak aan de voet van de sokkel en de bronzen kettingen die de vier paaltjes met elkaar verbonden, hebben de tijd niet overleefd en zijn verdwenen.69 Op de vrijgekomen plek wordt op 5 juni van dat jaar in de aanwezigheid van tienduizend belangstellenden het standbeeld van Johan Adolf (Jopie) Pengel onthuld.70

32 • oog in oog met paramaribo

Monumenten_p001_328_HT.indd 32

10-03-20 19:46

Mr. G.H. Barnet Lyon

6

1849-1918

Borstbeeld materiaal marmer kunstenaar A. del Castilho onthuld 7 januari 1908 locatie tuin bibliotheek/depot van het Surinaams Museum, Commewijnestraat 18

Van gewaardeerd agent-generaal tot omstreden bestuurder De onthulling van het marmeren borstbeeld van Barnet Lyon op dinsdagochtend 7 januari 1908 om half negen is spectaculair nieuws. De kranten Onze West, Suriname en De Surinamer berichten paginagroot over de feestelijkheden op de dag (…) die verdient met een gouden letter aangeteekend te worden.71 De buste staat op de hoek van de Grote Combéweg en het Gouvernementsplein, naast de Koloniale Bibliotheek en het Kantongerecht en tegenover het gebouw van het Immigratie-departement.72 Meer dan 150 genodigden, honderden belangstellenden en veel schoolkinderen – die tot 10 uur vrijaf hebben gekregen – luisteren naar toespraken van onder andere agentgeneraal voor de Immigratie de heer C. van Drimmelen en de Brits-Indiërs Luchmon Sing en Rampersad Sukul.73 De laatste twee zijn respectievelijk voorzitter en secretaris van het comité dat verantwoordelijk is voor de oprichting van het borstbeeld.74 In De Surinamer van 9 januari is de toespraak van Sukul woord voor woord afgedrukt. Hij steekt zijn bewondering niet onder stoelen of banken en roemt Barnet Lyon om zijn bestuurlijke kwaliteiten.75 Gouverneur A.W.F. Idenburg is vanwege ziekte niet aanwezig en wordt vervangen door adjudant Broertje. Na de plechtigheden – Alice Sital Persad, de dochter van hoofdtolk Sital Persad Doobay, verricht de onthulling – barst het feest los met vuurwerk dat wordt afgestoken door leden van de Chinese vereniging Kong-Ngie-Tong. De Schutterij verzorgt de muziek. Tot laat in de avond wordt er op het terrein van het Immigratie-depot aan de Van Sommelsdijcksekreek vrolijk gedanst.76

Borstbeeld wordt honderd jaar later verwijderd Ruim honderd jaar later, op zaterdag 16 september 2017, ontmantelen medewerkers van het directoraat Cultuur van het ministerie van Onderwijs, Wetenschap en Cultuur het borstbeeld van Barnet Lyon en de sokkel. De onderdelen worden in de laadbak van koloniale overheid en koningshuis • 33

Monumenten_p001_328_HT.indd 33

10-03-20 19:46

Borstbeeld mr. G.H. Barnet Lyon in de tuin van bibliotheek/depot van het Surinaams Museum

een vrachtauto getakeld en afgevoerd naar het binnenerf van het directoraat Cultuur aan de Grote Combéweg.77 De week daarop, op zondag 24 september, staat op de vrijgekomen plek het levensgrote standbeeld van Janey Tetary, een jonge Hindostaanse verzetsstrijdster.78 Wat is de achtergrond van deze opzienbarende omwisseling?

Agent-generaal voor de Brits-Indische immigranten Mr. G.H. Barnet Lyon (1849-1918) is jurist, lid van de Koloniale Staten en eigenaar van de plantage Jagtlust op Commewijne. Zijn populariteit onder de Brits-Indiërs verwerft hij als agent-generaal voor de Immigratie. Deze functie bekleedt hij van 1891 tot 1902.79 Na de opstand op plantage Mariënburg op 20 juni van dat jaar waar zeventien 34 • oog in oog met paramaribo

Monumenten_p001_328_HT.indd 34

10-03-20 19:46

Hindostaanse vrijheidsstrijders worden doodgeschoten,80 vertrekt hij met langdurig verlof naar Nederland. Hij zal nooit meer in Suriname terugkomen.81 In 1905 neemt een groep van elf immigranten het initiatief om hem te eren. Een belangrijke rol hierin speelt hoofdtolk Sital Persad Doobay. Hij arriveerde in 1882 op 14-jarige leeftijd op plantage Jagtlust en werd door Barnet als zijn pleegkind opgevoed.82 Het carrarisch marmeren borstbeeld is ontworpen door de Surinaamse kunstenaar A. del Castilho en vervaardigd door een Italiaanse firma in Engeland.83 Op de marmeren sokkel staat in goudkleurige letters: Aan Meester George Henry Barnet Agent Generaal voor de immigratie in de kolonie Suriname van 1 maart 1892 - 1 juni 1905, oud lid van den Raad van Bestuur, Ridder in de orde van den Nederlandsche Leeuw wordt dit borstbeeld opgedragen door de Britsch-Indische bevolking van Suriname als blijk van waardering en uit dankbaarheid voor de hoogst hoffelijke wijze waarop hij steeds de belangen der immigranten heeft behartigd.84

Niet onomstreden Maar met de kennis van nu is de agent-generaal niet onomstreden. Uit hoofde van zijn functie bij de koloniale overheid moet hij de contractarbeiders beschermen tegen de uitbuiting door eigenaren en directeuren van plantages, maar hij laat dat vaak na.85 Hij grijpt lang niet altijd in bij mishandelingen en misbruik, maakt geen einde aan de slechte woonomstandigheden, laat toe dat er te weinig loon wordt betaald en luistert niet naar klachten over te lange werkdagen.86 Op woensdag 24 september 1884 breken op plantage Zorg en Hoop rellen uit tegen de slechte werkomstandigheden. Bij deze opstand worden zeven contractarbeiders doodgeschoten onder wie de vrouwelijke leidster Janey Tetary. Hoewel Barnet Lyon niet direct betrokken is – gouverneur J.H.A.W. baron van Heerdt tot Eversberg neemt de beslissing voor het militair ingrijpen – schrijft hij na de gebeurtenissen van die dagen dat het gebruik van geweld een geoorloofd middel was.

Vanwege haar moed om op te staan tegen het kolonialisme en te strijden tegen de onderdrukking werd de laatste jaren de stem steeds luider juist Tetary te eren met een beeld en niet de vertegenwoordiger van het koloniale systeem.87 Op zondag 24 juni 2017 wordt onder belangstelling van de toegestroomde media Tetary’s standbeeld onthuld, op de plek waar het borstbeeld van de agent-generaal een eeuw lang heeft gestaan.

De buste van Barnet Lyon staat sinds maart 2018 in de tuin van de bibliotheek van het Surinaams Museum aan de Commewijnestraat 18.

Meer informatie over Janey Tetary en haar rol bij de opstand op plantage Zorg en Hoop is te vinden in verhaal 30 in het hoofdstuk Immigratie.

koloniale overheid en koningshuis • 35

Monumenten_p001_328_HT.indd 35

10-03-20 19:46