Doktryna polityki zagranicznej wobec problemu historycznej ciągłości państwa

pierwszy wybija się monografia Iriny Fiłatowej i Apołłona Dawidsona o stosunkach ZSRR z Afryką Południową. Tytuł książki mylnie sugeruje, że chodzi o okres późniejszy42. Podobnie jest w przypadku relacji rosyjsko-latynoamerykańskich; do ważniejszych prac poruszających to zagadnienie należy zbiorowa monografia powstała w środowisku Rosyjskiej Akademii Nauk w 2006 roku oraz o trzy lata późniejsza synteza Marka Smitha z Akademii Obrony Wielkiej Brytanii, poruszająca kwestie rywalizacji w zakresie bezpieczeństwa43 .

Pomimo stosunkowo krótkiego okresu branego pod uwagę w kontekście zadań całej monografii, niniejsza książka nie może uciekać od wydarzeń i przemyśleń wcześniejszych, pochodzących z okresu jelcynowskiego, który w późniejszych latach stał się punktem odniesienia dla polityków broniących się przed powtarzaniem błędów tamtej dekady. Mało tego, niezbędne wydaje się także sięgnięcie do prehistorii tego procesu, podczas którego odwołania do przeszłości stanowią element być może nawet ważniejszy od kreacji konkretnych planów na nadchodzące lata. Doktryna polityki zagranicznej państwa w sposób naturalny odwołuje się bowiem do idei zapożyczonych z przeszłości ze względu na przekonanie o konstytutywnej ciągłości państwa i narodu.

Rosja, jak wiadomo, przeżywa znaczące trudności z identyfikacją tej ciągłości przede wszystkim ze względu na okres radziecki, który nadał eurazjatyckim równinom i zamieszkującej na nich ludności nowy sens historyczny. Czy ZSRR był Rosją w nieco zmodyfikowanym wydaniu, czy też, zgodnie z leninowską doktryną, stał się raczej państwem internacjonalistycznym, pozbawionym piętna wielkoruskiego szowinizmu i religijnych zabobonów?44 O pewnej skłonności do braku ciągłości rozwojowej na obszarze zwanym Rosją pisano już wcześniej. Do klasyki poglądów głoszonych w tym duchu należy słynny List filozoficzny pierwszy (Философическое письмо первое) Piotra Czaadajewa, w którym autor już w latach 30. XIX stulecia wskazywał,

42 Филатова И., Давидсон А., Россия и Южная Африка. Наведение мостов, Издательский дом Высшей школы экономики, Москва 2012. 43 Россия и ибероамериканский мир в ХХИ веке. Горизонты развития и сотрудничества, ред. В.М. Давыдов, Н.В. Калашников, Н.С. Константиновна, Б.Ф. Мартынов, В.А. Теперман, М.Л. Чумакова, ИЛА РАН, Москва 2006; Smith M.A., Russia and Latin America: Competition in Washington’s “Near Abroad”?, Defence Academy of the UK, Shrivenham 2009. 44 Zob. np. notatki Lenina: Ленин (Ульянов) В.И., К вопросу о национальностях или об «автономизации», Продолжение записок 30, 31 декабря 1922 г., http://revarchiv.narod.ru/ vladimilitch/lenin45/avtonomisazia.html (dostęp: 31.07.2015).

że Rosja jest krajem bez historii, jej mieszkańcy pozbawieni są ciągłości wychowania historycznego, negując dotychczasowy dorobek i wciąż zaczynając od nowa45. Nie bez racji jest przecież pytanie, czy Ruś Moskiewską można uznać za bezpośrednią kontynuację Rusi Kijowskiej albo czy świeckie Imperium Rosyjskie, powołane do życia przez Piotra Wielkiego w 1721 roku, można uważać za ten sam podmiot co owładnięte prawosławną misją Wielkie Księstwo Moskiewskie i Carstwo Wszechrusi.

Nie ulega jednak wątpliwości, że dylemat dotyczący okresu radzieckiego jest znacznie poważniejszy. O ile bowiem wcześniejsze formy państwowości rosyjskiej następujące po jakichś poprzedniczkach powstawały dość spontanicznie, bez szczególnego zapatrzenia w przeszłość, ideologia bolszewicka początkowo wręcz ostentacyjnie głosiła przerwanie dawnej tradycji i stworzenie nowego państwa o braku nacechowania narodowego, a w kwestii tradycji duchowej – zorientowanego przeciwstawnie. Mimo to o Związku Radzieckim w większości państw świata mówiono jako o Rosji, a obywatele tego państwa także w Stanach Zjednoczonych zwani byli powszechnie Rosjanami. Można to uważać za istotne w wymiarze międzynarodowym z różnych powodów.

Pierwszym jest ten, że Federacja Rosyjska, kiedy już doszło do jej niezależnego zaistnienia46, musiała zdecydować się, czy sama będzie się traktować jako sukcesorkę ZSRR. Podobny dylemat stał przed innymi państwami członkowskimi ONZ. W sensie prawnym został on szybko rozwiązany, bowiem Zgromadzenie Ogólne i Rada Bezpieczeństwa w zasadzie automatycznie przystały na objęcie przez FR miejsca stałego członka tej ostatniej. Tym samym milcząco uznano, że Rosję należy traktować jako de facto ten sam podmiot co ZSRR, że zmienił on jedynie nazwę i utracił część terytorium. W świetle tego trudno się dziwić, że i sami Rosjanie znaleźli wystarczający powód, by uznać Federację Rosyjską za okrojoną inkarnację ich państwa, zaś ZSRR za jego wersję pełniejszą i znacznie bardziej wpływową na arenie międzynarodowej.

Innym istotnym powodem wagi problemu ciągłości państwa rosyjskiego jest kwestia odpowiedzialności Rosji i Rosjan za poczynania Związku Radzieckiego. Jeśli bowiem uważa się wielki Kraj Rad za swą własną (a w świetle wielkiego zwycięstwa nad faszyzmem również chwalebną) przeszłość, to trzeba również odnieść się do błędów i zbrodni tej przeszłości, gdyż zostają one przez dokonanie takiego utożsamienia usynowione. Trudność wynikającą z tej sytuacji można uważać za podstawę obaw strony rosyjskiej m.in. przed uznaniem zbrodni katyńskiej za akt ludobójstwa.

45 Чаадаев П., Философические письма. Письмо первое, http://www.infoliolib.info/philos/chaadaev/pisma1.html (dostęp: 31.07.2015). 46 Za moment ten można zasadniczo uważać ustaloną w traktacie białowieskim z 8 grudnia 1991 roku datę ostatecznego zaprzestania prawnomiędzynarodowego istnienia ZSRR, czyli 26 grudnia tegoż roku.