WERK Synopsis - Joyce van den Berg

werk

JOYCE VAN DEN BERG KAREL DOORMANSTRAAT 149-2 1055 VE AMSTERDAM NL T + 31 (0)6 53257546 E JOYCE.VANDENBERG@GMAIL.COM

work

15 Integrale Openbare Ruimte 18 Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte (IOOR) 24 _IOOR publicatie 28 _IOOR in het kort 30 _AID Handreiking bij Gronduitgifte, Gevels 31 _UPCYCLE AMSTEL 32 _Digitalisering 34 _Financiële analyse 36 _Succes IOOR 38 Casus Amstel-Stad 48 Water en groen structuur Amstel-Stad 52 ArenAPoort MORO 58 IGP Wallengebied 68 IOOR in Bospolder-Tussendijken, Rotterdam 70 City Deal Openbare Ruimte 74 Werkwijze Ruimtelijke Klimaatadaptatie 76 BiodiverCITY_Een kwestie van een vitale bodem!

84 _Samenwerken aan de bodem 86 _Onder Het Maaiveld 86 _Academische Werkplaats Bodem 87 _HiddenBiodiversity 88 _Berichten aan het stadsbestuur 92 Ecologische waterkwaliteit 96 Noorder IJplas 98 Het Devies Magazine 2039 101 Duurzame gebiedsontwikkeling 102 Haven-Stad ontwikkelstrategie 106 Haalbaarheidsstudie Zaanstraat emplacement 110 Studie circulaire economie Zaanstraat emplacement 114 Haarlemmerweg - N200 120 Herinrichting Molenwerf 124 Amstelscheg A9

Hoofdstuktitle/ project

200x _heden

3

Gedreven door de potentie van het onbekende en een grote liefde voor wetenschap, kunst en ecologie: Joyce van den Berg is een verkenner, voorloper en innovator in hart en nieren.

Als ervaren en getalenteerde landschaps­ architect zet ze haar kracht en creativiteit al jaren in voor de openbare ruimte en een duurzame, klimaatbestendige toekomst voor steden. Hierbij zijn leren, onderzoeken en verbeelden een constant onderdeel van het ontwerpproces voor Van den Berg, zowel in haar eigen creatieve proces als samen met anderen. Via haar grote netwerk en eigen nieuwsgierigheid volgt Van den Berg (innovatie)trends en wetenschappelijk onderzoek op de voet. Zo weet ze kennis­ hiaten en nieuwe opgaven vroeg te signaleren en om te zetten in praktijk­ gerichte en wetenschappelijk onderbouwde oplossingen en methodes.

Joyce van den Berg werk / work

strategisch Door Hans van der Made, senior stedenbouwkundige en strategisch adviseur tactisch ruimtelijke ordening gemeente Amsterdam operationeel

4

Werkwijze Een rode draad in het werk van Joyce van den Berg zijn innovatieve projecten en complexe veranderingsprocessen. Te midden van onzekerheid en chaos waar anderen misschien voor wegdeinzen is Van den Berg juist in haar element: nieuwe structuren ontwaren in de chaos, inspiratie omzetten tot innovatie, en natuurlijk interdisciplinair samenwerken. Complexe opgaves weet ze met haar methodische manier van denken en werken toegankelijk en behapbaar te maken in kleine stappen. Van den Berg zet zich vol in om maatschappelijke en ecologische waarde te creëren en tegelijkertijd zorg te dragen voor een positieve, horizontale werksfeer waar hoge kwaliteit met plezier geleverd wordt.

Structureren en innoveren als een ontwerper doet ze niet alleen bij ruimtelijke en landschappelijke vraag­stukken, maar ook bij de chaotische ‘ecologie’ van de ambtenarij zelf. Een drijvende vraag hierbij is hoe gemeentelijke samenwerkingsstructuren, financieringstechnieken, en verantwoordingsprocessen beter ingericht kunnen worden om de nodige verduurzamings- en verdichtingsopgave mogelijk te maken binnen de beperkte tijd beschikbaar.

Zoals te zien is in dit portfolio, heeft Van den Berg zich ontwikkeld in haar carrière van ontwerper-tekenaar van ruimtelijke plannen naar ontwerper-initiator die nieuwe beleidsvelden en innovatieve ontwerpmethodes ontwikkeld en een nieuwe generatie ontwerpers voorbereidt op de complexe vraagstukken van onze tijd. Met haar passie voor leren is Van den Berg altijd op zoek naar nieuwe kennis en het ontwikkelen van nieuwe ideeën. Haar werk toont in recente jaren ook steeds meer tactische en strategische projecten met een sterke agenderende component voor zowel ontwerp als beleid.

Bijvoorbeeld de Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte (IOOR), BiodiverCITY of de Ecologische Waterkwaliteit in het IGP Wallengebied. Een gemene deler is de nadruk op onderzoek en nauwe samenwerking met wetenschappers en kennisinstellingen. De kracht van deze innovatieve projecten zit in de sterke uitwisseling tussen theorie en beleid met de operationele kant van de ontwerppraktijk. Haar sterke focus op de ‘hoe dan’ van duurzaamheids- en inpassing­vraagstukken wordt zeer gewaardeerd door collegaontwerpers en vult een gat in het verduurzamen van het ruimtelijke domein.

Innovatie en veranderingsprocessen vragen niet alleen om visie en creativiteit, maar ook om doorzettingsvermogen en een bekwaamheid om met weerstand om te gaan.

Van den Berg houdt zich al jaren zowel theoretisch als praktisch bezig met hoe creativiteit, innovatieprocessen, gedragsverandering, organisatieverandering en uiteindelijk maatschappelijke verandering zich ontvouwen. Op de Rogers curve valt Van den Berg binnen de 2,5% vernieuwers die als allereerste nieuwe technologieën ontwikkelen.

Innovatietheorie van Rogers, https://nl.wikipedia.org/ wiki/Innovatietheorie_van_Rogers

Werkwijze

2000 _heden

5

Curve toepassing van nieuwe technologieën

Vernieuwers 2.5% Voorlopers 13.5% Risiconemers die nieuwe dingen willen proberen, zelfs als ze mislukken, en genoeg middelen daarvoor hebben.

Vroege meerderheid 34%

Gebruiken de nieuwste technolo­gieën voordat anderen eraan beginnen, maar zijn wel selectief in hun keuzes. Belangrijke groep om mee af te stemmen voor nieuwe informatie en om de onzekerheid van anderen over een nieuwe technologie te verminderen.

Deze groep neemt de tijd om een nieuw idee of technologie over te nemen. Ze zijn bereid het te omarmen zo lang ze kunnen begrijpen hoe de innovatie in hun leven past.

Late meerderheid 34% Meestal nemen ze pas een innovatie over in reactie op groepsdruk, nieuwe normen of econo­mische noodzaak.

De meeste onzeker­heid rondom het idee of de technologie moet opgelost zijn voordat ze het gaan gebruiken.

Achterblijvers 16% Traditioneel en conservatief, maken ze beslissingen op basis van het verleden. Deze groep is meestal economisch niet in staat om risico’s te nemen met nieuwe ideeën.

In die hoedanigheid heeft ze dan ook meermaals de ‘wet van de remmende voorpsrong’ aan den lijve ondervonden. Het gebruik van positieve emoties is een belangrijke tactiek voor Van den Berg om onder andere met weerstand om te gaan en om niet uit het veld geslagen te worden bij de zoveelste ‘nee’. Maar ook voor een goeie samenwerking met collega’s, stagiaires en andere projectpartners is het essentieel om elkaar te motiveren om vanuit kansen te denken in plaats van belemmeringen.

Voor grote veranderingsprocessen zet Van den Berg diverse kennis en expertise in, zoals de IOOR-methode die het gehele ontwerp­proces van de openbare ruimte verandert, Bijvoorbeeld de ‘big, small, inside, outside’ tactiek voor verandering, waarbij het ‘grote’ verhaal (met aanleiding en toekomstvisie) in presentaties en publicaties wordt verteld en tegelijkertijd het kleine verhaal (persoonlijke en toegepaste verhalen) met collega’s en kennissen wordt gedeeld. Ook wordt er geïnvesteerd in het opbouwen van begrip en erkenning buiten de eigen organisatie in een groot netwerk aan samenwerkings­partners en geïnteresseerden. Draagvlak buiten de organisatie helpt om verandering intern te versnellen.

Neuronetwerken en levende systemen vormen een grote inspiratie in het werk van Van den Berg. Neem bijvoorbeeld haar grote professionele netwerk in Nederland en internationaal, waardoor speelse ideeën snel uitgroeien tot succesvolle collaboratieve projecten. ‘Diagonaal samenwerken’ met collega’s en partners uit alle lagen van de organisatie en maatschappij is hierbij een belangrijke pijler. Ze beschikt over een groot

Big, Small, Inside, Outside story tactic.

Bron: pipdecks.com/pages/big-small-inside-outside

Joyce van den Berg werk / work

Grote verhalen

6

Pitch

Inwijding Erkenningen

Conferentie

Werving Blog

Evaluatie

Training

Merknaam

Cultuur

Media Sociaal

Kleine verhalen

Gewoonte

Intern

Extern

adaptatievermogen om continue koers en inhoud aan te passen op basis van externe en interne fluctuaties, net als myceliumdraden of plantenwortels die breed de omgeving verkennen maar ook zeer effectief route en vorm kunnen bepalen om grond­stoffen zo efficiënt mogelijk te benutten. In de praktijk betekent dit voortdurend en snel schakelen tussen systemisch denken en afwegingen voor de technische uitvoering. Haar ‘Research & Development’ aanpak, die van wetenschappelijk onderzoek en beleid tot aan de praktische toepassing in ontwerp, uitvoering en beheer reikt, is bekend bij grote technische bedrijven maar vrij uniek in een gemeentelijke context. Ondanks haar groeiende beleidsmatige invloed, heeft Van den Berg de afgelopen jaren bewust gekozen om toegepaste ontwerpprojecten in haar werkpakket te houden. Binnen die projecten ligt de focus op het combineren van technische innovatie, hoge sociaal­ecologische waarde en systeemverandering. Zo is de Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte (p.18) voortgekomen uit het project voor de transformatie van Amstel-Stad, en wordt deze doorontwikkeld aan de hand van de herinrichting van de Amsterdamse binnenstad (p.58.

Tegelijkertijd blijft Van den Berg zich inzetten voor werkbare en toekomstgerichte beleidsvorming en wet- en regelgeving via de City Deal Openbare Ruimte (p.70) en het belang van bodem en biodiversiteit agenderen via onderzoeks­initiatieven als BiodiverCITY (p.76), Hidden BiodiverCITY (p.87) en de Academische Werkplaats Bodem (p.86).

Ook wordt Van den Berg regelmatig uitgenodigd om haar kennis te delen met andere steden en universiteiten, via bijvoorbeeld gastcolleges voor de Universiteit van Weimar (Duitsland) en Rhode Island School of Design (USA), of lezingen voor Jakarta en Tokyo.

Deze kennisdeling met uiteenlopend publiek en diverse disciplines, creërt ook weer input voor de innovatie en ontwikkeling van ideeën die aan de basis liggen van haar projecten.

Werkwijze

2000 _heden

7

National Aeronautics and Space Administration (NASA)

Innovatie op projectniveau en systeemniveau is bij Van den Berg altijd geïnformeerd en gedreven door data en wetenschap. Binnen haar ontwerpteam wordt regelmatig de bril van de ‘datadetective’ opgezet om de relevante data te vinden of te genereren, zodat ontwerpbeslissingen onderbouwd worden en nieuwe vraagstukken aan het licht komen. Zoals bijvoorbeld de groeiende rol van digitale tools en kunstmatige intelligentie in het ondersteunen en versnellen van openbare ruimte ontwerp en beheer.

Binnen het team van Van den Berg wordt de laatste jaren aandacht besteed aan het ontwikkelen en toepassen van parametrische ontwerptools voor het efficiënter inrichten van de ondergrond van de openbare ruimte, maar ook voor innovatieve verbeeldingen, zie IOOR digitalisering (p.32). Ontwikkelingen in kunstmatige intelligentie worden op de voet gevolgd om nieuwe manieren van denken, werken en communiceren op speelse wijze te onderzoeken, zoals The Integral Way (p.10) Tussen een nieuw concept en een bewezen ontwerpsystematiek, zitten veel werk en vele stappen. Daarom past Van den Berg de TRL-methode toe op systeemverandering in het ruimtelijke domein. Vanwege de extreme complexiteit en het risico dat ruimtevaart met zich meebrengt, heeft NASA een gestructureerd meetsysteem ontwikkeld om te pijlen hoe ‘klaar’ een bepaalde innovatie is, gekend als Technology Readiness Level of TRL. Inmiddels wordt TRL gebruikt voor innovaties in allerlei domeinen, hoewel het in de ruimtelijke ordening nog relatief nieuw is.

9

Daadwerkelijke systeem bewezen door succesvolle missie/toepassing en klaar voor lancering

8

Daadwerkelijke systeem is klaar en operationeel verklaard door testen en demonstraties

7

Demonstratie systeem prototype in gebruikersomgeving

6

Demonstratie van model of prototype van (sub)systeem in relevante omgeving

5

Onderzoeken van werking van (technologisch) concept in relevante omgeving

4

Implementatie en test prototype, ‘proof-of-concept’ in pilot omgeving

3

Onderzoeken van toepasbaarheid van het concept op experimentele basis

2

Formuleren van technologische concept en praktische toepassingen

1

Onderzoeken van het innovatieve idee en basisprincipes van de innovatie

TRL Technology Readiness Level

Kortom, de werkwijze van Van den Berg wordt gekenmerkt door constante innovatie, interdisciplinaire samenwerking, wetenschappelijk onderzoek en ruimte voor levende systemen. Zo weet ze complexe ruimtelijke projecten te combineren met alle grote duurzaamheidsvraagstukken om tot integrale ontwerpen te komen voor een leefbare stad in de toekomst.

Joyce van den Berg werk / work

Door Joyce van den Berg strategisch tactisch operationeel

8

Blik op de toekomst De wereld is in transitie. Oude systemen, werkwijzen en denkbeelden voldoen niet meer om een veilige, leefbare of duurzame toekomst te garanderen. In het ruimtelijke domein, en vooral de openbare ruimte, komen de fysieke uitwerkingen van veel transitieopgaven samen: nieuwe energiesystemen, meer datakabels, betere regenwaterinfiltratie, hoogwaardige beplanting voor biodiversiteit en beleving, nieuwe vormen van mobiliteit. Naast het ontwikkelen en toepassen van nieuwe technologieën voor deze verschillende opgaven, is de organisatorische kant een grote uitdaging. Op dit moment gaat het aanpassen van de openbare ruimte niet snel en niet efficiënt genoeg.

Er worden in Amsterdam bijvoorbeeld ca. 40 straten per jaar aangepakt in plaats van de benodigde 300. Om lokale, landelijke en internationale klimaatdoelen te halen moet er aanzienlijk sneller en radicaal anders gewerkt worden. Ook graafschade is groot in Amsterdam. Er zijn jaarlijks 45.000 opbrekingen (voor verschillende soorten van infrastructuur zoals datakabels riolering of bomen wordt een straat of stoep vaak opnieuw opgebroken) en 1.800 schademeldingen van bijvoorbeeld electrakabels of waterleidingen geraakt door graafmachines. Deze versnellingsslag betekent dat er de komende tien jaar een groot personeelstekort zal ontstaan. Om deze transitie bottleneck te ondervangen moet er op de korte termijn vol ingezet worden op het verbeteren, versnellen en optimaliseren van ontwerpprocessen. Digitalisering, data-gedreven werken en de nieuwe mogelijkheden van kunstmatige intelligentie (AI) zullen een belangrijke rol spelen voor deze optimalisatie om het capaciteitstekort op te vangen.

Het experimenteren met nieuwe technologieën voor toepassing in openbare ruimte ontwerp is cruciaal om de potenties en de valkuilen ervan beter te begrijpen.

Anders werken gaat over andere vormen van samenwerking en leiderschap gericht op adaptatie, interdisciplinariteit en transparantie. Inhoud moet leidend zijn, waarbij continu leren en innoveren vanzelfsprekend is. Helaas is dit meestal ver van de ambtelijke realiteit waar politieke belangen boven inhoud gaan, en angst voor korte termijn risico’s boven een leefbare toekomst voor toekomstige generaties gesteld wordt. In de praktijk zien we dit terug in enerzijds in een retoriek van innovatie die anderzijds gepaard gaat met een grote weerstand tegen iedere fundamentele verandering die de organisatiestructuur zelf raakt. Deze weerstand tegen verandering is bekend en misschien zelfs mens-eigen, maar in deze tijd kunnen we het ons eigenlijk niet permitteren.

In plaats van meer geld en personeel (wat er niet is) in bestaande structuren te stoppen om anders te gaan werken, is het beter om andersom te redeneren. Hoe kunnen we met de beschikbare middelen en capaciteit op een andere manier te werk gaan (qua samenwerking, structuur en tools) en selectiever zijn op de doelen die we willen bereiken?

Blik op de toekomst

2000 _heden

9

Het groeiende gebrek aan personeel betekent misschien dat er zelfs letterlijk geen geld en capaciteit meer zal zijn voor ‘oude’ infrastructuur en werkwijzen, zoals vervangings­ opgaven uitvoeren zonder oog voor de relatie met de transitieopgaven. Opvallend is dat grotere gemeenten de middelen hebben om innovatie te initiëren, maar dat middelgrote gemeenten wendbaarder zijn en daardoor beter in staat zijn om deze innovaties door te voeren in de praktijk.

Hoewel we steeds meer kennis opbouwen over duurzame energie, circulaire ketens en de effecten van klimaatveranderingen, is er ook nog ontzettend veel onbekend.

Onzekerheid en het onbekende kenmerkt de tijd waar we in leven: niemand weet bijvoorbeeld hoe klimaatverandering zich écht zal ontvouwen. Toch zijn er veel onbekende dingen waar we met meer onderzoek inzicht in kunnen krijgen. Projecten als BiodiverCITY (p.76) en Ecologische Waterkwaliteit (p.92) pleiten voor diepgaand onderzoek naar de elementen en levende systemen om ons heen. Naast bodem en water, is lucht een cruciaal onderwerp waar nog weinig over bekend is. Luchtkwaliteit en maximale ‘parts per million’ zijn in beleid opgenomen, maar lucht is zo veel meer en bevat zo veel meer. Denk aan pollen, sporen, geluid, wind, geur en licht. Bovengronds en ondergronds, vast, vloeibaar en gasvormig: van veel aspecten van onze leef omgeving weten we nog weinig.

Hoe meer we weten, hoe beter we onze leefomgeving voor onszelf en andere levende wezens kunnen voorbereiden op de toekomst. Daarom is weten­schappelijk onderzoek een cruciaal onderdeel van het (ontwerp)proces om tot integraal en onderbouwd ruimtelijk beleid en inrichting te komen.

Opschaling vindt ook plaats door kennisdeling tussen vakgenoten, tussen steden, tussen schaalniveaus, tussen stakeholders, tussen disciplines en met bewoners.

Toegewijde leeromgevingen met mandaat en middelen om kennis te ontwikkelen en te delen, zijn ontzettend waardevol. De City Deal Openbare Ruimte is een goed voorbeeld van kennisontwikkeling en kennisdeling die direct ten goede komt van de versnelling en opschaling van nieuwe, integrale, toekomstgerichte werkwijzen voor de openbare ruimte.

Maar ook kleinschalige kennisdeling, binnen de eigen organisatie, met de nieuwe generatie opkomende ontwerpers en beleidsmakers, draagt grote waarde. Online kennisdelen, van sociale media tot aan uitgebreide online cursussen, is een belangrijke manier om kennisuitwisseling op te schalen en een groter publiek aan (internationale) studenten en professionals te bereiken. Vanuit het IOOR-team wordt structureel ingezet op kennisdeling en er wordt gewerkt aan een tweetalige e-learning opleiding.

‘De energietransitie’ wordt vaak beschouwd als een soort brug van punt A naar B, en wanneer we B bereikt hebben is de energietransitie voltooid. Maar eigenlijk zijn de energie- en klimaattransities slechts enkele stappen in een veel grotere constante

Joyce van den Berg werk / work

10

evolutie, een aaneenschakeling van transities en veranderingen die nog decennia (of eeuwen) gaande is. De veranderingen waar we maatschappelijk doorheen gaan, met meer of mindere mate van regie, zijn veelvoudig, complex en onderling verbonden.

De elementaire onderdelen van onze leefomgeving moeten opnieuw beschouwd worden.

We moeten evalueren hoe we ermee omgaan en hoe we zorgdragen voor een leefbare toekomst: de lucht die we inademen, de bodem onder onze voeten, het water in de gracht en uit de kraan, de energie die we gebruiken in al haar vormen, de grondstoffen waar we onze wereld mee bouwen en de landschappen (over de hele wereld) waar ze uit voortkomen, en alle levende wezens waar we deze wereld mee delen. De grote vraag is hoe we als hoogtechnologische, geïndustrialiseerde en geürbaniseerde maatschappij in ons gedrag en gedachtegoed weer meer onderdeel van de aarde kunnen worden.

Als je kijkt naar onze individuele en collectieve stofwisseling zijn we nooit los geweest van aarde noch van water noch van andere levende wezens. Maar hoe kunnen we leven zonder deze uit te buiten, te beschadigen, of te vervuilen?

Joyce van den Berg, Ege Dosemeci, AI: ChatGPT, DALL-E, Soundful (bewerkt met Bandlab), Uberduck.

In voorjaar 2023 is The Integral Way single uitgebracht. Een speels project om de IOOR op een nieuwe manier onder de aandacht te brengen en tegelijkertijd te experi­men­ teren met kunstmatige intelligentie.

De songtekst, de muziek, de stem van Snoopdogg, de beelden op de album­ hoes - alles is met de nieuwste AI-tools gemaakt.

Bio

2000 _heden

11

Bio Joyce van den Berg (Zeist, 1977) is een ervaren landschapsarchitect, een gedreven systeeminnovator en een veelgevraagde spreker, ook internationaal. Met de ontwikkeling en publicatie van de Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte (2020), en het vervolgonderzoek BiodiverCITY_A Matter of Vital Soil (2021), heeft Van den Berg landelijk en internationaal een nieuwe werkwijze voor de openbare ruimte op de kaart gezet, waarbij ondergrond en bodembiodiversiteit een belangrijke rol spelen. IOOR was onderdeel van de Seoul Biennale for Architecture and Urbanism en ontving de World Landscape Architecture Honour Award 2022 (categorie: Concept Analysis & Planning).

BiodiverCITY is opgenomen in het Blauwe Kamer Jaarboek 2022, was onderdeel van de architectuurbiënnale in Venetië in 2021 en won de World Landscape Architecture Award of Excellence 2023 (categorie: Concept Analysis & Planning).

Joyce is werkzaam als senior hoofdontwerper en projecttrekker voor grootschalige en complexe duurzame gebiedsontwikkeling en herinrichtingsprojecten binnen de gemeente Amsterdam, waar zij twintig jaar eerder als openbare ruimte ontwerper begon. Voordat zij bij de gemeente in dienst trad werkte Van den Berg bij ontwerpbureaus West 8 en MTD landschapsarchitecten en deed daar ook opdrachten voor gemeenten en provincies.

In 2000 studeerde Van den Berg cum laude af aan de Internationale Agrarische Hogeschool Larenstein in Velp en, eveneens cum laude, aan de Academie van Bouwkunst in Amsterdam in 2007. In 2008 richtte Van den Berg haar eigen Studio Berg op (toen nog vandenbergLANDSCAPE geheten). Met haar bureau werkte ze regelmatig samen met anderen, waaronder de architect en fotograaf Nina Kopp. De solotentoonstelling Neues Licht auf das Sperrgebiet in het Deutsches Architektur Zentrum van Berlijn (2009) bracht internationale bekendheid met zich mee en werd ook in het MoMa in New York tentoongesteld. In het kader van dit project introduceerde Van den Berg het concept ‘traumalandschap’, waar ze inmiddels een patent op heeft.

Joyce van den Berg werk / work

2023 2022

strategisch tactisch operationeel

28 IOOR in het kort / 2023 32 IOOR digitalisering / 2022 - heden

34 Financiele analyse / 2023 - heden

58 IGP Wallengebied / 2022 - heden

68 IOOR in Bospolder-Tussendijken, Rotterdam / 2022 - heden

Integraal Samenwerken in de Keten van de Openbare Ruimte (ISKOR) / 2021 - 2022

2021

30 AID Handreiking bij Gronduitgifte, Gevels / 2020

2020 2019

12

24 IOOR publicatie / 2019 - 2020

31

Upcycle Amstel / 2019 - 2020

48 Water-groen structuur Amstel-Stad / 2019 - 2020

74 Werkwijze Ruimte / 2019 - 2021

2018 2017

18 Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte (IOOR) / 2017 - heden

38 Casus Amstel-Stad / 2017 - 2021

110 Studie Circulaire Economie Zaanstraat Emplacement / 2016

2016

106 Zaanstraat emplacement / 2015 - 2016

2015

102 Haven-Stad Ontwikkelstrategie / 2014 - 2018

2014

Amstelscheg / 2013 - 2016

2013 2012

Zoet toeval / 2012

2010

Incomplete landscape / 2011 - 2014

Pitstop / 2011

2011 [Getemde] Wildernis / 2010 - 2011

Professor Dr. Dorgololaan / 2009 - 2010

2009

Van der Pekbuurt / 2008 - 2009

2008 2007

96 Noorder IJplas / 2006 - 2012

2006 2005 2004

Tentoonstelling Neues Licht auf das Sperrgebiet / 2007 - 2009

Neues Licht auf das Sperrgebiet / 2007 - 2009

Overhoeks / 2005 - 2007

NDSM tijdelijke pontsteiger / 2005 NDSM pier / 2004 - 2005

Inhoud / chronologie

2004 _heden

13

86 Academische werkplaats bodem / 2023 - heden 87 Hidden Biodiversity / 2022 - 2025

2023

88 Berichten aan het Stadsbestuur / 2022

92 Ecologische waterkwaliteit / 2022 - heden

52 ArenAPoort Masterplan Openbare Ruimte en Ondergrond (MORO) / 2021 70 City Deal Openbare Ruimte / 2020 - 2024

elijke Klimaatadaptatie

84 Samenwerken aan de bodem / 2020 - 2024

76 BiodiverCITY_Een kwestie van een vitale bodem! / 2019 - 2022

86 Onder het Maaiveld / 2019 - 2023

2022 2021 2020 2019 2018

98 Het Devies Magazine 2039 / 2017

2017

114 Haarlemmerweg - N200 / 2016 - 2018 120 Herinrichting Molenwerf / 2015 - 2016

124 Amstelscheg A9 / 2015 - 2016

2016 2015 2014

Mijnspoor / 2013

Het geheugen van bomen / 2013

2013 2012

Tentoonstelling Incomplete landscape / 2011 - 2014 Vlisco Park / 2010 - 2011

2011 2010 2009

Gentiaanplein / 2008 - 2010

Wind Zaaien / 2008 - 2010 Wachttoren Berlijnse Muur / 2007 - 2013

2008 2007 2006

Lost Eternity (Tsunami monument) / 2005

2005 2004

open bare

ruimte

grale

Eventually everything connects ­ – people, ideas, objects.

The quality of connections is the key to quality per se.

Charles Eames

In a time of drastic change, it is the learners who inherit the future.

Eric Hoffer

The best way to predict the future is to create it.

Peter Drucker

De gloeilamp is niet ontstaan door het continu verbeteren van de kaars. www.omdenken.nl

Hoofdstuktitle/ project

200x _heden

15

Integrale Openbare Ruimte De Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte is de afgelopen jaren de centrale focus in het werk van Van den Berg. Er is een kanteling in de stedenbouw gaande, gedreven door technische en maatschappelijke transities.

Deze innovatieve werkwijze biedt een nieuwe koers voor ontwerpers, projectmanagers, ingenieurs en alle anderen die betrokken zijn bij het maken en beheren van de openbare ruimte.

Zeer ambitieus in omvang en visie, maar tegelijkertijd stapsgewijs, adaptief en kansen­ gericht qua ontwikkel- en opschalings­aanpak.

In dit hoofdstuk worden de belangrijkste projecten, publicaties, deelprojecten en onderzoeksgebieden toegelicht. De IOOR heeft landelijk en internationaal ondertussen veel erkenning gekregen. Als aanjager van de openbare ruimte transitie blijft het IOOR-team onder leiding van Van den Berg constant ontwikkelen, verdiepen en opschalen.

Joyce van den Berg werk / work

16

afval extreme

kabel ch neerslag

Integrale Openbare Ruimte

200x _heden

17

Hitte droogte

haos

Amsterdam en andere steden staan voor grote transitieopgaven in de openbare ruimte, aangedreven door klimaatverandering, de noodzaak voor duurzame energiebronnen, een toenemende schaarste aan grondstoffen, en de digitalisering van de samenleving.

Ook zijn er veel vervangingsopgave van bestaande infrastructuur, zoals riolering en kades en bruggen.

Daarnaast groeit de stad gestaag en verdicht steeds verder, waardoor de druk op bestaande systemen zoals afval en mobiliteit toeneemt. Kortom een stapeling van opgaves en uitdagingen in de openbare ruimte de komende jaren die om een nieuwe aanpak vragen.

Joyce van den Berg werk / work

Integrale18 Ontwerpmethode Openbare Ruimte (IOOR)

strategisch tactisch operationeel

SYSTEEMINNO­VATIE

0 Start: Vaststellen van het plangebied 1 Inventariseren: Inventarisatie plangebied / opstellen klimaateffectatlas 2 Analyse: Analyse klimaateffect­ atlas en ruimtelijke opgaven, invullen Ambitieweb 3 Strategie: Strategie openbare ruimte: technische aanpak, topambities, prestatiedoelen 4 Programmeren: Selectie maatregelen en programmeren profielen 5 Investeren: Vaststellen (kader)Investerings agenda voor gebiedsoverstijgende netwerkstructuren 6 Ontwerp en Uitvoering: Ontwerp en uitvoering straat, plein of plantsoen

PLANGEBIED

Bodem & Ondergrond Energie Leefmilieu Flora & Fauna Water Materialen Mobiliteit 7 Gebiedsthema’s

1

Beleid (Nederland, provincie, gemeente)

Atlas:inventarisatie en analyse ruimtelijke opgaven

Energie Vestigingsklimaat

Energie Vestigingsklimaat

Materialen

Investeringen

Ambitieweb

Water

Mobiliteit

Bodem en ondergrond

Flora en fauna

Sociale relevantie

Leefmilieu

Materialen

Investeringen

2

Water

Mobiliteit

Bodem en ondergrond

Sociale relevantie

Flora en fauna

Ruimtegebruik

Leefmilieu

Ruimtegebruik Ruimtelijke kwaliteit

Ruimtelijke kwaliteit

Strategie OR Prestatiedoelen

3

Gebied Netwerk

Ma

Openbare ruimte

atre

gel

Kavel

/U

DEELGEBIEDEN

itwe

Gebouw

rkin

g

DEELGEBIEDEN Ambitieweb

Energie Vestigingsklimaat

Materialen

Investeringen

Water

Mobiliteit

Bodem en ondergrond

Sociale relevantie

Flora en fauna

Leefmilieu

Ruimtegebruik Ruimtelijke kwaliteit

Schema werkwijze Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte (IOOR)

Prestatiedoelen

DEELGEBIEDEN

Selectie maatregelen en uitwerkingen (5 schaalniveaus)

4

Programmeren profielen

PROJECT

6

Ontwerp

++ +

5

Uitvraag KADER

Check Ambitieweb

Energie Vestigingsklimaat

Materialen

Investeringen

Water

Mobiliteit

Bodem en ondergrond

Sociale relevantie

Aanbesteding

Flora en fauna

Leefmilieu

Ruimtegebruik

INVESTERINGSAGENDA

Ruimtelijke kwaliteit

Uitvoering

+

+

Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte (IOOR)

2017 _heden

19

tactisch De Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte (IOOR) concretiseert de kanteling in de stedenbouw die gaande is. In de nieuwe manier van ontwerpen staan de ondergrond en een meervoudig functiegebruik van de openbare ruimte voorop. Bij de inrichting van de stad moet meer integraal én van onder naar boven worden ontworpen in plaats van het huidige van boven naar onder. De IOOR beantwoordt de vraag ‘Hoe dan?’ voor de steeds grotere stapeling aan duurzaamheids- en transitievraagstukken.

Zoals de IPCC aangaf in hun 2022 rapport: ‘Experience shows that climate resilient development processes are timely, anticipatory, integrative, flexible and action focused.’ Dit is een goeie samenvatting van de IOORbenadering. De IOOR biedt ontwerpers structuur in de vorm van een overzichtelijk stappenplan (zie hieronder) en een zevental thema’s – Energie, Bodem en Ondergrond, Materialen, Mobiliteit, Leefmilieu, Flora en Fauna, en Water (recentelijk is daar het gebiedsthema Sociaal aan toegevoegd). De methode is interdisciplinair qua inhoud, zoals de thema’s getuigen, maar ook qua werkwijze. Er wordt vooraan in het ontwerpproces intensief samengewerkt met ingenieurs, beheerders, asset eigenaren, en andere stakeholders om de behoeftes, ambities, uitdagingen en technische randvoorwaarden goed in beeld te krijgen.

Energie

Bodem & Ondergrond

Water

Leefmilieu

Flora & Fauna

Materialen

Mobiliteit

Bebouwing

Maaiveld

Bodem

projectomschrijving / Internationale en landelijke methode voor transitie openbare ruimte opdrachtgever / Gemeente Amsterdam ontwerpteam / Joyce van den Berg (trekker, initiatiefnemer), Sofia Arrias Bittencourt, Sten Camps, AnneMarije van Duin, Tohid Korse, Eric Kraak, Hans van der Made, Bob Mantel, Szymon Michalski, Alessandra Riccetti, Basia van Rijt, Richard Ruijtenbeek, Maki Ryu, Nadine Schiller, Marina Vasarini Lopes, Chong Yao. samenwerking / Alliander, Boekmakers, Deltaris, DS Landschapsarchitecten, Gemeente Rotterdam, GXN Copenhagen, Hogeschool van Amsterdam, Inside Outside, KPN, Naturalis Biodiversity Center, Technische Universiteit Delft, TNO – innovation for life, Universiteit van Amsterdam, Wageningen University & Research, Waternet. links / IOOR-collectie openresearch

Joyce van den Berg werk / work

Deze tijdlijn laat de afschrijvings­­termijnen in jaren zien van de verschillende (ondergrondse) assets in de openbare ruimte.

Om overlast voor bewoners en ondernemers te beperken, moet de vervanging en

Kademuren Viaducten Spoorwegen Vaste bruggen Tunnels

strategisch tactisch operationeel

toevoeging van assets zo veel mogelijk gelijktijdig plaatsvinden. Goede samenwerking tussen alle asseteigenaren en de gemeente in de regierol is hiervoor noodzakelijk.

Om internationale, landelijke klimaatdoelen te halen en

20

lokale openbare ruimte ambities te verwezenlijken, zal met de huidige manier van werken iedere straat in de Amsterdam gemiddeld 3-4 keer open­­gehaald moeten worden tot aan 2050. Als er met de IOOR gewerkt wordt,

kan dit terug­­gebracht worden tot 1-2 keer. De Integrale benadering van de IOOR betekent meer afstemming en analyse vooraf, maar daarmee worden in de uitvoering zowel kosten als overlast gereduceerd.

0

50

0

50

50

Bomen Beweegbare bruggen Verkeerssystemen, kabels Masten openbare verlichting Waterkeringen (hout)

43 40

Wegen / fietspaden

25

Verkeerslichtinstallaties Armatuur openbare verlichting

15

30

Auto-oplaadpaal Parkeermeter Straatmeubilair

8 5

Ondergrondse afvalcontainer

10

Infiltratieputten

15

Omgekeerd IT-riool

20

Datakabel

25

Elektriciteitskabel Infiltratiekratten DWA HWA Vacuümriolering Gasleiding Waterleiding Ondergronds Afvaltransportsysteem (OAT) Warmtenetten (laag, middel, hoge temperatuur)

30

Transportriool

60

Drukriolering

80

Maaiveld Ondergrond

40

Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte (IOOR)

Een belangrijke toevoeging in het ontwerpproces is stap 3, Strategie, waarbij ambities in kaart worden gebracht met behulp van het landelijk ontwikkelde ambitieweb (zie hiernaast). Door de huidige situatie en toekomstige

ambities in kaart te brengen op het ambitieweb, eerst in het (deel)gebied en daarna op projectniveau (straat/plein), wordt gesprek over de prioritering van doelen en ambities gefaciliteerd.

Deze ambities worden daarna

2017 _heden

21

vertaald in prestatiedoelen per thema. Ook deze tussenstap dient de afweging en onderhandeling van prioriteiten inzichtelijker en concreter te maken.

Het faciliteert de daarop­ volgende programmering van

maat­regelen en uitwerkingen.

Want pas als ambities en doelen helder zijn, kan begonnen worden aan het ontwerpen en inpassen van oplossingen.

Ambitie web Energie

Energie Vestigingsklimaat

Materialen

Vestigingsklimaat

Materialen

Investeringen Investeringen

Water Water

Mobiliteit Mobiliteit

Bodem & & Ondergrond Bodem Ondergrond

SocialeSociale relevantie relevantie

Flora Fauna Flora &&Fauna

Leefmilieu Leefmilieu

Ruimtegebruik Ruimtegebruik Ruimtelijke kwaliteit Ruimtelijke kwaliteit

100

150

200

100

150

200

Joyce van den Berg werk / work

Als onderdeel van de ontwikkeling van de integrale ontwerp­ methode, is er een catalogus samengesteld van multi­ functionele maatregelen en bijbehorende uitwerkingen voor openbare ruimte ontwerp. Zoals te zien in het diagram, zijn de maatregelen en uit­werkingen georganiseerd en genummerd op basis van de 7 IOOR thema’s.

strategisch tactisch operationeel

22

Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte (IOOR)

2017 _heden

23

Joyce van den Berg Synopsis_werk

_ tactisch

strategisch tactisch operationeel

Publicatie verschenen in 2020 bij de Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte (IOOR)

IOOR publicatie

24

Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte (IOOR)

De publicatie Integrale ontwerpmethode openbare ruimte bestaat uit twee delen.

Het eerste deel, Casus Amstel-Stad, Amsterdam, gaat uitgebreid in op de complexe actuele en toekomstige opgaven waar ontwerpers voor komen te staan bij het vormgeven en inrichten van de openbare ruimte en ondergrond. Het geeft achtergrondinformatie over het gebied Amstel-Stad en beschrijft de nieuwe

ontwerpmethode aan de hand van dit concrete voorbeeld.

De Integrale Ontwerpmethode Openbare ruimte geeft oplossingen om deze ruimtelijke opgaven in samenhang aan te pakken, onder meer door aanpassing van het stedenbouwkundig planproces en door een nieuwe methode voor het programmeren, ontwerpen en inrichten van de openbare ruimte en ondergrond.

Centraal in die methode staat

2019 _2020

25

het werken met thematisch geordende prestatiedoelen die op een bepaalde locatie worden toegepast. Tot elk prestatiedoel behoort een aantal concrete maatregelen, waaraan het tweede deel is gewijd, het Werkboek. Het Werkboek bevat een catalogus van maatregelen en uitwerkingen van maatregelen, waaruit ontwerpers kunnen kiezen bij het programmeren en ontwerpen van de openbare ruimte en ondergrond.

Het eerste deel geeft de achtergrond en toelichting, met het Werkboek gaat men echt aan het werk.

beplanting

Natuurdak Bruin dak

Vleermuiskast Insectenhotel Extensief dak Intensief dak

Waterdak met

stadskas

Restwarmte e datacenter Restwarmt e industrie /unit Restwarmt chtcentrale tion (WOS) Warmtekra ie put erdrachtsta Geotherm as uit zandwinpl ion Koude Onderstat

Modulaire groene gevel Zelfhechtende klimplant Klimplant op constructie Nestkast

Warmteov

Wadi Faun Padd Vijver apass Eekh enpo age oornb el bodem rug dieren Boom Haag Vlinde Wilde spieg rnism el rEcolo en bijenid uur Groen gische ylle e kademoever IJsvog uur Zwalu elwan wwan d d

F-GB3

F-GB1 F-GB2

E-GE1 E-GE2 E-GE3 E-GE4

ing t) rioler of /groo erij GF (klein tbatt al actor rvat Buur adpa nt asre buffe Opla adpu ) r Biog wate s opla (PoP uis dloo ence atorh Warm Draa of pres sform t Tran -Poin / Data

tie unica omm

Telec

F-NE F-NE 1 F-NE 2 3 F-NE 4

1 OR E- OR2 3 E- ORR4 E- O E-

er' pell kel' 'pro 'wok per' el el klop O) mod (WK mod len room g len dmo 'slag psla dmo el deo Win mod /kou len mte dmo War

Win

dak n dak e n f groe eati k nsie f groerecr erda k Exte nsie met Wat erda er Inte dak Pold keld ouw in ratie lag geb ang l ops ter in toeg rpei de vloe iveld ater nwa oog d maa uze enw rege Verh oog op alke iveld Reg verh ent eria maa ruik r l en elem mat naa geb en Her mpe len Dre rend ctie ppe erke stru Wat con ijp afko e ndig enp este Reg enb Reg

Win

Infilt

1 A 2 A E-K-K E

War Warm mteo

B1 -G B2 W -G B3 4 W -G B W -G W

teov verd Com erdra rach bina chts tstat tie zonn Zonn tatio ion n (WO(WO e- en Plan epan S) wind tene eel S) bega park ne ener rgie eerg gron gie arag d e

OR

KA

GB

NE

GE

OR

¼mrio Grond lering Afvalv stoffe statio erzam nstatio n elstati n on

B-GE B-GE 1 2

KA

E

GB B-NE1 B-NE2

3 OR 2 W-OR 1 W-OR

W-

First flush berm Groene er vergroten

NE

Bodem & Ondergrond

Ondergrondse container normaal Ondergrondse container groot

Flora & Fa un a

ie rg ne

B-OR1 B-OR2

B-OR3 B-OR4

OR

t ei GE

Mo bi lit

EM

L-GB3 L-GB2

A

L-K L-K A3 L-K A2 A1 Haag of struik Leiboom Begroe voor gevel Luchtst ide schuttin Schutti room door g ng open

4

uw bo Ge GB

L-O

R1

/

l/ L-N

E1

Sch Boo adu Sch m wdo adu in stra ek/b wdo at oom ek aan in stra oev at er

GE1

L-

te /

im are ru Openb OR

Netwerk / NE

Gebied / GE

GB

e Kav KA

KA

NE

M

ok

Stro

B3 M-G B2 B1 M-G M-G

g ardin verh n

ange verv door n

groe

dakte dekki dakbe

em ls syste ier nveze enen tering zeew plante bakst bewa van hele ten basis el uit oude c l)plan n op onteg bruik plasti (geve kstee ietbet al bioba mpos ig herge ycledenafv gerec bioco waard van uit bitum hoog gel ng

M-OR1

M-OR3 M-OR2

M-NE9 M-NE8 M-NE7 M-NE6

M-NE3 M-NE2

M-NE1

M-NE4

M-NE5

M-GE4 M-GE3 M-GE2 M-GE1

U

grind uit gebroken rode bakstenen bodemas als toeslagmateriaal in beton biocement uit voedselresten en mineralen

boomspiegel van rubberafval betontegel composiet met bodemas betontegel composiet met plantenvezels bestrating uit restanten granietafwerking grind uit keramisch restmateriaal

Co2-vrije en kalksteen ondergrond uit betonslijtagemateriaal cement uit betonafval celluloseafval als additief in nieuw asfalt composiet asfalt uit cement en plasticafval olie voor asfalt uit varkensmest

plastic van gerecycled rming afval uit plastic boombesche afval kabelbrug plastic uit plastic kunststof van gerecycledvoor putdeksel bouwhek plastic systeem beschermings staal en gerecycled van composiet van plasticafval fietsenrek el van rubberafvalsportvelden (tijdlijk) voor speelplaatsteg baksteen punt rode sport- en recycle gebruikte op plastic gravel van geperst rubber plastic producten van gebruikt hout composiet speelmeubilair van gebruikt plastic straatmeubilair plastic van gebruikt gebruikt en beton straatmeubilair platforms van restmateriaal groene drijvendevan gebruikt keramisch composiet glas en beton straatmeubilair van gebruikt straatmeubilair plastic uit gebruikt en staal afvoerkanaal natuursteen hergebruik drain van plasticvezel van gerecycled drainfilter gebruikt plastic drainage van grind-vrije plastic drain van gerecycledglasgranulaat met plastic waterdrainage van gebruikt afvalwaterleidingen afval rubber Afdekrand uit plasticafval Opsluitband uit van wilgentakken oeverbescherming industriële hennepvezel henneptouw uit kunstharsafval uit glasvezel- en composietpaneel houtmateriaal hout mulch uit gebruikt en water uit cellulose, zaad laag gehyroliseerde mulch grond als bodembeschermende biologisch gezuiverde en fruitafval bio-compost uit groenteuit rode baksteen lichtgewicht substraat geotextielmat uit plasticafval antiworteldoek uit rubberafval grind van bestrating-/bouwafval ophoogmateriaal van puingranulaat kunststofelementen uit plasticafval

bitumen pellets uit cellulose en bitumenafval hergebruik bitumen voor nieuw asfalt composiet asfalt uit glas en asfaltafval volledig hergebruik asfalt oud asfalt als additief in nieuw asfalt

ringsslib

compostgron d uit bouwplaatsg Schone grond na fytoremediat rond ophoogen ie bakstenen aanvulgrond uit de kunstmest en pellets regio uit slib irrigatiewateuit waterzuiver ingsslib irrigatiewate r uit zwartwater r uit fosfor en stikstof grijswater CO2 uit waterzuiveuit afvalwater biogas ringsslib uit waterzuive

IN GE N

kavelra

nd

L-OR LL-OOR3 R2

A A TR EG EL EN

IT W ER K

Warmteweerkaats Licht gekleurde ende gevel Warmteweerkaatmuur

sende dakbekleding Licht gekleurd dak Beplanting Isolerend op dakterras / pergola dak / balkon Bewaterd groen dak Groene gevel Louvre raam Luifel

Loggia Passage

OR

SC H A AL

Grondwateropbolling verlagen Regenwaterzuivering (opslag en gebruik) Opslag en gebruik grondwater Waterbergende greppel Filtering door moerasplanten Helofytenfilter Natuurlijke oever Verharding eruit, groen erin

L-GB1

len teria Ma

T

H

Holle weg

W-NE1

W-GE3 W-GE2 W-GE1

GB B-GB1 B2 B-G B3 B-G B4 B-G

Riooldiamet waterloop Stedelijke ard ing Stadsuiterwa nutsvoorzien Rainproof e drempel over de weg Watersturendregenwater Begeleiding trottoir Verhoogd

W-NE3 W-NE2

Lee fm ili eu

KA

het gebouw arage ILT onder de parkeerg grond ILT door de begane arage ILT op parkeerg elder plafond parkeerk in het door gebouw iding arage trakoker OAT in het Warmtele parkeerg Data/elek e inlaat ervoudigin het plafond Enkel/me OAT Leiding

Grasb oorlate IT-riool Waterd iekrat e/ i er Infiltrat ieput drainag ie-wad atervijv g Infiltrat eerde infiltrat regenw ie/opsla Omgek rondse infiltrat rondom ater Onderg ting Beplan le regenw Integra Reliëf Wadi

GE

B-NE3 B-NE 4

ondiep (flush fitting) ILT onder maaiveld, aan gevel ILT onder boom

Mantelbuis Inspectieput Handhole Kabelkoker aan gevel met/zonder huisaansluiting Data/elektrakoker voor gevelstraatverlichting/5G Data/elektrakoker voor straatverlichting Data/elektrakoker in straatmeubilair Datakoker in waterbergende groenstrook

eld

maaiv gd verhoo op groen endig tebest nbak Droog goot goot plante Open ekte de Afged bergen g Water plein rhardin g Water halfve rhardin Harde halfve ding Zachte veld een Groen etonst nde verhar

R6 R5 W-O R4 W-O W-O

B-NE5 B-NE6

ILT onder maaiveld,

Data/elektrakoker

A1

W-K

ter Wa

Aanleg Leidingaa traditione nleg Sleufbeki met el wandcon structie sting diep Stadswarm Onderhei Sleufloze techniek teleiding de transportl zonder eiding expansiel 150 kV-kabels Bundeling us in driehoeksleidingen verband Ondiepe plaatsing Riolering Diepe transportle Diepe plaatsing iding Stapeling plaatsing combi onder nieuwe transport transport/d boom warmte: istributie Afvalleiding hoog/midde Mantelbuis onder nieuwel/retour onder boom Leiding nieuwe Leiding in wortelweren boom en boombunke de r bij nieuwe grond Leiding Traditionele boom zwart Leiding water zwart in bestaande riolering en grijs water in bestaande rioolbuis Leiding zwart en rioolbuis grijs water Vuilwaterriool in grond vacuümleid ing Vacuflow bufferput Ondiepe Enkelvoudig afvaltransportl inwerppunt, eiding Meervoudig digitaal gestuurd inwerppunt afvalstromen

struik of l Haag ltuin geve Geve ne Groe

NE

GE

EE- GB1 GB 2

VacuÃ

Straat Bestra meub Licht ting ilair met met Licht gekle lage lage Licht gekle urd buiten warm warm Fonte gekle urd teacc teaccu urde asfalt meub mulat Wate in ilair umula bestra ie tie Wate rneve ting Kuns rmuu linsta llatie r Natsp tmatig Groe roeie e water Mast ne vijvern verha val Luch vergr rding Scha tstroo oene Groe duwg m niet n Perg ne wandradià blokk «nten eren Bome ola afsch door Boom n eiding op varia Over groep parke tie erterr Vast dekk in bome ein Flexi gekle ing parke n Vaste bele urd glasd erpla overkoverd ak ats appinekkin g g wand elrou te

Omslagen en enkele voorbeeldpagina’s uit de publicatie Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte (IOOR)

Joyce van den Berg werk / work strategisch tactisch operationeel

26

Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte (IOOR)

2019 _2020

27

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

28

_ tactisch

IOOR in het kort De Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte is een fundamenteel andere manier van werken. Een uitgebreidere onderzoeksfase, inter­ disciplinaire samenwerking van begin tot eind, ontwerp en analyse op een project­ overstijgende ‘tussenschaal’.

Veel om te behappen voor de meeste stedenbouwkundigen, ontwerpers, ingenieurs, adviseurs, projectleiders, beheerders en andere betrokkenen. Ook het gebruik van ambitiewebben en prestatiedoelen als beslissings- en onder­ handelstap in het ontwerp­ proces, en de groeiende

catalogus van modulaire multifunctionele maatregelen en uitwerkingen, zijn volledig nieuw voor de meeste ruimtelijke professionals.

De volledige IOOR-publicatie legt de methode uitvoerig uit aan de hand van de ontstaansgeschiedenis in de casus Amstel-Stad en het werkboek met maatregelen en uitwerkingen, maar het is nogal een boekwerk.

De ervaring leert dat veel mensen het niet lezen.

Effectieve communicatie is cruciaal in het opschalen van iedere innovatie, zo ook bij de IOOR.

Daarom is er een ‘flyer’ of vouwblad gemaakt waarmee de hele IOOR-methode op één blad uitgelegd wordt. Het vouwblad vertelt in hoofdlijnen de 6 stappen van de integrale ontwerpmethode op de voorzijde. Op de achterzijde wordt verwezen naar de begeleidende publicaties en worden de belangrijkste begrippen van de methode toegelicht. Hopelijk zullen ontwerpers en andere professionals zo sneller in staat zijn de IOOR-methode en -mindset zich eigen te maken.

Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte (IOOR)

2023

29

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

30

Circulair _ tactisch

De ‘Assisting Informed Design’ Handreiking bij Gronduitgifte, Gevels is een onderzoek en bijbehorende publicatie die de vertaalslag maakt tussen de circulaire ambities van de gemeente Amsterdam en concretisering daarvan in het gronduitgifte traject in Amstelkwartier en ArenAPoort (onderdeel van Amstel-Stad), met een nadruk op gevels.

AID Handreiking bij Gronduitgifte, Gevels

1

Introductie

2

Ambities

De AID (Assisting Informed Design) Handreiking bij Gronduitgifte – focust op

Gemeente Amsterdam heeft zichzelf gecommitteerd aan verschillende

de gevels van de te ontwikkelen gebouwen in deelgebied Amstelkwartier en

ambities. Dit document tracht deze ambities te borgen met betrekking tot de

ArenaPoort en heeft als doel de ambities van Gemeente Amsterdam te

gevels van hoogbouw projecten.

verduidelijken en concretiseren tijdens het gronduitgifte traject. Bovendien zal

De door Gemeente Amsterdam gestelde ambities zijn terug te vinden in het

dit document de aanbiedende partij in het gronduitgifte traject (aanbieder/

document ‘Bouwstenen voor een nieuwe Strategie – Amsterdam Circulair’.

consortium) en de Gemeente Amsterdam moeten helpen om al in een vroeg

Hieronder staan de ontwikkelrichtingen voor de bouw zoals deze in dit

stadium cruciale ontwerpuitgangspunten te borgen in het ontwerp van de

document staan beschreven:

gevel van het gebouw.

De onderwerpen beschreven in dit document zijn een toevoeging op bestaande

wet-

en

regelgeving1.

Het

document

is

daarmee Half-gehard niet glas gelaagd

6.2.3

allesomvattend, maar vormt een ondersteuning en dient als verduidelijking

Half-gehard glas

1.

–

Gelaagd glas uit half-gehard glas zal bij breuk hoogstwaarschijnlijk op zijn plek gehouden worden en scherven zullen in grote mate bij elkaar gehouden worden

Stimuleer

circulaire

gebiedsontwikkeling

met

flexibele

klimaatbestendig bouwen en veerkrachtig functionaliteit (visueel bestemmingsplannen, en/of technisch) en anderzijds een risico op een verlaagde veiligheid vanstedelijk de gevelontwerp voor personen in en rondom het gebouw.

door de interlayer in vergelijking met ongelaagd glas. in de gronduitgifte en aanbesteding van alle van de ambities van Gemeente Amsterdam, met name wat betreft circulariteit.

2. Gebruik Voor vliesgevels worden kan de circulaire prestatie criteria bij stootbelasting getest worden op Gehard glas - gelaagd Gelaagd glas uit gehard glas zal bij breuk Half-gehard glas, ook wel thermisch versterkt glas genoemd, wordt net als bij hoogstwaarschijnlijk op zijn plek gehouden worden en bouw- en EN infrastructurele projecten en in de openbare ruimte Gemeente Amsterdam kan afhankelijk van het project en de project ambities basis van de Europese standaard 14019. scherven zullen in grote mate bij elkaar gehouden worden gehard glas geproduceerd door het verhitten en snel afkoelen van glas. Ook 3. Bouw en gebruik modulaire gebouwen ervoor kiezen om onderwerpen al dan niet op te nemen in de bouwenvelop.

De prestatie bij stootbelasting vanmaak glazen gevelsvan (enadaptieve daken) kanengetest worden door de interlayer in vergelijking met ongelaagd glas. half-gehard glas is na productie niet meer te bewerken. Het afschrik proces bij Indien echter beide ruiten van de gelaagde ruit breken, zal Opschalen van circulaire demontage en gescheiden inzameling Wij adviseren om dit document regelmatig te herzien, zodat nieuwe aan de hand van de4.Europese standaard EN 12600. de hele ruit zich als een zware natte handdoek gedragen en half-gehard glas gaat langzamer dan bij gehard glas, maar snellen dan bij geen sterkte meer bezitten. Gelaagd glas waarbij beide 5. Gebruik hernieuwbare en secundaire ontwikkelingen in de markt kunnen worden opgenomen en het document upVoor het testen van de prestatie bij stootbelasting vanbouwmaterialen gevelbeplating ruiten uit gehard glas bestaan wordt daarom afgeraden. ongehard glas. Hierdoor ontstaat een glas type dat qua sterkte tussen gehard in dein particuliere en sociale Stimuleer circulaire to-date blijft. Ook adviseren wij om gedurende het gebruik van dit document (geventileerde en 6.ongeventileerde gevels), renovatie dichte panelen vlies en en ongehard glas ligt. Half gehard glas breekt op een vergelijkbare wijze als woningbouw feedback vanuit te markt te documenteren en deze feedback mee te nemen elementengevels, steenstrips etc. is er echter geen duidelijke ontwerprichtlijn In deintabel in Bijlage A wordt een overzicht gegeven van de types glas met de ongehard glas, wat resulteert in grote delen met scherpe randen en punten. de volgende versies van dit document. of test methode beschikbaar in Nederland. voorbeelden van de bijbehorende risico’s. De risicoanalyse in deze tabel is Het risico op spontane breuk door nikkel sulfide insluitingen is bij half-gehard Op basis van deze ontwikkelrichtingen zijn in samenwerking met Gemeente Bij het opstellen van dit document is ervan uitgegaan dat de lezer kennisgebaseerd heeft op de methode van Kinney en Wiruth en kan gehanteerd worden glas te verwaarlozen.

1 gevelglas Voorbeeld keuze.

Risico analyse voor Amsterdam speerpunten, betrekking hebben op het van de principes van bouwtechnologie, van circulariteit en wat dit betekent Bij de beschrijving en het ineen kaartaantal brengen van mogelijkedie risico’s is daarom bij het inschatten van risico’sTabel van de 6.3.2 Integriteit van geveldelen bij verhoogde windbelasting Locatie (Risico Categorie) Stoot Functionaliteit Veiligheid Half-gehard glas is geen veiligheidsglas. stootbelasting op basis van Engelse CWCT TN gevelontwerp, geselecteerd, middels dit document verder voor hetbelasting gebouw. Pass/ Het fail daadwerkelijke ontwerp van de gevel zal tijdens het Technical welke Notes met betrekking tot gebruik gemaakt van de CWCT criteria Pass/ fail criteria In hoogbouw projecten zijn hogere windlasten van toepassing dan in 75 Impact performance of Building H </= 1.5 m boven de grond geconcretiseerd ontwerptraject moeten worden met inachtneming van No ditmaterial dislodged stootbelasting op gevels (TN 75worden. en TN 76). De CWCT (Centre for Windows en 6.2.4 glasimpactuitgevoerd A Readily accessible to theGelamineerd public and BMU Class 1 No damage Negligable risk laagbouw. Ook kunnen door het funnel effect hogere (of lagere) Envelopes: Guidance on Specification 6.3 during Integriteit others with little incentive to exercise test test, and van geveldelen document en de documentatie enmeer strategieën opgezet naar aanleiding van het Cladding Technology) is de Britse branchevereniging voor gevels. De CWCT Gelamineerd glas is een combinatie van twee of glaspanelen met één of care. Prone to vandalism and No damage likely to lead to windbelastingen optreden bij gebouwen die niet rechthoekig zijn door materials falling abnormally rough use. gronduitgifte traject.(interlayers) die de glaspanelen aan elkaar standards for customised builing envelopes worden toegepast in het Verenigd In de afgelopen jaren zijn er verschillende incidenten geweest waarbij meer lagen doorzichtige kunststof bijvoorbeeld inkepingen of corridors. Dicht bij elkaar staande gebouwen subsequent to test, and No sharp edgesWe produced Koninkrijk.

De Technical Notes geven een uitgebreide handreiking voor het gevelpanelen bezweken.

Bijditgevels van Gemeente semi-hoogbouw en helpt hoogbouw hopen dat document Amsterdam om de markt mee te effect binden. De op de markt beschikbare verschillende types interlayers variëren kunnen ook een funnel veroorzaken. that would be likely to cause severe injury to aeffecten testen en het in kaart brengen van mogelijke risico’s met betrekking tot projecten zullen de van falende gevelsystemen bij voornamelijk in sterkte en akoestische eigenschappen. Bij breuk houdt de nemen om de mooie ambities te behalen! groter zijn dan De NTA 4614 geeft aan dat bij gebouwen met een hoogte van 70 meter en person during impact, and stootbelasting.

Claddingprojecten. not penetrated laagbouw Debyverantwoordelijkheid van het degelijk ontwerpen van interlayer de glasscherven bij elkaar, waardoor de kans op vallend glas sterk hoger een windtunnel onderzoek uitgevoerd zou moeten worden. Bij impactor eenMaximum gevelconstructie lijn met de relevante wet- en regelgeving is de verlaagd wordt. bevestiging type glas Low kanriskdit B Readily accessible to the public andAfhankelijk Soft Bodyvan het Class type 2 Surface damageen of an massFrontwise of fallingin Facades gebouwen tussen de 13 en 70 meter is een windtunnel onderzoek niet altijd others with little incentive to exercise Impact test aesthetic nature which is particle 50g, and De test methode wordt beschreven in de Technical Notes. Hieronder volgt een verantwoordelijkheid van de aannemer. Echter uit de incidenten blijkt dat er het risico unlikely to require remedial Maximum masswww.frontwisefacades.nl of particle care. Chance daarmee of accident occurring andop letsel verlagen. noodzakelijk en kan in veel gevallen volstaan worden met een berekening. Het action that may fall subsequent to of misuse korte samenvatting: ofwel onduidelijkheid in de wet- en regelgeving is ofwel niet gebouwd wordt in Gelamineerd glas kan net als gehard glas als veiligheidsglas ingezet worden. impact 50g, and is echter wel raadzaam een gedetailleerde berekening uit te voeren conform Cladding not penetrated by lijn met de relevante wet- en regelgeving voor de gevel. In aanvulling op de impact,and NEN 1991-1-4, waarbij ook rekening wordt gehouden met het funnel effect No sharp edges De meest relevante oorzaken van stootbelasting op de gevel die kunnen bestaande wet-produced en regelgeving voor de gevel wordt in deze paragraaf door de inkepingen en corridors van het gebouw mee te nemen in de that would be likely to 6.2.5 Breukpatronen glas cause severehoe injuryrisico’s during in kaart kunnen worden gebracht in daardoor waar worden geïdentificeerd bij normaal gebruik van het gebouw zijn: aangegeven berekening. impact De bevestigingsmethode van glas heeft invloed op het breukpatroon van het 1 some C Accessible primarily to those with Hard Body wetClass Damagehogere that may require Moderate Maximum mass of falling Door personen (max 1,5 meter boven de grond) mogelijk verlaagd.

Waar bestaande en 3regelgeving eisen stelt zullen deze prevaleren.

Waar De lokale hogere windbelastingen kunnen effect hebben op aspecten zoals incentive to exercise chance Impact test action orpartij dit aanrisk particle less than 500g, and glas. care. Some onduidelijkheid bestaat dient deremedial aanbiedende te geven aan Gemeente Door bewegende objecten zoals schoonmaaktrolleys en is een toelichting replacement ofte components Maximum mass of particle gegeven op onderwerpen die verduidelijking kunnen of accident occurring or of misuse.

Amsterdam en dient de aanbiedende partij uit gaan van de meest conservatieveVerder eisen. suizen, trillingen in geveldelen en de integriteit van gevelpanelen. Ook kan dit to maintain appearance or that may fall subsequent to Glastype Breuk- en postbreukgedrag winkelwagens, maar ook vogels gebruiken om zo500g, risico’s term performance butvan de gevel impact less than and op misinterpretatie te verlagen.

Ongehard glas – niet Bij breuk ontstaan grotelong scherpe scherven die effect hebben op het gebruik van de glazenwasinstallatie en de mogelijke does not require immediate Cladding not penetrated by gelaagd zouden kunnen vallen. Het is onwaarschijnlijk dat Door meubilair Integriteit van geveldelen bij stootbelasting impact,and stootbelasting ervan op de gevel. glasscherven na breuk action op hun plek blijven, in vergelijking No sharp edges produced met gelaagd glas.

Door onderhoudsapparatuur: glazenwasinstallatie, ladders en Integriteit van geveldelen door verhoogde windbelastingen that would be likely to Deze gedetailleerde windberekening wordt niet altijd uitgevoerd, maar Half-gehard glas – Bij breuk ontstaan grote scherpe scherven die van de gevel cause severe gondels niet gelaagd zouden kunnen vallen. Het is onwaarschijnlijk dat injury during impact vereenvoudigd toegepast met als gevolg dat hogere windlasten over het hoofd 6.3.1 Integriteit bij stootbelasting na 4 breuk Damage op hunrequiring plek blijven, in vergelijking D Only accessible, but not near a common glasschervenClass immediate High risk Maximum mass of falling Door vandalisme worden met gelaagd glas. route, to those with a high incentive to action to maintain particle greater than 500g, Deze paragraaf is geschreven om als basis te dienen voor discussie over de gezien. exercise care. Small chance of accident appearance performance or Gehard glas – niet Bij breuk ontstaan een groot aantalorkleine delen (“steentjes”) Standaardtesten van gevelelementen onder invloed van stootbelasting zijn overleg met Gemeente Amsterdam en verschillende (mogelijk door Remedial action include Cladding penetrated occurring or of gelaagd misuse. die echter samen kunnen klonteren totmay grotere delen en van benodigde mate vanbydetail over dit onderwerp in dit document. Dit dientIn in de impact, or opgesteld om deze situaties na te bootsen, vaak gebruik makend van de gevel zouden kunnenreplacement vallen.

Frontwise aan te dragen) marktpartijen raden we aan om op basis van de eisen of panel but does not require Sharp edges produced that volgende fase van dit project besproken te worden.

Het is onwaarschijnlijk dat glasscherven na breuk op hun testlichamen met verschillend gewicht en hardheid (zogenaamde soft en hard dismantling would be likely to cause plek blijven, in vergelijking met gelaagd glas. zoals beschreven in de NTA-4614 en NEN EN 1991-1-4 voor windbelasting or replacement of supporting severe injury Ongehard glas - Gelaagd glas uit ongehard glas zal bij breuk body). Voor het nabootsen van stootbelasting door een glazenwasinstallatie structure during impact. berekeningen een korte handreiking op te nemen waarin wordt beschreven hoogstwaarschijnlijk op zijn plek gehouden worden en Schade als gevolg van stootbelasting kan de integriteit van de geveldelen H> 1.5 m boven degelaagd grond wordt er soms voor gekozen een test met een daadwerkelijke gondel uit te scherven zullen in grote mate bij elkaar gehouden worden hoe funnel effecten kunnen worden berekend in gebouwen boven de 13 E Above zone of normal impacts from Class 5 Damage requiring more aantasten, waardoor enerzijds een risico bestaat op verminderde

F

people but liable to impacts from thrown or kicked objects.

May also be subject to impact during maintenance.

Above zone of normal impacts from people and not liable to impacts from thrown or kicked objects. May also be subject to impact during maintenance.

door de interlayer in vergelijking met ongelaagd glas. extensive replacement than 4

meter.

In het document worden zes circulaire ontwikkelrichtingen voor de bouw benoemd: 1. Stimuleer circulaire gebiedsontwikkeling met flexibele bestemmings­ plannen, klimaatbestendig bouwen en veerkrachtig stedelijk ontwerp 2. Gebruik circulaire criteria in de gronduitgifte en aanbesteding van alle bouw- en infrastructurele projecten en in de openbare ruimte 3. Bouw en maak gebruik van adaptieve en modulaire gebouwen 4. Opschalen van circulaire demontage en gescheiden inzameling 5. Gebruik hernieuwbare en secundaire bouwmaterialen 6. Stimuleer circulaire renovatie in de particuliere en sociale woningbouw

IOOR Verdiepende opgaves

2019, 2020 _2021

31

_ strategisch

UPCYCLE AMSTEL Een studie en samenwerking Demonstrating Value Making the circular economy tangible and engaging met GXN en TU Delft ten tijde van het Amstel-Stad project dat geleid heeft tot twee UPCYCLE AMSTEL documenten: Amsterdam TOOL en CONTEXT. De TOOL-handleiding is opgesteld door GXN en schetst de politieke kaders voor circulariteit en beschrijft concrete doelen, methoden en instrumenten voor circulaire economie in stedenbouw en ontwerp in Amstel-Stad.

Het CONTEXT-boek is opgesteld door studenten van de GXN gastprofessor aan de faculteit Architectuur en Bouwkunde van TU Delft, 2018/19, en gaat over een concrete case voor upcycling in Amstel-Stad, waarbij nauw samengewerkt is met het ontwerpteam van de gemeente Amsterdam.

Practical urban planning The circular economy is a framework for practical urban planning. With support from the Deputy Mayor of Sustainability, Amsterdam is adapting to the circular economy by overcoming traditional barriers in administration and developing new programmes for of cooperation, cross-sector thinking, and public-private-people partnerships.

Research and capacity building are essential to a successful transition.

The Learning by Doing programme gives the City of Amsterdam the opportunity to clarify roles of local government and city administration, while involving additional stakeholders.

Current processes and ways of working are being modified through use of instruments like the Roadmap Circular Land Tendering and Public Procurement instrument.

The tools in this book provide additional inspiration and concrete actions for programming, process and dialogue with stakeholders to help municipal departments launch their own projects.

Flexible interior

Retain superstru

Activating stakeholders and citizens It is crucial for Amsterdam to involve private stakeholders and citizens in the transition. The private sector must be stimulated through a combined focus on tangible incentives during planning and negotiation processes and the sharing of best practices such as smarter design and production, product-to-service business models, and increased focus on upcycling as a business opportunity.

Upcycle facade

Prefabricated co

Havenstad

A key challenge is translating the concept of circular economy into the daily lives of citizens. At a time of globalising information and communications, citizens have a growing power to shape public policies and challenge companies to deliver new solutions for the future.

RFID inventory

Background

Leased systems

City Center

Circular economy indicators Setting clear circular economy indicators and integrating data driven approaches in urban planning, the city can promote efficient and transparent frameworks for the transition. Currently, the city is working towards establishing shared KPIs for tracking progress on key sustainability themes across departments and projects. This work should be further consolidated across municipal departments and projects.

Photovoltaic roo

46

Rooftop Tour demonstrating green waterretaining roofs in Zuidas for citizens.

14

Amstel -Stad

15

The City of Amsterdam seeks to cement its global position as a leader in the circular economy by becoming a living lab for new and innovative approaches and companies.

28

29

Amsterdam Central 10 min Amstel I

Bank (renter)

Amstel II

Developpers

Demolition

Bank Contractor

Investors

3

Demolition company

Online material marketplace

SAND AND GROUND

Material marketplace

not.

38

750 ton 290 m

STEEL

3

179 ton 65 m

66

3

Image The total demolition entailed a 50.000

m² buildling that released roughly 45.000 tons of

ruble. About 25% of this ruble is reused on site POLYSTYRENE

112 ton 7.500 m

BITUMEN

GYPSUM

AMSTEL 875 ton 840 m 3

76

Currently there are 26 buildings in Amstel III that will be redeveloped in (m ) the future or are being redeveloped at Demolition company 1.500.000 this moment.

Some of these buildings will be demolished, others will be 1.250.000 Utrecht 20 min transformed.

In both cases, they can be Information platform potential harvest locations. They have 1.000.000 been marked green on the map. When 750.000 calculating the materials in the area we only took the raw materials into account.

500.000 The data of Metabolic allowed us to also 250.000 Potential harvest locations give an indication of the amounts of steel, 39 gravel and brick walls in the area.

2

1.750 ton 220 m 2

In 2016 more than 250.000 m² of office space was demolished. The result of a demolition job is lots of rubble. In some cases part of the rubble is reused on

To show the potential for the whole site for new building purposes, but in area of Amstel III we combined our Amstel III many cases the rubble is downcycled data from the Hullenbergweg 1-3 with 15.000 new andhouses used as filler for roads.1 the data from Metabolic5. This gives an indication of the possibilities in Consultancy re-use in Amstel III.

FRAMES

ALUMINIUM

2

Municipality Architecture firms

BRICKS AND CERAMICS

When we look at the office market, Arenapoort we actually see a gradual increase in demolition projects over the course of the last decade. This decrease is Station caused by the increasing demolition Bijlmer Arena and transformation of office buildings.

Analysis of materials ready for upcycling

3

878 ton 325 m

10.500 ton 5.400 m

Nieuwe kern part II

for construction means. The total process takes 9 months and will be finished at the end of 2018.

12

3

1.025 ton 1.000 m

0

Material passports In the development of Amstel III the introduction of material passports could give insight into the stock of materials.

The data from these passports gives the material harvesters, architects and constructors the possibility to develop their projects in with the available stock of materials. Reducing production costs, transportation costs and CO2-emissions.

‘07

‘08

‘09

‘10

Three Ambiti The municipal creative innov new residents One of the large ups, ideally in companies in th sector. Three currently demo the developm building of the A had been vacan • Inviting ne • Connecti The total demo • Healthy & m² building that tons of rubble. A new c isInviting reused on site Following means.

Thethe tota of Amsterdam months and will from oftransform 2018. a mixed-use u this location is live in the area needed facilit lot of vacancy offices) and to the municipali economically and vivid area to invite a new phase mainly young profess Area analysis

actively involved in the area and some are

Area analysis

Demolition companies

GLAZING

50.000 ton 30.000 m 3

Framework

70.500 ton 170.000 m

Amstel III

will guide the buildings to w where people

Nieuwe kern part I 4.500 new houses

Stakeholders

UP CYCLE CONCRETE

The transform area is define

An insight into the vacant office marke through a spa

10 min

stakeholders, of which some are already

Spatial vi

Municipality

Schiphol Airport

Image The stakeholder cycle with actual

Amste

Almere 20 min

Housing corporation

Housing corporation

Stakeholders

Background

It is imperative that project leaders make circular economy tangible and practical for private stakeholders and citizens to involve them in the transition.

Design for disa

‘11

‘12

2

77

‘13

‘14

‘15

Joyce van den Berg werk / work

_ tactisch

strategisch tactisch operationeel

Digitalisering

32

Voor gemeentes ligt er een grote opgave om digitaal en datagedreven te werken.

Ook in het ruimtelijk domein kunnen werkprocessen met behulp van digitalisering enorm versneld worden en uitvoeringskosten verlaagd worden – hard nodig gezien de beperkte tijd die er is om duizenden straten toekomstbestendig te maken.

Uitdagingen zijn het vinden of genereren van hoogwaardige en betrouwbare 3D data over bijvoorbeeld ondergrondse infrastructuur, maar ook de organisatorische borging en eigenaarschap van gegevens

en een efficiënte informatieuitwisseling in complexe werkprocessen.

De doorontwikkeling van de IOOR ligt grotendeels in het verbeteren en vergroten van datagedreven werken. Daarom doet Joyce met haar team onderzoek naar hoe een 3D-objectenbibliotheek ontwikkeld kan worden die alle IOOR-maatregelen en uitwerkingen bevat. Het doel van deze 3D-bibliotheek is het vergemakkelijken en versnellen van het ontwerp en engineering van de openbare ruimte.

Door de modulaire aard van

Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte (IOOR)

IOOR maatregelen en uitwerkingen kunnen ontwerpers met de 3D-objecten sneller een straatontwerp samenstellen (en variantenstudies), en deze vervolgens exporteren voor ingenieurs, beheerders en andere collega’s.

Daarnaast is er in 2022 een demo ontwikkeld voor een parametrische webtool om snel verschillende ontwerp­ alternatieven voor de inrichting van kabels, leidingen en bomen in een straatprofiel te testen.

In deze demoversie is het mogelijk om verschillende

3D-straat­profielen te uploaden als achtergrond. Vervolgens kan je verschillende kabels, leidingen en bomen inpassen.

De maten van deze assets zijn gebaseerd op echte data en beleids­richtlijnen van zowel afmetingen als onderlinge afstanden en minimale wortelruimte. Door het uitleg­­schema van een straat in het interactieve profiel te zetten, wordt het duidelijk waar er conflicten zijn tussen de verschillende assets.

Vervolgens kunnen de assets handmatig verplaatst worden (inclusief hun minimale afstand tot andere assets)

2022 _heden

om de ruimtelijk conflicten op te lossen.

Een ander innovatief ontwerp­ hulpmiddel waaraan gewerkt wordt, is een educatieve maquette van een modulair straatprofiel. De 3D geprinte maquette is een fysiek en collectief leerinstrument om bewustzijn over de relatie tussen onder en bovengrond bij ontwerpers en andere professionals te vergroten.

De verplaatsbare onderdelen kunnen tijdens een ontwerp­ sessie verschoven en veranderd worden om variantoplossingen uit te proberen.

33

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

34

_ operationeel

Financiële analyse Werkelijk opgavegericht samen­werken in de keten van de openbare ruimte vraagt om een fundamenteel andere begrotingssystematiek, die niet gericht is op de gemeen­ telijke directies, maar op de opgaven. Meer vooraf investeren in het planproces zal aanzienlijke kosten reduceren in de uitvoering en het beheer.

Daarom moten kosten-baten afwegingen over de gehele keten worden gemaakt Met de huidige werkwijze is

de prognose dat Amsterdamse straten tot aan 2050 gemiddeld 3 à 4 keer open moeten gaan voor alle nodige infrastructuur veranderingen. Voor de IOOR­werkwijze is de prognose 1 à 2 per straat. Naast aanzienlijk minder overlast voor omwo­nenden, minder graafschade en minder uitvoeringskosten, zal dit ook kosten voor klimaatschade voorkomen vanwege een klimaatadaptieve inrichting van de stad.

Helaas worden deze ‘vermeden kosten’ in de huidige begroting­ sstructuur niet meegeteld en is het vaak moeilijk om meer te investeren vooraan in het (plan)proces voor een betere integrale inrichting van de openbare ruimte, ook al zal het uiteindelijk in de uitvoering flink besparen. Momenteel zijn budgetten van de ontwerpfase niet gekoppeld aan realisatieof beheerbudgetten. Hierdoor lijkt meer investeren in de ontwerpfase alleen maar

een kostenpost en is er veel interne weerstand. De ervaring leert dat het kostenbesparend werkt om op de lange termijn te denken vanuit het grotere belang van de gehele openbare ruimte.

Het zou goed zijn om begrotingen, middelen en controle op deze nieuwe inzichten in te richten.

Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte (IOOR)

Daarom is het IOOR-team bezig om samen met kostendeskundigen een uitgebreide analyse met onderbouwde kostenramingen voor verschillende scenario’s te maken. De intentie is om hiermee een lange termijn blik in begrotingskeuzes te faciliteren en toekomstige kostenposten in kaart te brengen, zodat investeringen in het hier en nu voor integrale, klimaat- en toekomst­ bestendige openbare ruimte

aannemelijker wordt. Een eerste indicatie wijst erop dat de vermeden kosten zeer hoog zullen zijn als IOOR in de hele keten van de openbare ruimte wordt toegepast.

Daarom is het IOOR-team bezig om samen met kostendeskundigen een uitgebreide analyse met onderbouwde kostenramingen voor verschillende scenario’s te maken. De intentie is om hiermee een lange termijn blik

2023 _heden

35

in begrotingskeuzes te faciliteren en toekomstige kostenposten in kaart te brengen, zodat investeringen in het hier en nu voor integrale, klimaat- en toekomst­ bestendige openbare ruimte aannemelijker wordt. Een eerste indicatie wijst erop dat er een kostenbesparing tot wel 30 % mogelijk is door het toepassen van de IOOR in de gehele keten van de openbare ruimte (zie ISKOR).

es: Kosten en opbrengsten Proces: Kosten en opbrengsten

én stedelijke Naar éénprogrammering stedelijke programmering

Traditionele uitvoeringkosten

Kosten

= besparing door efficiëntie

a

IOOR uitvoering kosten (-30%)

IOOR process kosten (+15%) Traditionele proceskosten Jaar Het toepassen van de Integrale Ontwerpmethode vraagt om Dat grotere kost iets meer proceskosten maar levert een veelvoud aan besparingen op uitvoering en beheer. een investering in tijd Ditcapaciteit willen wedan inzichtelijk en de huidigemaken in de pilots op een manier dat we dit kunnen opschalen. werkwijze, maar het leidt tot een veelvoud aan besparingen in de uitvoering en in beheer.

Aan de hand van pilots wordt wordt dit aangetoond.

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

36

_ tactisch

Ba

nd

succes ioor

Ind

ris

Open Forum 2022 en de Internationale Architectuur Biënnale Rotterdam 2022.

Erkenning is ook gekomen in de vorm van de Honour Award van de World Landschap Architecture Professional Awards 2022 in de categorie Concept - Analysis and Planning voor de Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte. In 2023 heeft BiodiverCITY_Een kwestie van een vitale bodem! de WLA Award of Excellence gewonnen in dezelfde categorie.

on

tia

ian

aN

niv

ers

ian

Isla

ns

ta

as

te

hM

Ch

Du

nc

titu

dja

mic

ity

Pa

usa

gI

Ga

es

es

nU

Bin

on

of

ad

ris

tia

niv

ive

rsit

ca

ch

na

no

niv

nU

Un

Wa

Te

aU

y,

log

y,

ers

ity

ers

Yo

ity

gy

,J

Ba

,S

ak

ra

san

udd

ila

Un

in U

ive

Un

un

an

art

ak ,Y art og a ive ya rsit ka rta y, Ja y, W ka r e Gu n t s a ive t Ja nad rsit kar arm y, M ta aU Bra aka niv wija ssa Seb ers ya r it elas y Univ ,D Ma e e p ret rsit ok Taru Univ y, M man ers ala ity, ng aga Petr Sur ra U aC aka nive hris r ta rsity tian Univ , Ja Univ ersit kart ersit y 17 a Alau y, S Aug ddin urab ust 1 State aya 9 4 Soeg Islam 5, S ijapra u ic ra Univ baya nata ersit Cath y, M olic U akas nivers Qur'a ar n Scie ity, S ema nce U rang nivers Bogo ity, W r Agri o n o cultura sobo l Univ Syiah ersity Kuala , Bog or Univers ity, Ban da Ace Trisakti h Univers ity, Jaka rta Udayan a Univers ity, Denp Muhamm asar adiyah Ja karta Unive rsity, Jaka rta Atma Jaya University, Yo gyakarta Parahyangan Cat holic University, Bandung Indonesian Computer University, West Java

nta

Ha

nd

lem

g

a

rsit

che universi s i s teit ne o en d n I

De Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte heeft sinds de ontwikkeling en publicatie een groot bereik gehad onder een divers netwerk van landelijke en internationale partijen. Met de vertaling van de IOOR in het Indonesisch in 2022, zijn deze bovendien op lokaal initiatief verspreid over 74 Indonesische universiteiten.

Ook heeft het team de eer gehad om op een aantal prestigieuze plekken de IOOR te presenteren, waaronder de Architectuurbiënnale Venetië 2021, de Seoul Biënnale voor Architectuur en Stedenbouw 2021, het weten­schappelijk toonaan­gevende Euroscience

Ch

Ind

un

University of Indonesia, Depok

Fa

cu

lty

Rh of

Ar

uh

ch

Ha

od

Ba

ite

fen

eI

au

ctu

re

Cit

sla

yU

niv

an

ers

ity

k Sc

h

ers

dU

niv

Po

nd

s-U

rba

ita

e

nis

Ha mb di M ila Spit zer SLU Sch UNA ool Al M un o f Arc ivers ity (u hite Unive ct rban rsitat stud Politè ies), cnica M de Ca taluny a, B Univers ity Ca’ Fosc Univers ity of Po rto RWTH Aa chen Univ

lite

cni

co

Sriwijaya University, Palembang

Diponegoro University, Semarang

Net orga

ity, Bandung

Indonesian Education Univers

ersity, Medan

North Sumatra Univ

arta versity, Yogyak Mandao i University, Kartasura University, rakaarta adiyah Su Surabaya Muhamm nology, ch Te te of ng r Institu Lampu Nopembe andar B h , lu ity pu Se vers ndong ng Uni Lampu ukuhba D , ity rs dang Unive ity, Pa dirman nivers al Soe rta las U Jender yaka Anda , Yog y it rs ive rta Jaka te Un a Sta ana, rt u a B k a u kart Yogy Merc ogya h, Y a iy ung mad and uham y, B of M ng olog chn ndu rsity e e a T iv B , of Un ak rsity tute tian nive Insti n l U o a n on ,P stia ng Nati sity Chri ara iver a m n e th U na ge ta S ura Mara ngp , Ko Villa y ju it o n s p r Ta ip arta nive y, L Jak ic U rsit , e m y g it iv la Un ers dan g Is niv Pa gun pan U o a A a t r an art Ha Ko krie k , a a ta y Sult B r it Peli Su ers rta ka ity, niv s a U r J e a tta niv kti, art Ha tU Sa ak e ng J y r r u it , B Ma be ity ers em ers niv ven J iv U le , n E tam U ity Tri a s a r il uB ive as aru nc ula Un nb Pa er ,P ty ka ity Ci mb Pe Je ers te y, v t a i i rn rs Un e e l v T i a on Un ty, ati rsi au ern Ri ive Int Un m n a u t air Ba Kh hnological Uni

Yogyakarta Tec

ng Sam Ratula

a is l­pagin R-dee e pagina op O IO • bezocht am msterd meest research.a n pe kers heel o bezoe nieke op u 0 0 a lpagin • > 2O0.0 R-dee .amsterdam IO p o t search I-even openre bij ESR s r e k ij 00 k • 86.0 kijkers bij 0 • 4.5O0R-lancering IO

World Landscape Architects 2022 én 2023

Design Studio Mag 2022 Award

Venice Architecture Biennale 2021

Seoul Biennale of Architecture and Urbanism 2021

Environmental Systems Research Institute

EuroScience Open Forum 2022

International Architecture Biennale Rotterdam 2022 2022

uture

The F

e Spac R T E M e sad bas m A v e o s n nd Vin erla En Ned a i nes Sys c/o S

Nationale wetenschaps agenda 2022

City

ve rig e

Int

O

er

st aa

t

en

n

re

it ite

rs

ns

isi

n en nk

e

m erda

ingen

agen W), W -KNA

ng

igi a St

n

ge

GX N

(3X

lin

N)

rk

we ds

tel

ins

City Deal Openbare Ruimte

Toekomst Waarde Programma Mooi Nederland

Tijdschrift voor landschapsarchitectuur en stedenbouw

Nai 010

n

ge

lin tel

en

nis

op en , K Arup hag en op AIM ,L GR enha ond / Am Ter on EE ge raf ste , orm n, N D En rd pra , Jak art enem gela am ctic a e, N , In ark nd Up d e e la, Los w Yo ones n The rk, i A n Clim VS a gel A es, ate PI, Fra VSA nkrij k

d

nd O Rott erla (NIO logie IU be Ned Instituut, r Eco o o v Glo ieuwe tituut N s Ins Het rland Nede elft D TNO, Delft Deltares, iden Naturalis, Le eningen ersity & Research, Wag WUR - Wageningen Univ Hogeschool Van Hall Larenstein, Velp Hogeschool van Amsterd am, Amsterdam Academie va n Bouwkuns t, Rotterdam Academ ie van B ouwkun TU Tw st, Amst e erdam TU D nte, Ensch ede elft, D Univ ersit elft AM y of A S mste Rijk Institu rdam te, A , Am Vlin sinsti mst sterd t erda RIV der S uut v am m oor t M i c NI htin Vol O ksg g AN O ezo VU ME ndh C eid en CO Mil ieu B

n Ke

Ea rth ,K

it

te

ali

w elk

r W Ve O ke R L C KP nklij 31 G oni rm K tfo a Pl R IAB ingtij r Sp

KPN Equinix Liander Waternet

m e.

W at

St ed en M in in .I i nf s te ra st ri ru ct uu es M

Netwerken

ri

nk

ni

Ko

s

ie

at

el

r jks

id n s lan he n e er ed ed ilig ke Vo N e a n V e Z nd en dse tuur eme a ie n tit nla , N dern s w n e u . J nn ou or O in Bi db M in. Lan st vo t M in. ien taa M jksd aters Ri jksw Ri

U CN

l

nation r e

l a a

Overige

Ho

37

e niv

tionaa Na

tre n of S ities C40 C lie Ita ture, hitec rankrijk e arc F , n rea , Lyo oul, Ko en REX e ed ië S w l, eou olm, Z ones n eS Ind apa ckh Sto arta, E, J , a k S v a U J gi, HO ner URA A IB SH Desig

Gem. Purmerend Gem. Breda cht Gem. Utre

twer kens ie anisat ets

en

D ,H V am Paul uits SA Da burg o, Br land stu ,D a zil , lnar u p, A Milaa itsla ië n, I nd lnar t ture , Ne p, Zwe alie Mex w York, den ico c ity, M USA Barce lona, exico Span cari, V je enice, Italie o, Porto , Portug al versity, D uitsland

ano

d Ste

nje Spa na, tsland celo ui A D S Bar lijn, s, U n Ber ngel arke A lië em Los en n, Ita rijk ity, k ,D rC en Milaa ran SA lve ag , F , U an Cu nh p rijs ttle pe Ko Pa ea , Ja S kio To

U ke ni nn ve ho is rs ol in ite of De st it et sig W e en ei n sm mar, , Pro lli vid n W US g en e e P, Sa imar nce e bu rg n , n ,

2020 _heden

Gem. Alphen aan de Rijn Gem. Groningen Gem. Apel doorn Gem. Z oeterm eer Gem. T Gem ilburg .

Gem Dordrec ht Gem . Amer s Ge . Leid foort m e n Ge . De Ge m. Ro n Haa g m. tte rda Zw m oll e

Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte (IOOR)

Stadswerk

Architecture Centrum Amsterdam

Ontwerpstudie Stad x Ruimte

Springtij

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

38 Casus Amstel-Stad

Amsterdam-Zuidoost, gebied Amstel-Stad.

Foto: Your Captain

de praktijk

Casus Amstel-Stad

2017 _2021

39

tactisch Amstel-Stad is het project waaruit de IOOR-methode ontstaan is en vormt daarmee ook de eerste casus van de IOOR. Amstel-stad is een transformatiegebied met als grote moeilijkheid dat in bestaande straten (waarvan de breedte dus vastligt) ruimte moet worden gevonden voor extra kabels en leidingen boven op het pakket dat er al ligt. Op veel plekken is die ruimte er eenvoudigweg niet. Bovendien heeft de bodem van Amstel-Stad, waarin dit alles moet plaatsvinden, een zeer heterogene opbouw en is de waterhuishouding van het gebied complex.

Enkele pagina’s uit de publicatie Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte (IOOR)

In het planproces van de nieuwe ontwerpmethode voor de openbare ruimte wordt er eerst gerekend en getekend aan de (gebieds­over­stijgende) ruimtelijke opgaven, op een tussenschaal. Om daar grip op te krijgen, wordt er een plangebied met onderliggende individuele projecten vastgesteld. Het aanwijzen van een eigen opdrachtgever en team, met daarin al de eerste stakeholders, is belangrijk. Met behulp van kaarten van de huidige en de potentiële situatie worden de ruimtelijke opgaven verkend, ingetekend, geanalyseerd en voorzien van ambities met behulp van het Ambitieweb. De hieruit voortvloeiende gebiedsstrategie maakt het mogelijk om representatieve profielen van verschillende straten te programmeren, in samenspraak met de lokale netbeheerder(s).

Maatregelen voor al die ruimtelijke opgaven moeten zo integraal mogelijk worden gecombineerd en uitgerekend. Dit rekenen en tekenen aan de verschillende profielen levert een investeringsagenda op voor de gebiedsoverstijgende opgaven (met een horizon van tien jaar) met financiële afspraken tussen de gemeente, netbeheerders en andere overheden. Samen met de strategie voor het hele gebied geeft dit kaders voor de openbare ruimte in de individuele projecten, waar tot slot de straten (en pleinen) in detail worden ontworpen, aanbesteed en uitgevoerd.

projectomschrijving / Transformatiegebied met circa 25.000 tot 50.000 nieuwe woningen locatie / Amsterdam-Zuidoost opdrachtgever / Grond en Ontwikkeling (Gemeente Amsterdam) team / Joyce van den Berg (trekker), Sofia Arrias Bittencourt, Sten Camps, Anne-Marije van Duin, Tohid Korse, Eric Kraak, Hans van der Made, Bob Mantel, Szymon Michalski, , Alessandra Riccetti, Basia van Rijt, Richard Ruijtenbeek, Maki Ryu, Nadine Schiller, Marina Vasarini Lopes, Chong Yao. samenwerking / Alliander, Deltaris, DS Landschaps­architecten, Gemeente Rotterdam, GXN Copenhagen, Hogeschool van Amsterdam, Inside Outside, KPN, Naturalis Biodiversity Center, Technische Universiteit Delft, TNO – innovation for life, Universiteit van Amsterdam, Wageningen University & Research, Waternet link / IOOR Deel 1 - Casus AmstelStad, Amsterdam

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

40

Amstel-Stad is de ambtelijke werktitel voor de lange stedelijke zone tussen het Amstelkwartier in het noorden en het AMC in het zuiden.

Een strook die in het westen wordt begrensd door de A2 en in het oosten door de Bijlmermeer.

In deze zone zijn al enkele jaren ontwikkel- en transformatie-initiatieven gaande. Op basis van die ontwikkelingen en de beschikbare ruimte wordt geschat dat Amstel-Stad uiteindelijk ruimte zal bieden aan circa 25.000 tot 50.000 nieuwe woningen. Dat staat gelijk aan 50.000 tot 100.000 nieuwe bewoners met het daarbij passende aanbod van niet-woonfuncties zoals scholen, kantoren, winkels en horeca, zorg en sport.

Er is een uitvoerige analyse van het volledige gebied uitgevoerd voor de 7 thema’s van de IOOR, onder andere met behulp van de Klimaat­ effectenatlas. In Amstel-Stad spelen diverse gebiedsbrede vraagstukken (kabels en leidingen, [regen]waterhuis­ houding, hittestress, groen­ kwaliteit, bodemleven, mobiliteit, afvalverwerking en energielevering) die binnen een individueel project in het gebied niet kunnen worden opgelost. Maar door te werken met een ‘tussenschaal’ kan dat wel.

Hoofdstuktitle/ project

200x _heden

41

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

42

De gebiedsbrede strategie, de investeringsagenda en de daaruit voortvloeiende kaders hangen ‘boven’ – eigenlijk gaan ze vooraf aan – de individuele (deel)projecten.

Een individueel project hoeft de kaders alleen nog maar te vertalen naar een ontwerp voor de openbare ruimte en ondergrond in het eigen projectgebied. Dit wordt gedaan met behulp van de prestatiedoelen per thema, en de inpassing van relevante multifunctionele maatregelen en uitwerkingen uit de IOOR-catalogus.

Zo worden de projecten in belangrijke mate ontlast en versneld. Op het moment dat op projectniveau een Stedenbouwkundig Plan met een Investeringsbesluit in zicht is, zijn de kaders, planning en financiering van een aantal grote opgaven op het vlak van openbare ruimte reeds gesteld.

Hoofdstuktitle/ project

200x _heden

43

Voorlopige cijfers transformatie Amstel-Stad

Amstelstation Wonen: 109.000 m² bvo Niet wonen: 45.000 m² bvo Amstelkwartier Fase I, II, III Wonen: 332.000 m² bvo Niet wonen: 83.400 m² bvo Kauwgomballenkwartier Bestaand: 199.000 m2 bvo Netto toevoegen: 166.000 m² bvo Totaal: 285.000 m2 bvo Niet wonen: 85.000 – 142.500 m2 Wonen: 85.000 – 142.500 m2 Voorzieningen: 57.000 m2 (schatting) A2/zone Joan Muyskenweg Wonen: 127.000 – 167.000 m² bvo Niet wonen: 63.000 – 83.000 m² bvo Amstel Business Park Noord Wonen: 114000 – 266.000 m² bvo Niet wonen: 266.000 – 114.000 m² bvo Totaal: 380.000 m² bvo Zuid Niet wonen: (100% werken) 85.000 m² bvo De Nieuwe Kern Wonen: maximum van 450.000 m² bvo Niet wonen: 250.000 m² bvo ArenAPoort Wonen: 510.000 m² bvo Niet wonen: 1.160.000 m² bvo Amstel III (ontwikkeling tot 2040) Wonen: 831.000 bvo (65%) Niet wonen: 442.000 bvo (35%) Totaal: 1.273.000 bvo (100%)

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

Huidige situatie

Ambitie

Het ambitieweb is een hulpmiddel dat landelijk ontwikkeld is om (duurzaamheids)ambities te prioriteren en bespreekbaar te maken.

Ambitie web

Ambitie web Energie

Vestigingsklimaat

Energie Vestigingsklimaat

Materialen

Investeringen

Water

Mobiliteit

Bodem en ondergrond

Sociale relevantie

Flora en fauna

Leefmilieu

Ruimtegebruik Ruimtelijke kwaliteit

Water

Leefmilieu

Per gebiedsthema, worden prestatiedoelen geformuleerd, die vervolgens corresponderen met specifieke maatregelen (en uitwerkingen) op verschillende schaalniveau’s.

44

Gezond oppervlaktewater Seizoensberging Lokale infiltratie Afvoeren Lokale opslag Hergebruik Rainproof gebouw Schaduwelement Lage warmte-uitstraling Verdamping Luchtdoorstroming Recreatief groen en water

Flora & Fauna

Ecologische verbinding Ecologische inrichting maaiveld Ecologische gebruikswaarde Ecologisch gebouw

Energie

Warmtebron Koudebron Opslag elektriciteit Opslag warmte Windenergie Zonne-energie Biomassa

Bodem & Ondergrond

Mobiliteit

Materialen

Inzamelstation Compacte leidingaanleg Leidingen in mantelconstructie Gebouwintegratie K&L Fiets/wandelroutes OV-halte Auto-te-gast-inrichting 30km zone 50km zone Fietsenberging Oplaadpunt Autodeelpunt Multimodale (parkeer)hub Grondstof uit afvalwater Gescheiden afvalinzameling Inrichting openbare ruimte Gebouwmaterialen

Materialen

Investeringen

Water

Mobiliteit

Bodem en ondergrond

Sociale relevantie

Flora en fauna

Leefmilieu

Ruimtegebruik Ruimtelijke kwaliteit

Gebied / GE W-GE1 Vergroenen W-GE2 Waterzuivering W-GE3 Integraal waterbeheer Network / NE W-NE1 Waterrobuuste straat W-NE2 Ruimte voor doorstroming W-NE3 Voorbehandeling water van wegen Openbare ruimte / OR W-OR1 Watervasthoudend groen W-OR2 Ondergronds infiltratiestelsel W-OR3 Infiltratie via verharding/maaiveld W-OR4 Waterbergende bak W-OR5 Goot W-OR6 Droogtebestendig groen Kavel / KA W-KA1 Groene wand Gebouw / GB W-GB1 Watervasthoudend dak W-GB2 Hergebruik regenwater W-GB3 Waterrobuust gebouw W-GB4 Ontkoppelen van riool

Casus Amstel-Stad

2017 _2021

45

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

46

Casus Amstel-Stad

De IOOR-methode is ontwikkeld met behulp van de principes en kennis van ‘systems engineering’ en ‘value engineering’. Dit is terug te zien in zowel de analyse als de ontwerpfase, en ook in het resultaat. De modulaire aard van de ontwerpoplossingen betekent dat na de uitgebreide analyse­-fase, de straatprofielen met meer snelheid geprogrammeerd kunnen worden.

Het resultaat is uiteindelijk een integraal ontwerp, opgebouwd uit multifunctionele elementen die de stad duurzamer en leefbaarder maken.

2017 _2021

De kracht van het constant schakelen tussen schaalniveaus, disciplines, stake­ holders en tijds­termijnen, is dat de openbare ruimte daadwerkelijk ruimte biedt voor de ontwikkeling van bewoners en gebruikers – zowel de mensen, als de dieren, planten en schimmels – en de verschillende aspecten van het publieke leven.

47

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

48 Amstel-Stad: groen en water structuur

tussen schaal

Water en groen structuur Amstel-Stad 09-01-2020

Basiskaart 2019

9

Water- en groenstructuur / Amstel-Stad

2019 _2020

49

tactisch De kwaliteit van de groene openbare ruimte in Amstel-Stad laat veel te wensen over. Hoge grondwaterstanden, opkomende brakke kwel en slechte waterkwaliteit compliceren bovendien de situatie. Temperatuur als onderdeel van het stedelijke klimaat, vormt in dit gebied een risico.

Door bebouwing en meer verharding neemt hittestress toe. Hierdoor is er meer behoefte aan koele plekken in het gebied. Ook steeds hevigere regen­buien vormen een risico door de lage ligging van dit gebied.

Om dergelijke problemen op te lossen is het noodzakelijk dit op een project overstijgende manier te benaderen: op de tussenschaal.

De tussenschaal is een ontwerpschaal die ‘tussen’ de standaard projectschaal (in Amsterdam) en het stadsbrede masterplan valt.

Deze projectover­stijgende schaal blijkt steeds vaker nodig om ruimtelijke vraagstukken op te lossen.

Op basis van analyses op hogere schaalniveaus, richt het document zich op de parameters van groen en water in Amstel-Stad. Het bevat de groenstructuur, de waterstructuur, en een integrale visie hierop.

Het functioneert als coördinatie tussen en ondersteuning voor losse projecten in het gebied. Afhankelijk van de randvoorwaarden en problematiek die per locatie spelen ligt de focus in sommige delen meer op water, en in andere delen voert het groene raamwerk meer de boventoon. Het blauwe netwerk voorziet in het verlagen van grondwaterstanden en het afvoeren van regenwater naar oppervlaktewater of het infiltreren van regenwater naar het grondwater. De ruimtelijke groenstructuur biedt kansen voor biodiversiteit en vergroot de leefbaarheid door het verlagen van hittestress.

Het document helpt om afwegingen te maken bij het ontwerpen in de diverse projecten in het gebied. De groene en blauw structuren vormen bovendien input voor het investeringsbesluit. Het biedt een kader om verder te ontwerpen: deze structuur resulteert dus niet in een uitgewerkt ontwerp. Naast beide structuren is gewerkt aan het programmeren van de straatprofielen. Daarin worden alle onderdelen van de openbare ruimte integraal ontworpen en afgestemd, er wordt een voorstel gedaan voor mogelijke boomsoorten, de benodigde watercapaciteit per profiel is berekend en de maximale capaciteit aan water die het profiel kan bergen is bepaald.

projectomschrijving / Integraal ontwerp masterplan voor water en groen in Amstel-Stad locatie / Amsterdam-Zuidoost opdrachtgever / Grond en Ontwikkeling (Gemeente Amsterdam) team / Joyce van den Berg (trekker), Jaike Bijleveld, Sofia Arrias Bittencourt, Auke Brouwer, Sten Camps, Lieke Doodeman, Anne-Marije van Duin, Anastasija Dukic, Eric Kraak, Alessandra Riccetti, Carolina Rodrigues Martinho, Maki Ryu, Nadine Schiller, Marieke Takken, Geert Timmermans, Marina Vasarini Lopes, Duco de Vries, samenwerking / Naturalis Biodiversity Center, Wageningen University & Research, Waternet

01 Gebiedsomschrijving

3 Concept

02 Watersysteem

Kade

vermijden van houten en stoffen vloerafwerking

02 Watersysteem

referenties

straatblok indeling 1. direct naar watergangen

Invloed van oeversysteem op waterkwaliteit en kwantiteit

2. nooit naar andere kavels

03 Waterkwantiteit

2. zijstraat dan hoofdstraat (straat voor calamiteit beschermen)

151

06 Kavel

139

05 Wijk en Straten

kavels 1. waterneutraal z.v.m.

04 Waterkwaliteit

basis regels voor regenwater afvoer

IV waterbergend groen

15

02 Watersysteem

03 Waterkwantiteit 04 Waterkwaliteit

Regenwater opslag

05 Wijk en Straten

openbare ruimte

Huidige typologieën in AmstelStad. De kleuren corresponderen met de kaart op pagina 18

optie voor regenwater opslag

06 Kavel

biologisch opname

13

I-II watergangen

sensor in riool meet waterstand voor vertraagde afvoer

04 Waterkwaliteit

zuivering filteren

III waterplein/overig oppervlakte water

sensor gestuurde klep opent bij volle berging terug slagklep naar leeg riool

05 Wijk en Straten

waterpartij (tegen kwel)

01 Gebiedsomschrijving

W-GB3-2 Drempel enRegenpijp W-GB2-3 Regenwateropslag in W-GB2-4 Hergebruik regenwater in W-GB4-1 kelder afkoppelen naar maaiveld gebouw verhoogd vloerpeil

06 Kavel

* Doelenboom Amsterdam (mei 2019)

Groene talud

no cut anymore, with new layout there is space

fijmazige watergangen

Zoals te zien is op de analyse hiernaast, wordt gekeken welke capaciteit en behoefte er per locatie is (vast­houden, bergen, afvoer of retentie) en welke maatregelen daar mogelijk zijn.

W-GB3-1 Verhoogde toegang W-GB3-4 Regenbestendige constructie en materiaalkeuze

Natuurlijkvriendelijke oever

03 Waterkwantiteit

kwantiteit

afvoer

6 Conclusie

2020? Mobiliteitsplan Plan bodem en ondergrond Energieplan Grondstoffenplan

bergen (vertraagd afvoer)

retentie

kwaliteit

2019: Deel 2: Groen en waterstructuur, integrale straatprofielen Groenstructuur Amstel-Stad Waterstructuur Amstel-Stad

4 Groene waarde

PRODUCT 2018/19: Deel 1: Atlas Amstel-Stad en Handboek Methode “integraal ontwerpen” Inventarisatie op verschillende thema’s Potentie voor elk thema

01 Gebiedsomschrijving

1 Integraal Ontwerp

3 Concept

vasthouden (infiltratie)

5 Gebiedsdoorsnede

PROJECTDOELSTELLINGEN Het maken van een leefbare duurzame openbare ruimte in Amstel-Stad waarin Leefmilieu, Energie, Bodem en ondergrond, Water, Flora en Fauna, Mobiliteit en grondstoffen integraal worden ontworpen, en waar prioriteiten en doelen worden gesteld met betrekking tot deze thema’s.

Moeras

stedelijk

2 Doelenboom Project Amstel-Stad

natuurlijk

4 Groene waarde

Het project Amstel-Stad waarbinnen de eerder genoemde thema’s integraal in een ruimtelijke structuur worden ontworpen.

In de water en groen structuur wordt ook uitgebreid ingegaan op het rainproof maken van verschillende delen van Amstel-Stad.

5 Gebiedsdoorsnede

KEUZE PROJECT

BEHOEFTE Een aantrekkelijk woon en werk milieu bestaande uit: een ruimtelijke structuur waarin ontwikkelingen en programmatische veranderingen ingepast kunnen worden. Dit zodanig dat de thema’s die in dit gebied spelen zoals wateroverlast, hitte stres, energietransitie, een volle ondergrond en biodiversiteit worden ingepast.

50

6 Conclusie

Een gebied dat sterk in ontwikkeling is, waar in hoge snelheid deelplannen worden gemaakt, maar waar op de lange termijn niet al het wenselijk programma meer ib past.

Oevers

HUIDIGE SITUATIE

MISSIE Doelenboom van Amsterdam Doel 9.4.1 * Amsterdam heeft als doel een aantrekkelijke nieuwe woon en werk milieus om demografische en economishce groei mogelijk te maken

2 Doelenboom Project Amstel-Stad

Doelenboom project Amstel-Stad

strategisch tactisch operationeel

1 Integraal Ontwerp

Joyce van den Berg werk / work

Basiskaart 2019

103

2019 _2020

51

direct naar watergangen

deelstroomgebied per straat

DEELSTROOMGEBIED

openbare ruimte I hoofd kanaal

ambitie hoofde functie in en langs water

IV waterplein/

moeras

waterpark

V groene goot

trale kavel

verblijf natuurontwikkeling

verblijf recreatie

mobiliteit

verblijf parkeer

>120mm/u

>120mm/u

>120mm/u

II watergang

verblijf recreatie mobiliteit

verblijf

>120mm/u

>120mm/u

straat begaanbaar bij caramiteit

straat begaanbaar bij caramiteit

VI waterneu-

60-120mm

capaciteit dreef straat begaanbaar bij caramiteit

04 Waterkwaliteit

verlagen grondwaterstand vasthouden (infiltratie)

bergen (vertraging afvoer)

ondergrondse berging

Kade

Kade

Groene talud

Groene talud

Groene talud

Natuurlijke oever

Natuurlijke oever

Natuurlijke oever

Moeras

ondergrondse berging

waterplein

Moeras

regenvijver

145

ondergrondse berging

waterplein

wadi / plantvak

wadi / plantvak

regenvijver

regenvijver

06 Kavel

retentie

05 Wijk en Straten

afvoer

Toepasbare maatregelen

behoefte

prive

III vijver/

03 Waterkwantiteit

OPPERVLAKTEWATER NETWERK

02 Watersysteem

01 Gebiedsomschrijving

Water- en groenstructuur / Amstel-Stad

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

52 ArenAPoort Masterplan Openbare Ruimte en Ondergrond (MORO)

ONDER GROND OP ORDE

ArenAPoort Masterplan Openbare Ruimte en Ondergrond (MORO)

2021

53

operationeel De grote complexiteit in ArenAPoort West leidde tot de constatering dat er meer regie op de ondergrond moest komen. MORO is een poging om de boven- en ondergrond in samenhang te ontwerpen zodat de openbare ruimte alle nieuwe ontwikkelingen van duurzame energie kan voorzien en tegelijk een prettige en klimaatbestendige leefomgeving kan bieden.

Hierbij staan ruimtegebruik van de aanzienlijke infrastructuur voor de energietransitie en de nieuwe bomen en regenopvang-maatregelen op gespannen voet met elkaar. Ook de fasering van gebouwen en infrastructuur is bijzonder complex, omdat het gebied al volop in gebruik is als kantorengebied terwijl nieuwe woningbouwontwikkelingen geleidelijk aan plaatsvinden, waarbij projectontwikkelaars leidend zijn.

MORO moet richting geven aan de uitvoering van infrastructuur die nu plaatsvindt en tegelijkertijd garanderen dat ambities op de lange termijn haalbaar blijven, zowel qua ruimte als qua budget. Gezien de grote onzekerheid van toekomstige ontwikkelingen en benodigde infrastructuur is de MORO-benadering integraal en flexibel. Diverse publieke en private belangen en expertises waren onderdeel van het ontwerpproces en er wordt ruimte vrijgehouden voor toekomstige veranderingen en beslissingen.

Het resultaat is een innovatie in het vakgebied: een zoneringsplan voor ondergrondse infrastructuur met een bijbehorend uitlegschema dat opgenomen wordt in het Amsterdamse WIOR-beleid (Werken In de Openbare Ruimte). De zoneringen zijn het resultaat van een uitvoerige bestudering van de relatie tussen maaiveld en ondergrond in de huidige situatie en met de benodigde assets voor de toekomst. Door de zonering wordt het mogelijk om sneller en beter inzicht te krijgen in wat er gebeurt in de ondergrond en welke keuzes er gemaakt kunnen worden qua toekomstige ontwikkelingen en beheer. Het denken in zones lijkt op de huidige manier van werken in de openbare ruimte en bedrijven kunnen nog steeds het WIOR-proces gebruiken.

projectomschrijving / Innovatief masterplan met zoneringen voor ondergrondse infrastructuur locatie / Amsterdam-Zuidoost opdrachtgever / Grond en Ontwikkeling (Gemeente Amsterdam) team / Maria Baeva, Joyce van den Berg (trekker), Martin v/d Berg, David Bout, Lotte Bruinsel, Paul Elzenaar, Paul Geerts, Constanza Gomez Guzman, Annique Guyaux, Hans Kaljee, Mirjam Koevoet, Hans van der Made, Boto van der Meulen, Jasper Pijls, Alex Pixley, Alessandra Riccetti, Richard Ruijtenbeek, Maki Ryu, Henk de Vree, Li Zhiyu, Lujia Zhu samenwerking / Alliander, Equinix, GPKL, KPN, Technische Universiteit Delft, Universiteit van Amsterdam, Wageningen University & Research, Waternet, Ziggo Vodafone

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

Een zone is een strook in de straat die bestemd is voor één functie, bijvoorbeeld elektriciteits­kabels, of riolering, of wortels van bomen, nu en in de toekomst. In de zoneringen is al rekening gehouden met de mogelijke interacties tussen verschillende assets, zoals

54

welke kabels en leidingen van hetzelfde bedrijf zijn of welke zonder risico dicht bij elkaar in de grond kunnen liggen.

Nutsbedrijven kunnen hun bestaande zones gebruiken om nieuwe gebouwen aan te sluiten in de toekomst.

Voor de Gemeente Amsterdam kan dit document met zoneringen gebruikt worden om wenstracés te beoordelen, waarbij rekening gehouden wordt met toekomstige eisen en ontwerpen, en om bedrijven te helpen bij het maken van afspraken over gedeelde zones.

Gemeente Amsterdam R&D Amstel Stad

CAI/T

versie 03.09.2019

Diameter distributie

Dekking distributie

vrij werkruimte

Afstand van gebouwen 1

40mm-50mm

0,60m

40mm-50mm

0,60/0,50m

0,30m

0,25/ 0,75m

0,00m

0,00m

0,50m

0,75m

2,00m

0,75m

0,75m

0,75m

0,75m

0,30m

NEN 7171-1

NEN 7171-1/ Gemeente R'dam/ Gemeente Almere

NEN 7171-1

Gemeente R'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

40mm-50mm

0,60m

40mm-50mm

0,60/0,50m

0,30m

0,25/ 0,75m

0,00m

0,00m

0,50m

0,75m

2,00m

0,75m

0,75m

0,75m

0,75m

0,30m 4

0,75m

0,75m

1,00m

1,50m

2,00m

NEN 7171-1

NEN 7171-1/ Gemeente R'dam

NEN 7171-1

Gemeente A'dam

NEN 7171-1

Gemeente R'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Electra Laagspanning

-

-

70mm

0,60m

0,30m

0,50m

0,50m

0,50m

0,00m

0,00m

2,00m

0,75m

0,75m

0,75m

0,75m

0,30m 4

0,75m

0,75m

1,00m

1,50m

2,00m

-

-

NEN 7171-1

NEN 7171-1/ Gemeente R'dam

Energie Bedrijf

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Electra Middenspanning

100mm

0,70/ 0,90m

-

-

0,30m

1,00m

0,75m

0,75m

0,00m

0,10m

2,00m

0,75m

0,75m

0,75m

0,75m

0,30m 4

0,75m

0,75m

1,00m

1,50m

2,00m

NEN 7171-1

Energie Bedrijf

-

-

Energie Bedrijf

Gemeente R'dam/ Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Energie Bedrijf

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Diameter transport

CAI/ TV/ Telecom

bron

Data

Glasvezel

bron

Algemeen uitlegschema met afmetingen en minimale onderlinge afstanden tussen verschillende soorten kabels en leidingen.

E (LS) bron

E (MS) bron

E (HS)

Electra Hoogspanning

bron

DWA

E (MS)

E (HS)

DWA

HWA/ RWA

Warmte LT

W

4

G

Boom 1

3

Boom 2

3

Boom 3

3

0,75m

0,75m

1,00m

1,50m

2,00m

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

4

1,00m

-

0,30m

1,00m

2,00m

2,00m

2,00m

2,00m

0,50m

2,00m

2,00m

2,00m

2,00m

0,30m

2,00m

2,00m

2,00m

2,00m

2,00m

Energie Bedrijf

-

-

Energie Bedrijf

Gemeente R'dam/ Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Tennet

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

0,60m

>1,10m

450mm

0,80m

0,50m

2,00 m

0,75m

0,75m

0,75m

0,75m

2,00m

1,00m

1,50m

1,50m

1,00m

0,30m 4

2,00m

1,00m

1,00m

1,50m

2,00m

NEN 7171-1

Gemeente R'dam

NEN 7171-1

Gemeente A'dam

NEN 7171-1

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

0,60m

1,00 m

450mm

0,80m

0,50m

2,00m

0,75m

0,75m

0,75m

0,75m

2,00m

1,50m

1,00m

1,50m

0,75m

0,30m 4

1,00m

0,75m

1,00m

1,50m

2,00m Gemeente A'dam

Gemeente Almere

NEN 7171-1

Gemeente A'dam

NEN 7171-1

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

80mm

1,00m

-

-

0,50m

1,50m

0,75m

0,75m

0,75m

0,75m

2,00m

1,50m

1,50m

0,75m

0,75m

0,30m 4

2,00m

0,75m

1,00m

1,50m

2,00m

Leverancier

Gemeente R'dam/ Gemeente Almere

-

-

NEN 7171-1

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Warmtenet Hoge/ Midden temperatuur

van 0,50 tot 1,00m

1,00m

van 0,10m tot 0,5m

0,80 m

0,50m

1,50m

0,75m

0,75m

0,75m

0,75m

2,00m

1,00m

0,75m

0,75m

0,40m

5

0,30m 4

1,5m

0,75m

1,00m

1,50m

2,00m

Warmte Bedrijf

Gemeente Almere/ Gemeente R'dam

Warmte Bedrijf

NEN 7171-1

Warmte Bedrijf

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Warmte Bedrijf

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

0,25m-0,40m

0,80m/ 1,00m

0,25m

0,80m/ 1,00m

0,30m

1,50m

0,30m

2,00m

0,30m

1,00m

1,50m

2,00m

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

onderzoek

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

16mm

0,90m

16mm

0,80m

0,25m 4

1,25m

0,75m

0,75m

0,75m

0,75m

2,00m

2,00m

1,00m

2,00m

1,50m

0,5m 7

0,75m

0,75m

1,00m

1,50m

2,00m

NEN 7171-1

NEN 7171-1

NEN 7171-1

Gemeente A'dam

NEN 7171-1

Gemeente R'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

onderzoek

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

11mm

0,80m

16mm - 300mm

0,65m

0,25m 4

2,00m

0,75m

0,75m

0,75m

0,75m

2,00m

1,00m

0,75m

0,75m

0,75m

0,30m 4

0,75m

0,75m

1,00m

1,50m

2,00m

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

Gemeente A'dam

bron

Warmtenet Lage Temperatuur

bron

W

Drinkwater

bron

G

Gas

bron

4

0,30m

4

0,30m

4

0,30m

4

4

0,30m

4

0,30m

4

0,30m

4

0,30m

4

0,5m

7

0,30m

4

NEN 7171-1

Gemeente A'dam

NEN 7171-1

Gemeente A'dam

NEN 7171-1

Gemeente R'dam

Gemeente Almere

0,40m

1m to 1,5m

0,40m

2,6 - 3,2m

0,50m 6

1,50m 6

0,75m 6

0,75m 6

0,75m 6

0,75m 6

2,00m 6

1,50m 6

1,50m 6

0,75m 6

0,75m 6

0,30m 4

2,00m 6

0,75m 6

0

0

0

Leverancier

Leverancier

Adivisie Bureau

Adivisie Bureau

NEN 7171-1

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Gemeente A'dam

Gemeente Almere

Gemeente Almere

Project Sluisbuurt

Project Sluisbuurt

Project Sluisbuurt

Ondergronds Afvoer Transport

bron

4

1. Voor vrije val, maximaal 15m van de perceelgrens 2. Volgens Gemeente R'dam toolbox: De afstand tussen de kabels en leidingen zijn ideaal, maar wanneer ditt niet mogelijk is, zal er een afstand van 0,30m van rand tot rand moeten worden toegepast 3. Volgens gemeente A'dam toolbox: Boom 1 hoogte 6-10m. Boom 2 hoogte 10-15m. Boom 3 hoogte >15m

4. Afstand tussen buizen, van rand tot rand 5. Leidingen diameter < 0,15m; afstand = 0,20m. Leidingen diameter > 0,15m; afstand = 0,40m. Afstand tussen buizen, van rand tot rand.

6. Gebaseerd op persriool-metingen 7. Onder onderzoek. Nog steeds niet gestandaardiseerd

,ĂĂƐŬďĞƌŐǁĞŐ Ͳ Ζ

���i���� ��idi�

�����

Wa�������

aa��a� �a�a�a���� �����i�����ad�����a��i��� W���Wa��������d���� ���d���� �a�a�������� ������i�i��i� ��i���a��� �a�

�������i������

�i����i���

�����������a��

Voorbeeld van een overzichtstabel van zoneringen voor een specifiek straatprofiel.

Warmte HT/ MT

PR

NEN 7171-1

bron

O.A.T.

E (LS)

Persriool

PR

Warmte LT

-

NEN 7171-1

Data

100mm

Hemelwaterafvoer (riool)

bron

Warmte HT/ MT

Gemeente A'dam

CAI/T

NEN 7171-1

Droogweerafvoer (riool)

bron

HWA/ RWA

Afstand tussen K&L 2

Dekking transport

Beschrijving

���a����d������d�������ai����

dia����������

��������������� a����i�������

aa��a�

dia����������

������������������i���

���aa��a����i����a������������

a����i�������

����

����

����

�

���

�����������a���d�

����

���

�

���

�������d

����

����

����

����

����

����

� �� ������ ������ � � �����W� �����W����� ����

��� �������d �������d

����

�

���

����

����

����

����

����

�����������a���d� �����������a���d� �����������a���d� ����

���

��� ��� ��� ����

���

����

����

���

����

����

��� �������d

��� ���

����

���� ����

��� ���

����

����

����

��� ���

������������� ��������

����

�����W�����

���

�����

����

����

����

����

�

����

����

����

����

����

��idi��������i������a���i���di�������������

���� ����

����

����

����

�����������a����aai���d

����

����

��������������i������a���i���di���������� ��������i�������� ���� �����i� ���� � �����W��������������

W������a�����i���

����

����

����

�

�����W��������������

����

Wadi

����

����

����

�

����

����

Voorbeeld van overzichtstabel zoneringen

����

���� ����

ArenAPoort Masterplan Openbare Ruimte en Ondergrond (MORO)

2021

55

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

56

Voorbeeld van de 4 ontwerp­studies die bij ieder straat­­profiel in MORO uit­getekend zijn. Het resultaat van een langdurig en iteratief ontwerp­proces waarbij veel­vuldig met diverse stakeholders ontwerp­varianten door­gesproken zijn.

01.

Straat doorsnede Huidige situatie

02.

Maaiveld ontwerp Huidige ondergrond en conflicten

03.

Voorstel inrichting: MUST (nieuwe assets) en veranderingen

04.

Zoneringen

ArenAPoort Masterplan Openbare Ruimte en Ondergrond (MORO)

2021

57

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

Integraal58 Gebiedsplan (IGP) Wallengebied

IGP Wallengebied

BETERE BINNEN STAD

Integraal Gebiedsplan (IGP) Wallengebied

2022 _heden

59

tactisch De opgaves en ambities voor het Wallengebied stapelen zich de laatste jaren op: energietransitie, toerisme en toegankelijkheid, klimaatadaptatie, afval, nieuwe mobiliteit en logistiek, waterkwaliteit en vergroening. Terwijl de ruimte in de dichtbebouwde binnenstad boven- en ondergronds extra beperkt is. Unieke uitdaging voor de locatie is het grootschalig herstel van de historische kades en bruggen dat de komende 5-10 jaar moet plaatsvinden. De schaal van de vervangingsopgave vraagt om expliciete afwegingen over welke andere stedelijke ambities gekoppeld kunnen worden aan de vernieuwing van kades en bruggen.

projectomschrijving / Pilot IGP met looptijd van 10 jaar, o.a. voor doorontwikkeling IOOR locatie / Amsterdam-Centrum opdrachtgever / Verkeer en Openbare Ruimte (Gemeente Amsterdam) ontwerpteam / Joyce van den Berg (trekker, medeauteur opdracht­ formulering), Ege Dosemeci, Shivani Handa, Maarten Kool, Ishita Lalitkumar Agrawal, Axel Ottar, Alex Pixley, Alessandra Riccetti, Clara Rodriguez Benz, samenwerking / Alliander, Waternet, Universiteit van Amsterdam

In één van de ateliers van het Programma Kades en Bruggen (PBK) was Van den Berg aanwezig vanuit de IOOR toen het idee ontstond om de integrale ontwerpmethode in te zetten voor de complexe stapeling van opgaves en een integraal gebiedsplan te ontwikkelen. Zo was Van den Berg vanaf het begin betrokken bij het conceptualiseren, aanjagen en formuleren van de IGP-aanpak. Het IGP maakt de doorvertaling en prioritering van stedelijke opgaven naar gebiedsniveau. De IOOR is de verbinding tussen een IGP (verzamelt programma’s van verschillende aspecten) en een deelproject met een eigen concreet ontwerp en engineering (programmeren). Het IOOR-stappenplan is ondersteunend op de inhoud, met onder meer een klimaateffectenatlas, ambitiewebben, geselecteerde prestatiedoelen, geprogrammeerde profielen en financiering. Deze moeten helpen om die keuzes voor opdrachtgevers helder te maken, inclusief de ruimtelijke en functionele consequenties van die keuzes.

Prioriteren van ambities, betekent moeilijke beslissingen maken waarbij sommige bestuurlijke en maatschappelijke ambities mogelijk moeten worden losgelaten. Dankzij IGP en IOOR zijn deze afwegingen gebaseerd op gestructureerde data en navolgbare argumentatie. Kortom, het IGP beoogt een maximalisering van maatschappelijk effect te genereren met een minimalisering van maatschappelijke hinder in de buurt.

Ambitie web Energie Vestigingsklimaat

Materialen

Voorbeeld van het Ambitieweb

Investeringen

Water

Mobiliteit

Bodem en ondergrond

Sociale relevantie

Flora en fauna

Leefmilieu

Ruimtegebruik Ruimtelijke kwaliteit

Wallengebied potentiekaart waterecologie

Wallengebied huidige situatie (2022) materialen voor planning en uitvoering

Joyce van den Berg werk / work strategisch tactisch operationeel

60

Voorbeelden Wallengebied thema’s ‘potentie’

Voorbeelden Wallengebied thema’s ‘huidig’

Integraal Gebiedsplan (IGP) Wallengebied 2022 _heden

61

Huidige situatie

en potentie

Joyce van den Berg werk / work

Het profiel van de Oudezijds Achterburgwal is hieronder te zien. Afgebeeld is een traditionele kademuur­ constructie afgebeeld.

Daarnaast wordt er ook onderzoek gedaan naar een innovatieve ‘EZ-flow’ constructiemethode, waarbij de kademuur stapsgewijs wordt vervangen met minimale impact voor de omgeving. Aan de schaduw­ rijke westkant van de gracht is ruimte gereserveerd voor beplanting in het water.

Om vaarverkeer niet te verhinderen, worden de beplanting in manden bevestigd aan de bodem van de gracht.

strategisch tactisch operationeel

62

Integraal Gebiedsplan (IGP) Wallengebied

In de eerste informatie- en analysefase in 2022 heeft het ontwerpteam tientallen interviews met stakeholders gehouden en alle informatie en data over het gebied geclusterd in 8 themakaarten (IOORaanpak). Daarbij is onderscheid gemaakt in hoe urgent de opgave is: Must is weten regelgeving, Should is opgenomen in beleid en Could is een wens of optie om een ambitie mee te nemen.

Onder Could vallen ook kansrijke maatregelen die weinig inspanning kosten of makkelijk gecombineerd kunnen worden met een andere opgave.

Op basis hiervan wordt is een Ambitieregiekaart gemaakt om de opgaven en ambities voor het Wallengebied inzichtelijk te maken voor alle betrokkenen (‘Wat willen we samen realiseren in het Wallengebied) en te komen tot een eerste prioritering. Verder wordt 3D modeleren ingezet om de samenhang van gracht, straat, ondergrond en bebouwing in beeld te brengen, en variant­ studies uit te voeren voor de inpassing van verschillende eisen en ambities.

Op de Oudezijds Kolk is de vervanging van de oostelijke kademuur een kans om te experimenteren met de integratie van kabels en leidingen in de constructie van de kademuur zelf.

In deze 3D visualisatie is te zien hoe middelspanning elektriciteitskabels en lage temperatuur warmteleidingen opgenomen zijn in de kademuur.

2022 _heden

63

Werkbezoek in het Wallengebied met Minister voor Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening, samen met dagelijks bestuurders en directieleden gemeente Amsterdam, vertegenwoordigers ministerie BZK, CSO Amsterdam en leden van het IOOR-team.

Joyce van den Berg werk / work

Deze close-up van de Oudezijds Achterburgwal laat meerdere innovatieve oplossingen zien die geïntegreerd zijn in de kademuur. Zo zijn drinkwater en middenspanning electra­ kabels samen in een mantel­ buis geplaatst tussen de kademuur en de wortelbare ruimte voor nieuw geplante bomen. Onder het trottoir is een AquaMulti Airbox toegepast, een innovatief krattensysteem voor boom­beluchting en groeiplaatsverbetering.

De kratten zijn gemaakt van 100% gerecycled plastic uit Nederland, de grond is verreikt met nutriënten en de structuur van de kratten beschermt de wortels tegen het gewicht van auto’s die over de straat rijden.

In het trottoir is te zien dat de riolering in een ‘spider’ patroon neergelegd is waarbij de aansluitingen op de woningen verzameld worden in één toegangspunt op straat. Dit

strategisch tactisch operationeel

bespaart ruimte en zorgt voor betere toegankelijkheid voor beheer en onderhoud. Verder is de vervanging van de kademuur ook een kans om biodiversiteit en ecologische waterkwaliteit te verbeteren door in het reliëf van de kademuur ruimte te laten voor spontane vegetatie, nestplekken voor vogels te maken, of onder water schuilplekken te maken in de kademuur voor vissen en ander onderwater leven.

64

Integraal Gebiedsplan (IGP) Wallengebied

200x _heden

65

Joyce van den Berg werk / work

In het IGP Wallengebied zijn drie soorten profielen bestudeerd: grachten, straten en stegen. Linksonder is de Zeedijk afgebeeld, een straat waar de Puccini-methode* is toegepast en daardoor een bol straatprofiel heeft gekregen dat regenwater naar twee kanten afvoert. *Puccini is een Amsterdamse richtlijn voor ontwerp en materialisatie van de openbare ruimte.

strategisch tactisch operationeel

66

Rechtsonder is de doorsnede van de Kuipersteeg te zien.

Hier is optimaal ruimte gebruik van de zeer beperkte openbare ruimte de grootste uitdaging.

Kabels voor data en Elektra worden altijd naast de gevels geplaatst. Echter in deze smalle steeg is een symmetrische inrichting niet mogelijk en worden de kabels aan één kant gelegd en dienen ze de huizen aan beide kanten van de steeg. Voor dit profiel was de samenwerking met alle

nutpartijen zoals Waternet en Liander cruciaal om het eens te worden over het nieuwe legschema voor de kabels en leidingen. Zo is er bijvoorbeeld gekozen om extra isolatie toe te passen zodat de afstand tussen verschillende assets verkleind kon worden.

Integraal Gebiedsplan (IGP) Wallengebied

2022 _heden

67

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

IOOR in 68 BospolderTussendijken, Rotterdam

Bospolder-Tussendijken. Foto’s: David al Bazzaz

R’DAM VOOROP

IOOR in Korfmakers­straat, Rotterdam

2022 _heden

69

operationeel Afgelopen jaar hebben gemeente Rotterdam en Eneco samengewerkt aan de herinrichting van de Korfmakersstraat in Bospolder-Tussendijken.

Het riool moest vervangen worden en stadswarming aangelegd.

Er is regelmatige uitwisseling tussen het Amsterdamse IOOR-team en collega’s in Rotterdam, onder andere via de City Deal Openbare Ruimte.

In het ontwerp en planningsproces van de Korfmakersstraat zijn dan ook de IOOR-stappen toegepast om boven- en ondergronds tot een optimaal ontwerp te komen met alle betroken partijen en overlast voor bewoners tijdens de uitvoering te minimaliseren. Dit is de eerste straat die volledig uitgevoerd is waarbij de integrale ontwerpmethode is toegepast!

projectomschrijving / Eerste straat uitgevoerd met IOOR in Rotterdam, inclusief monitoring locatie / Rotterdam opdrachtgever / Programma aardgasvrij (Gemeente Rotterdam) team / David al Bazzaz, Alex van Duijvenbode, Richard Ruijtenbeek, Anne-Marie Verheijen kennisuitwisseling / IOOR-team (Gemeente Amsterdam) rol Joyce van den Berg / Adviseur

Meer:

• 5% engineering

in de proceskosten Reductie:

• 10% a 15% in

uitvoeringsmiddelen

• 60% in faalkosten Versnelling: • 1 à 2,5 jaar bespaard in de uitvoering

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

make

city deal 70 openbare ruimte

a

Philharmonie, Haarlem.

Foto’s: Henri Blommers

deal

City Deal Openbare Ruimte

2020 _2024

71

strategisch De City Deal Openbare Ruimte (CDOR) is een driejarige samenwerking en uitwisseling tussen gemeentes, ministeries, nutsbedrijven en kennisinstellingen. Van den Berg is één van de initiators van het CDOR, een initiatief voor kennisdeling en kennisontwikkeling rondom nieuwe opgaves in de openbare ruimte. Samen wordt er gewerkt aan een integrale aanpak voor stedelijke transitieopgaven, door opgaven in beeld te brengen en aan de hand van lopende projecten een nieuw instrumentarium voor de verduurzaming van de openbare ruimte te ontwikkelen. Om te werken aan dit hoofddoel van implementatie en uitvoering van een integrale aanpak van de openbare ruimte, zijn er zes ontwikkelsporen gedefinieerd binnen de City Deal: Integrale opgave en beleidsontwikkeling, Stedelijk programmeren en samenwerken, Integrale uitvoering, Stedelijk investeren en businesscases, Datagedreven sturen, en Harmonisatie regelgeving (ondergrond en bovengrond). Daarnaast zijn er een tiental casestudies uit verschillende deelnemende steden, waarvan het IGP Wallengebied er één is. Naar aanleiding van BiodiverCITY en de groeiende belangstelling voor stadsbodem, wordt er door City Deal partners nu ook gewerkt aan een landelijke bodemindex.

projectomschrijving / Samenwerkingsverband van ministeries, gemeenten, kennisinstellingen en nuts­­bedrijven voor een integrale aanpak van stedelijke transitieopgaven deelnemende partijen / Gemeenten: Amsterdam, Rotterdam, Leiden, Den Haag, Amersfoort, Dordrecht, Tilburg, Zoetermeer, Apeldoorn, Groningen, Purmerend, Utrecht.

Ministeries: Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV), Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), Justitie en Veiligheid (JenV), Infrastructuur en Waterstaat (IenW). Andere partners: Platform31, Stadswerk, CROW, Gemeentelijk Platform Kabels en Leidingen (GPKL), RIONED, Deltares, Naturalis, CBS, Mijnaansluiting, COB, De Bouwcampus en TU Delft mee aan deze nationale samenwerking. rol Joyce van den Berg / Mede-initiatiefnemer | Kernteamlid link / City Deal Openbare Ruimte

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

72

City Deal Openbare Ruimte

2020 _2024

73

Joyce van den Berg werk / work

werkwijze ruimtelijke klimaatadaptatie

strategisch tactisch operationeel

handvat

Overstroming, met kans op maatschappelijke ontwrichting Dijken krijgen een zwaardere belasting met water te verduren

O

Schade aan huizen Schade aan (vitale) infrastructuur Tijdelijke verhoogde grondwaterstand Water op straat, daardoor tijdelijk onbegaanbare wegen

W

OVERSTROMINGEN

Werkwijze ruimtelijke klimaatadaptatie

WATEROVERLAST

mei 2021

Bodemdaling D Vergrote kans op paalrot Verzakking gebouwen en infrastructuur Verzilting en schade aan openbaar groen Landbouw heeft minder opbrengst

KLIMAATTHEMA DROOGTE

Gezondheidsproblemen Slechte kwaliteit oppervlaktewater Grotere kans op tropische ziekten

H

HITTE

KEUZEBOOM

Handboek - Ruimtelijke Klimaatadaptatie 11

Openbare Ruimte Geo- en Hydrogische randvoorwaarnden Doorlatenheid

Keuze in Actie

Grondwaterstand

ontwerpprincipes

maatregelen

uitwerkingen

laag

INFILTRATIE en BERGEN

Watervasthoudend groen

Reliëf Greppel Wadi

Ondergronds infiltratiestelsel

Infiltratie put Infiltratie krat

INFILTRATIE

Infiltratie via verharding/maaiveld

Waterdoorlatende verharding Waterpasserende verharding Groen veld

INFILTRATIE en BERGEN

Watervasthoudend groen

Reliëf Greppel Wadi

Ondergronds infiltratiestelsel

Infiltratie put Infiltratie krat

INFILTRATIE

Infiltratie via verharding/maaiveld

Waterdoorlatende verharding Waterpasserende verharding Groen veld

BERGEN

Waterbergende bak

Waterplein Waterbergende plantenbak Gesloten krat

AFVOEREN

Goot

GHG >0,9 m onder maaiveld

infiltratie mogelijk

goed

>0,5m/dag

infiltratie mogelijk met drain

Infiltratie mogelijk?

hoog GHG <0,9 m onder maaiveld

grond verbetering niet mogelijk

slecht

infiltratie niet mogelijk

<0,5m/dag Afgedekte goot Open goot overstort volgende ‘chatchment’

oppervlakte water of HWA

Enkele voorbeeldpagina’s uit de Werkwijze ruimtelijke klimaatadaptatie

164 Handboek - Ruimtelijke Klimaatadaptatie

Overstroming - Overstromingskans

maps.amsterdam.nl/klimaatadaptatie/ Overstromingbron: - Overstromingskans bron: maps.amsterdam.nl/klimaatadaptatie/ geen significante overstromingskans geen significante overstromingskans extreem kleine kans: <1/30.000 per jaar extreem kleinezeer kans: <1/30.000 per jaar tot 1/30.000 per jaar kleine kans: 1/3.000 zeer kleine kans: 1/3.000 1/30.000 per jaarper jaar kleine kans:tot 1/300 tot 1/3.000 kleine kans: 1/300 tot 1/3.000 per jaar

Handboek - Ruimtelijke Handboek - Ruimtelijke Klimaatadaptat

2019 _2021

Werkwijze ruimtelijke klimaatadaptatie

75

strategisch Vanuit de opgebouwde expertise over klimaatadaptatie binnen de IOOR, is Van den Berg gevraagd om de Werkwijze Ruimtelijke Klimaatadaptatie te trekken. Het document, dat in het voorjaar 2021 opgeleverd is, is de voorloper van het huidige Programma Klimaatadaptatie bij de gemeente Amsterdam. Het is een omvangrijke inventarisatie van alle (toen) beschikbare klimaatadaptatie kennis gerelateerd aan het ruimtelijk domein en biedt handvatten voor stedenbouwkundigen en openbare ruimte ontwerpers voor het toepassen van klimaatadaptatie in hun werk.

Voor ieder van de vier klimaatopgaven die landelijk gedefinieerd zijn – overstromingen, wateroverlast, droogte en hitte – doorloopt de werkwijze de drie stappen van Analyse, Ambitie en Actie. Verder is er een overzicht opgenomen van de IOOR-maatregelen en uitwerkingen die betrekking hebben op klimaatadaptatie en zijn er meerdere cases toegelicht als illustratie van de werkwijze.

OPENBARE RUIMTE WATERBERGENDE BAK

projectomschrijving / Eerste beleidsrichtlijn klimaatadaptatie voor Amsterdam opdrachtgever / Programma Klimaatadaptatie (Gemeente Amsterdam) ontwerpteam / Joyce van den Berg (trekker), Rixt Hofman, Szymon Michalski, Maki Ryu samenwerking / Amsterdam Rainproof, Hogeschool van Amsterdam, Universiteit van Amsterdam, Wageningen Universiteit, Waternet link / Werkwijze ruimtelijke klimaatadaptatie

ONTWERP DETAIL WATERBERGENDE PLANTENBAK Hoe het werkt Het water stroomt via een opening in een band of een regenpijp binnen. Het water kan verschillende bronnen hebben, zoals een rijweg, een stoep of dak. De bak loopt vol met regenwater en loopt via een knijpafvoer binnen 24 uur weer leeg. Als er teveel water in de bak dreigt te komen kan dit naar oppervlaktewater of HWA worden afgevoerd via een slokop. De bodem van de bak is geschikt voor planten.

Toepassing - Bij een slecht doorlatende bodem (K waarde < 0,5 m/dag) - Plein, stoep, naast een gebouw en andere situaties met verharding

HITTE EN DROOGTE BESTENDIGE BEPLANTING

Voordelen - Makkelijk te combineren met dakafvoer - Toepasbaar in compacte situaties

GEBOUW

INSTROOMPUNT VERHARDE CONSTRUCTIE

MAXIMALE WATERSTAND 20-30 CM (BINNEN 24 UUR LEEG) SLOKOP MAXIMALE DIEPTE 40CM MAXIMALE INSTROOMSNELHEID 1-2 M/S

Nadelen - Capaciteit is minder dan een infiltrerend systeem - Onderhoudsgevoelig (aandachtspunt verstopping) - Aandachtpunt is veiligheid (invallen) - Aandachtspunt is erosie bij inlooppunt

INFILTRATIE WATERAFVOER

Alle tekeningen dienen beschouwd te worden als een uitwerking in een ideale situatie onder optimale condities. Het is aanbevolen om in de praktijk altijd rekening te houden de specifieke condities en voorwaarden van het project.

WATERSCHEIDING TUSSEN

DE BAK EN DE GEVEL

GHG

10-50CM TOPLAAG (DOORLATENHEID >0,5M/DAG) ONDERKANT VAN DE BAK BOVEN GHG KNIJPAFVOER

ONTWERP DETAIL

GEOTEXTIEL

OPENBARE RUIMTE ONDERGRONDS INFILTRATIESTELSEL

INFILTRATIEKRAT

AGGREGAAT NAAR OPPERVLAKTEWATER OF HWA Handboek - Ruimtelijke Klimaatadaptatie 157

Hoe het werkt Het water stroomt via kolken binnen. Het water kan verschillende bronnen hebben, zoals een rijweg of een stoep. De kratten vangen het overtollige water op (bergen). Het water loopt via een poreuze laag geotextiel aan de onderen zijkanten van de kratten langzaam weg naar de grondwater. Als er teveel water in de kratten dreigt te komen kan dit naar oppervlaktewater of HWA worden afgevoerd via een buis bovenaan de kratten.

Toepassing - Bij een goed doorlatende bodem (K waarde > 0,5 m/dag) - GHG > 0,9m onder maaiveld (of < 0,9m met drainkoffer) ONDERKANT KRAT LIGT - Straat, plein, stoep en andere situaties met BOVEN GHG verharding DRAINKOFFER (OPTIONEEL) Voordelen - Toepasbaar in zeer compacte situaties GEOTEXTIEL Nadelen - Onderhoudsgevoelig (aandachtspunt verstopping) - Geen ecologisch toegevoegde waarde - Beperkt draagvermogen

INFILTRATIE WATERAFVOER

BOVENKANT KRAT >70 CM ONDER MAAIVELD NAAR OPPERVLAKTEWATER OF HWA

DRAIN ALTIJD IN HET GRONDWATER

Alle tekeningen dienen beschouwd te worden als een uitwerking in een ideale situatie onder optimale condities. Het is aanbevolen om in de praktijk altijd rekening te houden de specifieke condities en voorwaarden van het project.

GHG

Handboek - Ruimtelijke Klimaatadaptatie 161

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

76 Biodivercity_ een kwestie van een vitale bodem!

bo itale dem!

Bio d

Bodembedreigende gewoonten in de stad en doorsnede (parametrisch ontwerp) openbare ruimte met daaronder drie inzooms in de bodem.

nv va

levens belang

Een kwe ity_ st rC ie e iv

BiodiverCity_ Een kwestie van een vitale bodem!

2019 _2022

77

strategisch BiodiverCITY_Een kwestie van een vitale bodem! is een onderzoeks- en publicatieproject voortgekomen uit de ontwikkeling van de IOOR. Het gaat over het belang van een vitale bodem – een bodem die leeft, een bodem met hoge biodiversiteit – voor de stad en haar bewoners. Het boek is zowel informerend als agenderend, met een verzameling aan diepgaande essays aangevuld met rijk beeldmateriaal om iets onzichtbaars waar we dagelijks achteloos overheen en voorbijlopen, zichtbaar en boeiend te maken.

Niet eerder heeft een gemeente zich zo verdiept in het bodemleven als voorwaarde voor stadsleven. De oproep aan alle (openbare ruimte) ontwerpers en beleidsmakers in Nederlands is duidelijk: verdiep je in de bodem, en schep de condities voor divers leven en vitaliteit want de bodem is de basis van de leefbaarheid, biodiversiteit, en klimaat­ bestendigheid van onze steden. Zonder bodem geen schaduw en verkoeling onder een boom op een hete zomer dag, zonder bodem geen wadi langs de straat of sponswerking in je achtertuin die een hoosbui buffert, zonder bodem geen vlinders of vogelgekwetter of egels of andere stadsfauna.

Het is een initiatief van gemeente Amsterdam, dat tot stand gekomen is in samenwerking met ARTIS, Het Nieuwe Instituut, Inside Outside, Naturalis Biodiversity Center, en NIOO-KNAW (Nederlands Instituut voor Ecologie).

Het grafisch ontwerp is gedaan door Joseph Plateau grafisch ontwerpers.

Het is zowel in het Engels (2021) en in het Nederlands (2022) uitgegeven door nai010uitgevers. De lancering van BiodiverCITY vond plaats op de Architectuurbiënnale Venetië 2021 als onderdeel van de Nederlandse bijdrage. Ook was het deel van de Seoul Biënnale voor Architectuur en Stedenbouw 2021 en is het opgenomen in het Blauwe Kamer Jaarboek Landschapsarchitectuur en Stedenbouw in Nederland 2022.

BiodiverCITY_Een kwestie van een vitale bodem! zat verder in de top 5 projecten voor de Design Studio Mag Award 2022 voor Environmental Design. In 2023 heeft BiodiverCITY de Award of Excellence in de categorie Concept – Analysis and Planning gewonnen in de World Landscape Architecture Professional Awards 2023.

projectomschrijving / Publicatie over het belang van bodemleven in de stad concept / Joyce van den Berg, Hans van der Made redactie en coördinatie­team / Joyce van den Berg (trekker, initiatiefnemer), Hans van der Made, Ingrid Oosterheerd, Marco Roos, Alessandra Riccetti, Johan van Zoest tekst / Joyce van den Berg, Sofia Gomes, Gerard Korthals, Hans van der Made, Vincent Merckx, Sylvia Mota de Oliviera, Jorinde Nuytinck, Ingrid Oosterheerd, Froukje Rienks, Marco Roos, Menno Schilthuizen, Michael Stech, Renée Zijlmans, Johan van Zoest vormgeving / Joseph Plateau grafisch ontwerpers samenwerking / ARTIS, Het Nieuwe Instituut, Inside Outside, Naturalis Biodiversity Center, Netherlands Institute of Ecology (NIOO-KNAW) uitgever / nai010 uitgevers omvang / 1500 gedrukte exemplaren (EN) en online te downloaden (NL/EN) Link / BiodiverCITY_Een kwestie van vitale bodem!

Joyce van den Berg werk / work

Bodemorganismen, indeling naar grootte, uit: BiodiverCity_ Een kwestie van een vitale bodem!

Bodemleven Bodem is een complex ecosysteem opgebouwd uit organisch materiaal, steen­­ resten, water, gassen, voedingstoffen en bodem­ organismen. Eén beker met gezonde bodem bevat gemiddeld 200 miljard bacteriën, 100.000 meter schimmeldraden, 20 miljoen protozoën, 100.000 rond­ wormen (Nematoda) en 50.000 geleedpotigen (Anthropoda) en meestal 1 worm.

strategisch tactisch operationeel

Al deze organismen werken samen aan de cruciale kringlopen van koolstof, stikstof en water binnen het gehele ecosysteem. Bodem­ leven breekt organisch afval af, creëert een watervast­houdende bodemstructuur, en maakt voedingstoffen beschikbaar aan plantenwortels. Bovendien biedt een gezonde bodem een belangrijke bijdrage aan het afvangen van CO2.

78

BiodiverCity_ Een kwestie van een vitale bodem!

Hidden Biodiversity

2019 _2022

79

strategisch tactisch operationeel

80

Het planten van nieuwe bomen op het Damrak, uit: BiodiverCity_ Een kwestie van een vitale bodem

Joyce van den Berg werk / work

Stadsbodem is een schaars goed Bodem in de stad wordt gevormd door een samenspel van ecologische processen en menselijk handelen. Door de grote hoeveelheid gebouwen, verharde oppervlakten en de hoge bevolkingsdichtheid, is de bodem in de stad vaak ontoegankelijk, verdicht (door zware belasting), vervuild en vol met kabels en leidingen.

In de afgelopen eeuw zijn Nederlandse steden enorm uitgebreid, waarbij rijke landbouwbodem verdween

onder bebouwing maar ook ophoging met zand een gangbare praktijk is geworden, allemaal ten koste van bodemleven en bodem­ biodiversiteit.

Op dit moment in de geschiedenis is de toplaag van de bodem opnieuw extra kwetsbaar vanwege de toenemende hoeveelheid werkzaamheden in de openbare ruimte voor inpassing van infrastructuur voor de energietransitie, digitalisering en klimaatadaptatie.

Het opgraven en verplaatsten van bodem verstoord niet alleen het bodemleven, maar ook de (watervasthoudende) structuur van de bodem en de schimmeldraden die cruciale bodemfuncties vervullen.

Op de voorgaande pagina’s zijn alle oorzaken van bodem­degradatie in de stad uitgetekend als doorlopende doorsnede.

Naast het pleiten voor natuurinclusief ontwerp en ecologisch beheer van de openbare ruimte, zijn er in

BiodiverCITY ook een aantal verkennende onderzoeken gedaan. Zoals een studie naar de 7 meest voorkomende bomen in Amsterdam, en hun relatie tot CO2 opslag, licht, water, schimmels, mossen, insecten, bestuivers.

Hiernaast is een uitsnede van dit onderzoek te zien.

Drie ‘stadsbomen’ met hun karakteristieken, uit: BiodiverCity_Een kwestie van een vitale bodem!

BiodiverCity_ Een kwestie van een vitale bodem!

2019 _2022

81

Joyce van den Berg werk / work

Boekpagina’s uit de publicatie BiodiverCity _Een kwestie van een vitale bodem!

Tijdens de ontwikkeling van de integrale ontwerpmethode, werd duidelijk dat kennis, beleid en ontwerptools voor bodembiodiversiteit tekortschoten. Binnen de IOOR-thema’s van Leefmilieu, Water, en Flora & Fauna waren al een aantal maatregelen beschreven die bodemleven bevorderen. In BiodiverCITY is een verdiepingsslag gedaan met aanvullende maatregelen en uitwerkingen.

strategisch tactisch operationeel

Om ontwerpkeuzes te faciliteren en communiceren heeft iedere maatregel een code die het doel (BB = Bodembiodiversiteit), het thema (E= Ecologische Matrix, B = Bodem, W = Water, Be = Beheer), de schaal (GE = Gebied, NE = Netwerk, OR = openbare ruimte, GB = Gebouw) en het nummer van de maatregel aangeeft.

Bijvoorbeeld mozaïekmaaien – het gefaseerd maaien van

82

parken, velden en bermen zodat tenminste 40% habitat van insecten, bestuivers en bodemleven intact blijft – heeft de code BB/-Be-GE-03 (Bodembiodiversiteit, Beheer, Gebied, derde maatregel).

En BB/Be-NE-01 gaat over een beheerbeleid waarbij organisch materiaal zoals bladeren blijven liggen, zodat het als voeding en habitat kan dienen voor bodemdieren.

De onderstaande doorsnedes laten het verschil zien met en zonder bodemvriendelijke maatregelen. Een levende, biodiverse bodem heeft impact op het gehele stadslandschap, van gezondere bomen, meer nestplekken voor vogels en andere dieren tot minder regenwateroverlast en een aangenamere leefomgeving met veel groen.

BiodiverCity_ Een kwestie van een vitale bodem!

2019 _2022

ECOLOGISCHE MATRIX BB/E-GE-01

Groene netwerken in wijk verbinden

BB/E-GE-02

Donkere netwerken voor nachtdieren verbinden

BB/E-GE-03

Zoetwateroevers in wijk verbinden

BB/E-GE-04

Stadslandbouw: voedselbos

BB/E-NE-01

Groene netwerken in netwerk verbinden

BB/E-NE-02

Zoetwateroevers in netwerk verbinden

BB/E-NE-03

Stadslandbouw: klein bos

BB/E-OR-01

Groene netwerken in de openbare ruimte verbinden

BB/E-OR-02

Groene kades

BB/E-KA-01

Groene netwerken op kavel verbinden

BB/E-KA-02

Verblijf- en nestelgelegenheden in groene tuinafscheidingen bevorderen

BB/E-KA-03

Schuur of aanbouw met groen dak

BB/E-GB-01

Groene netwerken op gebouw verbinden

BB/E-GB-02

Stadslandbouw op daken

BB/E-GB-03

Porositeit in gebouwen creëren / natuurvriendelijke bouwmaterialen gebruiken

BODEM BB/B-GE-01

Bodemnetwerken in wijk verbinden

BB/B-GE-02

Werken met bestaande bodemlagen voor nieuwe stedelijke ontwikkeling

BB/B-GE-03

Grotere diversiteit aan inheemse planten in wijk creëren

BB/B-NE-01

Bodemnetwerken in netwerk verbinden

BB/B-NE-02

Groenafval verzamelen en composteren, organische compost gebruiken

BB/B-OR-01

Bodemnetwerken in de openbare ruimte verbinden

BB/B-OR-02

Vergroening onder bomen

BB/B-KA-01

Bodemnetwerken op kavel verbinden

BB/B-KA-02

(Eigen/gedeelde) composthoop creëren

BB/B-KA-03

Minder bestrating, meer groen in achtertuinen

BB/B-KA-04

Groene gevel creëren uit geveltuin

BB/B-KA-05

Grotere diversiteit aan inheemse planten op het terrein creëren

BB/B-GB-01

Bodemnetwerken op gebouw verbinden

Specifiek voor bodem ontwikkelde maatregelen ten gunste van Biodiversiteit

WATER BB/W-GE-01

Zone voor vasthouden en bufferen van regenwater in wijk

BB/W-NE-01

Zone voor vasthouden en bufferen van regenwater in netwerk

BB/W-NE-02

Waterplein (groot)

BB/W-OR-01

Afvoer van regenwater naar waterbufferstroken bevorderen

BB/W-KA-01

Opvang en buffering van regenwater in gedeelde/eigen (achter)tuin

BB/W-GB-01

Vijver op waterdak

BB/W-GB-02

Regenwater opvangen voor besproeiing van planten op dak/gevel

BEHEER BB/Be-GE-01

Rijpe grond bevorderen

BB/Be-GE-02

Ontwikkeling van tijdelijke groene zones bevorderen

BB/Be-GE-03

Maaibeheer: gevarieerd, mozaïekmaaien

BB/Be-NE-01

Dood organisch materiaal in wijk laten liggen

BB/Be-NE-02

Spontane vegetatiegroei in het netwerk bevorderen

BB/Be-NE-03

Zware werkzaamheden aan de infrastructuur voorkomen

BB/Be-OR-01

Strooisellaag spaarzaam verwijderen in de openbare ruimte

BB/Be-OR-02

Spontane vegetatiegroei in de openbare ruimte bevorderen

BB/Be-OR-03

Groen tussen tegels in de openbare ruimte laten staan

BB/Be-OR-04

Porositeit creëren

BB/Be-KA-01

Strooisellaag op kavel spaarzaam verwijderen

BB/Be-KA-02

Spontane vegetatiegroei op kavel bevorderen

BB/Be-KA-03

Groen tussen tegels op kavel laten staan

BB/Be-GB-01

Dood organisch materiaal op gebouw laten liggen

83

strategisch tactisch operationeel

84 rlan

d

Joyce van den Berg werk / work

NIOO -KNA W Natu ralis Vlind ersti chtin Rijk g s wa ters IUC taat N Stic htin gG lobe Ned e

_ strategisch

demg

dam

u lie Mi NG s en V te s n id ee re s he m lta au nd ge De ure zo e b rs ge es ks ve vi di ad e rs ve

l Vo

di

ter

sta

City D (bod eal Op emin e dex nbare R ) uim

20-30 nda 20

E

On

C I TIZ E N

E

AND

md

ier

en

SPUN

Plan B (Slow .odem fe Food stival A’da m)

K en n i

d spro

H and e

VU Amsterdam AMOLF ETH Zurich

uc t

ie

rs pe lsp e

K en n i s

Buu rtgro De G en0 20 Food ezonde Sta Coun Slow cil M d Food RA Van A A mst mster damse erdam Bodem

de nv

ien

Vr

KNMI iversiteit Leiden Un NASA a Stow Universiteit Utrecht Wageningen Univers 93 middelbare schol

P

Pr

ov Ro in tte ce rd No am or v d- ia Ho bS an lla R de S bS nd L te Co Wa eids en OB R Gr bra arn e H bree A ee G e Re nw roe min ortu k ich av nin g.n s we es in ys zich l Po st Heijm tems t Pro du ans En erS R ct ear esp ion y ch So re lar

oj

pr

OBEN

ng GL

Stichti

vers

c ti e

f

id i n pre

g

da

NIOO-K Centru NAW Wage m voor Bod Vrije ningen Un Arca Universit ive m eit Am Ge

ge

n

m IUC eente Am N sterd IVN am Jaa r JNM rond tu in tellin Kin d g Lan erbo Na dsch erder Na tiona appe ijen a Na turali le Po n NL ctief Ne tuur s Bio stco Ni der & M dive de L N bi In land ilieu rsity otterij Ce On L Gr stitu se E nte nto Pu de een ut r S zz r he lab voor molo Bio gis Sa ame ling t m el c log Sc m n Pa aai he e N i v n e Ve St ou n eld ren ic tin vo atuu da ht g o igin r B rlijk in g io Tu St di ee ve inie rs re nb ite n re it ek

NV KN en e Ve gi o l n p va dbio ha an el sc m rV en er et H voo W e s g in ing gel de logi ht ic nig Vo an io St ere ge d v de B V e en n o Vr eek k va W ee e W ouw Y

R EU iteit it UL ers e Univ iversit TUD A Un VU B A -LC A HL Hv bL H is al tur R Na ia bS C v NN urg am S nb G d r pe LW V tte om AB NE m Ro Tr da n um er e se u st Leid hM Am isc e r t o n ist ee rh em tuu G Na

ld

em leeft”

de

ity rs lis ive ra od atu Bi - N n e el dd st Hi oor tv ec

n fo W la e tr NL NA n P ng .nl pe e ti n ro en C CN O-K ing ich age e Eu IU IO en rst nd itut N ag de iere Inst W lin md ch e ati V e at

GLOBE “de bod

Bo

Center iversity is Biod Twente rsiteit am Unive msterd te van A titu rsiteit ersity Ins e iv n U Div io lb a Fung

ch

ar

se

e tR

ive

aa

tM

he

r de

SC

HA

ol

Ec

I

UR TU

ER

BELEID &

BE S

E BOD

ARISE

I

W ETE NSC

Regionale kenn isschakelpun Bodem en Ondergr ten ond

M

IAT I EV NIT

il

o rS

SE

(C

N

lus ram en ma Bo Ond d erg em ron d

te

CE

ep

EN

di

GO

de

mp

BO

en

TerrAge

volg

ver

m

ot

rog

ITY

pil

Sa

de

Natural

rdijk

erC

t–

t-

we

Bo

VI P

VNG Ministe rie IenW Fryslân Flevoland Drenthe Twente Noord-Brabant Gelderland Noord-Holland

div

gs

we

vin

gs

ge

vin

NO

ge

m

Om

O

Bio

Min

)

y og

d c s Bo rthw ilm redu NL Ea S F atuu pen lan EM N N hap ltap stel IV ndsc g De sher La htin siteit land k Stic diver Wij. bree siteit h Bio hting Steen diver osc Stic hting or Bio l Den B Stic en vo schoo m e g a o S H HAS Tales everij Very en Uitg s Zwij

te

at

Min isteri e Ie is Min terie va nW is Min terie v n BZK an iste E ri Min isteri e van ZK LN e va nO V CW

Weste

B CBS CROW De Bo Gem uwcampus e Gem ente Dord e recht Gem entelijk P Mijn eente G latform GPK Min aansluit roninge L n is in te g Min rie Min isterie BZK is J Ge terie enV m Pla een IenW Pu tform te Le ide RI rmer 31 n Sta ONE end St dsw D Til adsw erk TU bur erk Zo De g et lft er m ee r

or

wa

Gemeente Amsterdam Deltares Gemeente Den Haag Ministerie LNV Naturalis Gemeente Rotterdam CO

vo

jks

Het rie I&W Ministe oord Waardew

ut

Ri

t Bo ewus tief B Initia ene Brein Gro

ter ms ARTISut te A stitu e een e In utsid r Gem uw O te ie t N nside Cen W) He I ity A ers -KN O div Bio NIO alis gy ( tur olo Na Ec of te titu

itu

Ins

st in

jks

Ri

s nd rla the Ne

ebru

ik

Samenwerken aan de Bodem

BiodiverCity_ Een kwestie van een vitale bodem!

we

elu

-V

au

ss

a eN

um

yce

eL

s oe

eg

rgw

Be

G g tie lle Co um elo loca ht jk Alm ep, drec teli ce ris t Ly ege gro Mij Ch olfer Coll olen llege avo h ht -m o X c W s C um O S tric Piu ntes nden lyce )MB Maas s Po enla hilips re (V ege atro Ve ts P Alme scoll llege Alb Fri res arten n Co atie -loc Ae t Ma e Rij e w ege gou Sin idsch kled Coll rd o n ro o Le G B n Rij urits e N RS na va ns Ma ege D den m An G Pri jk Coll emlan ceu CS risteli e He dael Het Ly Ch llege d Duren arden a Co ollege e Wa Goud 2C Gouds ollege llege De star C den Co eum ein weg Drie renlan ch Lyc Nieu Hee Baarns ollege -locatie Het doorn CCollege e l Isen erlicht l Colleg tie Blade Oost e Pasca , Loca ijk Blais X College h Vestd Pius Simon llege end enco - Purmer RSG riend Het Ginci Colleget daal Da V Parkhurs um Veenen Helentelijk Lyce ge is lle Chr er Co selstein em nn nbeek IJs Ke llege Groeve Cals Co ijk College Hart Christel lvijn-Groene CSG Cas Lyceum en e Huyg urtweg derij colleg Comman k-locatie Bovenbu land Het Stree ontcollege Neder alwijk d'Oultrem college Wa Dr. Moller lege Col Erfgooiers Sittard renopleiding rg - FLOT Fontys Lera Opleiding Tilbu Fontys Leraren Helinium rkerk Gemini College Ridde -locatie Molenstraat Jan van Brabant College Hermann Wesselink College Heerbeeck College Het Assink Lyceum sity & Research Schoonhovens College - locatie AP Ichthus College Veenendaal len Jac. P. Thijsse College Marnix College Niftarlake College Vellesan College Lodewijk College Porta Mosana Colle Rembrandt Colle ge ge OSG Sint Michaël SG Were Di College Dollard Co demec St.-Willib llege-locatie Homm ologie rord Gymn esplein Wo asium lfer t ersity RSG MaTweetalig & Res Carmelc gister Alvinus earch mste De Na ollege Emme rdam ss Greijda au-gebouw n Scala nus College PK Globe College-vwo -locatie Zw olle Kand College Haarleinsky Colle Norbe mmerm ge-locatie Lyce rtus Ger eer Lyceum Malderbur chtstra Ope um Kralin trudis lyce at nb um aar Ly gen Inte Heldrnationa ceum Z Yuve er havo l School eist of The CSG rta vmb /vwo Hag ue (I Etty De La o/mbo SH) Etty Hillesu ge Waa Eindhove n Pon Hilles m Lyce rd Mo tes Sc um Lyc um - H Joh llerlyce holeng eum - et Storm ink Hy an de um R roep, Het V Am perion Witt K SG locatie lier Piete Go stelv Lyce Schole M r Ze ngro Ba maruseen C um ema ep n Avaken P SG ollege a A. ns H rk L He Rolan oges yceum tH d H cho Y e u o ng So verta rvorm olst C l Bre d p Ste hia MB d Ly olleg a Va deli num O Til ceum e Ca n Lo jk G Gulp burg We st Hu land den ymna en yg lyc ste siu en eu inc sC m olle m Ha oll ge arle eg -A m eH me ee r sfo rhu ort go wa ard

2020 _2024

85

Joyce van den Berg werk / work

Spin off

strategisch tactisch operationeel

_ strategisch

Onder het maaiveld

86

Een bijzonder project waar vanuit het BiodiverCITY team veel uitwisseling mee geweest is, is Onder het Maaiveld.

Een multimedia educatieen bewustwordingsinitiatief gericht op herstel van bodemleven in Nederland.

Naast meerdere kinderboeken, is er ook een adembenemende documentaire gemaakt met de gelijknamige titel Onder Het Maaiveld (2023).

_ strategisch

Still uit 3D-kunstwerk: Jaehun Park

academische werk­plaats bodem

Op uitnodiging van de Chief Science Office van gemeente Amsterdam is de Academische Werkplaats Bodem (AWB) opgestart als een inter­ disciplinair lab en werkplaats voor professionals, om rondom bodem tot nieuwe inzichten en onderzoeksvragen te komen. De werkplaats wordt geor­­ga­niseerd door het BiodiverCITY-team van de gemeente Amsterdam, in samenwerking met Naturalis, NIOO-KNAW en het ARTISGroote Museum.

In 2023 worden vier bijeen­ komsten georganiseerd met de overkoepelende vraag: Hoe komt het allemaal samen in de bodem van de openbare ruimten, nu en in de toekomst?

Om te vermijden dat het gesprek zich beperkt tot sectorale discussies, zijn er vier thema’s gekozen die dwars door professionele, ambtelijke en ruimtelijke afbakeningen heen gaan: Tijd, Schaal, Diepte en Interactie. Beeldend kunstenaar Jaehun Park werkt aan een 3D computer-gemodelleerd kunstwerk om de inzichten uit de bijeenkomsten te vertalen.

BiodiverCity_ Een kwestie van een vitale bodem!

_ strategisch

Monsters Hidden Biodiversity. Foto’s: Naturalis Biodiversity Center

Hidden bio­ diversity

Naar aanleiding van het BiodiverCITY project is er een subsidieaanvraag bij de Nationale Wetenschapsagenda (NWA) ingediend door een aantal partijen betrokken bij BiodiverCITY en een groot consortium aan weten­ schappelijke instellingen, onderzoeksgroepen, maatschappelijke initiatieven, gemeenten, provincie en een aantal bedrijven. Het onder­ zoeksvoorstel richt zich op ‘verborgen biodiversiteit’ in de stad en hoe stedelijk groen verbeterd kan worden door

2022, 2023 _heden

87

rekening te houden met netwerken van onzichtbare biodiversiteit. Bacteriën, schimmels, ongewervelde dieren, algen, korstmossen, mossen en wilde/straatplanten vormen minstens 25% van de soortendiversiteit in Nederland en vervullen vele belangrijke ecosysteemdiensten, zoals het vasthouden van water en CO2.

Het begrijpen en behouden van deze ‘onzichtbare’ soorten is essentieel voor gezonde, leefbare, klimaatbestendige en natuurinclusieve steden in de toekomst.

De subsidie is onlangs toegekend en gaat dit jaar (2023) van start. Als het nationale onderzoeksinstituut voor biodiversiteit in Nederland is Naturalis de trekker van het project. Van den Berg heeft mee­geholpen aan de NWA-aanvraag en zal in de uitvoering van het onderzoek een adviserende rol vervullen met haar expertise als land­schapsarchitect en over biodiversiteit als onderdeel van stedenbouw en openbare ruimte ontwerp.

Joyce van den Berg werk / work

_ strategisch

strategisch tactisch operationeel

onder- en bovengrondse berichten aan het stadsbestuur

88

In opdracht van Arcam heeft Stadstichter Marjolijn van Heemstra berichten aan het stadsbestuur gedicht die de stille stemmen vertolken van alledaagse en onopgemerkte elementen in de stad – boven en ondergronds.

De berichten kwamen tot stand in opdracht van Arcam (Architectuurcentrum Amsterdam) met als doel stadsbestuurders te wijzen op de noodzaak van integraal ontwerpen, voor mens en niet-mens, voor boven- en ondergrond. www.arcam.nl Ontwerp: joseph plateau grafisch ontwerpers

Lucht; opgetekend door Marjolijn van Heemstra in opdracht van Arcam, Amsterdam

Onder- en bovengrondse berichten aan het en bo Onderstads- aan het bestuur Opgetekend Marjolijn ( in stadsdichter

Gedichten en tekeningen: Stadsdichter Marjolijn van Heemstra, Joseph Plateau grafisch ontwerpers

Onder- en bovengrondse berichten aan het stadsbestuur.

Opgetekend door Marjolijn van Heemstra.

De berichten kwamen tot stand in opdracht van Arcam (Architectuurcentrum Amsterdam) met als doel stadsbestuurders te wijzen op de noodzaak van integraal ontwerpen, voor mens en niet-mens, voor boven- en ondergrond. www.arcam.nl

Enveloppe en achterzijde van brief aan het stadsbestuur

De ongehoorde nietmenselijke bewoners van de boven- en ondergrond laten van zich horen. Via stadsdichter Marjolijn van Heemstra spreken zij zich uit en vragen zij aandacht van ontwerpers, Amsterdammers, maar vooral van hun stadsbestuur. De gedichten werden ingesproken door tuin- en parkontwerper Ton Hilhorst, fotograaf Rubén Dario Kleimeer, architect Aura Luz Melis, journalist, auteur en moderator Tracy Metz, erfgoedprofessional Thijs van Roon en landschapsontwerper Philomene van der Vliet gloedvolle vertolkers van hun zaak. Via het grafisch ontwerp van Eliane Beyer (Joseph Plateau) lichten hun groeten aan het stadsbestuur letterlijk op in het donker met een glow in-the-dark poster.

afzenders:

kk

N

Ki

89

AP

2022

er dr ensc

yclu

s

il

L ev

Lief stadsbestuur, kent u het lied van de roodborst die tikt tegen het raam, tik tik tik, zingt: laat mij erin, laat mij erin?

Ik denk vaak aan die vogel, zijn poging en dat glas, ook ik kom niet binnen; ik tik op asfalt, tik op tegels, tik op daken, op beton, ik tik en niets opent zich, de stad neemt mij niet op. Zelfs lege grond biedt nauwelijks plek, te droog, te nat, ik kan niet zakken dus ik wacht, ik wacht in grote diepe plassen, zet de straten blank, dat is geen onwil, het is simpel: als ik niet cirkel sta ik stil en verzamel ik mijn kracht, tot ik uit mijn vorm barst

erp Wa t

lant

je

geef mij mos en geen garages, sedum op de daken. Maak mijn halve cirkels heel, haal het glas weg, houdt mij vast.

la s

Hartelijks en groen, Regen

Regenp

Eén van de acht verstuurde brieven van Marjolijn van Heemstra aan het stadsbestuur

ik zou onzichtbaar moeten zijn, water wordt waar het land, wat ik ben is wat ik aanraak tenzij niets mij vangt, als ik teveel wordt: laat mij binnen, ruk de tegels uit de tuinen,

st

po

m

Co

Af

va

lve

rw

erk

lim

tm

s

ing

ilc

on

ta

in

er

Stadsbestuur!

Vu

Urgente groet, Wc-papier

Mijn cellulose versterkt gevels wegen en kozijnen. Isoleer met mij!

Composteer met mij! Red mij van de vlammen, van dit domme, rechte denken dat wat je doorspoelt niets meer waard is. Van anus naar asfalt is alles te winnen, laat mij cirkelen, vandaag nog, met mij verbrandt de zoveelste kans!

In haast geschreven, onderweg naar de oven, van vocht naar vuur, mijn korte leven zou eindeloos zijn als u voorbij mijn aangezicht keek ik ben meer dan spletenveger!

Bespaar mij dit lot dat ik niet kan bevatten, mijn natte wezen straks in as, er is allang bewezen wat ik kan betekenen voor de stad.

Vermoeide groeten, Straat

Veel gepraat over toekomstbestendigheid.

Veel metingen. Paar ideeën. Ik maar liggen.

Wachten. Uitgedroogd.

Zinderend asfalt in laaiende zon.

Geen vinger om op te steken.

Klinkers zonder stem.

Ik zou zeggen: al die toekomst lijkt veel op het verleden.

Het was er al, het werkte al, toen werd het door gesneden.

Als we ergens heen gaan dan graag terug.

Wormen aub. Wortels om dit asfalt te breken.

De schaduw die hier altijd lag en mensen die slenteren.

Waar zijn ze gebleven? De wandelaars, de trage sloffers.

Wat is een straat als niemand stopt? Doorvoerroute.

Droog kanaal van A naar B. Aandacht wil ik. Aandacht brengt vanzelf de rest.

Ik ben geen route maar een plek.

K

aa

ar

Sto

g

de

ru

ege

rk

se

l

ip

leidin

Wegom

ept

On

l

ne st je

a Terr

er se el le n

Ik wil niet veel, alleen wat minder.

In mijn eentje lukt het niet, al die informatie die ik dagelijks te vreten krijg, probeer er maar vanaf te blijven.

Ik ben te zwak, te zwaar, ik kan niet meer.

Duizelig van zoomgesprekken, stijf van transfers verslik ik me in terrabytes.

Voor wie op ooghoogte leeft ben ik makkelijk te vergeten, maar het wordt tijd u te bemoeien met de velen hierbeneden.

Geacht, oppervlakkig stadsbestuur,

nc

Ge

he

ug

en

Diepe groeten, Uw kabel

kW

h

Digida ta

Ze noemen mij hier MegaMat, niemand mag mij en ik snap het.

Kijk hoe log ik in de bodem lig, blokkeer de wortels en de wormen.

Ik wil slinken, als een kreekje kronkelen onder tegels.

Ik wil lang en slank en soepel zijn, ik wil snelheid, ik wil vezels.

byte

H

Ik kan u gangen leren graven, dieper dan uw diepste angsten, leren hoe je water als eb de grond intrekt, als een levende ploeg, plassen naar het duister brengt.

Voor niets houd ik uw straten droog, maar wie makkelijk over mij heen stapt schiet zich in de voet.

U vergat zich aan mij voor te stellen.

Zand erover, u bent niet de eerste, maar uw stad bestaat niet zonder mij.

Aangenaam.

Walvis van de aarde.

Albatros van het compost.

Regenworm.

Pendelaar tussen land en water.

Meester van het verticale.

U beweegt zich langs de horizon.

Ik tussen boven en beneden.

Geachte bovengrondse,

el

si on ai r

Wa rmt ebr

Worte lstels

el

Worm

Rekenend op uw verstand onderteken ik, met achting,

Vergeet niet dat ik uw toekomst ben, de hoeder van uw laatste plek, het gat waarin u straks verdwijnt.

Ik zal kronkelen door uw brein, dat trouwens in de worm geboren werd, ik was het eerste dier met hersens, uw denken is van oorsprong ondergronds.

1. Meer grond.

2. Schone grond.

Zonder mij is het drijven of verdrinken.

Mijn eisen zijn redelijk voor het werk dat ik verricht.

Vi on

1001101011110101001010 01010010100011001010101010 101010010100011001101101011

Vo g Kri

Wate

rpla

op E- bik e

Li

th

ium

Hartelijks en groen, Regen

geef mij mos en geen garages, sedum op de daken. Maak mijn halve cirkels heel, haal het glas weg, houdt mij vast.

ik zou onzichtbaar moeten zijn, water wordt waar het land, wat ik ben is wat ik aanraak tenzij niets mij vangt, als ik teveel wordt: laat mij binnen, ruk de tegels uit de tuinen,

dat is geen onwil, het is simpel: als ik niet cirkel sta ik stil en verzamel ik mijn kracht, tot ik uit mijn vorm barst

de stad neemt mij niet op. Zelfs lege grond biedt nauwelijks plek, te droog, te nat, ik kan niet zakken dus ik wacht, ik wacht in grote diepe plassen, zet de straten blank,

Ik denk vaak aan die vogel, zijn poging en dat glas, ook ik kom niet binnen; ik tik op asfalt, tik op tegels, tik op daken, op beton, ik tik en niets opent zich,

kent u het lied van de roodborst die tikt tegen het raam, tik tik tik, zingt: laat mij erin, laat mij erin?

Lief stadsbestuur,

Met kwade, stadige groet, Oma-fiets

Een absurde parade van half-fietsen is het, infantiele karretjes, elektrische kastelen als voertuig vermomd. Oma is kwaad ja, het is chaos, niemand die de maat nog slaat, luiaards gaan hard, de snellen gaan traag.

Ruk accu’s en snoertjes los.

Steek die dikke banden aan gort.

Breng cadans terug in de stad.

Niet langer bepaalt mijn zwoegende trap, maar een kakofonie van amateurs, wie niet investeert in de reis die hij aflegt mag zich geen weggebruiker noemen.

Zoevers en flitsers; geen natgeregend pak, geen rug die plakt van zweet, nooit een gore broekspijp omdat de ketting eraf lag.

Versnellingen? Voor sukkels! Snelheid is een samenspel van spierkracht en pedalen.

Zo liet ik bewoners door slagregens trappen, doorweekt maar voldaan, want hoe je fietst is hoe je leeft en moeite geeft voldoening omdat ze karakter kweekt. Dit is waarom ik u schrijf: de stad raakt haar ritme kwijt.

Ex

ot

Van het prille begin kreeg ik een stigma: wat denk je bij het woord oma? Stroef en traag, moeilijk berijdbaar - maar ik droeg mijn naam als geuzennaam, tot iedereen op mijn zadel wilde.

Ik was de geliefdste, meest gejatte fiets van de stad, ik bepaalde het tempo in de straten, mijn bel sloeg de maat.

Geachte onnozelaars,

ntje

nglo

isc

h

IA

m

lic

N

m

RI

a ha

OU

el

T MA

He

las

Beste stadsbestuurders,

Dw

2

m

Myceliu

en

nd

ba

er

sv

ar

CO

ir

cula

erk netw

AP

ST

wacht Nacht

IA

Beste, blinde stadsbestuurders,

NS

ER

Succes ermee, Lucht

UM

Lief stadsbestuur,

e

Met ondergrondse achting, Het gasleidingnetwerk

Bu

ize

ns

te

lse

l

o

St

w Aard

arm

te

err

s Fo

en

sie

l

tb

eh

ee

l

rd

er

mer

lse

um

ste

chtn

Ne

Vlu

90

De droom die door mijn buizen stroomde: iedereen warm en schoon, behaaglijke waterstralen, mijn onderaardse stelsel een labyrint van welvaart, uit oeroude bellen naar de mensen gebracht - nu het einde nadert vraag ik me af of iemand ooit aan de oerbossen dacht die in een lang vergeten tijdvak vergingen, onder grote druk veranderden in olie, steenkool, gas - zo veel algen, bomen, beesten opgestookt in radiators, van prehistorie naar waakvlam in de ketel, zoiets gaat niet ongestraft; wie zijn huis verwarmt, verwarmt de wereld, logisch, lijkt me, maar jullie tweevoeters zijn, met alle respect, niet geschikt voor logica, wel voor de chemie die van bos een brandstof maakt. Tovenaars, allemaal, tot het laatste moment vertrouwend op de truc. En nu zoeken jullie verder terug in het verleden, oudere bronnen dan ik heb gegeven.

De razende zon, wind, water. Een eindoplossing zal het niet zijn, het enige wat jullie redt is minder van meer - ach, zinloos gebazel, naar mijn leiding luistert niemand, ik ben slechts een buis, maar wel een buis die zijn tijd graag vooruit is. Ik wil de oude wereld niet langer door mijn pijpen horen sissen. Vul mij met de kracht van de eerste elementen.

Houd mij nuttig, maak mij schoon, de ader van de nieuwe droom.

CO

Vliegtax Hybrid

MA

oli

Ik ben er en niet, geef adem, maak ziek, gassen, pollen, zoveel vormen, vormloos stof, stolp van hitte op een wijk, bries vanaf het water, koepel van oranje licht ’s nachts boven de stad, ik ben reflectie, roet en geur, vluchtig, vervuild, duizendmaal stroom ik door neuzen, ik ken de mens van longs af aan, alle strotten en monden, tongen en smaken, iedereen ademt hetzelfde mengsel. Elke seconde betreed ik het lichaam, en laat bij verlaten mijn sporen na. Ik ben het die levens verlengt of verkort.

Pas als ik verdwijn merk je me op, maar ik draag wat de mens de wereld in brengt, leg het terug in eigen borst.

p Geo

tiek

H2

ag nla Ozo

Korstmos

Affiche met fluorinkt voor in het donker oplichtende bodem organismen

il

Cir

ensc

dr

Lev

er

yclu

s

kk

Kabel

cht rkra Spie Ki

Regenp

te ef

s

ho

aard

l

be

ht

ta

sis

Onder

ris

Ba

Nac

sk

c

IJ

lasti

strategisch tactisch operationeel rop

Joyce van den Berg werk / work

Mic

Paardenbloempluisje

BiodiverCity_ Een kwestie van een vitale bodem!

2022

91

St H2

Vliegtax

lnetw

Kabe

IA

MA

CO

in

er

NS

UM

m Myceliu

ER

ris

air

cul

Diepe groeten, Uw kabel

Cir

r

l

Enkele van de berichten aan het stadsbestuur opgetekend door Marjolijn van Heemstra

ta

l ve

Ze noemen mij hier MegaMat, niemand mag mij en ik snap het.

Kijk hoe log ik in de bodem lig, blokkeer de wortels en de wormen.

Ik wil slinken, als een kreekje kronkelen onder tegels. g wil lang en slank en soepel zijn, inIk rk we ik wil snelheid, ik wil vezels.

Digidata

h Ge

eu

ge

n

kW

h

Paardenbloempluisje

sk

va

ag

ta

Mijn cellulose versterkt gevels Geacht, wegen en kozijnen. Isoleer met mij! oppervlakkig stadsbestuur, Composteer met mij! Red mij van de vlammen, van dit domme, rechte denken dat wat je doorspoelt Ik wil niet veel, alleen wat minder. niets meer waard is. Van anus In mijn eentje lukt het niet, naar asfalt is alles te winnen, al die informatie die ik laat mij cirkelen, vandaag nog, dagelijks te vreten krijg, met mij verbrandt de zoveelste kans! probeer er maar vanaf te blijven.

Ik ben te zwak, te zwaar, Urgente groet, ik kan niet meer.

Wc-papier Duizelig van zoomgesprekken, stijf van transfers verslik ik me in terrabytes.

Voor wie op ooghoogte leeft ben ik makkelijk te vergeten, maar het wordt tijd u te bemoeien met de velen hierbeneden.

IJ

Af

l

Ik ben er en niet, geef adem, maak ziek, gassen, pollen, zoveel vormen, vormloos stof, stolp van hitte Stadsbestuur! op een wijk, bries vanaf het water, koepel van oranje licht ’s nachts boven de stad, ik ben reflectie, roet en geur, vluchtig, vervuild, duizendmaal stroom ik door neuzen, ik ken de mens In haast geschreven, onderweg longs af aan, alle strotten en monden, tongen en smaken, naar de oven, van vocht naarvan vuur, iedereen mijn korte leven zou eindeloos zijn ademt hetzelfde mengsel. Elke seconde betreed ik het lichaam, en laat als u voorbij mijn aangezicht keek - bij verlaten mijn sporen na. Ik ben het die levens verlengt of verkort.

Pas als ik verdwijn merk je me op, maar ik draag wat de mens de wereld ik ben meer dan spletenveger! in brengt, leg het terug in eigen borst.

Bespaar mij dit lot dat ik niet kan bevatten, mijn natte wezen straks in as, er is allang bewezen wat ik kanSucces ermee, betekenen voor de stad. Lucht

e

erk

byt

lse

nla

on

Beste, blinde stadsbestuurders,

ra Ter

ste

Ozo

po

lc ui

Co

m

V

en

o

tiek

1001101011110101001010 01010010100011001010101010 101010010100011001101101011

po l i

st

Geo

err

Vlu

cht

num

mer

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

92 Ecologische waterkwaliteit

Gezond water

Ecologische waterkwaliteit

2022 _heden

93

strategisch Veel aspecten van de (Amsterdamse) waterrijke openbare ruimte zijn erg onderbelicht, maar bieden kansen voor de toekomst, zoals ecologische waarden, aquathermie of verkoeling in een hittegolf. Ook moeten in 2027 alle Nederlandse wateren voldoen aan de Europese Kader Richtlijn Water (KRW), inclusief grachten en ander stedelijk oppervlaktewater. Bij invoering van deze nieuwe richtlijn, dreigt de huidge gebrekkige waterkwaliteit tot boetes vanuit Brussel te leiden. Verkennend onderzoek naar de rol van waterecologie en waterkwaliteit in de stad ten behoeve van biodiversiteit, klimaatbestendigheid en verduurzaming is hard nodig.

De aanleiding op projectniveau voor verder onderzoek naar ecologische waterkwaliteit was het IGP Wallengebied, waar een groot deel van het projectgebied uit grachten bestaat en de grote vervangingsopgave van de kades bruggen bovenaan de agenda staat, is een eerste verkenning van de waterecologische vraagstukken gedaan door kunstenaar en landschaps­architect Thijs de Zeeuw. Om dieper in te gaan op het onderwerp van stedelijke waterkwaliteit, is een landelijk onderzoeks­ voorstel geformuleerd met de titel Toekomstwater: verkennend onderzoek stedelijke waterecologie waarbij verschillende betrokken steden als cases gebruikt worden om praktische kennis op te doen over wat er nodig is in Nederlandse steden om waterkwaliteit en waterecologie te verbeteren.

projectomschrijving / Verkenning van ecologische waterkwaliteit in Amsterdam locatie / Amsterdam kernteam / Joyce van den Berg (medeinitiatiefnemer), Mas Jansma, Maarten Ouboter, Thijs de Zeeuw, samenwerking / Waternet, Waterschap AGV

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

94

Onder de microscoop blijkt ons grachtenwater vol met leven. Hier zijn onder andere meercellige radardieren te zien, die een belangrijke rol in de voedselketen vormen en een filterfunctie vervullen.

Er zijn biljoenen radardieren in ons grachtenwater te vinden.

De gele bolletjes zijn colonies van ééncellige gouddieren, van de genus Synura.

Ook zijn er veel bacterieën te zien, maar die zijn moeilijker te identificeren.

Wat zijn de functies van de verschillende soorten microben in ons stadswater?

En wat hebben ze nodig om bij te dragen aan een betere waterkwaliteit en meer waterflora en fauna?

Oosterdok. Foto’s: Thijs de Zeeuw, Marjolijn Boterenbrood

Ecologische waterkwaliteit 2022 _heden

95

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

96 noorder ijplas

Noorder IJplas. Foto’s: Thijs de Zeeuw

Kijk nou toch!

Noorder IJ plas

2006 _2012

97

operationeel Hoewel dit een ouder project is in het portfolio, bevat het veel elementen die nu centraal in Van den Bergs met IOOR en BiodiverCITY. De Noorder IJplas gaat over bodemkwaliteit en ondergrond, zowel boven- als onderwater. Maar ook waterkwaliteit, biodiversiteit en circulariteit zijn belangrijke elementen in het ontwerp. Het project demonstreert een landschappelijke blik op een verdichtende stad, met ongebruikelijke, innovatieve oplossingen en lange termijn denken. Allen kenmerkend voor hoe Van den Berg tot op vandaag complexe stedelijke opgaven benadert.

De Noorder IJplas ligt tussen Amsterdam, Zaanstad en Oostzaan. De plas werd in de jaren ‘70 en ‘80 uitgegraven, onder andere voor de aanleg van de A10. Als diep waterlichaam was de biodiversiteit en natuurwaarde beperkt. Vlakbij bevond zich de grondbank van de gemeente, waar afgedankte grond uit bouwprojecten en straatwerkzaamheden gedumpt werd. De stad wist niet hoe ze van al die aarde af moesten komen.

Als hoofdontwerper in het project, heeft Joyce die twee problemen met elkaar verbonden. De grond uit het depot is ingezet om gefaseerd over een langer periode de Noorder IJ-plas ondieper te maken en natuurlijke oevers te creëren ten behoeve van de ecologische waarde en waterkwaliteit. Ook de bodemkwaliteit en belevingswaarde van het omliggende land is met een lange termijn strategie van grazende dieren (en motorcrossers) sterk verbeterd, doordat deze continue de grond omwoelen en het landschap een typerende pionierecologie behoudt.

Werkzaamheden zijn ongeveer 10 jaar geleden begonnen en deze foto’s zijn afgelopen zomer genomen. De Noorder IJ-plas is nu rijke ecologische omgeving geworden. Door het brakke water in de plas leven er bijzondere planten en dieren. Het is tegenwoordig zelfs een populaire duiklocatie.

Er zijn ook veel vogels te vinden. Met de ontwikkelingen van Haven-Stad en de ontwikkelingen in de Achtersluispolder aan de Zaanse zijde, ligt de plas straks midden in de stad.

projectomschrijving / Inpassing gronddepot en ecologische evolutie van Noorder IJplas locatie / Amsterdam-Noord opdrachtgever / Grond en Ontwikkeling (Gemeente Amsterdam) ontwerpteam / Joyce van den Berg (trekker), Maarten de Heij samenwerking / Waternet

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

Het Devies magazine 2039

Post fossiele dromen

Het Devies Magazine 2039

2017

99

tactisch Als inzending op de Post-Fossiel prijsvraag, werd het imaginaire Devies Magazine 2039 ontwikkeld. De krant is de voorpublicatie van het nieuws in 2039. De gebeurtenissen in de stad van 2039 vinden plaats in een wereld waarin fossiele grondstoffen geen plek meer hebben. Alles wat we op dit moment zien en gebruiken, heeft fossiele grondstoffen in zich. Wanneer dit wordt weggelaten, levert dit een leeg straatbeeld op. Om toch een beeld te schetsen van een post-fossiele wereld en post-fossiele openbaar ruimte, zijn een aantal uitgangspunten gehanteerd die verwerkt zijn in de verschillende stukken in de krant.

Bewustzijn: Mensen zijn zich direct bewust van hun energieverbruik.

De bewoners en bedrijven betalen de prijs voor de gebruikte energie en maken dit inzichtelijk in de producten die zij (ver)kopen.

De E-coin doet zijn intrede.

Cultuurhistorie: In de toekomstige stad is meer ruimte voor natuurlijke cultuur-historische waarden. In Nederland zijn dit water en wind.

Materiaalgebruik: Het gebruik van materialen neemt af en hergebruik neemt toe.

Er worden veel minder polymeren gebruikt.

Modulair en demontabel: Gebouwen en andere producten zijn demontabel en modulair.

Energie-uitwisseling: Functies in een stad versterken elkaar in hun energievoorziening.

Inclusief en complementair: Functies binnen gebouwen vullen elkaar aan, zijn inwisselbaar en versterken elkaar.

Hybride: Door tijd beter te gebruiken kan de waarde van grondstoffenstromen, oppervlaktes, kubieke meters enzovoort optimaal benut worden.

Vervolgens zijn er voor de thema’s Werken, Wonen, Mobiliteit, Consumeren en Recreatie specifiekere uitgangspunten en veranderingen beschreven.

Het doel van het Devies is om de lezer te prikkelen en de maatschappelijke verbeelding over een toekomst zonder fossiele brandstoffen te vergroten.

projectomschrijving / Inzending voor prijsvraag over de stad in een Post-Fossiel tijdperk opdrachtgever / Urban Futures Studio (UFS), Universiteit Utrecht ontwerpteam / Joyce van den Berg (trekker), Rosalie Begeer, Bas Kopper, Jannegien Luursema, Iruma Iruma Rodríguez, Sjors Onneweer, Sara van Vliet, Robert Younger. tentoonstelling / Stadhuis Gemeente Utrecht omvang / 5.000 bezoekers link / Post-Fossil City (postfossil.city) Post-Fossil City Exhibition -Grand Opening, June 22 2017 @ Stadskantoor, Utrecht | Flickr

gebieds ontwik

zame

keling

We kunnen de problemen simpelweg niet oplossen binnen hetzelfde systeem dat deze problemen heeft veroorzaakt. Daarvoor gaat er in de kern te veel mis.

Jessica den Outer

Als u dacht dat wetenschap zekerheid leverde -Nu, dan is dat gewoon uw fout.

Richard Feynman

Hoe vroeger je investeert, des te groter het rendement.

James aeckman

Hoofdstuktitle/ project

200x _heden

101

Duurzame gebiedsontwikkeling Voorafgaand aan de ontwikkeling van de Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte heeft Van den Berg een aantal gebieds­ ontwikkelings­­projecten gedaan in Haven-Stad, Amsterdam, waarbij de focus lag op duur­zaam­ heid. De complexiteit qua ruimtelijke inpassing en qua stakeholders van projecten als het Zaanstraat Emplacement en de N200Haarlemmerweg, laten zien hoe ervaren en vaardig Van den Berg is in het creëren van orde en draagvlak te midden van chaos en ogen­ schijnlijk tegenstrijdige belangen. Tijdens de verschillende projecten in Haven-Stad zijn de conceptuele zaadjes geplant voor de ontwikkeling van de IOOR, omdat de knelpunten tussen duurzaamheids­vraagstukken en de huidige werkwijze duidelijk naar voren kwamen.

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

102 Haven-Stad Ontwikkel­strategie

DUUR­ZAAM TRANSFOR MEREN

Haven-Stad Ontwikkel­strategie

2014 _2018

103

tactisch Haven-Stad in Amsterdam-West wordt getransformeerd van industriegebied naar stedelijk woonwerkgebied. In 2017 is hiervoor een ontwikkelstrategie opgesteld die later is vertaald in een ‘integraal raamwerk’ dat in 2021 is vastgesteld. Van den Berg was de trekker van de oorspronkelijke ontwikkelstrategie die de voorwaarden en gebiedsbrede opgaven beschrijft om Haven-Stad te kunnen ontwikkelen tot aantrekkelijke woonwerkgebied, met 40.000 tot 70.000 nieuwe woningen en 45.000 tot 58.000 arbeidsplaatsen. Opgedeeld in 12 deelgebieden en 5 fases, houdt de strategie rekening met de eigen kenmerken, kansen en risico’s van de verschillende deellocaties. De woningbouwprogrammering en financiële sturing vanuit grondexploitaties vinden in de loop van de tijd per deelgebied plaats. Het realiseren van hoge dichtheden met behoud van een gezond leefklimaat kan alleen als Haven-Stad goed bereikbaar is.

Omdat het huidig autonetwerk niet veel meer extra autoverkeer kan verwerken, is er een stapsgewijze ‘mobiliteitsshift’ voorzien naar hoogwaardig openbaar vervoer, fietsen en voetgangerverkeer.

Duurzame energiebronnen, zoals energie van het Afvalenergiebedrijf en warmte en koude uit het water van het IJ, liggen op steenworp afstand.

Bovendien zijn steeds meer bedrijven in het havengebied bezig met de circulaire economie. Dit biedt kansen voor Haven-Stad om koploper te zijn qua duurzaamheid en circulariteit.

projectomschrijving / Gebiedstransformatie van haven en industrie naar wonen en werken locatie / Amsterdam-West opdrachtgever / Ruimte en Duurzaamheid (Gemeente Amsterdam) ontwerpteam / Melanie August de Meijer, Joyce van den Berg (mede-trekker), Andreas Mulder, Joanna Stegenga-Rydlewska, Mirjam Verrijdt, Bart Vlaanderen (algemeen trekker Haven-Stad) omvang / 40.000 tot 70.000 nieuwe woningen, 45.000 tot 58.000 arbeidsplaatsen.

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

104

Haven-Stad Ontwikkel­strategie

2014 _2018

105

Het gebied van Haven-Stad wordt getransformeerd naar een gemengd hoogstedelijk leefmilieu, in een meng­ verhouding naar vloer­ oppervlak van 80% wonen en 20% niet-wonen.

Andere uitgangspunten: • In Haven-Stad zullen 40.000 tot 70.000 woningen worden gebouwd.

• De wijken in Haven-Stad krijgen een gemengde bevolkingssamenstelling, naar sociaaleconomische status, leeftijd en samenstelling van de huishoudens.

• Haven-Stad zal ruimte bieden aan 45.000 tot 58.000 arbeidsplaatsen.

• Bij de transformatie speelt het investeringsperspectief van de zittende bedrijven een voorname rol.

• In Haven-Stad wordt een maatschappelijk, cultureel en commercieel voorzieningenprogramma gerealiseerd dat past bij een hoogstedelijk leefmilieu.

• Haven-Stad krijgt een gebiedsverbindend, kwalitatief hoogwaardig netwerk van groen-blauwe ruimtes en structuren, volgens de Amsterdamse Referentienorm.

• In Haven-Stad wordt prioriteit gegeven aan fietsers en voetgangers en er wordt ingezet op hoogwaardige, fijnmazige OV-infrastructuur (bus, tram en metro).

• Haven-Stad loopt voorop op het gebied van duurzaamheid en circulariteit.

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

106 Haalbaarheidsstudie Verplaatsing Zaanstraat emplacement (MIRT)

Modellen verplaatsing Zaanstraat emplacement naar emplacement Westhaven

PASSEN EN PUZZE LEN

Haalbaarheidsstudie verplaatsing Zaanstraat emplacement (MIRT)

2015 _2016

107

strategisch Binnen de grotere gebiedsontwikkeling van Haven-Stad zijn een technische haalbaarheidsstudie en een MIRT-traject gedaan om te kijken of het treinemplacement aan de Zaanstraat verplaatst kon worden naar de Westhaven. Het gebied, dat vooral bestaat uit verhoogd gelegen sporen, vormt de cruciale schakel tussen de Spaarndammerbuurt en het Westerpark. De ligging en de goede OV-, fiets- en voetverbindingen maken dit een goede locatie voor het bouwen in hoge dichtheid. De complexiteit van het project was hoog vanwege de grote hoeveelheid asseteigenaren en betrokken autoriteiten: gemeente Amsterdam, NS, ProRail, NedTrain, Ministerie Infrastructuur en Mobiliteit en het Havenbedrijf Amsterdam.

Het emplacement beslaat de activiteiten van NedTrain en de opstelplekken voor reizigerstreinen. Uitplaatsing van de huidige functies kan de ruimtelijke barrière verkleinen en een betere aansluiting creëren tussen de Spaarndammerbuurt, Westerpark en Sloterdijk. Tegelijkertijd heeft de spoorsector plannen die betrekking hebben op de emplacementen en de spoorlogistiek in en om Amsterdam, zoals het Programma Hoogfrequent Spoor (PHS). De kern van de studie omvat drie scenario’s voor de verplaatsing naar het emplacement Westhaven, waarbij ook ingegaan wordt op de financiële gevolgen.

projectomschrijving / Haalbaarheidsstudie voor het MIRT van Ministerie I&W locatie / Amsterdam-West opdrachtgever / Ruimte en Duurzaamheid, Gemeente Amsterdam ontwerpteam / Joyce van den Berg (trekker), Carlijn Klomp, Andreas Mulder samenwerking / Ministerie van Infrastructuur & Waterstaat, Nederlandse Spoorwegen, ProRail

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

108

Haalbaarheidsstudie verplaatsing Zaanstraat emplacement naar emplacement Westhaven (MIRT)

De verschillende scenario’s die uit de haalbaarheidsstudie gekomen zijn, vormen een uitvergroting van de behoeftes en belangen van de verschillende stakeholders en verbeelden hoe verschillende manieren van uitplaatsing van het emplacement ruimte kan bieden voor nieuwe (duurzaamheid) ambities.

200x _heden

109

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

110 Studie Circulaire Economie Zaanstraat Emplacement

kring lopen

Studie circulaire economie Zaanstraat emplacement

2016

111

strategisch Gemeente Amsterdam wil dat de stad in 2030 vijftig procent minder nieuwe grondstoffen gebruikt en dat de stad in 2050 honderd procent circulair is. Als praktische stap om deze ambities te realiseren is in Havenstad voor de transformatie van het Zaanstraat Emplacement een studie gedaan voor de potentie van circulariteit, waarvan Van den Berg de projectleider was. De studie kijkt naar welke materialen er vrijkomen in verschillende fases van de transformatie van het gebied. Ook is er onderzocht hoe de bodem op natuurlijke wijze gesaneerd kan worden.

projectomschrijving / Studie circulaire aanpak Zaanstraat emplacement locatie / Amsterdam-West opdrachtgever / Ruimte en Duurzaamheid (Gemeente Amsterdam) ontwerpteam / Joyce van den Berg (trekker), Martijn Veentra omvang / 8,5 hectare

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

112

Studie circulaire economie Zaanstraat emplacement

De studie kijkt zowel naar de economische als de ecologische aspecten van materialen en grondstoffen.

Ook de financiële component is schematisch in kaart gebracht.

2016

113

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

114 Haarlemmerweg /N200

SAMEN KOM JE VERDER

Haarlemmerweg / N200

2016 _2018

115

operationeel Haarlemmerweg -N200 De N200 is een hoofdader om de stad in en uit te komen aan de westzijde van Amsterdam, maar het vormde ook een grote barrière tussen de bestaande en toekomstige wijken eromheen. De herprofilering en herinrichting van de Haarlemmerweg-N200 valt ook onder Haven-Stad. Dit MIRT-traject was een extra complex project vanwege de verschillende asseteigenaren: Gemeente Amsterdam, Rijkswaterstaat, Waternet en Stadsregio. De weg zelf is van Rijkswaterstaat, de bomen en het groen van de gemeente, en de drinkwater hoofdleiding vanuit de duinen die vervangen moest worden is van Waternet. Ongebruikelijk in dit project is dat Rijkswaterstaat akkoord is gegaan met het verlagen van de maximum­snelheid op de N200 van 70 naar 50 km per uur. Hierdoor is de oversteek­baarheid tussen Haven-Stad en Amsterdam West aanzienlijk vergroot.

Het meest uniek aan dit project, waarbij Van den Berg in de lead was vanuit ontwerp, is dat de afstemming tussen de stakeholders zodanig goed georganiseerd was, dat het geleid heeft tot één vormgevingsdocument met één financiële constructie en één gezamenlijke aanbesteding vanuit meerdere eigenaren.

projectomschrijving / Herinrichting hoofdontsluitingsweg als stadsstraat en vervanging primaire drinkwaterleiding locatie / Amsterdam-West opdrachtgever / Grond en Ontwikkeling, Gemeente Amsterdam ontwerpteam / Rosalie Begeer, Joyce van den Berg (trekker), Mohamed el Faghloumi, Simon Sprietsma, Robert Younger omvang / lengte van 4 kilometer

De Haarlemmerweg en N-200 is een belangrijke groene ader de stad in geworden.

Joyce van den Berg werk / work strategisch tactisch operationeel

116

Haarlemmerweg / N200

Ruimtelijk technische uitdagingen waren onder andere het vergroten van de oversteekbaarheid van de Haarlemmerweg voor verschillende verkeersstromen op een overzichtelijke manier.

Evenals het vervangen en inpassen van de nieuwe drinkwater hoofdleiding vanuit de waterleidingduinen naar de stad, een leiding van aanzienlijke omvang.

2016 _2018

117

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

118

Hoofdstuktitle/ project

2016 _2018

119

Vanuit de MIRT Sloterdijk en het vormgevingsdocument zijn deze uitgangspunten voor een stedelijke weg opgesteld:

• Haarlemmerweg/ N200 als groene corridor door de stedelijke omgeving; • Rustig wegbeeld; • Versterking van continuïteit van onderdoorgangen; • Verweving van stedelijke weefsel tussen de zuidzijde van de Haarlemmerweg en de het stedelijke weefsel aan de noordzijde van de Haarlemmerweg/vaart; • Eindbeeldkwaliteit in elke fase en ruimte van doorgroei.

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

120 Herinrichting titel echtx Molenwerf

VER BINDEN voor mens en dier

Herinrichting Molenwerf

2015 _2016

121

operationeel De herinrichting van Molenwerf was oorspronkelijk alleen een vervangingsopgave, met de opdracht vanuit Stadsregio om een extra tramhalte te realiseren. Dankzij het slim combineren van financiële middelen is het mogelijk geworden om meer kwaliteit toe te voegen, voor mens en dier. Het ecologische knelpunt naast de Brettenzone is met de herinrichting opgeheven door de ecologische waarde door te trekken en in een stedelijke context vorm te geven. Tegelijkertijd is sluipverkeer dat veel overlast veroorzaakte onmogelijk gemaakt door de betreffende aangelegen straat af te waarderen. Qua beleving is Molenwerf vormgegeven als een verlengde van het Westerpark, met soortgelijke materialisering en beplanting. Al met al is er een subtiel maar waardevol nieuw evenwicht van mobiliteitsvormen en verbindingen ontstaan bij Molenwerf.

projectomschrijving / Van knelpunt naar verbinding voor mens en dier met een ecologische tramhalte locatie / Amsterdam-West opdrachtgever / Grond en Ontwikkeling (Gemeente Amsterdam) ontwerpteam / Joyce van den Berg (trekker), Mohamed el Faghloumi, Mark van Vilsteren samenwerking / Metro en Tram, Stadsregio omvang / 2 hectare

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

122

Herinrichting Molenwerf

Zoals te zien in de plattegrond en legenda, is de materiaal- en plantkeuze van de herinrichting sterk geïnspireerd op het Westerpark. Als fietser doorkruis je het groen en als wandelaar of tramreiziger kun je zelfs de konijnen tellen als je even gaat zitten op één van de houten doorlopende banken.

2015 _2016

123

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

124 AmstelschEg a9

ONZICHT BAAR GROEIEN

Amstelscheg A9

2015 _2016

125

operationeel De groene bufferzone van de Amstelscheg aan de zuidzijde van Amsterdam wordt doorkruist door de A9, die zich samenvoegt met de A2. Onderdeel van de ontwikkeling van de kop van de Amstelscheg, was een verbreding van de A9. Enerzijds betekent dit een verbreding van dit lineaire element in het landschap, en anderzijds moet ook de verplichte en benodigde infrastructuur ingepast worden in de groene omgeving. Door de verhoogde ligging van de A9 heeft het een forse invloed op de beleving van het polderlandschap. De verbreding was een goed moment om aandacht te besteden aan een zorgvuldige inpassing in het landschap.

Door ervoor te zorgen dat de A9 opgaat in het landschap wordt de impact van de ingreep geminimaliseerd. Daarom is er gekozen voor een natuurlijke kleurstelling die aansluit bij het landschap. De grootste uitdaging was het ontwerp van het ‘verzorgstation’, een combinatie van een tankstation met winkels, eetgelegenheden en uitrustmogelijkheden. Gemeente Amsterdam heeft uiteindelijk samen met Ouderamstel en Rijkswaterstaat een ‘Klant Eisen Specificatie’ gemaakt voor de inpassing van de snelweg.

projectomschrijving / Inpassing verbreding A9 in de kop van de Amstelscheg locatie / Amsterdam, Amstelveen en Ouderkerk aan de Amstel opdrachtgever / Gemeenten Amsterdam, Amstelveen en Ouderkerk aan de Amstel ontwerpteam / Joyce van den Berg (trekker), Ed Buijs, Martijn Veentra samenwerking / Rijkswaterstaat, Ouderkerk aan de Amstel omvang / 100 hectare

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

126

Amstelscheg A9

2015 _2016

127

Een goede ruimtelijke en visuele inpassing van de A9 en het verzorgstation is bereikt door een zorgvuldige studie van hoogteverschillen, materialisatie en beplanting.

Geluidswering noordzijde

Joyce van den Berg werk / work

strategisch tactisch operationeel

128

Amstelscheg A9

Onderdoorgang stedelijk - landschappelijk [Amstel]

In het ontwerpproces zijn verschillende ontwerp­ varianten verkend. Daarbij was het ontdekken van de ‘nee’s’ even belangrijk als de ‘ja’s’.

Het vaststellen van ongewenste snelwegprofielen en geluids­ barrières heeft bijgedragen aan het vinden van de gewenste oplossingen.

2015 _2016

129

Joyce van den Berg werk / work

130

Illustratieverantwoording p.2 Joyce. Foto: Architecture Workroom Brussels p.5 Innovatietheorie van Rogers p.6 Big, Small, Inside, Outside story tactic. Bron: Pipdecks p.7 National Aeronautics and Space Administration (NASA) p.10 Joyce van den Berg, Ege Dosemeci AI: ChatGPT, DALL-E, Soundful (bewerkt met Bandlab), Uberduck. p.16/ p.17 Amstelkade. Foto: Nico Bick Amstel. Foto: Marina Vasarini Lopes Amstel. Foto: Joyce van den Berg Oosterpark. Foto: Ingrid Oosterheerd Hoek Middenweg/ Kamerlingh Onneslaan. Foto: Ingrid Oosterheerd Raadhuisstraat. Foto: Joyce van den Berg Zeilbrug. Foto: Alphons Nieuwenhuis p.18/ p.19/ p.20/ p.21/ p.22/ p.23 Kaarten en tekeningen: Joyce van den Berg, Eliane Beyer, Sofia Arrias Bittencourt, Sten Camps, Anne-Marije van Duin, Tohid Korse, Eric Kraak, Hans van der Made, Bob Mantel, Szymon Michalski, Ingrid Oosterheerd, Alessandra Riccetti, Basia van Rijt, Richard Ruijtenbeek, Maki Ryu, Nadine Schiller, Marina Vasarini Lopes, Chong Yao p.24/ p.25/ p.26/ p.27 Publicatie. Foto: Joyce van den Berg Kaarten en tekeningen: Joyce van den Berg, Eliane Beyer,

Sofia Arrias Bittencourt, Sten Camps, Anne-Marije van Duin, Tohid Korse, Eric Kraak, Hans van der Made, Bob Mantel, Szymon Michalski, Ingrid Oosterheerd, Alessandra Riccetti, Basia van Rijt, Richard Ruijtenbeek, Maki Ryu, Nadine Schiller, Marina Vasarini Lopes, Chong Yao p.28/ p.29 IOOR in het kort.

Foto: Joyce van den Berg Kaarten en tekeningen: Joyce van den Berg, Hans van der Made, Ingrid Oosterheerd, Joseph Plateau grafisch ontwerpers p.30 Tekeningen: Nick Gordon, Joep Hövels, Marek Minor, Bart Ros, Dominique Vosmaer p.31 Tekeningen: Dominik Alois Lukkes, Thijs Asselbergs, Mauric Bohle, Susan Jayne Carruth, Jessica Crow, Else Dekker, Laura Høgh, Kasper Guldager Jensen, Qi Gao, Peter Luscuere, Florian Markus, Hans Munk, Kåre Poulsgaard, Mauro Parravicini, p.32/ p.33 Parametrisch ontwerpen 3D-beelden: Louis van Amerongen, Joyce van den Berg, Ege Dosemeci, Alessandra Riccetti Tekeningen 3D-geprinte maquette: Joyce van den Berg, Studio1op1 p.34/ p.35 Grafiek: Joyce van den Berg, Ege Dosemeci, Ceciel Jubitana p.36/ p.37 Schema: Maria Baeva, Joyce van den Berg, Chong Yao p.38/ p.39/ p.40/ p.41/ p.42/ p.43/ p.44/ p.45/ p.46/ p.47 Amsterdam-Zuidoost, gebied

Amstel-Stad. Foto: Your Captain Kaarten en tekeningen: Joyce van den Berg, Sofia Arrias Bittencourt, Sten Camps, Anne-Marije, Emma Diehl, van Duin, Tohid Korse, Eric Kraak, Hans van der Made, Bob Mantel, Szymon Michalski, Alessandra Riccetti, Basia van Rijt, Richard Ruijtenbeek, Maki Ryu, Nadine Schiller, Marina Vasarini Lopes, Chong Yao

p.70/ p.71/ p.72/ p.73 Philharmonie, Haarlem.

Foto’s: Henri Blommers Kanaalweg, Utrecht. Foto’s: Architecture Workroom Brussels Stadhuisplein, Amersfoort.

Foto’s: Architecture Workroom Brussels Kaarten en tekeningen: Architecture Workroom Brussels

p.48/ p.49/ p.50/ p.51 Foto’s: Beeldbank Amsterdam en medewerkers van Ruimte en Duurzaamheid, Gemeente Amsterdam Kaarten en tekeningen: Joyce van den Berg, Nadine Schiller, Maki Ryu, Anastasija Dukic, Anne-Marije van Duin, Carolina Rodrigues Martinho, Marina Vasarini Lopes, Alessandra Riccetti, Sofia Arrias Bittencourt

p.74/ p.75 Kaarten, tekeningen, 3dgraphics en foto’s: Joyce van den Berg, Rixt Hofman, Szymon Michalski, Maki Ryu

p.52/ p.53/ p.54/ p.55/ p.56/ p.57 Kaarten en tekeningen: Joyce van den Berg, Alessandra Riccetti, Constanza Gomez Guzman, Maki Ryu, Li Zhiyu, Maria Baeva, Lujia Zhu, Alex Pixley, Mirjam Koevoet, Boto van der Meulen, Marina Vasarini Lopes p.58/ p.59/ p.60/ p.61/ p.62/ p.63/ p.64/ p.65/ p.66/ p.67 Wallengebied. Foto: fotograaf van Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Kaarten, tekeningen en 3d- graphics: Joyce van den Berg, Alessandra Riccetti, Clara Rodriguez Benz, Ege Dosemeci, Shivani Handa, Ishita Lalitkumar Agrawal, Kool, Maarten, Axel Ottar p.68/ p.69 Bospolder-Tussendijken.

Foto’s: David al Bazzaz

p.76/ p.77/ p.78/ p.79/ p.80/ p.81/ p.82/ p.83 Damrak, Amsterdam.

Foto: Alphons Nieuwenhuis Publicatie, Rotterdam.

Foto: nai010 publishers, 2021 Tekeningen: Louis van Amerongen, Joyce van den Berg, Eliane Beyer, Alicia Sanchez Fonseca, Constanza Gomez Guzman, Jean Carlos Ocampo Cantillo, Rosita Hemelaar, Alessandra Riccetti, Chong Yao, Lujia Zhu and Marina Lopes Vasarini p.84/ p.85 Schema: Maria Baeva, Joyce van den Berg, Chong Yao p.86/ p.87 Filmposter Onder Het Maaiveld.

Foto: EMS FILMS ARTIS-Groote Museum.

Foto: Marjolein Vinkenoog Still uit 3D-kunstwerk: Jaehun Park Monsters Hidden Biodiversity. Foto’s: Naturalis Biodiversity Center p.88/ p.89/ p.90/ p.91 Gedichten en tekeningen: Stadsdichter Marjolijn van Heemstra, Joseph Plateau grafisch ontwerpers (Eliane Beyer)

Illustratie verantwoording

p.92/ p.93/ p.94/ p.95 Oosterdok, Amsterdam.

Foto’s: Thijs de Zeeuw, Marjolijn Boterenbrood Microscoopbeelden: Mas Jansma 3D-beelden: Joyce van den Berg, Ege Dosemeci p.96/ p.97 Noorder IJplas. Foto’s: Thijs de Zeeuw, Koen Wonders p.98 Utrecht Gemeentehuis. Foto’s: Joyce van den Berg, Sjors Onneweer Amsterdam demonstratie.

Foto: Joyce van den Berg p.102/ p.103/ p.104/ p.105 Luchtfoto: Google Earth Kaart: Melanie August de Meijer, Joyce van den Berg, Andreas Mulder, Joanna Stegenga Rydlewska, Bart Vlaanderen p.106/ p.107/ p.108/ p.109 3D-beeld : Joyce van den Berg, Andreas Mulder Kaart en Tekeningen: Joyce van den Berg, Mohammed Flaghloumi, Carlijn Klomp, Andreas Mulder, Paul Südkamp p.110/ p.111/ p.112/ p.113 Tekeningen: Joyce van den Berg p.114 / p.115/ p.116/ p.117/ p.118/ p.119 Haarlemmerweg/ N200.

Aanleg Foto’s: Alexander de Baar, Rene Castelijn, Rob Faase, Hetty Fentener van Vlissingen, Ingrid Koenen, Maryke Oor, Gerrit Serne, Peter Vreeswijk Haarlemmerweg/ N200. Foto’s: Joyce van den Berg Tekeningen: Joyce van den Berg, Mohamed el Faghloumi, Simon, Sprietsma, Rosalie Begeer, Robert Younger p.120/ p.121/ p.122/ p.123 Molenwerf. Foto’s: Joyce van den Berg Kaart: Joyce van den Berg, Mohamed el Faghloumi, Mark van Vilsteren

p.124/ p.125/ p.126/ p.127/ p.128/ p.129 Luchtfoto: Google Earth Kaart, tekeningen en 3D-visualisaties: Joyce van den Berg, Martijn Veenstra p.132 Stadstimmertuin. Foto: Ingrid Oosterheerd

131

Joyce van den Berg werk / work

Colofon Concept Joyce van den Berg Tekst & redactie Joyce van den Berg, Alex Pixley Vormgeving Joseph Plateau grafisch ontwerpers (Eliane Beyer)

strategisch tactisch operationeel

© 2024 Joyce van den Berg.

Voor publicatie (digitaal of gedrukt) uit deze uitgave is voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur verplicht (graag contact opnemen via Joyce.van.den.

Berg@amsterdam.nl).

Dit geldt ook voor het beeld­­materiaal, in verband met auteursrecht dient direct met recht­hebbenden contact opgenomen te worden (zie illustratieverantwoording).

Belanghebbenden die niet konden worden achterhaald, worden verzocht contact op te nemen met Joyce van den Berg.

132

Dit is een verkorte versie.

In de uitgebreide publicatie zijn ook de hoofdstukken ‘Landschap in samenhang’, ‘Inrichting Openbare Ruimte’, ‘Traumalandschap’ en ‘One of a kind’ opgenomen.

Joyce van den Berg (links) en Alessandra Riccetti (rechts) aan het werk met de Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte.

JOYCE VAN DEN BERG KAREL DOORMANSTRAAT 149-2 1055 VE AMSTERDAM NL T + 31 (0)6 53257546 E JOYCE.VANDENBERG@GMAIL.COM