1.5. Europejskie imperium rosyjskie

cara – Michaiła Romanowa – w roku następnym. W ten sposób doszło do przezwyciężenia smuty i zainicjowania trwającego niemal trzy stulecia panowania dynastii Romanowów.

Okres zamętu początkowych lat XVII wieku dał asumpt do ukształtowania i utrwalenia charakterystycznych dla późniejszej Rosji syndromów w postaci asocjacji dotyczących stosunków z innymi państwami:

a) Syndrom opuszczonej trzody. Polega na skojarzeniu załamania silnej, centralnej władzy z problemami na scenie międzynarodowej. Odejście od autokratycznego przywództwa kojarzone jest w świetle traumy smuty z groźbą osłabienia państwa, a co za tym idzie, także inwazji obcych mocarstw. b) Syndrom Obcego, czyli przekonanie o nieuchronności niepomyślnego obrotu spraw dla państwa w przypadku poddania się zewnętrznym wpływom politycznym. c) Syndrom groźnego Zachodu, który po doświadczeniach Aleksandra

Newskiego został powtórnie, choć już w innych warunkach międzynarodowych, dobitnie potwierdzony.

Po objęciu władzy przez nową dynastię po kilku dekadach dochodzi jednak paradoksalnie do zwrócenia się ku Zachodowi. Najpierw w postaci popularyzacji mody na polonizm czyni to regentka Zofia (lata panowania: 1682–1689), potem zaś w ogromnej skali Piotr I (lata realnego panowania: 1689–1725), który dzięki gruntownej reformie sił zbrojnych, Cerkwi, wytwórczości, administracji i etykiety zbuduje potęgę polityczną i militarną pierwszej klasy. Uzyska to poprzez europeizację zewnętrznego oblicza Rosji, łącznie z architekturą i strojem elit, które w niewielkim stopniu sprzeciwiły się nowym porządkom. Car reformator odniesie szereg sukcesów militarnych, spośród których za najważniejsze uważa się pokonanie Szwedów w wojnie północnej (1700–1721) dzięki spektakularnemu zwycięstwu w bitwie pod Połtawą (8 lipca 1709).

Symbolikę panowania Piotra I charakteryzuje zasadnicza dychotomia. Było ono w zewnętrznej postaci skrajnie prozachodnie; Rosja zmieniała skórę, dokonała także niewątpliwie rewolucji obyczajowej, przynajmniej w kręgu szlachty, która odtąd podlegała realnie prawu państwowemu, nie zaś kontroli Cerkwi. Jeśli jednak spojrzeć na model państwa, to okaże się on skrajnie autorytarny, znacznie bardziej cezaropapistyczny niż w przypadku poprzednich władców. W polityce zagranicznej polityka ta wnosi przede wszystkim dwa wzorce postępowania:

a) Wzorzec dominacji sił zbrojnych i celów militarnych. Ze względu na dążność do odblokowania drogi ku otwartym morzom Piotr przeznaczał lwią część budżetu na cele wojenne. Fundamentalny charakter militarnych priorytetów polityki Piotra Wielkiego potwierdzają zarówno uznane autorytety rosyjskiej historiografii, takie jak Wasilij Kluczewskij63, jak i myśliciele polityczni, w tym ci zdecydowanie prozachodni, tacy jak Paweł Miliukow, który wręcz sugeruje, że westernizację kraju powinno się traktować raczej jako środek do realizacji celu głównego, sprowadzającego się do zwiększenia siły militarnej państwa i zdolności jego oddziaływania na arenie międzynarodowej64 . b) Otwarcie na świat, przełamanie tradycyjnego moskiewskiego izolacjonizmu. Imperium rosyjskie miało stać się odtąd nie tylko państwem bardziej europejskim, ale wręcz jedną z europejskich potęg, ważnym filarem Starego Kontynentu. Nowoczesność utożsamiono z drogą ku lepszej przyszłości, reforma miała zatem przezwyciężyć dwuwiekowe zapóźnienie na drodze cywilizacyjnego rozwoju. Zauważmy, że wizja

Piotra, jak i jego współpracowników była ponownie monocentryczna – istniał tylko jeden wzorzec właściwego ucywilizowania. Teraz jednak nie był to jedyny prawowierny Trzeci Rzym, lecz cywilizacja europejska, której solidną podporą Rosja miała ambicje się stać.

Owo otwarcie wobec świata, szczególnie zachodniego, należy rozumieć także jako swoisty sprzeciw wobec izolacji Rosji na arenie międzynarodowej: odtąd jej europejscy partnerzy powinni byli czuć przed nią respekt i traktować jako przynajmniej równą w dziele cywilizowania świata. Propozycja tak sformułowanej doktryny polityki zagranicznej jako znacznie mniej kontrowersyjna od modelu ułożenia porządków wewnątrz państwa powinna była wzbudzić w kraju powszechne uznanie. Faktem niezaprzeczalnym jest przecież, że to właśnie nowoczesne imperium rosyjskie, w odróżnieniu od dawnej Moskwy, stało się pierwszorzędnym graczem na europejskiej scenie65 .

Z czasem w środowisku rosyjskich elit zrodziły się wątpliwości, czy wybrana przez wielkiego reformatora droga była dla Rosji najkorzystniejsza. Dotyczyło to w równej mierze polityki wewnętrznej państwa, jak i kontekstu jego zachowań na scenie międzynarodowej. Okcydentalistyczny model rozwoju Rosji krytykowała jeszcze w XVIII wieku stara szlachta rodowa, obawiająca się o swe przywileje, zaś w kolejnym stuleciu słowianofile, gloryfikujący staroruski model społeczny i system wartości.

63 Ключевский В., Сочинения, т. 4, Москва 1958, s. 64–65. 64 Милюков П., Государственное хозяйство России в первой четверти ХVIII века и реформа Петра Великого, Типография М.М. Стасюлевича, Cанкт-Петербург 1905, s. 103. 65 Por. Serczyk W., Piotr I Wielki, Ossolineum, Wrocław 1973, s. 245.