De levende atlas

Het was een van de centrale thema’s van de Esri GIS Conferentie 2017: de levende atlas. ‘Atlassen helpen ons al meer dan vijfhonderd jaar om de wereld beter te begrijpen’, aldus Jurgen Ten Siethof in zijn inleiding. Fraaie illustraties van vroeger wisselden elkaar af met inzichten van wat nu allemaal mogelijk is. In de woorden van een scholier: “Graag wil ik een atlas op mijn iPad, want dan 'leeft' die zeker”. Maar met ‘leven’ wordt meer bedoeld dan dat je op digitale kaarten kan ‘pennen en zoemen’. Maar wat is die atlas dan precies? En wanneer leeft die?

Vroeger tijden

Voor wie minder thuis is in de Griekse mythologie: Atlas was een halfgod die de strijd tegen Zeus opnam. Voor straf moest hij voortaan het hemelgewelf, niet de aarde, op zijn schouders dragen. Bovenop het Paleis op de Dam valt Atlas niet de missen. Binnen staat ook een versie, die neerkijkt op een prachtige marmeren kaart van de ‘kring der landen’. Het was Mercator die bedacht dat Atlas ook een goede naam voor een boek met kaarten is.

Voor wie interesse heeft in een papieren versie uit die tijd biedt het Scheepvaartmuseum een oplossing. In toepasselijk halfdonker wordt Blaeu's wereld in kaart gebracht en wordt de bezoeker enkele seconden verlichting op de meesterwerken gegund. Mercator ’s projectie wordt terzijde ook nog tot leven gebracht.

Populair begrip

Sinds Mercator is het woord atlas een stuk populairder geworden. Het woord ‘atlas’ associëren we vaak met lange lagere school dagen en zo’n dik boek dat zwaar dichtklapt. Het beeld van een atlas als verzameling kaarten, zoals een Bosatlas, is aan verandering onderhevig.

Zelf grasduin ik graag door kaarten en atlassen en bij een aantal atlassen kan ik me meteen wat voorstellen. Zo verwacht ik van een klimaateffectatlas, dat deze het effect van klimaatverandering, lees het effect van overstroming, wateroverlast, droogte en hitte, in kaartverhalen helder verbeeldt. Van een Atlas van de Nederlandse taal verwacht ik dat taal, woorden en spraak in kaart worden gebracht. Van de Atlas van de Onderwereld dacht ik eerst aan criminele intenties, maar deze heeft voor het eerst de aardmantel wereldwijd en volledig in kaart heeft gebracht. Maar het woord atlas wordt tegenwoordig voor veel meer gebruikt. Zo is er een Atlas van het Toezicht: een publicatie, die is ‘erop gericht om toezichthouders te prikkelen, tot nadenken te stemmen en te inspireren.’ Mooie referenties naar waar een atlas voor staat, maar ik vermoed dat er geen enkele kaart in te ontdekken valt.

Wat te denken van de Atlas van de Enterprise Architectuur Rijksdienst: niet meteen bovenaan een top-10 boekenlijst, maar wel een onderwerp dat allang de hype voorbij is en dat zeker voor geïnteresseerden relevant is. Dit ‘kompas voor het digitale rijk’ beschikt over ‘kaarten’ die in normaal Nederlands voor infographic of plaatje zouden doorgaan.

Onmisbaar voor de nieuwe bibliothecaris: De atlas van de nieuwe bibliothecaris: een gids voor het nieuwe landschap van praktijk van de bieb. Lankes helpt bibliothecarissen te navigeren en te ontdekken. Het is een atlas zonder echte kaarten, maar wel met een veelvoud van schema’s en diagrammen.

De management literatuur staat vol met verwijzingen naar atlassen en geografie, zoals Kaplan en Nortan’s strategie kaarten en BCG’s Atlas van strategie valkuilen. De Atlas of Public Management maakt de verwijzing erg concreet: je vindt er openbaar toegankelijk lesmateriaal over de aansturing van de Noord-Amerikaanse overheid, compleet met een toets of je de juiste route hebt gevonden in dit kennislandschap.

Het gebruik en de toepassing van het woord atlas lijkt geen grenzen te kennen. Zo komt er heel wat op je af als je naar ‘atlas’ zoekt: van autotype tot gebouw, van theater tot straatnaam, we atlassen wat af met z’n allen. De Atlas voor gemeenten brengt zelfs geluk en welzijn in kaart, want ‘Steeds meer gemeenten willen sturen op geluk.' Meer atlassen lijkt mij een voor de hand liggende optie.

Constant in beweging

De atlassen van toen waren slechts voor een klein publiek betaalbaar en al snel out-of-date. Een moderne atlas is altijd en voor iedereen toegankelijk en komt zo echt tot leven. Beschikbaarheid en toegankelijkheid zijn de centrale begrippen, van 3D gebouwenkaarten en postcodevlakkenkaart tot actuele ruimtelijke plannen van heel Nederland.

Het leven van de levende atlas zit ook in de actualiteit van het materiaal. Dat de kaarten zelf constant en zichtbaar in beweging zouden zijn, dat hadden de kaartenmakers van toen zich zeker nooit kunnen voorstellen. Met een ‘Elke organisatie zijn eigen levende atlas’ sloot Ten Siethof zijn betoog af. Ik zie de ideeën voor een levende atlas voor uw school graag tegemoet. Ik voorspel dat die tot levendige en gelukkige klassen zal leiden.