JessaLinea Nr. 35

TI Ë NT VARI N

G

EM

ER

ANU MMER

PA

TH

MEDISCH INFORMATIEBLAD JESSA ZIEKENHUIS NR. 35 OKTOBER 2020

JESSA-STUDIE HEEFT WERELDWIJDE IMPACT OP COVID-19-BEHANDELING

RUST OP MATERNITEIT: MEESTE OUDERS WILLEN MINDER BEZOEK

STARTSCHOT VOOR SPORTRAADPLEGING

GLOEDNIEUWE SENSOR BRENGT ERECTIESTOORNISSEN IN KAART Jessa-diensthoofd urologie en UHasselt-docent prof. dr. Koenraad van Renterghem (LCRC) werkt samen met ingenieurs van UHasselt/IMOIMOMEC, onder leiding van prof. dr. ir. Ronald Thoelen, aan een wearable die erectieproblemen meet. Het prototype is klaar, het octrooi is ingediend en zodra COVID-19 het toelaat, starten de klinische tests.

“Om een erectiestoornisdiagnose te stellen, starten we altijd met een anamnese. De antwoorden op onze vragen zijn vaak subjectief. Daarom volgt er ook een vasculair onderzoek met een doppler en een bloedafname.

Bij sommige patiënten is bijvoorbeeld de ziekte van Peyronie aanwezig, dat kijken we ook na”, legt Koenraad van Renterghem uit. “De resultaten hebben echter een variabiliteit op vlak van inter-observer en intra-observer. Met een zogenoemde RIGISCAN® van Dacomed meten we nachtelijke erecties objectief. Het toestel is echter duur, groot en onaangenaam in gebruik.

Het apparaat is ontwikkeld in de jaren tachtig en wordt vandaag helaas niet meer ondersteund op servicevlak.”

Preventieve vasculaire screening “Erectiestoornissen (van lichamelijke aard) ontstaan vaak door bloedvatproblemen. Ze verhogen de kans op hartinfarcten en hersenbloedingen met factor 5. Net daarom is een objectieve screening erg belangrijk”, gaat Koenraad van Renterghem verder. “IMO-IMOMEC van UHasselt ontwikkelde een sensor die niet enkel de circulaire maar ook de axiale rigiditeit meet.

De wegwerpsensor is patiëntvriendelijk en comfortabel om te dragen. “In tegenstelling tot de RIGISCAN® is met onze sensor ook een meting overdag – met een snelheid van 100 metingen per seconde – mogelijk (in plaats van om de drie minuten). Erg handig is dat de wearable ook gebruikt kan worden als preventieve vasculaire screening én na een eventuele therapie met medicatie om resultaten te vergelijken.” dr. Koenraad van Renterghem

2 JessaLinea Gescand

TOETSINGSCOMMISSIE

JESSA BLIJFT ADVISEREN BIJ KLINISCHE STUDIES

GESCAND

DOCTORAATSONDERZOEK JOY LODEWIJCKX VALT IN DE PRIJZEN Op het jaarlijkse congres van The Belgian Society of Medical Oncology (BSMO) in Gent won Joy Lodewijckx met haar doctoraatsonderzoek de prijs van beste presentatie. De jury koos haar uit acht genomineerden.

Het onderzoek spitst zich toe op de preventie (en behandeling) van perifere neuropathie met fotobiomodulatie (1). De neuropathie is in dit geval een nevenwerking van chemotherapie bij borstkankerpatiënten.

De ethische toetsingscommissie van Jessa

Het onderzoek ging twee jaar geleden van start. Intussen zijn 29

behoudt haar volledige bevoegdheid voor

Jessa-patiënten behandeld en opgevolgd. “Het is nog te vroeg voor

het uitbrengen van advies bij klinische

conclusies”, zegt Joy Lodewijckx. “Mijn onderzoek loopt nog zeker

studies in België. Dat is het resultaat van

twee jaar en ik hoop er in totaal 80 patiënten bij te betrekken.”

een recente inspectieronde door het Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen

Het onderzoek loopt binnen het Limburgs Oncologisch Laser

en Gezondheidsproducten.

Instituut (LOwLIght). Dat is een onderdeel van het Limburg Clinical Research Center (LCRC). De promotor van de doctoraats-

De commissie blijft na de inspectie bovendien

verhandeling is prof. dr. Jeroen Mebis.

deel uitmaken van het Belgische proefproject dat de overgang naar de Europese regelgeving voor klinische studies voorbereidt.

(1) Fotobiomodulatie is een vorm van Low Level Laser Therapy (LLLT). De term fotobiomodulatie geniet de voorkeur boven lasertherapie omdat het therapeutisch effect wordt bereikt door het licht van de laser (en dus niet door de warmte).

“We hebben intussen de nodige knowhow opgebouwd bij de evaluatie van studies”, zegt prof. dr. Koen Magerman, voorzitter van de ethische toetsingscommissie van Jessa. “We willen ook graag meewerken aan de concrete invulling van de nieuwe normen en de hoge kwaliteitseisen van nationale en internationale studies.”

JessaLinea Gescand

3

GESCAND

HARTPATIËNTEN VERGETEN ZIEKENHUISGEVOEL IN CARDIOLOUNGE Na een testperiode van een jaar opende Jessa op 15 juli haar ‘Cardiolounge’: een huiselijk ingerichte ruimte waar hartpatiënten voor en na bepaalde onderzoeken op een comfortabele manier verblijven. Ze wanen zich hier niet in een ziekenhuis, en dat is precies de bedoeling.

Kris Duchateau, hoofdverpleegkundige ICCU en Cathlab: “De cardioloog beslist of de patiënt naar de Cardiolounge kan. Dat hangt in de eerste plaats af van het type onderzoek. Het gaat dan vooral om hartkatheterisaties. Ook de algemene gezondheidstoestand is uiteraard een criterium om gebruik te kunnen maken van de lounge.” koelkast met drankjes en lange tafel om aan te werken – is Uniek concept met kortere wachttijd

eerder uniek in België.”

In de Cardiolounge vallen de vaste ontvangstmomenten in de voor- en namiddag weg. “We ontvangen de patiënten nu om

Jessa wil het gebruik van de lounge in de toekomst verder

het half uur. Daardoor verkorten we de wachttijden. Er staan

uitbreiden, bijvoorbeeld voor patiënten die komen voor een

relaxzetels ter beschikking. Deze invulling – met zetels, tv,

elektrofysiologisch onderzoek.

UITBREIDING STROKE-PROTOCOL Sinds kort beschikt de dienst radiologie van Jessa over

hebben verscheidene patiënten nog baat

CT-perfusie in de beeldvorming bij een herseninfarct.

bij een trombectomie na het overschrijden van deze tijdslimiet,

Hiermee wordt bepaald hoeveel hersenweefsel nog kan

soms tot 24 uur na de eerste symptomen”, zegt dr. Nina De

herstellen. Dankzij CT-perfusie kunnen meer patiënten met

Klippel, neuroloog. “Dat hangt onder meer af van hoeveel

een trombectomie behandeld worden.

hersenweefsel niet onherstelbaar beschadigd is.

We kunnen dit nu inschatten dankzij de CT-perfusie. Maar

De toediening van een trombolyticum heeft vooral de eerste

uiteraard blijft de kernboodschap bij een herseninfarct:

4,5 uur na de eerste symptomen een positieve uitkomst bij de

zo snel als mogelijk behandelen. Time is brain.”

patiënt. Bij een trombectomie lag dit vroeger rond zes uur. “Toch

4 JessaLinea Gescand

be

r

Het obesitascentrum van Jessa laat haar tiende verjaardag

overgewicht, in samenwerking met de huisarts.

ondanks COVID-19 niet onopgemerkt voorbijgaan. Speciaal

Dankzij de individuele aanpak staat het obesitascentrum garant

voor huisartsen en verpleegkundigen organiseert het op

voor een kwaliteitsvolle behandeling op maat van elke patiënt

maandag 7 december een webinar. De focus ligt op het

en heeft zij een voorbeeldfunctie in de regio. Met de vorming

cruciale belang van een degelijke, preoperatieve voorberei-

van het klinische netwerk in Zuid-West Limburg, zal in de

ding en intensieve postoperatieve opvolging. Want zo

toekomst de behandeling van obesitas meer en meer in nauwe

garandeert het centrum succes op lange termijn.

samenwerking met en tussen de netwerkziekenhuizen plaats-

d e ce m

W eb

ar op 7

10 JAAR MULTIDISCIPLINAIR OBESITASCENTRUM

in

vinden. Dergelijke nauwe afstemming en uniformisatie van het Het obesitascentrum bestaat uit een uitgebreid team van

zorgtraject overheen ziekenhuizen, biedt vele aantoonbare

diëtisten, psychologen, verpleegkundigen, endocrinologen,

voordelen op de eerste plaats voor de patiënt. Op naar een

gastro-enterologen, psychiaters, pneumologen, cardiologen,

volgend jubileum dus.

chirurgen, kinesisten en revalidatieartsen. Elk jaar vragen zowat duizend patiënten met ernstig overgewicht advies in het obesitascentrum. Slechts zo’n 350 van hen komt in aanmerking voor een chirurgische behandeling. Het team begeleidt deze

Het webinar heeft plaats op 7 december 2020 van 19.30 tot 21.30 uur. Er is ruimte voor individuele vragen. Inschrijven kan via www.jessazh.be/obesitas10.

Je ontvangt de link na de inschrijving via e-mail.

patiënten tijdens de multidisciplinaire behandeling van hun

Schrijf je hier in

DIGITALE OPVOLGING VOOR BORSTKANKERPATIËNTEN Een jaar geleden startte Jessa met de digitale opvolging van

UHasselt. De oncocoach en oncoloog volgen de nevenwerkingen

borstkankerpatiënten. Vandaag spelen ongeveer 70 patiën-

systematisch op en bieden zo een begeleiding op maat aan de

ten informatie door via hun app. Handig om het – doorgaans

patiënte aan.

jarenlange zorgtraject – snel bij te sturen, zeker in tijden van corona.

“Niet iedereen is even actief op digitaal vlak”, zegt Sylvana Snoekx, verpleegkundig specialist oncologie. “Dat is jammer,

De digitale toepassing verzamelt gegevens voor PROMs en

want een digitale begeleiding heeft vooral in coronatijden niet

PREMs* maar vraagt ook naar de neveneffecten van de behande-

te onderschatten voordelen.”

ling. Daarnaast adviseert de app hoe de patiënte met die neveneffecten moet omgaan en wanneer ze een arts of verpleegkun-

Dit najaar zouden ook longkankerpatiënten gebruik kunnen

dige moet raadplegen. We verzamelen de PROMs en PREMs om

maken van de app.

ze te benchmarken. Dit gebeurt in samenwerking met de

*Patient Reported Outcome Measures en Patient Reported Experience Measures

JessaLinea Gescand

5

INHOUD 24

Het Vragenkabinet

Voorwoord

27

Hotline oncologie Jessa en Nationaal MS Centrum Melsbroek

Dossier: patiëntervaring

28

Startschot sportraadpleging

12

Acht extra steunharten nodig

30

Jessa & Wetenschap

COLOFON

13

Rust op materniteit

31

VERANTWOORDELIJKE UITGEVER: vzw Jessa Ziekenhuis, Salvatorstraat 20, 3500 Hasselt

14

Nieuwe artsen

32

Jessa in beeld

18

Antimicrobial stewardship duidelijke impact op antibioticagebruik

34

Urinaire incontinentie

20

Infectiepreventie bij ouderen

35

Handige info

22

5 jaar endometriosecentrum

36

Symposia

23

Robot da Vinci Xi nu ook bij abdominale oncologische heelkunde

nr. 35 - oktober 2020

HOOFD- EN EINDREDACTIE: dienst communicatie Jessa Ziekenhuis, Salvatorstraat 20, 3500 Hasselt tel. 011 33 53 50, jessalinea@jessazh.be in samenwerking met ZINNIG DRUKWERK: Chapo

www.jessazh.be

2

Gescand

7 8

info@jessazh.be

www.facebook.com/jessaziekenhuis

Jessa-studie heeft wereldwijde impact op behandeling COVID-19

www.twitter.com/jessaziekenhuis

6 JessaLinea Inhoud

Sinds 25 mei 2018 zijn de nieuwe privacyregels van kracht. Je krijgt daarom de mogelijkheid om aan te geven dat je dit magazine enkel nog digitaal wenst te ontvangen. Vraag dit aan via de (gratis) app ‘Quick Scan’. Scan met je smartphone deze QR-code, je komt meteen op de juiste plek terecht.

MIEREN Vanop de trap zie ik de parking voor

Het aantal besmettingen is de voorbije

de huisartsenwachtpost. Een 20-tal

weken gestaag gestegen. Terwijl de

mensen met mondmasker op staan

eerste golf ongemeen hard toesloeg

er wat ongeduldig te wachten. De

in Limburg, kreeg de tweede golf in

aandacht gaat primair naar hun

de zomermaanden vooral voet aan de

mobieltje, waarop enkelen geestdriftig

grond in de grootsteden. Mitigatie-

tokkelen.

maatregelen zoals lockdown, ‘bubbels’ en quarantaine zijn doeltreffend als

Dit zijn geen zwaar zieke COVID-19-

we ze gecombineerd toepassen. Maar

patiënten zoals we ze een half jaar

we zijn het moe. Virologen worden

geleden kenden. Het zijn toeristen uit

weggezet als onheilsprofeten. En

rode zones, werknemers die verplicht

de paradoxen stapelen zich op.

moeten testen of mensen die een tweede test moeten ondergaan (na

De eerste paradox is het vastklampen

quarantaine of nauw contact met een

aan valse hoop. Denk maar aan

toenemend aantal positief geteste

hydroxychloroquine, door een Franse

personen).

wonderdokter en president Trump gelanceerd als wondermiddel. Het

De meeste artsen hadden deze zomer

vaccin is voorwerp van een bitse

weinig rust. De golf aan uitgestelde

verkiezingsstrijd in de VS en een

zorg is nog steeds bezig. Dat belooft

ongezien internationaal opbod. Een

voor het najaar en de winter. In dit

vaccin dat een beetje werkt, is onder-

nummer geven we bewust ook terug

tussen al lang goed voor de FDA.

aandacht aan die niet-COVID-zorg.

Een andere paradox is de keuze tussen

Virologen worden weggezet als onheilsprofeten.

En de paradoxen stapelen zich op.

We hebben intussen aangetoond dat

economie of volksgezondheid. Die heb

een intense samenwerking tussen

ik nooit begrepen, beide gaan toch

huisartsenkring, rusthuizen, lokaal

hand in hand? Alleen met een gecon-

bestuur en ziekenhuis werkt. Een

troleerde pandemie (de fameuze R

schakelzorgcentrum bleek niet nodig.

onder 1) kunnen we een volgende

De testcapaciteit in de huisartsen-

lockdown voorkomen.

wachtpost werd opgeschaald en de COVID-19-contactlijn met lokale track &

Mieren lopen soms ook in cirkeltjes

trace opgestart. Geen sinecure, maar

rond tot ze erbij neervallen. Dat heeft

het lukte wel. Soms leek het wat op

te maken met feromonen. Wat zou bij

een mierenkolonie, waarbij alle werkers

ons de verklaring zijn?

één collectief doel voor ogen hadden. prof. dr. Dirk Ramaekers

JessaLinea Edito

7

DOSSIER

Natuur als metgezel

patiëntervaring Sinds begin dit jaar fleuren

Die laatste verwisselen we regel-

natuurbeelden de isolatiekamers

matig tussen de kamers. Dat is

van de dienst hematologie op.

aangenaam voor de patiënt tijdens

Ze hebben een positieve psycho-

een langdurig verblijf. Het gaat om

logische impact op de patiënt.

weidse beelden in de volle natuur

Hoe beleeft een patiënt zijn of

met veel groen of kleurrijke bloemen,

haar ziekenhuisbezoek? Wat is

De afdeling hematologie van Jessa

er goed en wat kan er beter?

heeft 17 isolatiekamers. Hun in-

Hoe verhogen we het comfort

kleding is – deels noodgedwongen –

Caroline Van Buggenhout: “Uit

van de patiënt en de kwaliteit

vrij sober. Toch moeten patiënten

diverse onderzoeken blijkt dat

van de zorg? Daar zijn we bij Jessa

vaak voor een langere tijd in deze

natuurbeelden een psychologische

voortdurend mee bezig. We meten

omgeving verblijven.

impact hebben. Ze verminderen

objectief – onder andere via PROMs

of een zonnig strand en duinen.

stress of angstgevoelens en hebben

en PREMs – en gaan met de

“We bekeken samen met dr. Koen

een gunstig effect op het welzijn. De

resultaten actief aan de slag.

Theunissen, het medische dienst-

eerste reacties van de patiënten zijn

Niet enkel voor benchmarking,

hoofd van onze afdeling, of we de

alvast positief. Ze zijn aangenaam

maar ook voor voortdurende

ruimten konden opfleuren om de

verrast, zeker de personen die hier al

optimalisaties in onze verschil-

patiëntbeleving op te krikken.

eerder verbleven. Zij zien en ‘voelen’

lende afdelingen.

Topzorg heeft immers ook topinfra-

het verschil het duidelijkst.”

structuur nodig”, zegt hoofdverpleegkundige Caroline Van Buggenhout. “Eén van de patiënten, zelf fotografe, reikte ons enkele ideeën en foto’s aan. Uiteindelijk kwamen we terecht bij een gespecialiseerde Nederlandse firma. Zij selecteerden passende beelden voor de kamers.”

Elke isolatiekamer telt nu – dankzij sponsoring via fondsen – twee beelden: één wandvullende poster en één kleinere foto op een paneel.

8 JessaLinea Dossier: patiëntervaring

Virtuele fietsroutes Alle isolatiekamers beschikken sinds enige tijd over een hometrainer. Binnenkort wordt er een systeem geïnstalleerd waarbij de patiënt, via het tv-scherm op de kamer, in een ‘reële’ omgeving kan fietsen. Hij of zij heeft de keuze uit onder meer een tocht in het bos, door Hasselt of door het historische hart van Rome. Met drukknoppen op het stuur van de hometrainer kan de patiënt links of rechts afslaan.

“Patiënten in een isolatiekamer zijn niet altijd erg ziek”, zegt Caroline Van Buggenhout.

“Beweging bevordert het fysieke herstel en de mentale

Sinds kort beschikt de dienst radiologie van Jessa over twee nieuwe MRI-scanners van de laatste generatie met een verhoogd comfort voor de patiënt. Ook de route van inschrijving naar scanner verloopt aangenamer.

Het trommelende geluid en het claustrofobisch effect in de cilinder van de scanner zijn vaak lastig voor de patiënt. De nieuwe scanners – state-of-the-art-toestellen van Philips – hebben enkele opties die het onderzoek comfortabeler maken. De cilinder heeft, vergeleken met de vorige scanners, een ruimere diameter. Dit zwakt het claustrofobisch gevoel af.

Spiegelbril en hoofdtelefoon Maar het is vooral de Ambient Experience in-bore die het onderzoek minder stresserend maakt. De patiënten krijgen een hoofdtelefoon en spiegelbril en kiezen zelf de ‘sfeer’ van beelden en geluiden waarin ze

DOSSIER

Minder stress tijdens MRI-onderzoek ondergedompeld willen worden. De beelden in de spiegelbril verdringen het claustrofobisch effect. Via de hoofdtelefoon krijgt de patiënt ook instructies (zoals ‘adem inhouden’). Een voortgangsbalk houdt de patiënt op de hoogte van de resterende tijd. De patiënten zijn daardoor meer relaxed in de scanner. Een extra voordeel van een ontspannen patiënt is dat hij langer stil kan liggen. Zo moeten er minder herscans gemaakt worden.

NIEUWE BALIE De nieuwe scanners staan in een constructie die recent bovenop de spoeddienst (campus Virga Jesse) is gebouwd. “Zo ontstaat meer ruimte voor het onthaal van alle patiënten voor radiologie”, zegt diensthoofd dr. Geert Souverijns. “Er is een nieuwe inschrijvingsbalie met gepaste aandacht voor privacy. De wachtzalen zijn ook aangenamer, al willen we de wachttijd altijd zo kort mogelijk houden. Ook dit draagt bij tot minder stress bij de patiënten.”

conditie. Toch ontbreekt het weleens aan motivatie om op de hometrainer te stappen. Ze vinden het saai of geven snel op. Deze extra beleving brengt hier allicht verandering in.”

JessaLinea Dossier: patiëntervaring

9

VR op de Mind Body & Life Unit

DOLFIJNEN VERLICHTEN CRISIS Virtual Reality (VR) kalmeert een patiënt in een mentale crisissituatie.

Het is bovendien een waardevol hulpmiddel ter bestrijding van fobieën. Dat blijkt alvast uit twee pilootprojecten van de Mind Body & Life Unit (voormalige PAAZ-afdeling) van Jessa.

Virtual Reality vereist de nodige soften hardware, zoals een krachtige (spel) computer, een VR-bril en 360°-films.

“Dat betekent een vrij grote investering”, zegt Els Froyen, psychologe en hoofdtherapeut van de Mind Body & Life Unit van Jessa. “We dienden onze VR-projecten in 2017 in voor een wedstrijd bij Belfius Foundation. Als laureaat kregen we extra financiële ondersteuning.”

Spanning Bij het eerste VR-project op de Mind Body & Life Unit waren honderd patiënten betrokken. Het project ging na of VR de spanning kan verminderen bij patiënten in een crisissituatie. De

10 JessaLinea Dossier: patiëntervaring

onderdompelen, is in dit geval ‘Wild Dolphin VR’, een 360°-film met wilde dolfijnen in de Rode Zee van de Dolphin Swim Club uit Leeuwarden.

“Deze film is al wereldwijd getest voor medisch onderzoek met

86 % van de patiënten geeft aan rustiger te zijn.

therapie gaat met VR de confrontatie aan met hun angstproblema-

DOSSIER

‘virtual reality’ waarin we de patiënt

tiek, zoals spinnenfobie, sociale angst, hoogtevrees en vliegangst.

Tijdens de sessies noteren de psychologen hun observaties en vragen ze feedback van de patiënten.

veelbelovende resultaten voor onder meer angstreductie en het facilite-

Els Froyen: “De ervaringen zijn op

ren van plezierbeleving”, zegt Els

het eerste zicht positief. We

Froyen.

op een positief effect van VR bij

gebruiken voorlopig wel VR-materi-

personen met een verhoogde

aal afkomstig van gaming-platfor-

De patiënten die de film met een

stressreactie op specifieke omge-

men. De mogelijkheden zijn bijge-

VR-bril bekeken, waren opgenomen

vingsprikkels. Denk daarbij aan 9/11,

volg beperkt: we kunnen de

in de Mind Body & Life Unit. Ze

de Vietnamoorlog of een spin.”

interacties niet zelf programmeren.

kregen een vragenlijst waarin ze

Hopelijk kan dat in de toekomst wel.

hun stemming voor en na de film

Angst

Bovendien breiden we het aantal

weergaven.

Er is nog een tweede VR-project op

toepassingen graag uit. Ik denk dan

de Mind Body & Life Unit van Jessa.

bijvoorbeeld aan alcoholverslaving

Een dertigtal patiënten in groeps-

of paranoia.”

Els Froyen: “Uit ons onderzoek blijkt dat maar liefst 86 % van de patiënten aangeeft rustiger te zijn. 44 % zegt zelfs erg rustig te zijn. Zo’n uitgesproken positief resultaat hadden we niet verwacht. Aan de universiteit van Groningen vindt hierrond ook onderzoek plaats. Daar herkennen ze onze resultaten. Net zoals de vaststelling dat patiënten in crisis meer openstaan voor VR. Rustgevende VR-films zijn dan ook een meerwaarde in de eerste fase van de behandeling in een crisissituatie. Mogelijk kan VR ook de toediening van geneesmiddelen in deze kritieke fase reduceren, maar dat is stof voor verder onderzoek.

Recente literatuur wijst in elk geval

Mangomoment bij Jessa

JessaLinea Dossier: patiëntervaring

11

“Acht extra steunharten per jaar nodig” Een nieuwe studie van dr. Philippe Timmermans jr.

Acht extra langetermijn-steunharten per jaar heeft

bevat waardevolle informatie voor een toekomstig

België nodig, wanneer ook mensen die niet in aan-

beleid rond steunharten in ons land. De Jessa-

merking komen voor een harttransplantatie, behandeld

cardioloog stelde zijn bevindingen onlangs voor

zouden worden. Dat blijkt uit onderzoek van Jessa-arts

op het digitale congres van de European Society

Philippe Timmermans jr. Met deze studie rondde hij als

of Cardiology.

eerste Belgische cardioloog zijn masteropleiding ‘Cardiovasculaire gezondheidseconomie’ aan de London School of Economics af.

De conclusie baseert zich op de cijfers voor transplantatie en langetermijn-kunsthartgebruik uit Duitsland, Nederland, Groot-Brittannië en België. Vóór deze studie waren in deze landen geen (duidelijk) geïntegreerde cijfers beschikbaar over het aantal langetermijn-kunstharten in combinatie met het aantal harttransplantaties.

Minder kosten en complicaties De behandeling met een kunsthart kost ongeveer 83 000 euro per QALY (Quality Adjusted Life Year). “De prijs van een kunsthart is de jongste jaren niet gewijzigd”, zegt Philippe Timmermans jr. “Maar de kosten en complicaties nemen met deze technologie af. Daar staat tegenover dat de prijs en de consumptie van medicatie bij hartfalen is toegenomen. In Duitsland is het gebruik van steunharten onbeperkt. Daar wordt de wachtlijst voor transplantaties almaar korter. Elders groeien de wachtlijsten.”

Philippe Timmermans jr. heeft zijn data intussen ook doorgestuurd naar de overheid en het KCE (Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg, nvdr.). “De bevoegde overheden hebben enige tijd geleden de regelgeving over de langetermijn-kunstharten bestudeerd. Om hier een goed onderbouwd beleid rond uit te dr. Philippe Timmermans jr.

12 JessaLinea Extra steunharten nodig

werken, heb je degelijke cijfergegevens nodig. Die vind je nu alvast in mijn studie terug.”

Rust op de materniteit Sinds de uitbraak van COVID-19 is de bezoek-

De resem positieve effecten stellen de bezoekregeling

regeling op de materniteitsafdeling verstrengd.

van voor de coronacrisis in vraag (dagelijks onbeperkt

De partner mag onbeperkt op bezoek komen.

bezoek tussen 14.00 en 16.00 uur en tussen 18.00 en

Broertjes en zusjes komen maximaal één keer op

20.00 uur). Daarom doet Jessa hierover een bevraging

visite. Hierdoor heerst er tegenwoordig vooral …

bij de ouders. Ze hebben de keuze uit drie mogelijkhe-

rust op de materniteitsafdeling. Ouders en baby’s

den: (1) de huidige coronaregeling handhaven; (2) deze

varen er wel bij.

regeling ietwat versoepelen of (3) terugkeren naar het ‘oude’ regime.

Kersverse ouders willen de blijde gebeurtenis van een geboorte graag met familie en vrienden delen.

“De eerste resultaten geven aan dat een overgrote

Dat mondt vaak uit in een enthousiaste stormloop

meerderheid – 141 ouderkoppels – minder bezoek wil”,

naar de materniteit. Gevolg: gezellige maar (te)

zegt Maarten Plessers, Q-partner van de cluster Moeder

drukke dagen voor mama, papa en ook de baby.

& Kind. “Tot nu toe kozen slechts negen gezinnen voor

Sinds de invoering van de coronamaatregelen is

het ‘oude normaal’.”

rust het nieuwe normaal.

“Ouders besteden nu meer aandacht aan hun kindje”, zegt Renilde Cox, hoofdvroedvrouw van de kraamafdeling. “Ze vangen sneller signalen op, bijvoorbeeld als de zuigeling honger heeft. De baby wordt vaker aan de borst gelegd en de moeder roept ook sneller onze hulp in als de borstvoeding niet goed lukt. Bovendien stellen de ouders ons meer vragen overdag. Dit is minder evident als de kamer vol vrolijk bezoek zit.”

Positieve effecten VTM-reporter Greet Henderix is enkele maanden geleden in Jessa bevallen van Lucie, een tweede dochtertje. “Natuurlijk misten we het bezoek van onze ouders en schoonouders. Maar we hebben ook vastgesteld dat Lucie veel minder huilde dan haar zusje Marie (nu 3 jaar). Ook de borstvoeding verliep een stuk vlotter. Dit verblijf op de kraamafdeling was een heel

VTM-journaliste Greet Henderix beviel, in volle

andere beleving dan het vorige. Je komt echt tot rust,

coronatijd, van haar tweede kindje Lucie.

je hebt achteraf ook meer energie.”

JessaLinea Rust op materniteit

13

Nieuwe artsen

Dr. Philippe Bulens

Dr. Abdullah Kaya

Radiotherapeut-oncoloog

Cardiothoracaal chirurg

Dr. Philippe Bulens behaalde zijn

Dr. Abdullah Kaya behaalde zijn

artsendiploma aan de KU Leuven in

artsendiploma in 2001 aan Univer-

2013. Nadien deed hij tot juli 2020

siteit Utrecht. Daarna specialiseerde

klinische werkervaring op als

hij zich tot cardiothoracaal chirurg

arts-specialist in opleiding op de

in het St. Antonius Ziekenhuis in

dienst radiotherapie-oncologie van

Nieuwegein waar hij van 2010 tot

UZ Leuven. Op 15 oktober 2019

2014 werkte.

behaalde hij aan de KU Leuven de graad van doctor in de Biomedische

In 2014 behaalde hij zijn doctoraat

Wetenschappen met zijn doctoraats-

op het gebied van aortawortel-

onderzoek over de verbetering van

chirurgie en stapte hij over naar

de multidisciplinaire behandeling

het Academisch Medisch Centrum

van rectumtumoren.

Amsterdam tot zijn aanstelling

Als algemeen radiotherapeut-onco-

bij Jessa op 1 april 2019. Sinds

loog heeft hij bijzondere interesse

1 augustus 2020 is hij erkend

in de behandeling van tumoren van

geneesheer-specialist in BelgiĂŤ en

gastro-intestinale en gynaecologische

staflid Cardiothoracale Heelkunde.

origine. Hij bekwaamt zich momenteel

Sinds 1 juni 2020 is hij aangesteld

nog verder in de brachytherapie

als gastprofessor aan de UHasselt.

(inwendige bestraling). Philippe Bulens is sinds 1 augustus aan de slag als voltijds radiotherapeut bij Jessa en is eveneens verbonden aan het Limburgs Oncologisch Centrum.

14 JessaLinea Nieuwe artsen

Dr. Pieter-Jan Moonen

Dr. Tim Wessels

Dr. Sophie Verelst

Urgentiearts

Oncoloog

Kinderarts

Dr. Pieter-Jan Moonen behaalde zijn

Dr. Tim Wessels studeerde in 2014

Dr. Sophie Verelst behaalde haar

artsendiploma aan de KU Leuven in

af als arts aan de KU Leuven. Hij

diploma als arts in 2013 aan de

2011. Tot 2017 voltooide hij

koos achtereenvolgens voor de

KU Leuven. Daar specialiseerde ze

achtereenvolgens zijn master-

specialisaties Algemeen Inwendige

zich verder in de pediatrie. Vervol-

na-master Acute Geneeskunde en

Geneeskunde en Algemeen Medische

gens liep ze stages in het AZ

Urgentiegeneeskunde.

Oncologie die hij beide succesvol

Sint-Blasius in Dendermonde, bij

afrondde.

Jessa, in het Kalafong Hospital in

In 2018 behaalde hij zijn post-

het Zuid-Afrikaanse Pretoria, in

graduaat in de Intensieve Genees-

Medische werkervaring deed hij op

UZ Leuven en in revalidatiecentrum

kunde. Hij deed als arts in opleiding

tussen 2014 en 2020 op diverse

Pulderbos in Zandhoven.

stages in ZOL, UZ Leuven en Jessa,

diensten van UZ Leuven, Heilig Hart

en was resident op intensieve

Ziekenhuis Lier en Imelda Zieken-

In 2018 en 2019 volgde ze

zorgen van ZNA Stuivenberg tot

huis Bonheiden. Bij Jessa stond hij

een bijkomend fellowship Kinder-

2018. Daarna ging hij als urgentie-

onder supervisie van stagemeester

pneumologie en Allergologie in

arts aan de slag in AZ Sint-Jozef in

prof. dr. Jeroen Mebis.

UZ Leuven onder leiding van prof. dr. Marijke Proesmans en

Malle. Zijn interesse gaat in het bijzonder uit naar medisch intensieve

Tim Wessels volgde aanvullend een

geneeskunde, traumatologische

masteropleiding Palliatieve Zorgen.

intensieve geneeskunde en

Hij werd opgeleid als algemeen

De kinderarts versterkt de dienst

rampengeneeskunde. Pieter-Jan

oncoloog en heeft een bijzondere

kinder- en jeugdgeneeskunde van

Moonen is sinds 1 juni 2020 voltijds

interesse in sarcomen, uro-oncologie

Jessa sinds 1 maart 2020. Ze blijft

aan de slag op de dienst spoedge-

en palliatieve zorgen. Op 1 augustus

wekelijks een halve dag werkzaam

vallen van Jessa.

2020 startte hij als voltijds arts-

als consulent op de dienst kinder-

specialist op de dienst oncologie.

allergologie in UZ Leuven.

prof. dr. Dominique Bullens.

JessaLinea JessaLineaNieuwe Nieuwe artsen artsen 15 15

Orthopedie Jessa groeit

Sinds 1 augustus 2019 maakt dr. Cedric Vander-

toespitsen op de behandeling van sporters gezien hun

stappen deel uit van het orthopedisch team van

frequente letsels aan schouder en knie. Samen met

Jessa.De arts is gespecialiseerd in knie- en schouder-

mijn collega’s van fysische geneeskunde zijn wij

chirurgie. Met deze expertise versterkt hij ook

intussen wekelijks een multidisciplinaire sportraad-

de multidisciplinaire behandeling van sportletsels

pleging gestart in Herk-de-Stad, waarmee we door

in Jessa.

gedeelde kennis en nauwe samenwerking verschillende sportproblemen op een zo efficiënt mogelijke manier

Cedric Vanderstappen studeerde Geneeskunde aan de

kunnen aanpakken.”

KU Leuven en bekwaamde zich daar ook tot orthopedisch chirurg. Afgelopen jaar combineerde hij diverse fellowships met zijn raadplegingen in Jessa. Zo volgde hij zes maanden fellowship in AZ Monica Antwerpen bij dr. Koen Lagae en prof. dr. Peter Verdonk voor de behandeling van knie- en sportletsels. Vervolgens opereerde hij gedurende drie maanden aan de zijde van dr. Antoon Van Raebroeckx in het Imelda Bonheiden voor de behandeling van schouderletsels.

Een fellowship in het Centre Orthopédique Santy in

Ik zal me toespitsen op sportletsels aan schouder en knie.

Lyon gedurende drie maanden stond als volgende op het programma, maar helaas strooide de wereldwijde corona-uitbraak hier roet in het eten. “Ik hoop in de nabije toekomst nog bezoek te kunnen brengen aan het centrum. De extra kennis die ik daar kan opdoen zal ongetwijfeld nog van pas komen”, aldus Cedric Vanderstappen.

Sinds mei 2020 werkt Cedric Vanderstappen voltijds bij Jessa. “De afdeling orthopedie in Jessa is al sterk in prothesechirurgie en de behandeling van degeneratieve aandoeningen. Ik zal me binnen de groep vooral

16 JessaLinea Nieuwe artsen

dr. Cedric Vanderstappen

Martijn van der Pas versterkt team abdominale heelkunde

Vanaf 1 oktober 2020 versterkt dr. Martijn van

klier (of sentinel node) is de lymfeklier waarop een

der Pas het team van de dienst abdominale

tumor rechtstreeks draineert. De procedure onderzoekt

heelkunde in Jessa. Deze oncologisch en gastro-

de klier op de aanwezigheid van kankercellen.

intestinaal chirurg kan terugkijken op intensieve opleidingen in robotchirurgie. Zijn wetenschappe-

“Technisch is de schildwachtklierprocedure bijzonder

lijke interesse gaat uit naar de nieuwe technologi-

complex”, zegt Martijn van der Pas. “Ze biedt wel grote

sche ontwikkelingen in dit vakgebied.

voordelen, zeker in combinatie met een chirurgische robot. Ze kan voorkomen dat

Martijn van der Pas behaalde zijn doctoraal Genees-

we een aanzienlijk deel van

kunde aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Twee jaar

de darm moeten weghalen.

geleden voltooide hij zijn vervolgopleiding Heelkunde.

De procedure wordt nog niet courant toegepast

In het Meander Medisch Centrum (Amersfoort) doorliep

bij darmkanker maar is

hij een fellowship oncologische robotchirurgie. Hij

beloftevol.”

volgde ook een intensieve opleiding met de da Vinci Xi voor colorectale chirurgie.

Jessa zet deze robot sinds kort ook in bij abdominale heelkunde. Daar komt de expertise van de nieuwe dokter uitstekend van pas. “Verondersteld wordt dat vooral de ingrepen aan de endeldarm met robotondersteuning minder complicaties en een sneller herstel geven in vergelijking met alternatieve operatietechnieken”, zegt Martijn van der Pas. (Zie ook pag. 23).

Schildwachtklierprocedure biedt grote voordelen in combinatie met robotchirurgie.

Coauteur Martijn van der Pas heeft een grote wetenschappelijke interesse. Als coauteur leverde hij al bijdragen in The Lancet Oncology en The New England Journal of Medicine. De arts verdiepte zich de voorbije jaren onder meer in de schildwachtklierprocedure. De schildwacht-

dr. Martijn van der Pas

JessaLinea Nieuwe artsen

17

dr. Jasperina Dubois en prof. dr. Peter Messiaen

Antimicrobial stewardship heeft duidelijke impact op antibioticagebruik

Twee keer per week geeft een multidisciplinair team advies over het individuele antibioticagebruik van alle patiĂŤnten op de dienst intensieve zorgen van Jessa. Met dit antimicrobial stewardship binden we de strijd aan tegen resistente ziektekiemen.

18 JessaLinea Antimicrobial stewardship: impact op antibioticagebruik

“We verliezen stilaan meer en meer wapens in de strijd

overschakelen van breedspectrumantibiotica naar midde-

tegen allerhande infectieziekten”, zegt prof. dr. Peter

len met een beperkt spectrum.”

Messiaen, internist-infectioloog in Jessa. “Dat is vooral een gevolg van een onoordeelkundig gebruik van anti-

De monitoring van antibiotica via het stewardship-

biotica. De micro-organismen geven binnen hun familie

programma is nu het beste uitgebouwd op de intensieve

de resistente genen snel door aan elkaar. Bovendien draait

zorgen. Maar ook de afdelingen hematologie, heelkunde

de ontwikkeling van nieuwe middelen de jongste jaren op

en geriatrie doen regelmatig een beroep op het steward-

een laag pitje. Veel farmaceutische firma’s haken af: de

shipteam.

ontwikkeling van een nieuw antibioticum is tijdrovend, duur en meestal economisch niet interessant.”

Peter Messiaen: “Vergeleken met andere ziekenhuizen scoort Jessa goed op het vlak van de bestrijding van

Het belang om correct en spaarzaam met antibiotica om

bijvoorbeeld ziekenhuisbacteriën, de omgang met anti-

te springen, groeit met andere woorden elke dag. Daarom

biotica en hygiëne. Dat is uiteraard het gevolg van de

loopt in Jessa al 25 jaar een antimicrobial stewardship-

gemeenschappelijke inspanning van artsen, verpleeg-

programma. Het ontstond op de afdeling intensieve

kundigen, apothekers en zelfs poetspersoneel. Ook het

zorgen. “Op deze dienst krijgen we te maken met uitge-

antimicrobial stewardshipprogramma draagt zijn steentje

breide en zware infecties”, zegt dr. Jasperina Dubois,

bij. In internationaal perspectief werden de stewardship-

anesthesist en intensivist in Jessa. “De afdeling intensieve

principes destijds wat meewarig bekeken. Gelukkig is er

zorgen is dan ook een voor de hand liggende plek om een

nu wereldwijd een groeiend besef dat de medische sector

stewardship uit te bouwen.”

oordeelkundig met antibiotica moet omspringen.”

Steeds meer afdelingen Het antimicrobial stewardshipteam in Jessa bestaat uit

THE A-TEAM

een intensivist, een microbioloog, een apotheker en een

“Bij de uitbouw van het stewardshipteam in Jessa

infectioloog. Dit team komt twee keer per week (maandag

hebben we ook naar Nederland gekeken”, zegt

en donderdag) samen en bespreekt dan uitvoerig het

Peter Messiaen. “Dat is voor ons een gidsland. De

antibioticagebruik van alle individuele patiënten op de

Nederlandse ziekenhuizen beschikken sinds 2014

afdeling intensieve zorgen.

verplicht over een A-team: een antibioticateam.”

“We beoordelen onder meer de indicatiestelling, diagnos-

Zo’n A-team (met o.m. een internist-infectioloog,

tiek, het toegediende middel, de manier van toediening

arts-microbioloog en een ziekenhuisapotheker)

en de duur”, zegt Peter Messiaen. “Bij een aantal infecties,

neemt de uitvoering van een effectief stewardship-

zoals blaasontsteking, is een antibioticum ook niet altijd

programma op zich. Via dit programma voert het

aangewezen. Uit het overleg vloeit dan een advies voort

ziekenhuis voortdurend inspanningen om het

dat doorgaans goed opgevolgd wordt.”

gebruik van antibiotica te optimaliseren. Het doel is de uitkomst voor de patiënt verbeteren, de hospita-

Jasperina Dubois: “De interventies zijn moeilijk te objecti-

lisatieduur verkorten en neveneffecten – zoals

veren. Maar we merken op de afdeling wel dat we sneller

resistentie – voorkomen.

JessaLinea Antimicrobial stewardship: impact op antibioticagebruik

19

dr. Gert Ghijsebrechts

Sterke samenwerking rond infectiepreventie in woonzorgcentra

20 JessaLinea Infectiepreventie bij ouderen

Jessa heeft de jongste jaren een sterke band opge-

In de praktijk

bouwd met de woonzorgcentra in de regio. Vooral

De hechte samenwerking vormt een solide basis voor

de verregaande samenwerking rond infectiepreventie

afspraken en protocols die vlot in de praktijk omgezet

is opmerkelijk in Vlaanderen.

kunnen worden. De jongste jaren is gewerkt aan een betere surveillance en de ondersteuning van maatregelen

Een woonzorgcentrum (WZC) dient in principe samen

om verspreiding van pathogenen te voorkomen. Bijzondere

te werken met een regionaal platform voor ziekenhuis-

aandacht gaat ook naar antibiotic stewardship in de

hygiëne. Dat is wettelijk bepaald. Jessa en de woonzorg-

woonzorgcentra. Zo werden er nieuwe richtlijnen ontwik-

centra in de regio hebben al sinds jaren een nauwe band.

keld die aangepast zijn aan de specifieke situatie in de

Die samenwerking gaat verder dan een administratieve

woonzorgcentra. Het is de bedoeling dat ze over het hele

formaliteit of een schriftelijke overeenkomst. Bijzonder

netwerk worden geïmplementeerd. Vorig jaar werd

veel aandacht gaat naar de praktische invulling van de

bovendien een gedetailleerd protocol uitgewerkt ter

samenwerking. De preventie van infecties speelt hierin

bestrijding van Multi Drug Resistant Organisms (MDRO).

een toonaangevende rol.

“We gingen in februari naar de wintermeeting van de “Zowat vijftien jaar geleden stelden we met Jessa al een

Belgische Vereniging voor Gerontologie en Geriatrie in

protocol op rond MRSA”, zegt dr. Gert Ghijsebrechts,

Oostende”, zegt prof. dr. Koen Magerman, ziekenhuis-

Coördinerend Raadgevend Arts (CRA) in woonzorgcentrum

hygiënist in Jessa. “Tijdens een workshop lichtten we

Hogevijf. “In het begin ging het om eenvoudige maatregelen,

onze uitgebreide samenwerking met de woonzorgcentra

zoals basishygiëne met handgels in de gangen van het

toe. De reacties verrasten ons. Voor heel wat ziekenhuizen

rusthuis. Ik herinner me nog dat hier bij een controle kritiek

in Vlaanderen is dit blijkbaar nog onontgonnen terrein.

op kwam: die gel was misschien wel gevaarlijk voor de

Nochtans is infectiepreventie uiterst belangrijk voor

bewoners.”

ouderen in een woonzorgcentrum. Ze zitten vaak dicht bij elkaar, en hebben nauw contact met het verzorgend

21 woonzorgcentra

personeel. Bovendien lopen oudere mensen doorgaans

Jessa (afdelingen ziekenhuishygiëne en geriatrie) heeft

een hoger risico op complicaties bij een infectie.”

intussen een functionele binding met 21 woonzorgcentra uit de regio. Jarenlange partnerships en overleg hebben

Gert Ghijsebrechts: “We waren ook gestart met de uit-

geleid tot een goede verstandhouding en een vlotte

werking van een protocol rond het antibioticagebruik

uitwisseling van informatie en kennis. Dit kwam in het

bij urineweginfecties. Maar dat is sinds de uitbraak van

bijzonder van pas bij de uitbraak van COVID-19. De

COVID-19 uitgesteld. Bovendien tasten we nu voorzichtig

medewerkers van het ziekenhuis en het woonzorgcentrum

de mogelijkheden af om bepaalde antibioticabehandelin-

tekenden in dit verband van bij de start een clausule

gen (intraveneuze) in het woonzorgcentrum te laten

waarmee ze zich verbinden om onder meer geen vertrou-

plaatsvinden. Het is juist dankzij de lage drempel in

welijke informatie aan derden bekend te maken.

de samenwerking dat dergelijke plannen ontluiken.”

JessaLinea Infectiepreventie bij ouderen

21

5 jaar endometriosecentrum Het endometriosecentrum van Jessa bestaat vijf

De multidisciplinaire raadpleging vindt tweeweke-

jaar. Op die relatief korte tijd is het uitgegroeid

lijks plaats, op vrijdag van 8.00 tot 12.00 uur in

tot een solide multidisciplinair centrum dat

Jessa (campus Virga Jesse). Bij een vermoeden van

patiënten de beste individuele behandeling biedt.

endometriose kan de (huis)arts de patiënte doorverwijzen naar het endometriosecentrum van Jessa.

Endometriose houdt doorgaans jarenlang aan. De

Afspraak via 011 33 55 77.

aandoening kan zich manifesteren vanaf de tienerjaren tot aan de menopauze. De behandeling is afhankelijk van de klachten en de individuele wensen en verschilt dus sterk van patiënte tot patiënte. Vaak volstaan orale anticonceptiva: ze stoppen de menstruatie en hopelijk ook de pijn. In andere gevallen is een chirurgische ingreep aangewezen. Bovendien is er nog een seksuele problematiek die zwaar op de patiënte kan wegen.

“Bij endometriose is een multidisciplinaire aanpak dan ook bijzonder waardevol”, zegt dr. Jasper Verguts, gynaecoloog bij Jessa. “In ons ziekenhuis werken we voor de behandeling samen met de dienst radiologie (o.a. dr. Geert Souverijns), abdominale heelkunde (o.a. dr. Bert Houben) en urologie (o.a. dr. Tom Tuytten).

Je hebt een radioloog nodig die vertrouwd is met endometriose om de diagnose te bevestigen of uit te sluiten. De preoperatieve oppuntstelling is essentieel.

Hetzelfde geldt voor een chirurg in de abdominale heelkunde en een uroloog, omdat de aandoening in een ruim gebied van de onderbuik kan optreden. Sinds kort betrekken we ook seksuologe Jolien Vander Elst bij de raadpleging. Ten slotte doen we sporadisch een beroep op de medische expertise van het pijncentrum.” dr. Jasper Verguts

22 JessaLinea 5 jaar endometriosecentrum

INNOVATIE

Robot da Vinci Xi nu ook bij abdominale oncologische heelkunde Sinds kort zet Jessa de operatierobot da Vinci Xi

Bij ingrepen met een chirurgische robot is er

ook in op de dienst abdominale heelkunde. De

in België momenteel alleen een terugbetaling

toepassing van deze technologie is een belang-

voorzien voor de materiaalkosten bij prostaat-

rijke stap vooruit voor de patiënt.

ingrepen. Een medisch investeringsfonds van Jessa (SMIF) past bij voor de materiaalkosten

In Jessa wordt da Vinci Xi van Intuitive al ingezet bij

voor de abdominale ingrepen.

prostaatchirurgie en gynaecologische ingrepen. De robot laat toe om heel precieze bewegingen uit te voeren die bij een klassieke ingreep moeilijk tot niet mogelijk zijn.

Dr. Bert Houben van de dienst abdominale heelkunde gebruikt de robot sinds oktober 2019. Na een intensieve opleiding heeft hij hiervoor een certificaat op zak. “We beschikken momenteel over één operatiedag per twee weken”, zegt Bert Houben. “De robot assisteert dan bij dikkedarm- en buikwandoperaties. Dat zijn mijn subspecialisaties. Tot nog toe voerde ik 17 operaties met de robot uit. Ook andere chirurgen zijn in opleiding om bijvoorbeeld de robot in te zetten tijdens pancreasingrepen.”

Minder risico’s op complicaties?

Er bestaat tot nu toe geen hoogkwalitatieve studie waaruit blijkt dat een abdominale ingreep met een operatierobot een betere uitkomst voor de patiënt biedt. Bert Houben: “De wetenschap stelt voorlopig niet-conclusief voordelen voor de patiënt vast, maar zeker ook geen nadelen. Intussen duiken almaar meer signalen op dat het belang van de robot zal toenemen en dat er aantoonbare voordelen voor de patiënt zijn, zoals minder risico’s op complicaties en een korter verblijf in het ziekenhuis.”

JessaLinea Robot da Vinci Xi 23

Het Vragenkabinet dr. Ingrid Bortels en

In deze editie van Het Vragenkabinet bundelen we een reeks vragen van dr. Ingrid Bortels uit Alken en dr. Annemie Jans uit Sint-Lambrechts-Herk.

De huisartsen krijgen frequent vragen over anticonceptie bij jonge meisjes.

Ook attesten om in de voedingsverwerkende sector te mogen werken, zijn er een hot topic. Daarnaast buigen ze zich over het doorsturen van medische verslagen naar verwijzende artsen.

24 JessaLinea Het Vragenkabinet

dr. Annemie Jans

VRAAG 1

VRAAG 2

We merken dat meisjes op steeds jongere leeftijd

Patiënten vragen frequent naar een attest dat aantoont

naar de pil vragen. Dertienjarigen zijn geen uitzonde-

dat ze geschikt zijn om in de voedingssector te werken.

ring. De redenen zijn divers: pijnlijke en/of overvloedige

Het gaat zowel om jobstudenten als mensen die in de

maandstonden, al een vriendje, uitstel van menses bij

keuken werken of maaltijden opdienen. Is hier een

verlof of (sport)activiteit … Hoe gaan gynaecologen

protocol voor? Welke criteria moeten we bekijken? En

daarmee om? Welke criteria gebruiken zij?

is vaccinatie zinvol?

STEEDS JONGER AAN DE PIL

ATTEST VOEDINGSSECTOR

Dr. Jasper Verguts,

Dr. Jan Vanoeteren,

dienst gynaecologie:

arbeidsgeneesheer bij Mensura:

“We krijgen de vraag inderdaad

“Tot augustus 2018 vroeg het

regelmatig. Niet zelden komt deze via

Federaal Agentschap voor de

de moeder. Het is belangrijk om te

Veiligheid van de Voedselketen

weten dat oestrogenen de groei-

(FAVV) dat werknemers, die in

kraakbeenschijven sluiten. Bij een (te)

contact kwamen met levensmiddelen,

vroeg gebruik van de pil, versnelt dat

een attest konden voorleggen bij een

proces. Dit kan leiden tot een kleinere volwassen eind-

eventuele controle. Zo’n attest was geldig gedurende drie

gestalte. De menarche speelt dan een belangrijke rol

jaar en kon afgeleverd worden door de huisarts of arbeids-

aangezien de groeikraakbeenschijven ongeveer een jaar

geneesheer. Dit kaderde in een evaluatie van eventuele

na de eerste maandstonden sluiten. Een meisje dat op

besmettelijke aandoeningen die via voeding overgedragen

tienjarige leeftijd haar eerste menses heeft, kan ‘gerust’

kunnen worden.

op haar dertiende met een anticonceptiepil starten. Een meisje dat nog maar net menstrueert, kan beter een jaar

Sinds het koninklijk besluit van 3 juli 2018 is deze regel-

wachten. Vanaf zestien jaar is er geen enkel risico meer

geving niet meer van toepassing. Een attest draagt immers

op beïnvloeding van de groei.

niet bij tot een verbetering van de voedselveiligheid. Het is maar een momentopname. Het is belangrijker dat de

Naast het effect op de groei, moeten we ook andere risico’s

werkgever, preventieadviseur, leidinggevenden en arbeids-

– bijvoorbeeld een trombose – uitsluiten. Een goede

arts de nodige hygiënische maatregelen herhaaldelijk

anamnese is dus belangrijk. Bij hypertensie raden we ook

benadrukken. De meeste vaccinaties bieden in deze context

aan om niet te starten. Neem altijd even de bloeddruk van

geen meerwaarde. Voor werknemers uit de voedingssector

je patiënte.”

adviseren zowel de Hoge Gezondheidsraad als het FAVV wel een vaccinatie tegen hepatitis A.”

JessaLinea Het Vragenkabinet

25

VRAAG 3

EINDVERSLAG VOOR DOORVERWIJZERS

Als verwijzende arts – tijdens een wachtdienst of bij een vervanging van een collega – zou het interessant zijn om ook een verslag van de spoedarts en/of het eindverslag te ontvangen. Zo kennen we de uiteindelijke diagnose en weten we of de verwijzing terecht was. Concreet: een verslag naar de huisarts en een kopie naar de verwijzende arts. Is dat een haalbaar idee?

Jan Jansen, ICT-applicatiemanager: “In principe komen alle gevalideerde

OM OVER NA TE DENKEN Verbeteridee van Ingrid Bortels “Waarom gebeurt dat niet automatisch? Het laatste waar een spoedarts aan denkt, is een verslag manueel naar een verwijzer doorsturen. En wij kunnen niet altijd aan de gegevens van een wachtpatiënt als we geen therapeutische relatie hebben.”

Jan Jansen: “Op 1 maart 2021 zullen alle Jessa-artsen overgeschakeld zijn naar het nieuwe elektronisch

eindverslagen op de eHealth Hub

patiëntendossier KWS van nexuzhealth. Elk gevali-

terecht. Dat is de meest efficiënte

deerd eindverslag aangemaakt in KWS belandt vanaf

methode om tijdens een wacht-

dan ‘automatisch’ in de eHealthBox van de huisarts.

dienst of bij vervanging van een

Nu vereist dat nog een manuele actie. Let wel: een

collega na te gaan of er data

eindverslag versturen naar een verwijzer gebeurt

beschikbaar zijn.

ook binnen KWS niet automatisch. Daarvoor blijft een handmatige actie dus noodzakelijk.

Er zijn wel enkele uitzonderingen waarbij er geen medische data gepubliceerd worden. Dat is onder andere het geval wanneer de patiënt uitdrukkelijk geen toestemming geeft om medische gegevens te delen.

Ook goed om te weten: Jessa-artsen kunnen altijd manueel

Maar tegelijkertijd zal het verslag vlot kunnen geconsulteerd worden via de mynexuzhealthpro-app, de opvolger van het Jessa Zorgverlenersportaal. De voorwaarde is wel dat de verwijzer correct werd geregistreerd in het administratief systeem.”

een gevalideerd eindverslag doorsturen via het EPD naar de eHealthBox van bijvoorbeeld een verwijzer.”

ZIT JE ZELF OOK MET VRAGEN VOOR JESSA? Mail ze naar communicatie@jessazh.be

26 JessaLinea Het Vragenkabinet

Nieuwe hotline oncologie en hematologie Jessa heeft een nieuwe hotline voor oncologie en hema-

van een afspraak tot een specifieke vraag voor de specialist.

tologie. Het nummer is exclusief voor huisartsen bestemd.

Kan die zich niet meteen vrijmaken? Dan creëert de mede-

Zo kunnen zij sneller advies inwinnen en afspraken

werker een interne taak mét vermelding van het mobiele

inboeken.

nummer en de naam van de huisarts, zodat de specialist snel kan terugbellen. De hotline is op weekdagen bemand

Wie belt komt direct op het secretariaat oncologie terecht.

tussen 8 en 17 uur. Het nummer is niet voor patiënten

De medewerker geeft altijd voorrang aan inkomende

bedoeld. Zo houden we de lijn maximaal vrij.

oproepen. De huisarts wordt correct en snel geholpen:

Jessa en Nationaal MS Centrum Melsbroek werken nauwer samen Sinds september vindt er bij Jessa een multidiscipli-

functionele mogelijkheden van de patiënt en tot een

naire raadpleging plaats voor MS-patiënten. Dit

realistisch behandeldoel.

gebeurt vanuit een samenwerking tussen de dienst neurologie van Jessa en het Transmuraal MS Team

De bedoeling is om MS-patiënten die nog niet perma-

(TMST) van het Nationaal MS Centrum in Melsbroek.

nent zorgbehoevend zijn longitudinaal op te volgen met het oog op optimale zorg op medisch, paramedisch,

De raadpleging duurt drie

psychologisch en sociaal vlak. Ook personen met een

uur. Om het half uur

andere aandoening die een gelijkaardig ziekteverloop

schuift de patiënt door

kennen, komen in aanmerking.

naar een andere discipline: een revalidatiearts,

De raadpleging vindt plaats in revalidatiecampus

kinesist, MS-verpleegkun-

Sint-Ursula in Herk-de-Stad.

dige, sociaal assistent, diëtist en neuroloog. Dat dr. Isabel Dhollander

moet leiden tot een

MEER INFO

correcter beeld van de

dr. Isabel Dhollander, neuroloog T. 011 33 78 70 – secretariaat.neurologie@jessazh.be

JessaLinea Hotline oncologie - Jessa en Nationaal MS Centrum Melsbroek 27

Startschot voor sportraadpleging in Jessa

Sinds kort kunnen huisartsen patiĂŤnten met sportletsels doorverwijzen naar de nieuwe sportraadpleging van Jessa. De multidisciplinaire consultatie richt zich zowel op amateursporters als profs. Ze versnelt het behandelingstraject en vormt een sterke schakel tussen eerste- en tweedelijnszorg.

Enkele maanden geleden voerden enkele gelijkgestemde jonge artsen de eerste gesprekken over de uitbouw van een multidisciplinaire raadpleging voor sporters. Intussen kreeg hun idee vorm.

Elke maandag vindt de consultatie plaats op campus Sint-Ursula in Herk-de-Stad.

Dat gebeurt in drie naast elkaar gelegen lokalen met een radioloog, een specialist fysische geneeskunde en een orthopedisch chirurg. “We wilden de raadpleging loskoppelen dr. Cedric Vanderstappen, dr. Pieter-Jan Loos en dr. Kristof Kempeneers foto werd gemaakt voor COVID-19

28 JessaLinea Startschot sportraadpleging

van een acuut ziekenhuis”, zegt dr. Kristof Kempeneers,

Professionele psychologische ondersteuning biedt dan

specialist fysische geneeskunde en revalidatie. “Sporters

een belangrijke steun. Naast psychologie kun je bijvoor-

verkiezen uiteraard een snelle oplossing voor hun

beeld ook kinesitherapie, diëtetiek en cardiologie inte-

blessure, maar een raadpleging en behandeling in een

greren. Zo ontstaat – stap voor stap – een uitgebreid

‘ziekenhuis’ is voor hen vaak een moeilijke oefening. Eén

multidisciplinair netwerk.”

van de voordelen van campus Sint-Ursula is dat het deze drempel verlaagt. Het is de bedoeling om op relatief korte

“De sportraadpleging geeft ons bovendien een extra

termijn het concept ook uit te bouwen in Hasselt.”

stimulans om de ontwikkelingen in onze vakgebieden op de voet te volgen”, besluit Cedric Vanderstappen.

Digitaal platform

“We blijven up-to-date en bouwen elke dag voort aan een

Aanvullend op de wekelijkse raadpleging startten de

degelijk expertenplatform waarop we trots kunnen zijn.”

artsen met een digitaal platform waarop ze informatie en expertise delen. Siilo, een veilige messenger-app met encryptie voor de medische wereld, zorgt voor een vlotte communicatie tussen de betrokken artsen.

“Via Siilo leggen de artsen efficiënt moeilijke casussen of specifieke vragen aan de hele groep voor. De casussen die de huisartsen doorgeven, bespreken we tijdens een wekelijkse teamvergadering met een radioloog, specialist fysische geneeskunde en orthopedist. Daarna koppelen we snel terug naar de huisarts en de patiënt”, zegt orthopedisch chirurg dr. Cedric Vanderstappen. “Het platform verzekert een vlotte en continue stroom van informatie en concreet advies. Het is een belangrijke aanvulling bij de ‘fysieke’ raadpleging met de patiënten.”

DIRECTE LIJN VOOR HUISARTSEN Een patiënt met een sportblessure komt meestal eerst bij de huisarts terecht. Afhankelijk van de inschatting en expertise behandelt de arts de patiënt zelf. Of hij verwijst hem door, bijvoorbeeld naar radiologie of orthopedie.

“Vanuit die diverse disciplines is vaak nog verdere doorverwijzing noodzakelijk”, zegt huisarts en sportarts dr. Michaël Mariën. “Zonder een sportraadpleging doet iedereen, weliswaar met de beste bedoelingen, zijn eigen ding. Zo gaat vaak waardevolle tijd verloren. De sportraadpleging zorgt voor een uniforme aanpak en een efficiënte behandeling.”

Groeipotentieel

Een aantal huisartsen zijn – bijvoorbeeld na een

Het accent van de sportraadpleging ligt momenteel op

manama Sportgeneeskunde – natuurlijk al meer

de musculoskeletale problematiek. Hiermee bestrijkt ze

vertrouwd met blessures of andere sportgerelateerde

al een groot deel van frequente sportblessures. Kristof

problematieken. Michaël Mariën: “Ook voor hen blijft

Kempeneers: “We willen de raadpleging op termijn

deze raadpleging bijzonder waardevol, als aanvullend

uitbreiden met expertise uit andere disciplines. Wie een

advies bij de complexe blessures.”

complexe blessure oploopt, komt vaak in een moeilijke

Meer info: www.sportraadpleging.be

periode terecht met een langdurige revalidatie.

JessaLinea Startschot sportraadpleging 29

JESSA, CENTRUM VOOR

WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK!

CPU en Jessa werken samen voor klinische fase 1-studies Sinds 2019 werkt Jessa samen met de Clinical

Mobiel laboratorium

Pharmacology Unit (CPU) van Janssen Pharma-

CPU heeft een uitgebreid samenwerkingsnetwerk met

ceutica. Deze samenwerking berust voornamelijk

verschillende ziekenhuizen en specialisten in ons land.

op een op maat uitgewerkte ondersteuning van

De unit beschikt over een mobiel labo (in een bus). Het

specialisten in klinische studies. De CPU speelt

is uitgerust met gekwalificeerde en gevalideerde

een belangrijke rol in de optimalisatie van be-

medische apparatuur, laboratoriummateriaal en een

staande geneesmiddelen en de ontwikkeling

elektronisch datasysteem. Zo is een ondersteuning van

van nieuwe medicatie.

de fase 1-studies met de hoogste veiligheids- en kwaliteitsnormen gegarandeerd.

De thuisbasis van de CPU, het klinisch onderzoekscentrum van Janssen Pharmaceutica, ligt in ZNA Jan

Momenteel lopen er – onder andere door de pandemie

Palfijn in Merksem. Het centrum spitst zich toe op

– nog geen concrete fase 1-trials van CPU in Jessa. Het

complexe klinische trials in fase 1. In deze fase worden

opzetten van degelijk en complex onderzoek vraagt nu

kandidaat-geneesmiddelen bij gezonde vrijwilligers en

eenmaal tijd. Intussen zijn er wel verkennende bewe-

vervolgens ook bij patiënten getest.

gingen op het vlak van cardiologie, nefrologie en gastro-enterologie. De rekrutering van patiënten

De CPU beschikt over een database van actieve gezonde vrijwilligers die zich via diverse kanalen aanmelden. Het is bovendien cruciaal om patiënten in de vroege, exploratieve fase van het onderzoek te betrekken. Zo krijgen de onderzoekers al enig idee van de werkzaamheid van het kandidaat-geneesmiddel. Op die manier komt het nieuwe middel ook sneller bij de patiënt.

30 JessaLinea Jessa & Wetenschap

verloopt via het ziekenhuis.

Jessa-studie heeft wereldwijde impact op COVID-19-behandeling Het internationaal wetenschappelijk magazine

andere ziekenhuizen. De resultaten bleken gelijkaardig.

Thrombosis Research publiceerde recent een

“We stuurden meteen onze behandeling bij”, zegt Björn

klinische studie van Jessa. Die toont aan dat

Stessel. “We verdrievoudigden de ‘normale’ dosis

patiënten met een ernstige COVID-19-infectie

antistollingsmedicijn. Het resultaat was verbluffend.

een verhoogd risico hebben op bloedklonters in

De mortaliteit daalde van 39,12 % naar 3,85 %. De

de longen en de grote bloedvaten, op nierfalen

behandeling bleek bovendien een positief effect te

en plotse dood. Op basis hiervan stelde Jessa haar

hebben op nierfalen.”

behandeling op intensieve zorgen bij. Hierdoor kon de afdeling de dodelijkheid van de ziekte

De studie* baseert zich op alle 78 patiënten die tussen

terugdringen van bijna 40 % tot onder de 4 %. De

13 maart en 20 april met een ernstige COVID-19-infectie

studie heeft een belangrijke impact op de verdere

op de intensieve afdeling van Jessa verbleven.

behandeling van patiënten op alle intensivecareafdelingen ter wereld.

In de beginfase sloeg COVID-19 ongenadig hard toe.

Wereldwijd werden artsen geconfronteerd met plotse

*‘Impact of implementation of an individualised thromboprophylaxis protocol in critically ill ICU patients with COVID-19: A longitudinal controlled before-after study’. Door Björn Stessel, Charlotte Vanvuchelen, Liesbeth Bruckers, Laurien Geebelen, Ina Callebaut, Jeroen Vandenbrande, Ben Pellens, Michiel van Tornout, Jean-Paul Ory, Karlijn van Halem, Peter Messiaen, Lieven Herbots, Dirk Ramaekers, Jasperina Dubois.

overlijdens. Niemand kon de precieze oorzaak verklaren. Tot onder meer dr. Ben Pellens, een van de arts-residenten intensieve zorgen van Jessa, bij een zwaar zieke patiënt een grote bloedklonter opmerkte in de grote liesader.

Prof. dr. Björn Stessel, anesthesist-intensivist bij Jessa: “Een uitgebreide echo van de borst toonde duidelijk tekens van grote longembolen of bloedklonters in het longvaatbed. Liefst 66 % van alle patiënten die op dat moment op intensieve zorgen lagen, bleek bloedklonters te hebben. Dat was een belangrijke eyeopener.”

Mortaliteit van 40 naar 4 % Dr. Michiel Van Tornout deelde de bevindingen met

prof. dr. Björn Stessel

JessaLinea Jessa-studie heeft wereldwijde impact op COVID-19-behandeling 31

Uitgelicht:

Jessa in beeld

Het jazz-combo SURPLUSBAND speelt een sfeervol verrassingsconcert voor patiĂŤnten en medewerkers. De meeste ramen die uitkijken op het liveoptreden staan op een kier.

6/05/2020

32 JessaLinea Uitgelicht: Jessa in beeld

Een Belgische streetartkunstenaar legt de eerste hand aan een metershoog kunstwerk tegen een gevel van Jessa: een fotorealistische muurschildering waarop een zorgende persoon - die buiten beeld blijft - een kind vasthoudt. Het werk wijst op het belang van verbondenheid tussen generaties en de zorg voor elkaar.

6/07/2020

Op het dak van ons ziekenhuis weerklinkt ‘Heroes’ van David Bowie.

Performers van dienst zijn Jef Neve, Isolde Lasoen, Flip Kowlier en Tijs Delbeke. De clip wordt getoond tijdens de eindgeneriek van de VTM-reeks Helden van Hier: Corona, als eerbetoon aan alle zorgverleners.

7/05/2020

Kunstenaar Jo Beerden schenkt dit mooie kunstwerk aan de zorghelden van Jessa. Het werk kan je bekijken in de inkom van campus Virga Jesse.

18/05/2020

Dit zijn ze, de Limburgse topchefs van ‘Feed the nurses’.

Wekenlang maakten ze 100 gratis maaltijden klaar voor onze zorgverleners. Onze grote waardering werd overgemaakt door algemeen directeur dr. Yves Breysem tijdens het laatste showcookingmoment in campus Salvator.

12/05/2020

JessaLinea Uitgelicht: Jessa in beeld 33

Urinaire incontinentie: vrouwen vragen vaak pas laat om hulp Vrouwen wachten vaak te lang om urinaire inconti-

Urinaire incontinentie kan de levenskwaliteit aanzienlijk

nentie te laten behandelen. Dat bevestigt een studie

verlagen. Toch spreken vrouwen er maar zelden over met

van Yves Depaifve. Hij roept huisartsen op om meer

hun arts, vaak vanuit een schaamtegevoel. “Daarom pleit ik

te sensibiliseren hiervoor.

ook voor een verhoogde alertheid bij huisartsen voor deze problematiek”, zegt Yves Depaifve. “Vraag, naast het

Urinaire incontinentie bij vrouwen heeft een hoge preva-

nemen van de bloeddruk, bijvoorbeeld ook naar eventuele

lentie. Niet alleen vrouwen op hoge leeftijd hebben er een

incontinentieproblemen. Na verder onderzoek kan in

probleem mee. “De mediaanleeftijd in onze studie is 57

overleg gekozen worden voor kinesitherapie (bekkenbodem-

jaar”, zegt Yves Depaifve, stoma- en incontinentieverpleeg-

training), medicatie of chirurgie. Een snelle reactie is

kundige in Jessa. “Urinaire incontinentie kan verschillende

belangrijk, want uitstel maakt een behandeling er zeker

oorzaken hebben, waaronder zwangerschap, hysterectomie

niet makkelijker op.”

of obesitas.”

De studie heet voluit ‘Hulpzoekend gedrag bij vrouwen met urinaire incontinentie: een pilootstudie’. Ze kwam tot stand onder impuls van VVUVZ*. De coördinator is Yves Depaifve.

Hij ontving voor deze studie de award van ‘Continentieverpleegkundige van het jaar’ van Wellspect. De studie bevroeg 160 vrouwen vanaf 18 jaar. Deelnemende ziekenhuizen: AZ Sint-Jan in Brugge, az Vesalius in Tongeren, Sint-Franciscusziekenhuis in Heusden-Zolder,

-code en be

MEER INFO via de incontinentieraadpleging in Jessa: 011 33 75 40.

De gespecialiseerde verpleegkundigen Ingrid Hermans en Yves Depaifve staan je graag te woord.

*Vlaamse Vereniging voor Urologische Verpleegkundigen en aanverwante Zorgverleners

34 JessaLinea Urinaire incontinentie

de studie

Scan d

QR

kijk

e

Sint-Trudo Ziekenhuis in Sint-Truiden en Jessa in Hasselt.

INGEBLIKT

Filmpje Wandel mee met een nierpatiënt Naar aanleiding van zijn 50ste verjaardag maakte het Niercentrum drie 360°-filmpjes.

De kijker loopt mee met twee patiënten. De eerste wordt voorbereid op nierdialyse (voortraject), de tweede zit al 20 jaar aan de kunstnier. Zo krijgt de entourage van een nierpatiënt zicht op de impact van dialyse op iemands leven.

Een derde filmpje legt uit hoe het zogenaamde dialysaat wordt aangemaakt.

Virtueel bezoek Sinds kort kun je Jessa ook virtueel bezoeken. Via de website wandel je door tientallen afdelingen van de vier campussen Scan de code en loop mee met een nierpatiënt.

HOE BOEK IK EEN BEZOEK BIJ EEN PATIËNT?

1.

Ga naar de website van het Jessa Ziekenhuis www.jessazh.be en klik op ‘Ik kom op bezoek’.

Klik vervolgens op ‘plan (of annuleer) een bezoek’.

2.

Je belandt nu op het online platform om een bezoek te plannen. Hier kies je voor ‘Plan een nieuw bezoek.’

3.

Geef je registratiecode in en klik op zoek.

Dit is een code van 2 letters en 5 cijfers die uniek is voor de patiënt die je wil bezoeken.

De patiënt ontvangt deze code bij opname en kan ze doorgeven aan zijn of haar bezoekers.

Indien de patiënt niet in de mogelijkheid is om deze code door te geven, kan je de code opvragen bij de verpleegkundigen van de afdeling waar de patiënt is opgenomen.

ik kom op bezoek

plan een nieuw bezoek

******* 2 letters en 5 unieke cijfers

4.

Vul op het volgende scherm je eigen gegevens in. Beschik je niet over een e-mailadres, vul dan alleen je gsm-nummer in.

5.

Kies de gewenste datum (je kan tot 7 dagen vooruit boeken) waarna de beschikbare uren getoond worden. Selecteer het gewenste uur en klik op ‘selecteer gekozen tijdstip’.

6.

Op het scherm verschijnt de bevestiging van je bezoek. Je ontvangt een e-mail met de bevestiging en de verklaring op erewoord.

Druk de verklaring op erewoord af, vul deze in en geef ze af aan de steward wanneer je op bezoek komt. De bevestiging van je bezoek kan je op je smartphone tonen aan de steward.

Heb je geen e-mailadres, dan ontvang je een sms met de bezoekerscode.

Vergeet niet om voor elk bezoek een nieuwe boeking te maken en de verklaring op erewoord ingevuld mee te brengen. De verklaring vind je ook op www.jessazh.be/bezoek.

je kan tot 7 dagen vooruit boeken

Print: verklaring op erewoord

JessaLinea Hoe boek ik een bezoek? 35

SYMPOSIA 2020 SYMPOSIUM ‘COMPLEX REHABILITATION TECHNOLOGY: BRIDGING THE GAP BETWEEN RESEARCH, TECHNOLOGY AND EXPERIENCE’ DATUM:

13 oktober 2020 webinar - registreren kan tot 6 oktober op www.jessazh.be/professionals/symposia--infoavonden

SYMPOSIUM ‘HUISARTSENCONGRES CARDIO 2021’ DATUM:

5 december 2020 webinar - meer info volgt

SYMPOSIUM ‘OBESITASCENTRUM JESSA: AL 10 JAAR LANG DOOR DIK EN DUN VOOR ELKE PATIËNT’

HET GEHEIM VAN HET SUCCES? MAATWERK!

DATUM:

7 december 2020 webinar - inschrijven via www.jessazh.be/professionals/symposia--infoavonden

Dit is een voorlopige lijst van symposia. Voor een geactualiseerd overzicht en inschrijvingsmodaliteiten kan je terecht op www.jessazh.be/symposia

40 JessaLinea Rubriek