4.2. Punkt wyjścia: radosny atlantyzm. Wersja 1993

1. Model okcydentalistyczny (westernism, западничество), zwany w innych źródłach atlantyzmem: – We wcześniej występującej wersji „socjaldemokratycznej”, reprezentowanej przez Gorbaczowa, Rosja miała być państwem, którego interesy są w znacznej mierze, choć nie całkowicie, zbieżne z interesami innych państw; największe problemy miałyby wynikać z naruszania praw człowieka, w tym pluralizmu kulturowego. – W nieco późniejszej wersji „liberalnej”, promowanej przez Kozyriewa, Rosja miałaby być częścią świata zachodniego, z którym powinna się w pełni zintegrować. Problemem Rosji byłby raczej wpływ państw niedemokratycznych. 2. Model etatystyczny (statism, государственничество):

W modelu etatystycznym, reprezentowanym m.in. przez Primakowa, państwo rosyjskie jest suwerenne, ma swoiste dla siebie interesy, jest też potęgą gwarantującą stabilność ładu międzynarodowego. Największym wyzwaniem pozostają wewnętrzni rewizjoniści podważający stabilność państwa. 3. Model cywilizacjonistyczny (civilizationism, цивилизационизм): – W wariancie „narodowego komunizmu” (national communism, народный коммунизм) reprezentowanym przez Ziuganowa Rosja jest socjalistyczną superpotęgą. Jej interesy są rozbieżne z interesami świata kapitalistycznego, zatem także największe zagrożenie jest związane z zachodnim imperializmem. – W wariancie eurazjatystycznym (eurasianism, евразийство) Rosja to imperium kontynentalne, którego interesy są rozbieżne z interesami potęg morskich; to ich ekspansja stanowi najpoważniejszy problem338 .

Powyższa lista niekoniecznie wyczerpuje wszystkie możliwe wersje opisu wielowariantowości i zmienności rosyjskiej polityki zagranicznej, niemniej tworzy nie najgorsze tło dla studium jej oficjalnej koncepcji, która w miarę upływu lat w swych kolejnych emanacjach pokazuje odmienność spojrzenia na międzynarodową scenę.

Pierwszym dokumentem ustanawiającym zasady rosyjskiej polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej po upadku ZSRR były Podstawowe założenia koncepcji polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej (Основные положения

338 Tsygankov A.P., Russia’s Foreign Policy…, s. 62.

концепции внешней политики Российской Федерации) z 23 kwietnia 1993 roku339. Tekst ten, opracowywany jeszcze w roku 1992, a udoskonalony, jak słusznie przypomina Agnieszka Bryc, przez „grupę ekspertów Ministerstwa Obrony, Federalnej Służby Wywiadu (FSW), Ministerstwa Handlu Zagranicznego, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, pracowników Komitetu ds. Bezpieczeństwa Strategicznego i Rady Bezpieczeństwa FR”340, zasadniczo nie był przeznaczony do publikacji i tylko jego fragmenty znalazły się w dzienniku „Niezawisimaja Gazieta” z 29 kwietnia. Trudno było także w kolejnych latach szukać całości tekstu w Internecie. Ujrzał on światło dzienne dzięki cennej kompilacji materiałów dotyczących polityki zagranicznej FR sporządzonej przez MGIMO i wydanej w czterech tomach w roku 2002341 ,

Dokument w dużej mierze nosi znamię czasów niepewności i zamętu. W swym wstępie wyraźnie zaznacza, że priorytetem polityki państwa musi być zachowanie integralności terytorialnej; podmioty Federacji mogą być uważane za uczestników stosunków międzynarodowych, jednak wyłącznie wówczas, gdy ich działalność nie stoi w sprzeczności z Konstytucją i ustawami federalnymi342 . Założenia… uznają koniec świata dwubiegunowego i ustanie walki dwóch ideologii, lecz nie oznacza to zaniku różnorodności interesów państw. Autorzy dokumentu konstatują, że wśród republik postradzieckich oraz w Europie Środkowej i Wschodniej przez dłuższy czas może utrzymywać się sytuacja wzrostu nacjonalizmu i kryzysów społecznych, które mogą rzutować także na państwa ościenne. Chęć zerwania więzów gospodarczych z Rosją i zbliżenia do struktur zachodnich może owocować opóźnieniami w wychodzeniu z kryzysu343 .

Spośród priorytetów polityki zagranicznej określonych w dokumencie wymienia się przede wszystkim:

– zapewnienie bezpieczeństwa, suwerenności oraz integralności terytorialnej; – stworzenie zewnętrznych warunków dla przeprowadzenia reform demokratycznych i stworzenia społeczeństwa obywatelskiego; – mobilizację poparcia finansowego i technicznego w celu stworzenia wydajnej gospodarki rynkowej;

339 Основные положения концепции внешней политики Российской Федерации, утвержденные распоряжением Президента Российской Федерации от 23 апреля 1993 г. N 284-рп, „Независимая Газета”, 29.04.1993. 340 Bryc A., Cele polityki zagranicznej…, s. 34. 341 Концепция внешней политики Российской Федерации, Внешняя политика и безопасность современной России 1991–2002, т. 4: Хрестоматия, МГИМО, Москва 2002, s. 21–54. 342 Ibidem, s. 21. 343 Ibidem, s. 23.

– kształtowanie nowych, równoprawnych i obustronnie korzystnych stosunków z państwami WNP i innymi krajami „bliskiej zagranicy”; – zapewnienie Rosji stosownej roli w globalnej równowadze wpływów, odpowiadającej statusowi wielkiego mocarstwa; – kontynuację światowej roli ZSRR zarówno w sferze praw, jak i obowiązków w konsultacji z innymi partnerami z WNP344 .

Jeśli chodzi o główne kierunki rosyjskiej polityki, w pierwszym rozdziale Założeń… mowa jest o państwach WNP. Jednak cele FR w regionie nie zostały nakreślone w jakiś wyjątkowo interesujący sposób. Chodzi generalnie o ukształtowanie dobrze funkcjonującej organizacji międzynarodowej, zaś w pierwszej kolejności ważne są dla Rosji umowy z Białorusią, Ukrainą i Kazachstanem. Rozdział drugi z kolei mówi o kwestiach bezpieczeństwa, wśród których dominuje problematyka rozbrojenia, głównie w obszarze arsenałów jądrowych. W punkcie 12 rozdziału wspomina się wręcz o współpracy z NATO, a wśród kolejnych państw i obszarów wymienionych w dokumencie to właśnie Stany Zjednoczone (o których mowa w rozdziale czwartym) uważane są za przedmiot szczególnej uwagi w partnerstwie zagranicznym. Mimo to autorzy dokumentu zdają sobie sprawę, że wspólne działania na rzecz rozbrojenia mogą zostać wystawione na próbę z uwagi na prawdopodobną niechęć prawicowych kręgów w USA, popierających krajowy przemysł zbrojeniowy, do proporcjonalnego rozłożenia kosztów konwersji. Stanowczo odrzuca się także możliwość realizacji przez Stany Zjednoczone scenariusza budowy The Lonely Superpower, sugerując jako jedyną drogę wzmacnianie partnerstwa, zwłaszcza że Amerykanie mogliby przy okazji położyć nacisk na przestrzeganie praw człowieka w państwach bałtyckich i innych krajach WNP345 .

Zagadnieniom europejskim poświęcono rozdział piąty. Jeśli chodzi o Europę Zachodnią, uznano za konieczne nawiązanie szeroko zakrojonego partnerstwa gospodarczego, kulturalnego i społecznego z państwami Wspólnoty. Uznano również za ważne zainicjowanie konstruktywnego dialogu z UZE, szczególnie w zakresie eliminacji globalnego zagrożenia w postaci zaopatrzonych w głowice jądrowe rakiet balistycznych. Już w tej wersji Założeń… podkreśla się konieczność nawiązania ścisłych związków z Niemcami, głównie w zakresie gospodarki i technologii. W odniesieniu do obszaru wschodnioeuropejskiego autorzy dokumentu deklarują chęć wyzbycia się przez Rosję nastawienia imperialistycznego i egocentrycznego. Sądzą też, że należy unikać traktowania państw wschodnioeuropejskich jako kordonu sanitarnego chroniącego przed Zachodem. Państwa te bowiem, mimo zdystansowania od Rosji, tradycyjnie zorientowane są, zwłaszcza pod względem kulturowym,

344 Ibidem, s. 26. 345 Ibidem, s. 34 nn.

na obszar WNP. W relacjach z państwami bałtyckimi uwypuklono m.in. kwestię rozmów w sprawie dostępu do korytarzy transportowych i podróżowania do obwodu kaliningradzkiego346 .

W rozdziale szóstym omówiono sprawy stosunków z regionem Azji i Pacyfiku. Podkreślono konieczność odejścia od dotychczasowej orientacji militarnej na rzecz współpracy gospodarczej. Wyrażono zamiar normalizacji stosunków z Chinami, by uniknąć rozgrywania przez inne strony ewentualnego konfliktu, oraz uporządkowania stosunków z Japonią. Możliwości finansowe tego mocarstwa nie mogłyby zostać wykorzystane ku pożytkowi gospodarki rosyjskiej w wypadku braku uregulowania powojennego statusu relacji obu krajów. Zwrócono uwagę na stosunki z regionem Azji Południowo-Zachodniej, wyrażając obawę, że niejasny status tych państw może powodować zagrożenia z uwagi na zmaganie się tendencji sekularystycznych i fundamentalistycznych. Odrębny passus poświęcono Indiom, wskazano jednak na równosilne znaczenie Pakistanu347 .

Rozdział ósmy porusza kwestie bliskowschodnie. Jego ton zbliża się do retoryki amerykańskiej i europejskiej: nastawiony jest na przezwyciężenie konfliktu izraelsko-arabskiego w celu ułożenia dobrych stosunków ze wszystkimi partnerami. Autorzy dokumentu są świadomi konieczności przeglądu niektórych umów z państwami regionu, ale w miarę możliwości bez szkody dla interesów gospodarczych FR348 .

W następnych rozdziałach omawia się kolejno stosunki z Afryką (rozdział 9) i Ameryką Łacińską (rozdział 10). Te fragmenty wyrażają nadzieję na intensyfikację stosunków z tymi regionami, lecz nie wnoszą zaskakujących zmian. W rozdziale dotyczącym Ameryki Łacińskiej mowa jest o „zreformowaniu stosunków z Kubą”, co świadczy o rzeczywistym odejściu od konfrontacji ze Stanami Zjednoczonymi349. Rozdział trzynasty z kolei stanowi o pozytywnym wkładzie Federacji w walkę o przestrzeganie praw człowieka, co świadczy o odejściu od prymatu suwerenności, tak charakterystycznego dla reżimów autorytarnych350 .

Brzmienie pierwszej poradzieckiej strategii wykazuje zatem radykalną zmianę w stosunku do międzynarodowego usytuowania ZSRR: miejsce Rosji wśród innych podmiotów rozumiano teraz analogicznie do retoryki amerykańskiej i europejskiej. Co prawda nadal uważano obszar postradziecki za najbliższego partnera, w naturalny sposób związanego z Rosją, ale już w następnej kolejności umieszczono Stany Zjednoczone. Jak jednak zauważa Cygankow, bilans atlantyckiej polityki Rosji nie przedstawiał się imponu-

346 Ibidem, s. 38 nn. 347 Ibidem, s. 41 nn. 348 Ibidem, s. 46–48. 349 Ibidem, s. 50–51. 350 Ibidem, s. 54.