4.5. Przeciw dyktatowi. Wersja 2013

autorzy Koncepcji… z 2008 roku zdają sobie sprawę z roli tego szybko rozwijającego się regionu w ewentualnym podniesieniu poziomu rozwojowego Syberii i Dalekiego Wschodu, a także z konieczności wzmocnienia Szanghajskiej Organizacji Współpracy i partnerstwa w ramach ASEAN, jednak nie ma w tej wersji dokumentu wzmianki o perspektywie zmiany wektora poszukiwań partnera strategicznego.

Brzmienie kolejnej Koncepcji…, zatwierdzonej prezydenckim dekretem z 20 lutego 2013 roku358, zawiera już pewne modyfikacje tego stanowiska. W dokumencie tym, podzielonym na 104 punkty, bardziej dobitnie niż w poprzednich zaznaczona jest struktura celów państwa, wśród których wymienia się: zapewnienie bezpieczeństwa państwa, stworzenie sprzyjających warunków dla dynamicznego wzrostu gospodarczego, wsparcie kursu zmierzającego do ogólnoświatowego pokoju, kształtowanie stosunków dobrosąsiedzkich, rozwój dwustronnych stosunków równoprawnego partnerstwa, wzmocnienie pozycji handlowej Rosji na rynkach światowych, wszechstronną obronę praw i interesów obywateli rosyjskich i Rosjan za granicą, wzmocnienie pozycji języka rosyjskiego na świecie, wspomaganie rozwoju konstruktywnego dialogu między cywilizacjami (pkt 4). W związku z faktem wzrostu cywilizacyjnej tożsamości, głównie na Bliskim Wschodzie i w Maghrebie, autorzy Koncepcji… z 2013 roku zwracają uwagę na niedopuszczalność narzucania innym cywilizacjom własnej hierarchii wartości, może ono bowiem owocować reakcją w postaci ksenofobii, nietolerancji i powstaniem sytuacji konfliktowych (pkt 14).

W interesującej nas kwestii poszukiwania partnera strategicznego dokument oferuje zdecydowany priorytet obszarowi państw WNP, co podkreśla się wyraźniej niż w poprzednich koncepcjach. Rosja zamierzała aktywnie wspierać proces integracji eurazjatyckiej poprzez przekształcenie Eurazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej (Евразийское экономическое сообщество) w Eurazjatycką Unię Gospodarczą (Евразийский экономический союз) i podejmowanie kroków w kierunku pogłębiania i doskonalenia mechanizmów prawnych Unii Celnej oraz Jednolitej Przestrzeni Gospodarczej (pkt 48 g). Także o Ukrainie mówi się jako o „priorytetowym partnerze w WNP”, którego podłączeniu się do procesów integracyjnych należy sprzyjać (pkt 48 d). Warto zwrócić uwagę, że tekst tej wersji Koncepcji… powstawał w momencie pełni władzy Janukowycza i Azarowa na Ukrainie, kilka miesięcy przed ogło-

358 Концепция внешней политики Российской Федерации утверждена Президентом Российской Федерации В.В. Путиным 12 февраля 2013 г., Совет Безопасности РФ, http:// www.scrf.gov.ru/documents/2/25.html (dostęp: 15.08.2015).

szeniem zamiaru podpisania umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską na szczycie wileńskim pod koniec grudnia 2013 roku. Wyraźne novum stanowi deklaracja umieszczenia na liście priorytetów wsparcia dla powstania Republiki Abchazji i Republiki Osetii Południowej jako współczesnych państw demokratycznych. Deklaruje się też zamiar wzmocnienia ich pozycji międzynarodowej, bezpieczeństwa oraz sfery ekonomiczno-socjalnej (pkt 51).

O priorytetowości w stosunkach dwustronnych mówi się również w odniesieniu do państw europejskich i całego regionu atlantyckiego, z którymi Rosję łączą głębokie więzi cywilizacyjne (pkt 54). Wciąż roztaczana jest wizja jednolitej przestrzeni gospodarczej i „humanistycznej” (экономическое и гуманитарное пространство) od Atlantyku po Pacyfik (pkt 56). Rosja traktuje Unię Europejską jako głównego partnera z punktu widzenia stosunków handlowych i jednego z najważniejszych w sferze politycznej. Rosjanie deklarują realizację inicjatywy „Partnerstwo dla modernizacji” oraz partnerstwa energetycznego w celu stworzenia jednolitego kompleksu energetycznego Europy na bazie ścisłej realizacji umów dwustronnych. Zadaniem perspektywicznym ma być stworzenie jednolitego rynku rosyjsko-unijnego. Wciąż ważnym i niespełnionym zamiarem pozostaje zniesienie obowiązku wizowego dla krótkotrwałych wizyt obywateli obu obszarów (pkt 57). Co ważne jednak, nie używa się już określenia „partnerstwo strategiczne”, lecz mówi się jedynie o obustronnie korzystnych związkach z państwami UE, głównie z Niemcami, Francją, Włochami i Holandią. Autorzy projektu mają nadzieję, że podobny charakter będzie można nadać stosunkom z Wielką Brytanią (pkt 60).

O Stanach Zjednoczonych dokument wyraża się w chłodnym tonie. Mowa jest o konieczności wypracowania dialogu opartego na solidnym fundamencie ekonomicznym w postaci równoprawnej, niedyskryminacyjnej współpracy. W kwestiach obronnych Rosja rości sobie prawo do żądania gwarancji, że budowa globalnego systemu obrony przeciwrakietowej USA nie będzie wymierzona w rosyjskie siły powstrzymywania ataku jądrowego (pkt 70).

Po raz pierwszy pojawia się także zapis o konieczności wzmocnienia współpracy w regionie Arktyki. Podkreśla się dążenie do stworzenia bazy traktatowej pozwalającej na określenie granic szelfu kontynentalnego w regionie arktycznym, jak również narodowego transportu Rosji w Arktyce, otwartego dla statków innych państw (pkt 73).

W odniesieniu do państw azjatyckich zaszła poważna zmiana, bowiem do dotychczasowych założeń doszło sformułowanie „opartego na zaufaniu równoprawnego partnerstwa i strategicznego współdziałania” (равноправное доверительное партнертсво и стратегическое взаимодействие) z Chinami, zwłaszcza jeśli weźmie się pod uwagę zgodność poglądów na wiele kluczowych problemów polityki światowej (pkt 80).

Jeszcze lepiej rozpoczyna się punkt poświęcony Indiom, w których przypadku mowa jest o pogłębianiu „uprzywilejowanego strategicznego partner-

stwa” poprzez długoterminowe umowy. Rosja wyobraża sobie dalszy rozwój mechanizmu efektywnej i korzystnej dla wszystkich stron współpracy w ramach trójkąta Rosja–Indie–Chiny. W kwestii Półwyspu Koreańskiego Koncepcja… wyraźnie obstaje przy wizji tego obszaru jako strefy bezatomowej. Mimo to Rosja pragnie budować przyjazne stosunki z KRLD na równi z Republiką Korei i służyć pomocą w dialogu obu państw. Wśród innych państw wyróżniono w dokumencie Wietnam i Mongolię (pkt 81–84).

W odniesieniu do państw bliskowschodnich i północnoafrykańskich mowa jest o dążeniu do zaprowadzenia pokoju w regionie na podstawie zasady suwerenności oraz integralności terytorialnej podmiotów tam się znajdujących. W zrównoważonym tonie utrzymane są wypowiedzi o irańskim programie atomowym, co do którego, zdaniem autorów dokumentu, potrzebne są stopniowe kroki na drodze do pogłębiania dialogu i konsekwencja w stosowaniu zasady nieproliferacji broni jądrowej. Z tekstu dowiadujemy się także, że Rosję niepokoi perspektywa wyprowadzenia wojsk koalicji z Afganistanu, które może być groźne dla stabilności nie tylko Rosji, ale także niektórych innych państw WNP (pkt 88–91).

W Koncepcji… wymienia się ponadto region Ameryki Łacińskiej jako obszar o wzrastającym znaczeniu. Szczególnie wyróżniona zostaje Brazylia jako przedmiot „strategicznej współpracy” w ramach BRICS (pkt 92–93). W odniesieniu do Afryki brak nowych propozycji: współpraca miałaby opierać się nie tylko na stosunkach dwustronnych, ale też na partnerstwie z Unią Afrykańską i organizacjami subregionalnymi (pkt 94).

Próbując podsumować ton Koncepcji… z lutego 2013 roku z punktu widzenia wyboru geostrategicznej opcji, można bez trudu zauważyć, że wprowadza ona zasadnicze modyfikacje w porównaniu z poprzedniczkami mimo zachowania niektórych założeń. Do stałych elementów wszystkich wersji Koncepcji… można zaliczyć:

– priorytetowe traktowanie obszaru WNP, co raczej nie może dziwić ze względu na geograficzną bliskość i głębokie więzi historyczne, a także proporcjonalnie duże możliwości samodzielnego oddziaływania w tym regionie; – pragnienie ułożenia pozytywnych stosunków z państwami europejskimi, zwłaszcza w dziedzinie wymiany handlowej oraz ruchu ludności; – uznanie istotnej roli Stanów Zjednoczonych i NATO jako kluczowych graczy w polityce międzynarodowej; – dążenie do budowy świata pozbawionego tradycyjnych podziałów politycznych i gospodarczych, otwarcie granic dla przepływów gospodarczych, niedyskryminacja w handlu;

– obstawanie przy zasadzie suwerenności oraz nieingerencji w sprawy wewnętrzne państw; – dążenie do przezwyciężenia konfliktów na Bliskim Wschodzie, szczególnie konfliktu izraelsko-arabskiego, oraz dążenie do dialogu z państwami muzułmańskimi; – umieszczanie partnerów latynoamerykańskich oraz afrykańskich na końcu listy zainteresowań.

Ewolucja koncepcji polityki zagranicznej Rosji doprowadziła jednak do istotnych zmian w porównaniu z wersją wyjściową, a ich kierunek nie jest trudny do określenia, sprowadzając się do kilku prawidłowości:

– coraz głębszego podkreślania strategicznej dla Rosji roli państw WNP, owocującego ostatecznie postulatem jak najściślejszej integracji eurazjatyckiej; – coraz wyraźniejszego spadku Stanów Zjednoczonych w hierarchii bliskości i perspektyw partnerstwa; – przeistaczania się Unii Europejskiej z roli strategicznego partnera w przedmiot pragmatycznej wymiany; – wzmacniania wizji świata multipolarnego; – coraz wyraźniejszego definiowania sprzeciwu wobec rozszerzania

NATO i ekspansji jego infrastruktury; – wzmacniania nacisku na rolę różnorakich organizacji międzynarodowych w budowaniu dialogu międzynarodowego; – narastania krytyki wobec jednostronnych działań Zachodu w różnych regionach świata.

Witold Rodkiewicz słusznie podkreśla, że Koncepcja… z roku 2013 wręcz wskazuje Zachód jako źródło problemów: jego polityka gospodarcza odpowiada za kryzys światowy, polityka bezpieczeństwa realizowana poprzez działania jednostronne destabilizuje świat i prowokuje islamski radykalizm, wreszcie – używanie soft power wobec innych regionów manipuluje świadomością społeczną mas, narzucając im obce ich cywilizacjom wartości359. W podobnym duchu utrzymany jest tekst Doktryny wojskowej FR z roku 2014, gdzie w punkcie 12 (ppkt a), czyli na pierwszym miejscu listy zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa, znajduje się wzrost potencjału NATO, nadanie mu funkcji globalnych oraz przybliżanie jego infrastruktury do granic Federacji360 .

359 Rodkiewicz W., Koncepcja polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Analizy OSW, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2013-02-20/koncepcja-polityki-zagranicznej-federacji-rosyjskiej (dostęp: 20.02.2013). 360 Военная доктрина Российской Федерации, утверждена Президентом Российской Федерации В.В. Путиным, опубликовано: 30 декабря 2014 г. в «Российской Газете», Федеральный выпуск № 6570.

Gdyby prześledzić ton zmian w wymienionych dokumentach, można by się w pewnej mierze zgodzić z Christianem Thorunem, że rosyjskie myślenie koncepcyjne zmieniało się przed zakończeniem drugiej kadencji Władimira Putina trzykrotnie. Najpierw, jak sugeruje badacz, w latach 1992–1994 mieliśmy do czynienia z ideami liberalnymi, potem z realizmem geopolitycznym (1994–2000), pragmatycznym realizmem geoekonomicznym (2000–2004), wreszcie z kulturowym realizmem geostrategicznym (2004–2007)361. Kolejne lata, jak się wydaje, prowadziły natomiast Rosję ku najbardziej klasycznej formie realizmu. Trudno nie zauważyć, że ton dokumentów w coraz większym stopniu przeniknięty jest niepokojem o los Rosji i całego świata, chociaż w porównaniu z okresem jelcynowskim liczba konfliktów w bezpośrednim otoczeniu Rosji raczej nie wzrastała.

Najbardziej oczywistym rysem ewolucji oficjalnej koncepcji polityki zagranicznej Rosji jest wzrastająca obawa przed NATO i kontestacja polityki zachodniej. Ta miałaby być odpowiedzialna za większość zła na świecie: powodować destabilizację w sferze bezpieczeństwa, ubóstwo w krajach Trzeciego Świata, wreszcie – kulturową agresję (obcą, jak wiadomo, rosyjskiemu doświadczeniu historycznemu).

Rosja, podobnie jak było to w okresie radzieckim, w swych oficjalnych dokumentach i wypowiedziach polityków chętnie skłaniała się do pluralizacji dialogu międzynarodowego poprzez uwydatnianie roli organizacji międzynarodowych, takich jak Unia Afrykańska (dawniej Organizacja Jedności Afrykańskiej), Organizacja Współpracy Islamskiej, SzOW, BRICS etc. Wszystko to miało i nadal ma na celu zniwelowanie dominacji NATO, czy szerzej, struktur euroatlantyckich, dla których pozostałe organizacje, w tym przede wszystkim ONZ z jej Radą Bezpieczeństwa, w której Rosja ma status członka stałego obdarzonego prawem weta, mają być osłabiającą je alternatywą. Powstaje oczywiście pytanie o perspektywy międzynarodowe dla państwa, którego narastającym idée fixe jest działanie przeciwko najpoważniejszemu czynnikowi w stosunkach międzynarodowych, którego hipotetyczny brak na światowej scenie nie został jeszcze teoretycznie rozpatrzony.

361 Thorun Ch., Explaining Change in Russian Foreign Policy…, s. 28.