't Altenatuurtje 120

't ALTENATUURTJE november 2022 nr. 120

Altenatuur

De natuurbeschermingsvereniging van Altena

’t ALTENATUURTJE 42e jaargang nr. 1, november 2022.

Uitgave van natuurbeschermingsvereniging Altenatuur.

Opgericht 5-11-1980, ingeschreven KvK 15-10-1981.

REDACTIE Wouter van Rijsbergen, Merwededijk 31A 4285 WC Woudrichem wjvanrijsbergen@online.nl, 0183-512165.

VORMGEVING Jan van Haaften, Sleeuwijk. 06-49904862 DRUKWERK RAD-drukkerij, Dordrecht.

BESTUUR

Voorzitter Secretaris Penningmeester Leden

INTERNET

E-MAIL LIDMAATSCHAP

voor

Jaap van Diggelen, Almkerk. 0183-402034 Margo van Beem, Hillsestraat 12, 4269 VG Babyloniënbroek. 06-55772591 Erik Gouw, Woudrichem. 06-52728142 Jan Willem den Besten, Woudrichem. 06-81498173 Len Bruining, Dussen. 0416-392373 Marga Oerlemans, Wijk en Aalburg. 06-20548893 Wouter van Rijsbergen, Woudrichem. 0183-512165 Goof van Vliet, Woudrichem. 06-28703838 Roel Wigman, Sleeuwijk. 06-20753888 www.altenatuur.nl Facebook: Facebook.com/altenatuur Twitter: @altenatuur

altenatuur@gmail.com altenatuurgastlessen@gmail.com Ledenadministratie Altenatuur, Weth. Kentiestraat 2a, 4285 CL Woudrichem.

Keuze uit: gewoon lid €15,-- of gezinslidmaatschap €20,-- per jaar.

Triodosbank NL02 TRIO 0320 0045 54 t.n.v. penningmeester Altenatuur.

Aanmeldingen, adreswijzigingen en opzeggingen opsturen naar de ledenadministratie of e-mail Altenatuur. Beëindiging van het lidmaatschap kan schriftelijk voor 1 december van het lopende jaar.

Altenatuur heeft sinds 1-1-2011 de ANBI-status, het dossiernummer is: 77688 en het fiscaal nummer: 810362454.

✒

Wouter van Rijsbergen

Redactioneel Natuur helpt mensen zich te ontspannen. Een verblijf in de natuur ontstresst en stimuleert het denken en de creativiteit. Alleen al uitzicht op groen vanuit het raam, heeft een bewezen positief effect op het welzijn van de mens. Ik lees het op de site van het RIVM. Ik bezoek in mijn gedachten de tuinen van de schrijvers voor dit Altenatuurtje. Voor zover ik weet hebben zij allemaal een (grote of kleine) groene tuin, met ruimte voor inheemse planten, vogels, zoogdieren en insecten.

Tuinen die bijdragen aan de biodiversiteit in het algemeen, maar indirect dus ook aan de diversiteit van dit Altenatuurtje. Tuinen die hun bezitters ontspannen en ontstressen. Zij hoeven maar even naar buiten te kijken om een torenvalk te zien, of huismussen. Een prachtig verkleurende kornoelje of een voorbijfladderende dagpauwoog. Wat een rust, wat een inspiratie, dat levert vast goede artikelen op.

Of werkt het toch anders? De schrijvers kijken vanachter hun laptop of schrijfblok uit het raam en denken… ik had eigenlijk die heg nog willen knippen.

Ik had nog bollen willen planten, die appelboom moet nodig gesnoeid en waar in vredesnaam plant ik toch die leuke lavendel die ik voor mijn verjaardag gekregen heb? Stress! En dan wil ik óók nog iets schrijven voor ’t Altenatuurtje…

Ik weet niet precies hoe het voor eenieder werkt.

Maar in ieder geval hebben alle schrijvers dankzij of ondanks hun tuinen weer hun bijdragen geleverd, waaruit dit Altenatuurtje is samengesteld. Duikt u maar lekker het weldadige groen in van dit Altenatuurtje, ik wens u veel leesplezier!

Kopij voor nummer 121 ontvang ik graag uiterlijk 1 december. Denkt u ook aan foto’s bij uw tekst (voorzien van de naam van de fotograaf!).

Email: wjvanrijsbergen@online.nl ✤ 1

In nummer

120

6

Ruim 100 vrijwilligers vonden ruim 700 nesten!

11

1. Redactioneel 2. In nummer 120 4. Van het bestuur 6. Weidevogeljaar 2022, een persoonlijk verslag 10. Op de voorkant - de bunzing 11. De Korte Keten 20. Foto van het jaar 22. Eetbare planten op en rond Fort

Heerlijk brood uit Altena

20

F t

van het jaar

36 2

Linda vertelt en Wendy tekent

Giessen.

23. Notulen Algemene Ledenvergadering 30. Wat een dag ...

34. Toekomstperspectief 36. Linda's Jeugdrubriek - de wesp 40.

Verslag van de steenuilencontrole

41. Aan de slag in het Vlietpark 42. Popsongs over milieuproblemen (2) 45. Flora 46. Thoriumcentrales

omdat het herfst is!

50. 'Cogito ergo sum' 52. Gezenderde kieviten in Altena 56. Groeistuip Voedselbossen Altena ... zaadje geplant!

50

58. Natuurinclusief bouwen en inrichten 63. 'Stille aarde' door Dave Goulson 66. Waarnemingen van 1 april t/m 4

Oog in oog met een Hooglander, dat geeft te denken

september 2022

70

69. Stoepplantjes 70. Verduurzaming Kringloopcentrum Altena 72. Klimaatklusser worden?

73. De activiteitenagenda 76. Advertentie - Altena Nieuwe Energie 77. Advertentie - Kringloopcentrum Altena

Kringloopcentrum verduurzaamt

Voor het laatste nieuws, de agenda en achtergrondinformatie ga je naar www.altenatuur.nl.

Het keurmerk voor verantwoord bosbeheer

Colofon; foto's en illustraties ◆ achterdeschans.nl, blz. 62 ◆ Agnes Advocaat, blz. 21 ◆ altenawoontslim.nl, blz. 72 ◆ zarivierenland.be, blz. 48 ◆ Wim Bax, blz. 23, 27, 28 ◆ Margo van Beem, blz. 23, 27, 28, 70 ◆ biojournaal.nl, blz. 2, 14 ◆ Cor Boer, blz.

31 ◆ Anne van Breugel, blz. 61 ◆ Coby van Diggelen, blz. 26, 27 ◆ Duylsbos.nl, blz. 25 ◆ ewmagazine.nl, blz. 47 ◆ gemeente Altena, blz. 59 ◆ gettyimages.com, blz. 42, ◆ Jan van Haaften, blz. 2, 12, 19, 22, 24, 41, 45, 69, 71, 73 ◆ Wendy van der Hart, blz. 2, 36, 37, 38, 39 ◆ Gerard Hardeman, blz. 11 ◆ honeybeevalley.eu, blz. 64 ◆ kringloopcentrum Altena, blz. 3 ◆ listal.com, blz. 43 ◆ fam. Mulder, blz. 23 ◆ mijngezin.be, blz. 63, 65 ◆ natuurwerkdag.nl, blz. 74 ◆ Marga Oerlemans, blz. 2, 6, 7, 8, 9, 52, 53, 54, 55 ◆ pixabay.com, blz. 46, 48, 57 ◆ Rinus Punt, blz. 30, 31 ◆ Kim Renders, blz. 66 ◆ Joke Roubos, blz. 10, 40 ◆ Saxifraga/Martin Mollet, Piet Munsterman, Theo Verstrael, Mark Zekhuis, voorkant, 30, 67, 74 ◆ Kees Schuitmaker, blz. 3, 50, 51 ◆ sheerenloo.nl, blz. 11, 13 ◆ sorrisi.com, blz. 42 ◆ St. Altena Kennispoort, blz. 16 ◆ top-supplementen.nl, blz. 18 ◆ tijdschriftdetuin.nl, blz. 65 ◆ urbanghostsmedia.com, blz. 44 ◆ Sven erbeek, blz. 11, 15, 17 ◆ vivarapro.nl, blz. 58 ◆ Goof van Vliet, blz. 4 ◆ Agnes Westerlaken, blz. 21 ◆ Roel Wigman, blz. 58, 61 ◆ wur.nl, blz. 59 ◆

3

Van het bestuur ✒

Goof van Vliet

Een rare zomer, weer veel droogte en hitte in Nederland en de rest van de wereld.

Maar ook een enorme impasse in het oplossen van de stikstofellende. Al maanden hangen ook op alle rotondes in Altena de vlaggen op hun kop. Wat wil dat zeggen? In een flits zag ik ineens dat de gemeente Altena deze kleurstelling ook al sinds haar bestaan hanteert. Maar dit terzijde.

4

De kunst is nu om de dialoog met elkaar aan te gaan. Dat betekent doorvragen op elkaars standpunten.

Daarvoor moet je ook elkaar kunnen vertrouwen. Tegenwoordig lijken we meer in monologen tegen elkaar te praten. Daar komen echter geen oplossingen uit voort. In het vorige Altenatuurtje is al genoeg gezegd over de onvermijdelijke noodzaak om de stikstofproblematiek structureel op te lossen. Hetzelfde geldt voor de energietransitie. Door de enorme prijsverhogingen van gas, olie en elektriciteit hebben we een forse wake-up call gekregen om nu echt serieus over te gaan tot minder gebruik van energie en veel meer eigen schone energieopwekking. Op 24 maart hebben we zelf een goede dialoog weten te organiseren over boeren en natuur. De emoties liepen af en toe hoog op maar er werd wel geluisterd naar elkaar. De ZLTO Altena en de Agrarische Natuur Vereniging Altena willen daar graag met Altenatuur verder over praten.

Dat doen we begin oktober. De gemeente doet dat ook. Zij organiseert in het kader van de circulaire landbouw, een goed waterbeheer en goede voeding regelmatig gesprekken met betrokkenen in het veld. Daar doen wij ook aan mee.

Een lokale partij organiseert op 15 oktober een duurzaamheidswandeling waar een divers gezelschap aan meedoet. Dat is de weg die we graag willen bewandelen. Eerst goed delen wat de problemen zijn, dan gezamenlijk naar goede oplossingen zoeken. Daarna overgaan tot uitvoeren van de oplossingen. Over dat laatste maken we ons de meeste zorgen. Daar is een stevige overheid voor nodig die de regie pakt, die de middelen verschaft en ook de afspraken handhaaft. In september praat het bestuur daarover met de nieuwe wethouder voor Natuur en Landschap, Anneloes van Hunnik en wethouder Roland van Vugt van duurzaamheid. Om te kunnen doen kun je beter eerst praten. Laten we dat laatste niet te lang doen!

Als je als lid ook onrustig bent over het gebrek aan daadkracht meld je dan op altenatuur@gmail.com.

Zo is er onlangs een werkgroep voedselbossen gestart. Misschien wil je initiatieven nemen op gebied van energie of monitoren van biodiversiteit. Het kan ook iets anders zijn, als het maar over natuur gaat.

Laat maar horen, als bestuur pakken we het graag op! ✤ 5

Weidevogeljaar 2022, een persoonlijk verslag ✒ Marga Oerlemans

Even voorstellen: na mijn verhuizing naar Wijk en Aalburg meldde ik me drie jaar geleden als nieuwkomer aan bij de weidevogelbescherming in Altena.

Gewapend met meer enthousiasme dan kennis van weidevogels, maar met een brede belangstelling voor de natuur.

Het eerste jaar als vrijwilliger werd meteen een heel bijzonder jaar, omdat in het voorjaar de coronapandemie in volle hevigheid toesloeg. De opnieuw opgerichte zoekgroep Veen ging daardoor uiteindelijk pas begin april voor de eerste keer op stap en de ‘groep’ bestond ook maar uit twee personen.

Op de achtergrond waren er gelukkig wel een aantal zeer bereidwillige en ervaren weidevogelaars (zoals Jan en Elly Honcoop en Wim Smits) die ons hielpen. Anja Popelier nam ons vanuit het Brabants Landschap onder haar vleugels om ons alles te leren over weidevogels en het beschermingswerk.

6

Zo vond ik mijn eerste kievitsnest en merkte ik hoe fantastisch het is om vogels te observeren en het gedrag van de vogels te leren lezen.

Hoogtepunt dat jaar was het vinden van een wulpennest. Wat een geduld heb je nodig om zo’n nest te lokaliseren en wat een adrenaline voel je als het lukt!

Inmiddels zijn we twee jaar verder en is de groep Veen gegroeid naar zes vrijwilligers, met nog steeds Jan en Elly die ons helpen en die zelf ook veel nesten vinden en beschermen. Zelf ben ik al snel coördinator van de zoekgroep Veen geworden als meest

ervaren zoeker in deze groep. In het land der blinden is eenoog koning tenslotte. Daarnaast ben ik lid geworden van de werkgroep weidevogelbescherming. Dit jaar ben ik bovendien begonnen met het overnemen van de taken van Len Bruining, die een stapje terug zal gaan doen in de weidevogelbescherming.

Voorlopig heb ik dus nog heel veel te leren, maar gelukkig vinden veel ervaren vogelaars het ook heel leuk om mij veel te vertellen. Ik ben bijvoorbeeld mee geweest met de plas-draswerkgroep om pompen te plaatsen, heb meegedaan aan een transecttelling van de patrijzenwerkgroep en een roofvogeltelling van de vogelwerkgroep. Overal ben ik van harte welkom geheten en heb ik erg veel geleerd en vooral ook nog eens erg veel plezier gehad. Eigenlijk wordt het steeds leuker naarmate je meer opsteekt.

Werd mijn eerste jaar gekenmerkt door corona, het tweede was een prachtig jaar voor de weidevogels met een nat voorjaar. Het afgelopen jaar werd dan weer gekenmerkt door droogte, droogte en droogte….

Desalniettemin begon het jaar zeer succesvol met de vondst van het eerste kievitsei door Lars, samen met zijn opa Jan op een perceel aan de Groeneweg in Veen. Later volgde het eerste scholeksternest van Brabant op d’Ulven in Wijk en Aalburg, gevonden door Chris Verburg. In Veen en Wijk en Aalburg vinden we eigenlijk

uitsluitend kieviten en scholeksters, de weidevogels die graag op bouwland zitten. Het waren er dit jaar wel duidelijk minder en de kuikens hadden het moeilijk.

Het is altijd erg leuk om de percelen in de gaten te houden waarvan je weet dat daar eieren op uitkomen staan.

Ook dit jaar hebben we natuurlijk de nodige pullen gezien, maar helaas meestal niet lang. Al snel na het uitkomen ontbrak het typische alarmerende gedrag van de kieviten en scholeksters, waardoor je weet dat er jongen zijn. Eerdere jaren had ik wel eens het gevoel dat ik m’n hoofd moest beschermen voor de vogels die met hangende poten over ons heen vlogen, flink alarmerend. Nu was het soms al snel erg stil. De klei was dan ook wel erg droog en kaal, moeilijke omstandigheden voor kievit- en scholeksterjongen. Aan de samenwerking met de boeren lag het ook dit jaar niet. Er werd ook nu weer netjes om de nesten heen gewerkt of 7

we hielpen een handje om de nesten in mandjes te verleggen tijdens het werk.

Soms werd ik met een app-berichtje ook op de hoogte gehouden van het wel en wee van de vogels: “Vandaag aan het kopeggen geweest. Drie jonge kievit kuikens gezien. Eén nest is leeg. Scholekster zijn twee kuikens uit, één komt nu uit.

Zitten wel veel roeken en kauwen” En hoe was het in de rest van Altena?

Er gingen dit jaar weer ruim 100 vrijwilligers op pad om in samenwerking met de boeren in de hele gemeente nesten te beschermen.

Er is een nieuwe loopgroep bijgekomen rond Woudrichem, zodat

8

we weer een stukje waar nog niet gezocht werd, hebben kunnen toevoegen. Door de droge omstandigheden vonden we met zijn allen weliswaar minder nesten, met name van de kievit, maar toch nog een heel behoorlijk aantal. Het waren er 649 in totaal, waarvan 445 van de kievit. In het topjaar 2021 vonden we 733 nesten, waarvan 538 van de kievit. Collega’s op de droge zandgronden in Brabant zagen een aanmerkelijk forsere daling, de natte klei geeft de vogels een klein voordeel. In de grafiek is het aantal gevonden nesten in de afgelopen tien jaar te zien van de vijf belangrijkste soorten weidevogels. Daarnaast

worden er regelmatig andere akkervogels gevonden tijdens het beschermingswerk. Zo werden er dit jaar negen nesten van graspiepers gevonden, vijf van de gele kwikstaart en ook vijf van de kleine plevier. Heel

had gezien. Haar bedrijf heeft braakstroken en kruidenrijke randen, waarin de kieviten met jongen een goed heenkomen konden vinden. Ook in de plas-drasgebieden was er natuurlijk veel minder sprake van droogte en deze gebieden zijn weer erg belangrijk geweest voor de weidevogels.

Al met al was het niet het meest succesvolle jaar voor de weidevogels, maar zijn er toch weer de nodige weidevogels groot geworden met dank aan de boeren en loonwerkers in Altena en de inzet van zoveel vrijwilligers. Volgend jaar hopen we op wat betere weersomstandigheden, want dat hebben de weidevogels nodig! ✤

d hartverwarmen moeilijk om deze kleine goed verstopte nestjes te vinden!

De kuikenfase leek moeizamer te zijn dit jaar. Door de droogte was het voedselaanbod geringer en moeilijker bereikbaar in de harde klei. En tja… dan is het wel eens slikken om op een droge akker kuikens te zien lopen met weinig beschutting. En in de bomen om het perceel zitten kraaien die ook wel wat lusten. Er zijn echter wel degelijk ook succesverhalen. Op de Boerenerfdag sprak ik een boerin uit de omgeving van Woudrichem die op haar bedrijf veel vliegvlugge jongen 9

op de voorkant . . .

De Bunzing

✒ Jan van Haaften

. . . omdat een bunzing nogal eens langs de weg wordt aangetroffen.

In de zomervakantie kwam er via het e-mailadres van Altenatuur een bericht binnen van een dode bunzing. Joke Roubos zag de bunzing in Uitwijk langs de weg liggen en stuurde onderstaande foto mee. De bunzing had de oversteek van de weg met de dood moeten bekopen. Het bericht was voor mij aanleiding om eens te kijken hoe vaak we dit in Altena zien. Voor het onderzoekje nam ik een kijkje op waarneming.nl. Voor steeds meer natuurliefhebbers een bekende website omdat ze daar ook zelf hun waarnemingen doorgeven.

Op waarneming.nl zag ik dat er sinds 2002 tot augustus van dit jaar ongeveer 100 waarnemingen van een bunzing in Altena waren binnengekomen. Van die waarnemingen ging het in ongeveer 40 gevallen om een dode bunzing die als verkeersslachtoffer was doorgegeven. Vier op de tien dus!!!

Bij zijn nachtelijke uitstapjes op zoek naar voedsel of, in de paartijd, op zoek naar een vrouwtje is de bunzing nogal eens het haasje. Erg jammer want bunzings zijn nuttige vangers van kleine knaagdieren zoals muizen en ratten. Maar ook dat vangen pakt nogal eens verkeerd uit omdat voor de bestrijding van muizen en rattengif wordt gebruikt. Als de bunzing dan zo’n half vergiftigd knaagdier vangt gaat hij zelf ook dood of raakt verzwakt. Weer erg jammer!

Het terugdringen van het aantal verkeersslachtoffers zal niet meevallen. Het verkeer neemt alsmaar toe en de slachtoffers vallen op allerlei verschillende plaatsen. Het is ondoenlijk om een raster langs alle wegen aan te brengen. Of tunnels onder de wegen door te graven. Om vergiftiging tegen te gaan zou het goed zijn matig met gif te zijn, het liefst helemaal niet. Maak in plaats daarvan de omgeving van uw huis of schuur geschikt voor de bunzing zodat hij u helpt! Kijk daarom voor tips eens op de website van de Marterstichting. En tot slot zou een bunzing gebaat zijn met een meer gevarieerd landschap met hagen, houtwallen, ruige hoekjes, begroeide oevers etc.

Dankzij het patrijzenproject is er op het gebied van hagen de laatste jaren al veel vooruitgang geboekt. Behalve de patrijzen is de bunzing daar ook mee geholpen! ✤ 10

De Korte Keten in Altena ✒ Erik Gouw

Dit artikel gaat over brood dat hier op het eiland wordt verbouwd, verwerkt en geproduceerd, een prachtig voorbeeld van de korte keten. Dus met een lage CO2 impact en ook nog geheel biologisch, zonder kunstmest en zonder bestrijdingsmiddelen. Het wordt gebakken door Gerard Hardeman uit Wijk en Aalburg met tarwe uit de Oostwaard van de gebroeders Groenenberg en wordt gemalen door molenaar Sven Verbeek op zijn molen de Twee Gebroeders in Wijk en Aalburg. Ik ben bij alle drie de schakels van deze keten langs geweest en heb er een stukje over geschreven, omdat ik het een inspirerend voorbeeld vind en heel lekker brood!

11

Vorige winter schaatste ik over de Bakkerskil langs een prachtig gelegen boerderij en dacht ‘Wat een geluksvogel woont daar!’.

Anderhalf jaar later zit ik op een zonnige augustusmorgen op het terras van die geluksvogel met uitzicht over het water en de akkers.

Met een twinkeling in zijn ogen vertelt Willem Groenenberg over de reis die hij en zijn broer Jan de afgelopen 6 jaar hebben afgelegd.

Het akkerbouwbedrijf aan de Hooge polderweg

De twee broers hebben al jaren een akkerbouwbedrijf in de Oostwaard met 140 hectare grond waarop ze van alles verbouwen, waaronder sinds een paar jaar ook 4 hectare baktarwe. In 2016 werd de eerste 40 hectare omgeschakeld naar biologisch, waarna ze in 2017 overwogen nog eens 40 hectare om te schakelen. Toen Jan er op een dag achter kwam dat er toch rupsjes zaten in een veld rode kool, omdat hij vergeten was te spuiten kwamen ze tot de conclusie dat half gangbaar en half biologisch niet werkt. Willem zegt ‘Je kunt niet twee ruggen uit één varken willen snijden’ en daarom besloten ze om helemaal om te schakelen, een grote stap!

Ik vroeg Willem wat je als biologische akkerbouwer allemaal moet doen en juist laten. Hij gebruikt vaak de beeldspraak dat je als biologische boer eigenlijk je gaspedaal (kunstmest) en je rem (gewasbeschermingsmiddelen) overboord gooit en je helemaal moet varen op wat je ziet en je kennis over bodem, gewassen en insecten daarop moet toepassen. En het is veel arbeidsintensiever. Voor het zaaien maak je drie keer een vals zaaibed, na het zaaien ga je gericht beregenen zodat je het kiemproces beter kan controleren.

12

Trots vertelt hij dat elektrisch beregend wordt met stroom van eigen zonnepanelen. Daarna moet tot wel acht keer per oogst gewied en geschoffeld worden en dat gebeurt met lichte machines die soms zelf ontwikkeld en gebouwd zijn. Ten slotte hanteren ze het ‘all-yeargreen-principe’: na de oogst moet de grond zo snel mogelijk worden ingezaaid met klaver. Deze blijft dan anderhalf jaar staan en zorgt voor een natuurlijke stikstofopname in de bodem.

Kortom, het is heel veel werk! Je bespaart zeker op kunstmest en bestrijdingsmiddelen, maar door de extra arbeid heb je toch een hogere kostprijs in combinatie met een iets lagere opbrengst dan gangbaar. Toch hebben de broers geen moment spijt gehad van hun keuze om biologisch te gaan. Willem vertelt over de vele valkjes en uilen die hij ziet jagen op muizen. Zij maken dankbaar gebruik van de zitpalen die her en der op het land staan. Daarnaast zijn er meer patrijzen gekomen de laatste jaren en is het aantal insecten en vlinders zichtbaar toegenomen, mede door de speciale keverbanken. Dit zijn stroken met bloemen die bijna niet gemaaid worden zodat het daar veel donkerder en vochtiger is, insecten en kevers gedijen daar goed en allerlei vogels weten deze insecten te vinden.

Landgoed Kraaiveld

Broer Jan wilde het liefst ook zo circulair mogelijk boeren en daarvoor was het nodig om zelf ook koeien te hebben voor de mest. Toen eind 2017 landgoed Kraaiveld tussen Sleeuwijk en Oudendijk te koop kwam te staan hebben ze snel gehandeld en dat kunnen kopen. 40 hectare grond en 60 à 70 koeien. De mest van deze koeien wordt nu 13

gebruikt voor bemesting van de percelen. Maar Kraaiveld is meer dan alleen een boerderij met koeien. Het is ook een pluktuin, mede beheerd door de cliënten van zorginstelling ‘s Heeren Loo, die op het terrein wonen en werken. Klanten kunnen hier een abonnement afsluiten om groenten te komen plukken in deze tuin. En Kraaiveld is ook een ontmoetingsplaats voor gelijkgestemden die streven naar een duurzame leefwijze op onze planeet. En zo ontmoette Willem Gerard Hardeman, een biologische bakker uit Wijk en Aalburg…

Een week na mijn gesprek met Willem ga ik naar bakkerij Gerard en Suus in Wijk en Aalburg. Het is wederom een stralende dag en ik tref Gerard samen met een collega zittend op een emmer in de bakkerij tijdens zijn pauze. Veel tijd om te blijven zitten voor een gesprek heeft hij niet, maar we spreken verder tijdens het kneden van het deeg.

Mooi om te zien hoe dit in zijn werk gaat, je ziet de routine van 47 jaar deeg kneden.

Suus en Gerard Hardeman in hun winkel

Sinds 1996 woont hij in Wijk en Aalburg, hij zocht een bakkerij met woning voor zichzelf en zijn 2 kinderen. Een jaar later kwam hij Suus tegen en zij is nooit meer weggegaan. Suus was de inspirator om de biologische kant op te gaan, zij sprak steeds meer mensen over gezonde voeding. Toen Gerard de vraag kreeg van leverancier Koopmans of hij eens wilde proberen brood te bakken van biologisch tarwemeel lukte dat heel goed en viel alles op zijn plaats. Gerard was nooit een fan van ‘broodverbeteraars’ en langzaam werd duidelijk welke kant ze op gingen: een volledig biologische bakkerij met een 14

eigen winkel waar ook allerlei andere biologische producten worden verkocht. En dat loopt sindsdien steeds beter. Ze verkopen hun brood niet alleen lokaal, maar ook op verschillende markten in Nederland en via hun webshop. Er komen mensen van heinde en verre om hun speciale glutenvrije brood te kopen.

Wanneer we het hebben over de hogere prijs van biologisch brood is Gerard stellig. ‘Mijn brood is niet duurder, maar bevat veel minder gebakken lucht. Na 2 boterhammen van mijn brood ben je even voldaan als na 4 boterhammen fabrieksbrood en je bespaart ook nog eens 2 keer beleg, dus wat is nu duurder?’. Gerard is wars van conventies en zegt graag waar het op staat en maakt dus niet overal waar hij komt vrienden. Zo werd hij eens uitgenodigd voor een ZLTObijeenkomst. Voor hij zijn praatje hield werd er door de boeren lang gesproken over het harde inkoopbeleid van de Albert Heijn en de Jumbo. Toen hij het woord kreeg was de eerste vraag die hij stelde ‘Waar doen jullie je boodschappen?’. Hij is er van overtuigd dat je niet naar anderen moet wijzen of wachten tot de overheid de regels verandert, verandering begint bij jezelf!

Terug naar het brood. Het meel om brood te bakken kwam niet altijd uit de buurt en Gerard wilde graag ook meel van granen uit de omgeving. Dus toen hij hoorde dat de gebroeders Groenenberg biologisch boerden, benaderde hij hen in 2018 met de vraag of zij geen biologische tarwe voor hem wilden gaan verbouwen. In het begin was Jan best huiverig, want ze hadden nog nooit tarwe verbouwd, maar ze besloten het toch te doen. Daar is Gerard nog steeds

De oogst

15

ontzettend blij mee, het afgelopen jaar bracht de 4 hectare bijna 30 ton graan op. Inmiddels goed voor zo’n 40 procent van alle ingrediënten die hij nodig heeft!

Ik vraag hem waarom het lage eiwitgehalte in het Nederlandse graan voor hem geen probleem is. Graan uit Oekraïne of Frankrijk krijgt meer zon en heeft daardoor een hoger eiwitgehalte, waardoor het brood makkelijker rijst. Hij vertelt over de methodiek die hij hiervoor heeft ontwikkeld en waarom hij bekend staat. Zo leidt hij bakkers op, geeft hij cursussen en is hij regelmatig op reis om bakkers les te geven via zijn Dutch Organic Baking School. Om het brood beter te laten rijzen is het belangrijk de juiste hoeveelheid water toe te voegen aan het deeg, moet je het langer en vaker kneden en laat hij het deeg 18 uur fermenteren in een koelcel alvorens het de oven in gaat. Hierdoor wordt het brood ook nog eens gezonder, hij vertelt over gliadine dat in tarwe aanwezig is en dat door dit fermenteren deels onschadelijk wordt gemaakt waardoor je minder kans hebt op darmproblemen.

Gerard Hardeman aan het werk

We staan alweer een uur te praten, maar het is tijd om verder te gaan naar de verbindende schakel in deze keten, molenaar Sven Verbeek. Het was Gerard die hem benaderde om molen ‘De Twee Gebroeders’ op de dijk in Wijk en Aalburg weer in zijn oude functie te herstellen…

Het is maar een paar honderd meter van de bakkerij en wanneer ik kom aangefietst draaien de wieken van de Twee Gebroeders vrolijk rond en wappert de EKO-vlag trots. Sven zet net een pot koffie voor 16

zichzelf en zijn 2 vrijwilligers, die hem vaak helpen. Ik ken Sven al langer en was al eens in zijn andere molen geweest, maar nog nooit in deze. Ik wist ook niet hoe het nu precies zat met deze twee molens, maar hij legt het nu eens goed uit. Hoe meer hij vertelt hoe meer hij begint te stralen, voor de tweede keer deze ochtend heb ik iemand voor me met liefde en passie voor zijn vak.

Sven Verbeek

Al sinds 1997 maalt Sven in molen De Hoop in Veen. Hier maalt hij meel van allerlei soorten granen en verkoopt hij ook meel en bakmixen. Toen bakker Hardeman hem een jaar of 9 terug benaderde met de vraag of hij ook biologisch meel voor hem wilde malen zag Sven dat in eerste instantie niet zitten. Het was teveel gedoe om 2 stromen gescheiden te houden van elkaar. Toen kwam Sven met het idee om van De Twee Gebroeders een EKO-molen te maken. Deze molen draaide al wel, maar het resultaat was niet geschikt voor productie. In overleg met Gerard draaide hij een eerste batch en deze zag er redelijk uit, waarna ze besloten de SKALcertificering in gang te zetten welke in juni 2017 werd toegekend.

Toen werd het tijd om te investeren in verbeteringen, zo kwam er een zeefmachine en firma van der Pol uit Wijk en Aalburg financierde nieuwe molenstenen. De nieuwe stenen zorgden voor veel beter gemalen meel, waardoor dit veel meer water op kan nemen en dat is volgens Gerard de beste broodverbeteraar.

De kwaliteit was nu in orde, maar het productieproces was nog erg onpraktisch, want er moest veel op- en neergetakeld worden. Waar Sven deze molen voorheen als een leeg kaal ding zag, zag hij nu ook 17

voordelen, hij kon de molen zelf inrichten voor een optimaal productieproces en durfde verder te investeren. Er kwam een menger en Sven vertelt enthousiast hoe je met iets vochtiger graan fijner en witter bloem kan malen, omdat de zemel dan minder versplintert.

Daarna kwam de pletter, wanneer je de tarwe eerst plet blijft ook de zemel groter, dit is de iets hardere huid van het tarwe. Bij volkoren brood wordt deze meegebakken, bij wit brood niet. ‘Een molenaar wil zemelen als rijksdaalders!’. Hierdoor zijn deze makkelijker te scheiden van het meel wanneer nodig en krijg je luchtiger volkoren brood en het is dit aspect waar de goede samenwerking tussen Gerard en Sven uit blijkt. Er werd ook een nieuwe jakobsladder (elevator) geïnstalleerd waardoor er een heel stuk minder getakeld hoeft te worden. Sven is nog steeds bezig met het finetunen, zo werden begin dit jaar nog twee nieuwe fokwieken geïnstalleerd, waardoor hij de molen, ook met minder wind, gelijkmatiger kan laten draaien.

Zemelen als rijksdaalders

Net zoals ik eerder merkte in mijn gesprek met Willem is hij gaandeweg dit proces ook steeds enthousiaster geworden en meer doordrongen van de noodzaak van biologisch en duurzaam produceren. Daarnaast denkt hij ook steeds meer in kringlopen, zo levert hij de griezen en zemels die overblijven aan een biologische boer in Well en gebruikt hij hun varkensvet weer voor het smeren van de hoofdas van de molen. Echt machtig mooi trouwens om daar bovenin die molen de as te zien ronddraaien die het hele mechanisme in de molen aandrijft!

In mijn gesprekken met de drie mannen hebben we het over prijzen gehad en hoeveel die nu verschillen met gangbaar graan en brood.

18

De prijs van gangbaar tarwe op de wereldmarkt is bijna verdubbeld het afgelopen jaar en de prijs per kilo meel is met dubbeltjes omhoog geschoten waardoor het brood in de winkel veel duurder is geworden.

Boer Groenenberg heeft zijn verkoopprijs slechts licht hoeven te verhogen en Sven heeft hem zelfs gevraagd een iets hogere prijs te vragen en de extra marge te investeren in natuurinclusieve maatregelen op zijn akkers. Dat is natuurlijk fantastisch om te horen en voor mij het bewijs dat lokale kringlopen zoals deze, die niet altijd alleen maar op efficiency en de laagste prijs zijn ingericht, robuuster zijn en beter voor de omgeving.

Altenatuur wordt hier heel blij van en heeft besloten om 500 euro bij te dragen aan natuurinclusieve maatregelen. Het zal gebruikt worden voor het inrichten van extra bloemstroken / keverbanken. Dit betalen we uit het potje dat we hebben opgebouwd dankzij de verkoop van onze patrijzenmix (ook dit patrijzenmeel wordt geproduceerd door Sven met tarwe uit de Oostwaard en kunt u kopen via onze website en op Hoeve Kraaiveld).

Pannenkoekenmix

Ik hoop dat u dit een inspirerend verhaal vond en dat het u aanzet tot het kopen van meer lokale producten. Hierdoor houdt de boer er meer aan over en verdwijnt er minder in de zakken van de tussenhandel. Het brood uit dit artikel kan niet alleen in de bakkerij in Wijk en Aalburg gekocht worden, maar sinds kort ook op Hoeve Kraaiveld. U bent van harte uitgenodigd om eens langs te komen in beide winkels, eet smakelijk! ✤

19

Fan hett jaar

✒ Len Bruining

v

Na het grote succes van vorig jaar schrijft het bestuur van Altenatuur wederom een wedstrijd uit voor ‘De mooiste foto van het Jaar’. Veel streekgenoten stuurden vorig najaar prachtige foto’s in.

Daaruit blijkt dat veel inwoners oog hebben voor de natuur en de biodiversiteit in Altena. Zij legden het vast op de gevoelige plaat. Als vrijwilliger van activiteiten voor Altenatuur, tijdens een wandel- of fietstocht of gewoon als hun oog op iets moois gevallen was.

Wie gaat dit jaar de uitdaging aan? Een deskundige jury maakt de prijswinnaar aan het eind van het jaar bekend. De foto zal worden gebruikt als kerstkaart aan het einde van het jaar onder de leden en samenwerkende organisaties verspreid wordt.

Iedereen kan aan de wedstrijd meedoen. Belangrijk is wel dat het een foto is van een herkenbare plek op ons mooie eiland Altena. Foto’s die met een telefoon gemaakt zijn, kunnen gewoon meedoen, mits ze voldoende kwaliteit hebben.

Heb je een mooie, sfeervolle foto gemaakt in Altena en wil je meedoen? Stuur je foto dan vóór 15 november via de mail naar: altenatuur@gmail.com. Meld daarbij waar de foto gemaakt is. Zorg ook dat je naam en telefoonnummer er duidelijk bij staan.

20

Na de sluitingsdatum beoordeelt de jury de foto’s op een aantal onderdelen. Denk aan zaken als originaliteit, kleur en hoe de foto is opgebouwd qua compositie.

Bij een wedstrijd horen ook regels. Ze staan hieronder in het kort weergegeven: ► Je foto is gemaakt op een herkenbare plek in Altena. ► Er mogen ook mensen op de foto staan. Als deze herkenbaar in beeld zijn, moet men wel toestemming hebben gegeven. ► Er mag geen logo of een naam op de foto staan. ► De foto is gemaakt door de inzender zelf en is origineel. ► De foto is nog niet eerder gepubliceerd voor andere fotowedstrijden.

Aan de wedstrijd is geen geldbedrag verbonden, het gaat om de eer.

Veel succes en plezier! ✤

2021 winnende foto 21

Eetbare planten op en rond Fort Giessen ✒ Els Capelle

Daar wil ik meer van weten!

Op zaterdag 27 augustus is fort Giessen opengesteld en na een bezoek aan het fort zelf volgt een rondleiding rond de fortgracht.

Hans van Tilborg neemt ons mee en al op de oprit staan we stil bij de ooievaarsbek en het walstro. We lopen het hek uit het Koekkoekspad op. Hans stopt geregeld bij een plant, struik of boom en vertelt er allerlei bijzonderheden over.

lekkere kruiden gaan mee naar huis

Wat weet hij er veel van!

De ene keer is de knol of de wortel geneeskrachtig, de andere keer zijn dat jong geleerd... de bladeren. Maar vaak gewoon lekker en gezond om op te eten.

We zagen zevenblad (‘tuinmansverdriet’), te gebruiken in de salade of om pesto van te maken. Brandnetel voor de soep of om thee van te trekken. Kamille voor degene die wat rustiger wil worden. Bitterzoet dat bloedzuiverend werkt, watermunt is o.a. pijnstillend. Natuurlijk bramen, walnoten en kroosjes. Gewoon lekker. En met het blad van de weegbree is jeuk goed te verhelpen. Al met al te veel om op te noemen.

Kortom, verrassend dat er zoveel eetbaars en geneeskrachtigs is te vinden rond het fort! ✤ 22

Notulen Algemene Ledenvergadering ✒ Wouter van Rijsbergen

Notulen Algemene Ledenvergadering Altenatuur 2022 Dinsdag 12 april, Fort Giessen Aanwezig: circa 40 leden, 12 leden hebben zich afgemeld.

1. Opening.

Voorzitter Jaap van Diggelen heet iedereen van harte welkom. Deze ALV is betrekkelijk kort na de vorige van september ’21, die tot het najaar was uitgesteld in verband met de Corona-beperkingen. Tijdens zijn inleiding memoreert hij het overlijden van Johan Koekkoek, die we zullen blijven missen. Het bankje (behorende bij de aan Johan in maart ’21 toegekende Casimir Milieuprijs van de BMF) is op 6 november langs de fortgracht geplaatst en namens ANE, het Kringloopcentrum en Altenatuur zijn daar ook drie bomen bij geplant. De liniewerkers hebben bij het bankje een haag geplaatst die luwte creëert. Een mooie plek om plaats te nemen en van de natuur te genieten waar Johan zich zo lang voor heeft ingezet.

Ook bij het overlijden van Rob Mulder begin januari 2022, staat de voorzitter stil. Rob Mulder zette zich bijna drie decennia lang in voor de beheercommissie en dankzij hem waren o.a. alle administratieve zaken altijd perfect en op tijd in orde. Ook hem zal Altenatuur blijvend missen. Een In Memoriam verscheen in het meinummer (nr. 119) van ‘t Altenatuurtje.

Johan Koekkoek

Rob Mulder

23

Vervolgens schetst de voorzitter een beeld van de activiteiten binnen de vereniging van de afgelopen tijd: het weidevogelseizoen, de strokenteelt, de plantenwerkgroep die weer popelt om te beginnen, de werkgroep NIA, de vogelwerkgroep, de denktank energietransitie, de werkgroep voedselbossen/landjes en de onlangs gehouden avond over ‘het nieuwe boeren'. Conclusie: Altenatuur is volop actief op vele terreinen. Dit is ook te merken aan het ledental: inmiddels hebben we 555 leden, met een opvallend grote stijging tijdens de meest recente jaren (2018 nog 400). Geweldig, dat zoveel mensen biodiversiteit, duurzaamheid en een gezonde leefomgeving belangrijk vinden in Altena. Er speelt veel en in deze tijd is het soms moeilijk om de moed erin te houden, daarom benadrukt de voorzitter dat het van groot belang is om plezier en voldoening te blijven halen uit de activiteiten en daarnaast ook uit mooie waarnemingen in het veld. Het redden van jonge grutto’s, het spotten van een kerkuil, het eerste oranjetipje in het voorjaar, een wezel die de weg overschiet. Zonder genieten verzuren we en vallen we stil, doen we niets meer, genieten houdt ons gaande waardoor we verschil kunnen blijven maken Oranjetipje in Altena.

2. Notulen ledenvergadering van 18 september 2021 (Altenatuurtje nr. 117: pag. 9-13) Vastgesteld, met dank aan Margo van Beem.

3. Kort jaarverslag secretaris.

Aan de hand van foto's doet ook secretaris Margo van Beem, verslag van ons bruisende verenigingsleven. Margo toont foto's bij diverse activiteiten en licht er enkele opvallende uit. Uiteraard staat zij ook stil bij het overlijden van Johan Koekkoek, op 3 mei jl. Het voelt nog steeds onwennig, Altenatuur zonder Johan. Eén van zijn laatste projecten was het project Strokenteelt in de Struikwaard, de foto's van de deelnemers tijdens de oogstmomenten spreken boekdelen - wat zou hij trots zijn geweest op dit project. Verder passeren de revue de Vogelwerkgroep, de aanwezigheid van Altenatuur bij diverse evenementen, de weidevogelbescherming, de Natuurwerkdag in november.

Rob Mulder was nog aanwezig tijdens deze Natuurwerkdag, hij heeft toen veel foto's gemaakt en ook een verslag geschreven dat verscheen in het januarinummer van 't Altenatuurtje, kort na zijn overlijden.

24

Een nieuw initiatief is de werkgroep Voedselbossen, de eerste bijeenkomst vindt 30 april plaats, aanmelden kan op dit moment nog. De werkgroep Natuurinclusief Altena is ook heel actief en betrokken op diverse terreinen.

Verheugend te melden is dat Roel Wigman (NIA) merkt dat er steeds meer natuurinclusief gebouwd wordt, ook zónder dat de NIA zich ermee heeft ‘bemoeit’. Ten slotte zijn onder de noemer ‘Plan Boom’ weer enkele mooie projecten gerealiseerd, waarbij veel bomen en struiken werden aangeplant.

4. Financieel jaaroverzicht 2021/ begroting 2022 door de penningmeester.

Onze penningmeester Erik Gouw loopt de financiën van de vereniging, geprojecteerd op het grote scherm, door (zie ook blz. 29). Inkomsten uit de bar bleven achter, een kleine corona-tegenvaller. Subsidies zijn vergelijkbaar met andere jaren (te denken valt aan vergoedingen voor weidevogelbescherming, beheer van onze grienden enz.), ook zijn er inkomsten uit de verkoop van patrijzenmeel en de verkoop van het jubileumboek. De provincie geeft ook subsidie voor het project Strokenteelt in de Struikwaard. De begroting van de inkomsten was lager dan de werkelijke inkomsten. De opbrengst uit patrijzenmeel was erg hoog, maar dat was eenmalig door een grote aankoop van patrijzenmeel afgelopen jaar door BL, een mooie meevaller - maar voor het komend jaar natuurlijk zuinig begroot omdat we een dergelijke aankoop komend jaar niet hoeven te verwachten.

Erik licht ook de uitgaven toe, spoort de vogelwerkgroep aan om méér uit te geven en maant de weidevogelbescherming tot het omgekeerde - met een knipoog welteverstaan want er wordt geweldig werk verricht. Bij het Duyls Bos heeft Altenatuur een bijdrage geleverd voor een molentje, dit zal water oppompen om het leefgebied van de modderkruiper te verbeteren.

De voorzitter nodigt de aanwezigen uit om ideeën aan te dragen voor leuke projecten die de biodiversiteit in Altena kunnen versterken. Vanuit de zaal wordt een plan in Genderen genoemd en er blijken onder de vrijwilligers van de plukroute in Hank nog ideeën te zijn, die wellicht tezijner25

tijd nog aan ons voorgelegd kunnen worden. Voor goede groene ideeën: bel met een bestuurslid, de contactgegevens staan in elk Altenatuurtje.

5. Verslag kascontrolecommissie Gerarda van Breugel en Karin Zegwaard hebben de kascontrole dit jaar uitgevoerd. Opmerking van vorig jaar was om de donaties apart vermelden, dit was nu toegepast. De vele potjes/reserveringen zijn meer samengevoegd, om e.e.a. overzichtelijker te presenteren. De kascontrolecommissie geeft aan dat de administratie overzichtelijk en prima in orde is. Op grond van dit verslag wordt décharge verleend aan de penningmeester. Dank aan Karin en Gerarda. Volgend jaar kascontrole: Karin Zegwaard en Ernst-Jan van Haaften.

6. Bestuursverkiezing.

Aftredend na de termijn van twee jaar en tijdens deze vergadering herkozen: Margo van Beem, Len Bruining, Goof van Vliet, Erik Gouw en Roel Wigman. Marga Oerlemans wordt door de voorzitter officieel voorgedragen als nieuw bestuurslid en door de vergadering aangenomen.

Vervolgens nemen we afscheid van Jeanette Pollema die 24 jaren als bestuurslid actief is geweest, maar besloten heeft zich niet herkiesbaar te stellen.

Al vanaf de oprichting nam Jeanette deel Marga Oerlemans aan Altenatuur. Vanaf 1998 werd zij ook bestuurslid met als taak de ledenadministratie. Alle nieuwe leden invoeren in de computer, maar als back-up ook op papier de ledenlijst bijhouden. De nieuwe leden ontvingen altijd een welkomstpakketje. Jeanette printte samen met de voorzitter altijd de etiketten voor de verspreiding van het Altenatuurtje, wat soms een hele toer was omdat dan bijvoorbeeld de etiketten vastliepen in de printer. Toch is het altijd weer gelukt. Jeanette was altijd een oplettend bestuurslid bij het signaleren van lief- en leed, o.a. bij (bestuurs)leden. Zij was in het bestuur niet op de voorgrond aanwezig, maar Altenatuur kon altijd op haar rekenen, bijvoorbeeld bij openstellingen van het fort, het bemensen van kraampjes. In 26

haar contact met bezoekers straalde ze enthousiasme en positiviteit uit.

Jeanette maakte ook de groei mee van 312 leden naar 500. Toen ze het 500e lid kon noteren, was dat een mooi moment voor haar om te stoppen met de ledenadministratie, ze heeft de knoop toen doorgehakt en na lang wikken en wegen ook besloten te stoppen met de bestuurstaken. Het zal wennen zijn, want het bestuur van Altenatuur is al jarenlang een belangrijk element in haar leven. De voorzitter dankt Jeanette namens het hele bestuur en namens alle leden, toont een liber amicorum en spreekt uit dat Altenatuur Jeanette veel dank verschuldigd is voor haar jarenlange trouwe inzet! Een zeer verdiend applaus klinkt als vriendenboek en ook bloemen en een cadeaubon worden overhandigd. Jeanette neemt het woord en vertelt over de belangrijke plaats die Altenatuur en alle mensen binnen de vereniging in haar leven innemen en spreekt haar dank uit voor al die mooie momenten die ze binnen het bestuur en binnen de vereniging heeft mogen beleven.

Jeanette Pollema met de bloemen en het vriendenboek

7. Rondvraag.

Geen vragen.

Goof van Vliet richt zich tot de vergadering om die te informeren over de nieuw opgerichte werkgroep/kennisnetwerk Voedselbossen (nadrukkelijk ook 27

breder gericht op: ecologische grote tuinen, landjes of stukken land). Inmiddels hebben 20 mensen zich aangemeld, een oproep in het meinummer van 't Altenatuurtje volgt nog. Opgeven bij Goof (bestuur) of tijdens de vergadering bij Wijnand Veth (lid en aanwezig) is mogelijk.

8. Pauze.

9. Presentatie over het Strokenteeltproject in de Struikwaard door Jos Schenkeveld.

Jos Schenkeveld, medewerker van Brabants Landschap en lid van Altenatuur geeft een presentatie over het Strokenteeltproject in de Struikwaard. Dit project is vernieuwend te noemen, maar ook verbindend. Vernieuwend: dit zou de richting kunnen zijn waarin we de landbouw in Nederland duurzaam kunnen inrichten, verbindend: kopgroep en deelnemers hebben volop samengewerkt en dat alles op een lokaal perceel, zodat sprake was van een kleine keten met minimale impact. Het project krijgt zeker een vervolg in het komend seizoen. De foto's die Jos laat zien zijn een prachtige weergave van de ontwikkelingen tot zover. De presentatie geeft een uitstekend beeld van opzet, doelen en resultaten van het project.

De voorzitter bedankt Jos voor zijn De voorzitter bedankt Jos Schenkeveld enthousiaste verhaal.

10. Sluiting.

De voorzitter sluit de vergadering en dankt eenieder voor zijn of haar komst naar het Fort. Er is nog gelegenheid voor een informeel samenzijn onder het genot van een hapje en een drankje. ✤

28

Contributie 2022 Het is weer tijd om de jaarlijkse contributie te voldoen. Leden die dat nog niet gedaan hebben verzoeken wij vriendelijk hun contributie over te maken naar NL02 TRIO 0320 0045 54 t.n.v. Altenatuur onder vermelding van ‘Contributie 2022’ en uw naam en adres.

29

Wat een dag . . . ✒ Rinus Punt

pfff, even bijkomen, wat een dag!

Tijdens een patrijzenrondje werd ik gebeld door een toen nog een onbekend nummer.

“Met Bram, mijn kast is uit de boom gevallen en er liggen jonge witte uilen naast.” Mijn vraag gelijk: “Witte uilen? Ook de ouderuil?” ”Ja, die ook. Deze vloog naar de wei hier naast.

Bleef daar even zitten en vloog later weg.”

30

Kerkuilen buiten in een kast in een boom…!!!

Ik was gelukkig niet ver weg van de plaats des onheils: omgeving Pompveld/ Midgraaf. Dus gelijk er naar toe. Dit is dringend. En wat schetst mijn verbazing: het waren echt jonge kerkuiltjes. Een uilskuiken lag nog helemaal onder het vuil uit de kast. Voorzichtig eronderuit gehaald. Gelukkig, hij leefde nog! De andere twee had Bram de gastgever al gered uit hun benarde positie. Gelukkig was de kast niet in de sloot gevallen, maar hij lag wel op het randje. Werk aan de winkel. Je zal het meemaken! Er was geen tijd te verliezen, maar… ik had net de auto met uilenspullen uitgeruimd en schoongemaakt.

De laatste uilencontrole van steen- en kerkuilen was net achter de rug, vele uilenspullen lagen thuis.

Uiltjes in een doos. Kast schoonmaken en repareren. Een kerkuilenkast van deze maat hang je niet zo makkelijk in een Uiltjes in een doos boom. Deze kasten worden namelijk in

een schuur of hangar binnen op een balk geplaatst, ze zijn ook niet regenbestendig. Mensen, in mijn lange uilencarrière heb ik dit nog nooit meegemaakt!

Kerkuilenbroedgeval buiten in een kast. Met hulp en materiaal van Bram de kast degelijk in de boom geplaatst. Plastiek er om, uiltjes er weer in. En nu maar hopen dat Pa en Ma uil deze valpartij overleefd hebben. Dus nazorg was nodig...

Zondag 26 juni contact met Bram. Hij was gaan kijken en vond de uiltjes er maar zielig bij liggen. Niet goed.

De volgende morgen er gelijk naar toe, erg benieuwd hoe de uiltjes het maakten. Toen ik met een lamp in de kast scheen, zag ik een hoopje liggen: een voorraadje muizen. Terwijl ik naar rechts scheen, keken drie Kast terug in de boom actieve uilskuikens mij aan. Ze stonden mooi rechtop, maakten zich groot en zagen er super uit. Pa en ma uil hadden de kids na de val in de kast niet aan hun lot over gelaten, wat gaf dat een fijn gevoel. Na die doffe ellende deze kentering! Bram blij, Punt blij.

Maar dankzij dit voorval heeft er toch een kerkuil in een buitenkast in ons gebied gebroed. Super, zo’n gastgever!

Leuk om te vermelden is nog de extra controle bij Bram. Cor en ik reden langs de Midgraaf. In de kast was gelukkig alles OK. We werden gastvrij uitgenodigd voor een bakje koffie. Ook baby Hanna en moeder Loes kwamen er gezellig bij zitten.

Moeder moest even weg om het flesje te halen, “Rinus, wil jij even de kleine vasthouden?”

Geen probleem! Echt, het opagevoel kwam weer helemaal terug met zo’n klein hummeltje in je armen.

Leuk als je zo met elkaar een dieptepunt (gevallen kast) kan afsluiten met een hoogtepunt (drie jongen uitgevlogen) Nu de vraag: “houden we het bij een weerbestendige kast buiten of ouderwets een kast in de nieuwe hal met een invliegopening naar buiten? Of allebei?”

We gaan het overleggen… ✤

.... en een prachtig eindresultaat

31

Toekomstperspectief ✒ Herman van Krieken

Nederland staat op zijn kop dankzij een onnozel kaartje van onze regering dat veel boeren angst heeft aangejaagd. Nu weten agrariërs al ruim 40 jaar dat ze de problemen met mest moeten oplossen dus zo´n verrassing kan dat domme kaartje vol fouten ook niet geweest zijn.

Gelukkig zijn er organisaties die naar oplossingen zoeken en gewoon hun gezonde verstand blijven gebruiken. Natuur- en Milieuorganisaties hebben een aanbeveling opgesteld om uit de huidige problemen met de boeren te komen. Een integrale aanpak die toekomst perspectief biedt voor natuur en milieu én de zeer verontruste boeren.

32

Aanbevelingen voor het kabinet om uit stikstofcrisis te komen Natuur- en milieuorganisaties doen in een brief aan de minister van Landbouw Natuur en Voedselkwaliteit aanbevelingen voor een duurzaam toekomstperspectief voor agrarische ondernemers. De organisaties vinden dat de transitie van de landbouw niet alleen met oog op stikstof, maar ook met het oog op klimaat, water- en natuurherstel moet worden aangepakt. Boeren verdienen snel duidelijkheid over hun toekomst en ketenpartijen moeten financieel bijdragen aan de vergroening van de landbouw.

Het ministerie van LNV moet nu de kans aangrijpen om de landbouw van de toekomst vorm te geven, vinden negen natuur- en milieuorganisaties, waaronder Vogelbescherming Nederland. In de brief geven ze handreikingen over hoe die transitie vormgegeven kan worden, zodat boeren nu snel duidelijkheid en een duurzaam perspectief krijgen.

Blindstaren op stikstof lost de klimaat- en watercrisis niet op. De overgang naar duurzame landbouw kan alleen als we de natuur-, klimaat- en watercrisis integraal oplossen.

Eenzijdige maatregelen die gericht zijn op één van de problemen biedt geen eerlijk en duurzaam toekomstperspectief. Dit zal ertoe leiden dat agrarische ondernemers in 2027 extra maatregelen voor schoner water moeten nemen en een paar jaar later voor het klimaat. Ook de samenhang met de besteding van geld uit het stikstoffonds van ruim 24 miljard euro, het Nationaal Strategisch Plan voor de Europese landbouwsubsidies en het mestbeleid is van groot belang.

33

Extensiever en natuurvriendelijker De organisaties vragen de minister om aan boeren duidelijk te maken hoe ze natuurvriendelijker (‘natuurinclusief’) kunnen gaan werken en om hen te compenseren voor de kosten die ze daarvoor moeten maken. Ontwerp daarvoor een afbouwregeling voor het gebruik van kunstmest, schadelijke bestrijdingsmiddelen en geïmporteerd veevoer.

Belangrijk is ook om boeren ondernemerszekerheid te geven, door ondersteuning (met kennis en geld) én met langjarige regelingen voor het leveren van publieke diensten, zoals landschapsonderhoud en weidevogelbeheer. Boeren betalen voor het omzetten van landbouwgrond naar landschapsgrond bevordert extensivering en ecologische bedrijfsvoering. Dit kan met name in de overgangsgebieden rondom kwetsbare natuurgebieden bijdragen aan het samengaan van landbouw en natuur.

De toekomst van weidevogels, waaronder de bedreigde grutto, hangt helemaal af van de benodigde grootschalige transitie naar natuurvriendelijke landbouw. Weidevogels kunnen met alleen reservaatbeheer niet in gezonde populaties behouden worden, daarvoor zijn boeren nodig. Dat vindt de minister zelf ook, die daarvoor het Aanvalsplan Grutto heeft omarmd en wil gaan uitvoeren de komende jaren.

Koplopers en piekbelasters Koplopers in de transitie naar duurzame landbouw en natuurvriendelijke of biologische boeren moeten waar mogelijk worden gesteund. Hieronder vallen ook de ‘weidevogelboeren’ van Vogelbescherming. De overheid moet hen nauw betrekken bij de vormgeving van de transitie. Deze boeren zijn essentieel als rolmodel en kennismakelaar voor alle boeren die de omslag nog moeten maken. Een goed voorbeeld geeft het onlangs gepubliceerde ‘Groenboerenplan’ van diverse boerenorganisaties. Voor bedrijven met zeer veel uitstoot van stikstof (’piekbelasters’) is daarentegen geen ruimte meer, vinden de organisaties.

34

Ook ketenpartijen moeten meedoen De gezamenlijke opdracht om de landbouw te hervormen naar een duurzame vraagt om stappen van alle betrokken partijen.

Dat betekent dat ook banken moeten bijdragen aan de transitie. Daarvoor moeten wel bestaande investeringsonzekerheden weggenomen worden waardoor banken naar eigen zeggen geremd worden om te investeren in verduurzaming. Banken zouden echter zelf ook hun nek kunnen uitsteken door investeringen in duurzame landbouw meer te stimuleren dan nu het geval is.

Daarnaast is het nodig dat ook ketenpartijen (zoals veevoederbedrijven, supermarkten en groothandelsbedrijven) hun steentje bijdragen aan het verduurzamen van de landbouwsector. Dankzij nieuwe Europese concurrentiewetgeving kunnen deze partijen nu afspraken maken over hogere duurzaamheidseisen en boeren hiervoor extra belonen. De overheid kan het maken van deze ketenafspraken afdwingen en de consument stimuleren om te kiezen voor duurzame producten bij het boodschappen doen. Zo krijgen agrarische ondernemers een eerlijke prijs voor duurzame producten en kunnen maatschappelijke gelden worden ingezet voor die zaken die alleen met publiek geld betaald kunnen worden, zoals agrarisch natuurbeheer.

In september wordt een nieuwe ‘perspectievenbrief’ verwacht vanuit het ministerie van LNV. De natuur- en milieuorganisaties zullen deze brief beoordelen op integraliteit, snelheid en het eerlijke toekomstperspectief voor de Nederlandse landbouw. ✤ Gebaseerd op informatie site Vogelbescherming.

35

De wesp Wat een rotbeesten zijn die wespen toch! Ook deze nazomer waren er veel wespen en heel vaak kwamen ze bij onze zoete drankjes en ons fruit rondvliegen en hapjes nemen. En pas op dat je de wesp niet kwaad maakt, want dan heb je kans dat het beest steekt.

Net als veel mensen vond ik wespen maar rotbeesten!

Maar dat is niet eerlijk, want wespen zijn eigenlijk heel nuttige en slimme dieren. En weet je waarom..?

36

1

Wespen zijn sociale dieren en kunnen goed samenwerken!

In het voorjaar zoekt een wespenkoningin een plekje om een nest te maken, bijvoorbeeld in een schuurtje of in een holle boom maar vaak ook in een gaatje in de grond. Ze bouwt van houtvezels een rond nestje en legt de eerste eitjes. Hieruit komen larven die ook weer wespen worden, maar dit zijn werksters. Deze wespen gaan samen het nest groter en groter maken!

De koningin blijft in het nest eitjes leggen en zo komen er steeds meer wespen, wel duizenden!

Samen zorgen de wespen voor het nest en de larven die uit de eitjes komen. Deze moeten namelijk eten krijgen. Wespenlarven eten vlees van andere insecten, daarom vangen de wespen heel veel insecten weg, vooral muggen.

37

Op een zeker moment gaat de koningin eitjes leggen waaruit mannetjes en nieuwe koninginnen komen. Als deze wespen groot geworden zijn, dan gaan zij op zoek naar andere mannetjes en koninginnen om te paren.

Daarna zoeken de nieuwe koninginnen een plekje om te overwinteren. Het wespennest wordt niet langer gebruikt en alle andere wespen sterven in de herfst en de winter.

zoem m

2 m

mug

Insecten vangen

mmm

vlieg

Om de larven eten te geven gaan wespen dus insecten vangen die ze verdoven met hun angel. Een wespenvolk van 6000 wespen kan in een week tijd wel een half miljoen vliegen en 130.000 muggen vangen! Ook vangen wespen rupsen en teken.

38

teek

3

Bestuiven

mmm

Wespen kunnen ook bloemen bestuiven. Ze doen dit niet zo goed als bijen en hommels, maar ook wespen brengen stuifmeel van de ene bloem naar de andere bloem op zoek naar nectar of een insect.

rups

sprinkhaan

Maar waarom komen wespen dan op onze limonade af?

Dat komt omdat de wespen van de larven een druppeltje suikerwater als beloning krijgen, iedere keer als ze een insect brengen. Maar als de larven ook wesp geworden zijn, dan krijgen de andere wespen geen suikerwater meer in het nest. Daarom gaan ze ergens anders zoetigheid zoeken.

Tips om met wespen om te gaan: • Om wespen om te tuin te leiden kun je een schoteltje met rijp fruit aan de andere kant van de tuin zetten. Dan gaan de wespen daarheen.

• Kijk goed wat je in je mond steekt als er wespen in de buurt zijn, drink liever niet uit blikjes want daar kan ongemerkt een wesp ingekropen zijn.

• Doe geen zoetige parfum op.

• Blijf rustig en ga niet slaan als er een wesp in de buurt komt. Zo maak je de wesp niet boos. ✤ 39

Verslag van de steenuilencontrole ✒ Arie van den Herik

we mei/juni hadden In de maanden nkasten jes de steenuile ep ro g e ri d et m s op eerd. Het viel on weer gecontrol ltjes al vrij groot dat de jonge ui n eind ste jongen ware waren. De mee erop en oud. Het lijkt mei al vier wek llen der broedgeva dat we iets min geval rig jaar. In ieder hadden dan vo en ltjes in 59 kasten broedden de ui r 127 jonge werden er zeke oren. steenuiltjes geb

60 % van de kasten werd benut door de steenuil. Niet alleen de steenuil maakte van de kasten gebruik maar ook andere holenbroeders zoals spreeuw, koolmees en pimpelmees.

(Op dit moment kan je overal `s nachts de uiltjes horen roepen, soms van heel dichtbij. Waarschijnlijk worden de jongen uit het territorium gejaagd of een mannetje maakt duidelijk dat het zijn terrein is. Een heerlijk geluid… dan is het niet zo vervelend om wakker te liggen.)

40

Aan de slag in het Vlietpark ✒ Roel Wigman

OPROEP

natuurinclusief altena Werkgroep van ALTENATUUR

In de zomer van 2018 hebben de vrijwilligers van Natuurinclusief Altena besloten het onderhoud van park Vlietstraat in Sleeuwijk op zich te nemen. Dit naar aanleiding van de herinrichting van dit gebied, met ruime aandacht voor biodiversiteit (inheemse bomen, struiken en bloemen voor insecten en vogels).

Met vrijwilligers kun je veel gerichter beheer uitvoeren en meer recht doen aan de natuur en haar laten floreren. Met het extensieve gefaseerde beheer hebben we inmiddels al schitterende resultaten bereikt. Ondanks dat wij dit met veel toewijding en passie doen, hebben wij een tekort aan helpende handen.

Voor het onderhoud van park Vlietstraat in Sleeuwijk zijn wij op zoek naar een enthousiaste en harde werker met passie voor de natuur.

Ben je graag buiten aan het werk en op zoek naar leuke contacten en wil je meerwaarde creëren voor de natuur en de buurt neem dan contact met ons op via natuurinclusiefaltena@gmail.com.

Ook interessant voor jongeren die een opleiding of baan in het groen overwegen.

Welke werkzaamheden vinden er plaats in het parkje?

•

◆ maaien en hooien van het grasland

•

◆ grond openwerken en inzaaien met bloemenmengsels

•

◆ bomen en struiken snoeien en vrijhouden

•

◆ bomen, struiken en planten aanplanten

•

◆ hophof onderhouden

•

◆ oogsten Wanneer vinden de werkzaamheden plaats?

•

In het groeiseizoen zijn de vrijwilligers elke dinsdag tussen 9 en 12 uur aan het werk in het parkje.

•

In overleg is een ander moment ook mogelijk.

Wij kijken uit naar een leuke aanvulling van ons vrijwilligersteam en een goede samenwerking.

Met hartelijke groet namens de vrijwilligers van Natuurinclusief Altena!

✤ 41

Popsongs over milieuproblemen (2) ✒ Erik Korsman

The Doors – When the Music’s Over

When the music's over Turn out the lights Turn out the lights Turn out the lights Wat doen we als de band stopt met spelen?

The Doors

De Amerikaanse band The Doors had iets met eindes. Denk aan hun misschien wel meest bekende songtitel “The End”, de afsluiter van het debuutalbum. “End of the Night” van hetzelfde album. Op hun tweede album Strange Days’, uitgebracht in 1967, sluiten ze af met het indrukwekkende “When the Music’s Over”. Opvallend genoeg werd dit nummer tijdens concerten vaak in het begin van de set gespeeld. Maar 42

eigenlijk is dit zo gek weer niet.

Toetsenist Ray Manzarek leidt de boel in, drummer John Densmore warmt zich op en dan de huiveringwekkende openingsschreeuw van Jim Morrison tezamen met de jankende gitaar van Robby Krieger. Zijn we wakker? Een bezwering begint. De slang werpt zijn oude huid af. We treden een mysterie binnen.

Het is jammer dat Morrison in zijn eigen tijd, maar ook vandaag de dag, vooral befaamd is als sekssymbool, dionysische rockgod en koning van de roes. Dit heeft ongetwijfeld te maken met zijn gebruik van (verboden) middelen en korte leven. Maar Morrison was veel meer dan dit. Wie de moeite neemt om de interviews beluisteren die hij tijdens zijn laatste jaren gaf, ontmoet een volwassen

Jim Morrison

geest. Een intellectueel die diep nadacht over de dingen en een vooruitziende blik op de wereld had.

Hijzelf was zijn reputatie als rockster en relschopper het meest beu. Hij wilde graag serieus genomen worden als tekstschrijver en dichter. De muziek en een concert zag hij als een initiatie, een rite de passage naar een ander bewustzijn. Er kan geen revolutie plaatsvinden op grote schaal, zei hij, zonder dat er eerst een persoonlijke revolutie heeft plaatsgevonden op individueel niveau. “It’s got to happen inside first,” zei hij. En dan niet met alleen liefde, vrede, begrip en bloemen in je haar, dansend op de vulkaan met je ogen dicht en armen in de lucht. “When the Music’s Over” is een opdracht om schaduwwerk te doen en als Odysseus het schimmenrijk door te gaan. The Doors hebben hun bandnaam niet voor niets afgeleid van Aldous Huxley’s The Doors of Perception, wat weer een zinsnede is van de romantische kunstenaar en dichter William Blake: “If the doors of perception were cleansed, every thing would appear to man as it is, infinite.”

Muziek als reiniging. Wat The Doors zo uniek en tijdloos maakt is de gave om van rockmuziek meer dan entertainment te maken. De durf om onder je huid te kruipen, je bij de lurven te pakken en je een spiegel voor te houden.

Na een indringende gitaarsolo en het tweede vers gaat in het midden van

“When the Music’s Over” de muziek liggen. Met alleen de baslijn op de voorgrond zingt Morrison:

Before I sink Into the big sleep I want to hear I want to hear The scream of the butterfly De schreeuw van de vlinder. Heeft iemand hem ooit gehoord? Uit de gitaar van Robby Krieger horen we deze zachtjes op de achtergrond.

Robby Krieger

Er worden hier geen doekjes om gewonden:

What have they done to the earth?

What have they done to our fair sister?

Ravaged and plundered and ripped her and bit her Stuck her with knives in the side of the dawn And tied her with fences and dragged her down 43

Wat hebben we gedaan met de aarde? We hebben haar vernield en geplunderd. Haar omheind en onderworpen. The Doors kijken de destructie recht in het gezicht. Wie goed luistert, met zijn oor op de grond, hoort de stem van de aarde: “I hear a very gentle sound / With your ear down to the ground.”

veroorzaken is een boemerang die terugkomt en ons in het gezicht zal raken. Eens is het klaar.

En de muziek dan? Het is geen toverspreuk waarmee de mensheid gered kan worden.

De muziek is onze vriend. Ons meest bijzondere wijze van uitdrukken, de zuivere impuls. Zoals bij The Doors kan dit een transformerende ervaring zijn.

Well the music is your special friend Dance on fire as it intends Music is your only friend Until the end Until the end Until the end Intussen klinkt in de stilte nog steeds de zachte stem:

“Very near yet, very far / Very soft, yeah, very clear / Come today, come today.”

Dringt ze tot ons door? ✤ Wat volgt is bijna apocalyptisch. Het lijkt alsof de dichter van het lied de kracht beseft die deze zachte stem kan ontketenen. Hij schreeuwt:

Persian night, babe See the light, babe Save us!

Jesus!

Save us Uiteindelijk hebben wijzelf het meest te vrezen. De ravage die we 44

Er zijn vast nog veel meer bekende popsongs die over milieuproblematiek gaan.

Mail titel, tekst en uitvoerenden naar altenatuur@gmail.com onder vermelding van: 'Popsongs milieuproblematiek' en uw naam.

F L O R A Van deze plant word je opgewekt! Wat wil je nog meer. Drink het aftreksel van de bladeren en eventueel de wortel, et voilà. Interesse? Je vindt de plant nogal eens langs de waterkant.

Lekker vochtig. Lekker ruig. Soms tussen het riet verscholen. En wel net zo hoog.

Lichtroze bloemhoofdjes verraden de plaats. Samen soms een heel scherm. Of die mooie rode stengel.

Gevonden? Kijk dan eens naar de bladeren. Lijken die niet erg op die van …… Juist, dat is ook terug te vinden in de naam. Eupatorium cannabinum Vroeger zeiden we, dat is leverkruid. Nu koninginnekruid.

Mooier kan toch bijna niet? ✤ ✒ Jan van Haaften

45

Thoriumcentrales ✒

foto: pixabay.com

Herman van Krieken

In het vorige Altenatuurtje werd in een reactie op voorstellen van een lokale partij, het ontwikkelen van Thorium-centrales weggezet als weinig realistisch en oneconomisch. Dat is wat mij betreft wat te kort door de bocht. Ik heb de behoefte om dit beeld te corrigeren en nuanceren. Meerdere provincies, waaronder Noord-Brabant, steken namelijk geld in onderzoek naar thoriumcentrales omdat die mogelijk een oplossing bieden voor onze energievoorziening in de toekomst.

Terecht wordt gesteld in Altenatuurtje 119 dat zij op de korte termijn geen oplossing bieden. Op de lange termijn echter, zijn thoriumcentrales wel een mogelijke oplossing. Zelfs GroenLinks steunt dit onderzoek, Hagar Roijackers (Water, Natuur en Gebiedsgerichte aanpak) staat als gedeputeerde achter deze onderzoekinvestering met gemeenschapsgeld.

‘Noord-Brabant investeert in onderzoek kernenergie De provincie Noord-Brabant steekt 850.000 euro in de ontwikkeling van kernenergie. De provincie wil met het geld een spilfunctie verkrijgen in de ontwikkeling van een zogeheten thoriumcentrale. Deze kerncentrales 46

zijn veiliger dan de huidige centrales met uranium. Het geld gaat onder meer naar onderzoeksinstituut DIFFER uit Eindhoven voor onderzoek naar materialen' (stadszaken.nl) Een thoriumcentrale werkt met een gesmolten-zoutreactor (‘molten salt reactor’ MSR). Eén van de uitdagingen is het versterken van de reactorwand in zo’n centrale. Die moet extreem hoge temperaturen, straling en corrosie door het zout kunnen weerstaan. Onderzoeksinstituut DIFFER is gespecialiseerd in reactorwanden en materiaalonderzoek en is volgens de provincie Noord-Brabant ‘één van de vier lijnen’ die geld ontvangt van de provincie.

Ook geld naar MSR-ontwerp startup Thorizon Een ander belangrijke ‘lijn’ waarin geïnvesteerd wordt, is het MSRontwerp van de startup Thorizon.

Voordat die kan overgaan tot de bouw van een proefopstelling, is er nog wat werk te verrichten. Met steun van Noord-Brabant hoopt de startup een groeifondsaanvraag te doen. Ook de provincie Zeeland en NoordHolland ondersteunen die aanvraag van Thorizon.

Een ander deel van de subsidie van de provincie gaat naar de Brabantse Ontwikkel Maatschappij (BOM).

Tot slot wordt een coalitie gesmeed om Brabantse bedrijven te laten aanhaken bij het ontwerp van Thorizon.

Provincies zien toekomst in thoriumcentrales De provincie NoordBrabant en ook Zeeland zien veel in kernenergie met thorium. Deze gesmoltenzoutreactoren zijn veiliger en duurzamer dan centrales die draaien op uranium.

Dat komt omdat ze een kern hebben van gesmolten zout.

Een meltdown, zoals die in 2011 in Japanse Fukushima en in 1986 in Tsjernobyl, is bij deze reactoren niet mogelijk omdat het materiaal al is gesmolten.

Op dit moment draaien kernreactoren nog op uranium. Ook die in het Zeeuwse Borssele. Het afval daarvan is 250.000 jaar radio-actief. Die van een gesmolten-zoutreactor met thorium ‘slechts’ 300 jaar. Bovendien is thorium in veel grotere hoeveelheden aanwezig op aarde.

Schema Thoriumcentrale

47

Kennisconsortium DIFFER werkt nauw samen met NRG, TU Delft en het al genoemde Thorizon voor de ontwikkeling van gesmoltenzoutreactoren. NRG ontwikkelt, bestraalt en zorgt voor wereldwijde distributie van nucleaire medicijnen.

NRG is wereldmarktleider in de levering van medische isotopen.

Dagelijks zijn meer dan 30.000 patiënten wereldwijd voor hun behandeling afhankelijk van door NRG geproduceerde medische grondstoffen. Deze medische isotopen worden gebruikt bij medische beeldvormingstechnieken (PET en SPECT-scans) en bij de behandeling van ziektes als kanker en hart- en vaatziekten. Het leveren van nucleaire medicijnen vergt op zijn minst 1 werkende veilige kerncentrale.

Het streven is om in 2035 een eerste reactor in bedrijf te hebben. Maar dat is van veel factoren afhankelijk,

48

waaronder dus geld. TU Delft-docent Martin Rohde zei eerder tegen het Eindhovens Dagblad: ‘Technologisch gezien is het haalbaar om zo’n reactor er binnen twintig jaar te hebben staan, maar het zou ook nog tot 2050 kunnen duren.'

Resumerend Ik ben nooit een voorstander geweest van kernenergie door kernsplitsing.

Vooral het afvalprobleem maakt dat ik dit niet kan verantwoorden aan de generaties na mij. Wel sta ik open voor innovaties die mijn bezwaren voor een groot deel weg kunnen wegnemen. Afval dat ruim tweehonderdduizend jaar gevaarlijk kan blijven of 300 jaar dat is nogal een significant verschil. Wereldwijd zijn inmiddels verschillende onderzoeksprogramma’s opgezet in China, Europa (waarvan de TU Delft projectleider is), Rusland en de

Verenigde Staten om de MSR verder door te ontwikkelen.

Heel Nederland volleggen met zonnepanelen en overal gigantische windmolens plaatsen is voor mij geen logische optie: dat is niet optimaal qua ruimtegebruik zonder al te veel overlast. Hierbij wil ik nadrukkelijk kiezen voor concentratie van windmolens en zonneparken waardoor de overlast wordt beperkt. Voor een aantal toepassingen zoals zwaar transport, hoge-temperatuur processen in de industrie en in de luchtvaart, is er nog geen goede elektrische oplossing en blijft er behoefte aan een duurzaam gas. Hier kan waterstof waarschijnlijk een nuttige rol spelen.

Daarnaast is waterstof belangrijk in de vorm van grootschalige opslag voor de momenten dat het windstil is en bewolkt (zie verder site TNO).

In het bovenstaande heb ik getracht aan te tonen dat het argument dat Thorium centrales nog geruime tijd op zich laten wachten, het mogelijk nut ervan op langere termijn niet hoeft uit te sluiten.

Uit alle mogelijke innovaties zullen we de beste oplossingen moeten kiezen die mens, natuur en milieu zoveel mogelijk sparen. De innovaties zullen ons meer mogelijkheden bieden bij onze energie voorziening en mogelijk ook het kostenaspect gunstig beïnvloeden. Op voorhand wil ik daarom niets uitsluiten, ook geen gesmolten-zoutreactor. Het komt mij verstandig voor als ook Altenatuur

dergelijke innovaties een kans geeft, het lijk mij een logisch en redelijk standpunt in het licht van de grote problemen met onze huidige energievoorziening. ✤ Gebruikte bronnen: Stadszaken.nl, site NRG en TNO

Naschrift uit het bestuur: Ik constateer een woud van initiatieven en lobbyisten met meer of minder goede (duurzame) bedoelingen, dat opschiet uit de opwarmende aarde, om juist die opwarming als gevolg van de conventionele energievoorziening te tackelen. In dit ‘woud’ moeten we met gezond verstand kappen, zodat de juiste ‘bomen’ tot volle wasdom komen. De bijdrage van Herman laat ons laagvliegen over een stukje van dat ‘woud’, de ontwikkeling van Thorium-centrales.

Daarbij geeft hij zijn worsteling en overwegingen weer, over hoe te kiezen wat er mag doorgroeien.

Onderstaande link, bekijkt datzelfde stukje ‘woud’ vanuit een helicopterview, naar mijn mening is deze wat breder. Lees de informatie uit de link en oordeel zelf. ✤ https://wisenederland.nl/artikel/ thoriumcentrales-de-nieuwetoekomst/ 49

'Cogito ergo sum' ✒ Kees Schuitmaker

Cogito ergo sum’. Die zin kwam spontaan bij me boven toen ik afgelopen winter door de Noordwaard fietste en oog in oog kwam te staan met deze Schotse Hooglander.

50

Er zwerven nogal wat Hooglanders door de polder daar. Het zijn gemakkelijke dieren. Traag, maar standvastig. Ze zijn niet gevaarlijk, maar wel nieuwsgierig en afstand houden is dus aan te raden. Hun taak is het lange ruwe gras kort te houden en in weer en wind kwijten ze zich van die taak.

Kou lijkt ze niet te deren en ’s zomers zoeken ze verkoeling in de aanwezige kreken.

Bij hoog water sukkelen ze naar de kunstmatig aangelegde terpjes, waar ze bijgevoerd worden door de leden van Free Nature, die zorg dragen voor de dieren in de Noordwaard. Het gebied valt onder verantwoordelijkheid van Rijkswaterstaat. Als je eens van dichtbij wilt kijken en tussen al die 'wilde' dieren wilt lopen, kun je je aansluiten bij een excursie die Free Nature regelmatig organiseert.

Tussen haar en mij zat prikkeldraad en ze keek me strak aan vanachter haar sluike haar en ik vroeg me af: “Wat zou ze denken? Of denkt ze niet? “ En toen kwam die zin: 'cogito ergo sum', vrij vertaald: 'ik denk, dus ik besta'. De filosoof Descartes kwam in 1644 met die gedachte, waarmee hij wilde bewijzen dat als je denkt, voelt, twijfelt over je waarneming, dat je dan weet dat je bestaat.

Kan een dier dat ook en is die zich dan bewust van zijn of haar bestaan?

Heel lang bestond de theorie dat de mens superieur is aan het dier, omdat wij gericht kunnen denken en ons bewust zijn van ons bestaan. Helaas blijkt uit het gedrag van mensen dat dat minimaal of zeer beperkt kan zijn en soms verkeerd kan uitpakken. Voorbeelden daarvan zijn er in overvloed. Weeg de twee volgende gedachten maar eens.

Een chimpansee zoekt een steen om noten mee te kraken, maar heeft er geen benul van wanneer het zaterdag is. Wij wel, we plannen met een agenda in de hand ons leven vol, maar is er in die agenda ook plaats voor een leefbare toekomst?

Een aap denkt er niet bij wat hij of zij nodig heeft, maar neemt wat nodig is. Wij zitten vast in patronen van consumeren en meer consumeren, maar een mensheid die dit gedrag niet verandert, maakt kans als mensheid te verdwijnen. Hoe intelligent is dat?

Heel lang dachten we dat hoe dieren zich gedragen gebaseerd is op ervaringen die ze opdeden. Als een aap met een stok in een mierennest peutert en zo zijn mieren-maaltijd verovert, kun je je wellicht afvragen of dit niet eens toevallig is ontdekt door onze aap, die daarom deze truc herhaalt.

'Bedenkt' deze jonge Hooglander (zie foto rechts) dat hij warmer blijft achter deze hooibaal, beschermd tegen de wind en met zijn snuit in de winterzon?

Dieren herhalen hun succesvolle acties beslist en weten zo te overleven. De laatste jaren is er in de wetenschap veel onderzoek gedaan naar intelligentie, verstand en gedrag van dieren, en in dergelijk onderzoek komt de mens er soms maar bekaaid vanaf.

Ik denk dat we dieren schromelijk onderschatten. Dieren hebben verstand, ze hebben hersenen om de wereld te ervaren, om te denken. Dieren hebben een persoonlijkheid, ze kennen stemmingen en emoties. Deze Schotse Hooglander is dus geen gevoelloze grasvreter, maar een wezen met een bewustzijn dat respect verdient.

Het zou wel eens kunnen zijn dat dieren soms veel slimmer en socialer zijn dan mensen denken. Dat we dus snel af moeten stappen van het idee, dat we vrijelijk over dieren mogen beschikken, zoals het ons goeddunkt.

Tja, waar een intens oogcontact niet toe kan leiden… ✤

51

Gezenderde kieviten in Altena ✒ Marga Oerlamans

zendertje

52

In het voorjaar werd de weidevogelgroep benaderd door Brabants Landschap of wij mee wilden werken aan een onderzoek van de Wageningen Universiteit. Dit onderzoek moet inzicht geven in de succesfactoren die bepalend zijn voor het groot worden van kievit kuikens. Het wordt op zes plaatsen in Nederland verricht, waarbij telkens zes broedende kieviten worden voorzien van een GPSzender. De vraag werd natuurlijk met een enthousiast ja beantwoord, ten slotte zien wij in het veld hoe weinig kuikens uiteindelijk ook vliegvlug worden. Meer inzicht in de factoren die daarvoor bepalend zijn, zou kunnen helpen om doeltreffende beschermingsmaatregelen in te zetten.

Het onderzoek Zo kwam het dus dat we in het voorjaar in Fort Giessen zaten met een aantal enthousiaste vrijwilligers van de loopgroepen rondom het plasdrasgebied de Langen Bruggert. In dit gebied zouden de kieviten gezenderd worden. De Wageningse onderzoeker Tim Visser gaf uitleg wat het

onderzoek in zou houden en wat er van ons verwacht werd. Kort gezegd werden er zes kieviten gezenderd met een zender van 4,5 gram die als een soort rugzakje op de rug zit, waarmee de kieviten gevolgd kunnen worden.

Ook werden de kieviten geringd met een kleur- en lettercode. Daarnaast

werd er door middel van insectenvallen, bodemmonsters en bodemvochtigheidsmetingen onderzoek gedaan in het gebied om deze gegevens te kunnen relateren aan broedsucces. Aan de vrijwilligers de taak om nestgegevens aan te leveren zodat een goede keuze voor de te volgen kieviten gemaakt kon worden en er succesvol gezenderd zou kunnen worden. Ook zouden de vrijwilligers de kieviten met jongen in het veld visueel monitoren, om de digitale gegevens aan te kunnen vullen.

Onze vrijwilligers zijn dus op pad gegaan om te doen wat we altijd doen: nesten opzoeken, beschermen en contact houden met boeren over de gevonden nesten. De startdatum van het legsel was dit keer extra belangrijk, zodat Tim en zijn team enkele dagen voor het uitkomen van de nesten de vrouwtjes konden zenderen en ringen. Het is van belang om dit kort voor het uitkomen te doen, omdat de broeddrang op dat moment het grootst is waardoor de vogels zich niet laten verstoren. De vogels worden gevangen door een klapval over het nest te plaatsen. Als de vogel terugkeert naar haar nest valt de val dicht en kan de kievit gevangen en gezenderd worden.

Via de zender krijgt onderzoeker Tim iedere dag per halfuur de locatie van de kievit moeder door en zo kan uit het gedrag van de moeder

opgemaakt worden of er jongen zijn en waar ze met de jongen naartoe trekt om te foerageren.

Naast deze elektronische waarneming van de vogels is het van belang, dat er in het veld gekeken wordt hoe het met de vogels gaat, bijvoorbeeld om te weten hoeveel kuikens er (nog) zijn.

Dat is wat we graag doen, dus werd er heel geduldig op ruime afstand, om zeker te zijn dat we zelf geen verstorende factor zouden zijn, met behulp van verrekijkers en telescopen geobserveerd.

Opmerkelijke gebeurtenissen Kort na het uitkomen van de eerste nesten werd op 30 april onder het oog van één van onze vrijwilligers Niels- een gezenderde kievit door een havik geslagen. Een wel heel bijzondere waarneming! Wat erover was van deze kievit inclusief zender kon hierdoor worden teruggevonden.

Havik 'slaat' de gezenderde

53

Het slachtoffer met zendertje

Het behoeft geen betoog dat de jongen van dit legsel verloren zijn gegaan.

54

Route Arnhem - Rusland

Een ander legsel dat uitkwam op 6 mei ging enkele dagen later waarschijnlijk verloren door landbouwactiviteit, waarop de kievit besloot om oostwaarts te trekken. Bij Arnhem verliet zij ons land om vervolgens via Duitsland, Polen en Litouwen naar Rusland (zuidelijk van St. Petersburg) te vliegen.

Een derde kievit vloog na het verloren gaan van de kuikens naar Bretagne.

Ook in de andere vijf onderzoeksgebieden bleken kieviten weg te trekken tijdens het broedseizoen, iets wat niet bekend was van kieviten.

De resultaten Het was een moeilijk jaar voor de kieviten dit jaar, dat bleek in alle zes de onderzoeksgebieden. Het was lang droog en daar houden weidevogels niet van, er is dan minder voedsel beschikbaar en de klei wordt keihard, waardoor het voedsel ook nog eens slecht bereikbaar wordt. Van de zes gezenderde kieviten met allemaal nesten van drie of vier eieren is er slechts één kuiken vliegvlug geworden in Altena. Er zijn nesten gepredeerd en nesten bij bewerking van het land verloren gegaan. Drie kieviten hebben een tweede poging gedaan om een legsel groot te brengen, maar daarvan is slechts één legsel uitgekomen en die kuikens zijn waarschijnlijk door voedselgebrek niet groot geworden. Aan de passie van de weidevogelvrijwilligers zal het niet gelegen hebben.

In de laatste dagen van het tweede en laatste legsel was er een soort kraambulletin in de gezamenlijke app.

Na enkele dagen de informatie: “Ze zit nog op het nest” kwam het vervolg: 25 juni: Ze is wel onrustig, erg oplettend. Terwijl ze gisteren erg rustig was. Zou het dan toch bijna zover zijn?”

26 juni: “HET NEST IS UIT! Allebei de ouders sloegen alarm!”

3 juli: “Nog drie kuikens gespot” 8 juli: “Twee kuikens gespot”, pa hinkt met linkerpoot” 10 juli: “Tim, heb jij nog activiteit gezien, het is stil op de akker…”

“Helaas moeder is vertrokken, zit oostelijk van Tilburg” “Ah, de pullen groeiden ook nauwelijks de afgelopen twee weken”“We moeten accepteren dat het over is, helaas. Het is even slikken” Ten slotte Het onderzoek is niet afgesloten, de zenders blijven enkele jaren werken, dus er komt zeker nog een vervolg op dit verhaal. Hopelijk kan er met de gegevens over verschillende jaren inderdaad een uitspraak worden gedaan over de succesfactoren bij het vliegvlug worden van kievit kuikens, dat zou erg helpen bij effectieve inzet van de beschermingsmaatregelen. Een jaarlijkse achteruitgang van zo’n 5% kan natuurlijk niet voortduren als we de zo karakteristieke weidevogel willen behouden.

Wordt vervolgd… ✤

Actieviteit kievit voordat de eieren uit zijn

Activiteit kievit nadat de eieren uit zijn

55

Groeistuip voedselbossen Altena ... zaadje geplant! ✒ Wijnand Veth *)

Eind 2021 is er in Altena een werkgroep gevormd voor voedselbossen en eetbare structuren. De kopgroep bestaat uit Thea Braun, Roel Wigman, Wijnand Veth en Mark Thur. Al snel (januari 2022) hadden we als nieuwe werkgroep een plaats binnen Altenatuur gevonden.

Vanaf dat moment is het hard gegaan. Als eerste zijn we gestart met de landeigenaren die al grond hebben. Een eerste kennismaking op het land van Anneke en Janus Keller op 30 april was een groot succes en heeft ons geïnspireerd om tot actie over te gaan. Met het verschijnen van dit Altenatuurtje is de Fam. Keller gestart met het uitwerken van een plan voor aanleg van een voedselbos. De werkgroep volgt dit met grote belangstelling.

De volgende stap was een eerste nieuwsbrief uitbrengen, om geïnteresseerden op de hoogte te houden en te informeren over de ontwikkelingen.

Linda en Perry de Ronde wilden graag het tweede ‘landjesbezoek’ organiseren. Op 18 juni hebben we in hun bos een rondleiding gekregen met een bijzonder verhaal erbij. Het is nu geen voedselbos, maar zou in de toekomst aangevuld kunnen worden met andere bomen en planten waardoor er een omvorming naar eetbare structuur zou kunnen ontstaan. We gaan de inspirerende ontwikkelingen op deze plaats natuurlijk volgen.

Inmiddels is het zomer bij het schrijven van dit artikel en geniet ik van het vele fruit in de tuin: blauwe bessen, kersen, pruimen en de Japanse wijnbessen.

Wat een rijkdom zo naast de deur!

Wegdromen bij al dat lekkers is snel gedaan, maar als werkgroep zijn we alweer druk aan het voorbereiden: de nieuwsbrief van september en een volgend landjesbezoek.

56

ls uit! inmidde

Ideeën en plannen hebben we ook Een excursie naar een voedselbos lijkt ons inspirerend. Graag willen we ieders voorkeuren daarin meenemen. Houd de nieuwsbrief in de gaten of mocht je nog geen lid zijn, meld je dan nu aan op voedselbossenaltena@gmail.com om ook de nieuwsbrief te ontvangen. Graag willen we ook de interactie met leden aangaan en hun inbreng en ideeën uitwerken, benutten, of ondersteunen, bijvoorbeeld door het plaatsen van een oproep, zoals bijvoorbeeld ‘plukkers gezocht!’ Vrijwilligers kunnen zich dan ook aanmelden. We denken zeker dat er uiteindelijk mogelijkheden komen om te oogsten, planten, enz.

Wij gaan al bovenstaande prachtige ontwikkelingen natuurlijk volgen en uitgebreid delen met jullie.

Ons doel: realisatie van voedselbossen in Altena. Dit doel lijkt nu al dichterbij te komen en hopelijk kunnen we daar snel meer over schrijven! *) Wijnand Veth is klimaatburgemeester, voedselboswachter en medeinitiatiefnemer voedselbossen Altena

57

Natuurinclusief bouwen en inrichten ✒ Roel Wigman

Aeres Hogeschool, Almere

58

De laatste jaren komt er steeds meer belangstelling en aandacht voor natuurinclusief bouwen en inrichten. Als Altenatuur juichen wij dit enorm toe en zien graag dat dit de standaard wordt in Altena.

Natuurinclusief bouwen en inrichten is een uitstekend instrument om de biodiversiteit in de bebouwde omgeving in stand te houden en uit te breiden, zeker gezien de enorme bouwopgave die ons nog te wachten staat. Een natuurinclusieve omgeving met veel broedgelegenheid (inbouwkasten, insectenhotels et cetera) en groen biedt ruimte aan bijen, vlinders, vleermuizen, gierzwaluwen en huismussen.

Bij het natuurinclusief inrichten van de omgeving wordt ook veel aandacht besteed aan klimaatadaptatie (aanpassen aan een warmer klimaat), door gebruik te maken van veel groene elementen (groene gevels, borders met veel bloemen en bomen) en het bieden van ruimte aan water (natuurvriendelijke oevers, groene daken en wadi’s). Veel groen in een woonwijk heeft een groot verkoelend effect op de omgeving. Het koelvermogen van een grote boom is vergelijkbaar met 10 airco’s!

Hiernaast is op de scan te zien dat het onder de boom meer dan 20 graden koeler is dan in de zon.

Warmtebeeld onder boom (rechts) en daarbuiten

Daarnaast is een groene omgeving met veel ruimte voor water in staat heftige regenbuien op te vangen en water vast te houden voor droge tijden. Uiteindelijk wordt hiermee ook het leefgebied van veel dier- en plantsoorten verbeterd.

Zo doet Gemeente Altena mee aan het NK Tegelwippen. In welke gemeente wippen inwoners de meeste tegels uit hun tuin en vervangen deze door groen? Ga aan de slag in uw tuin, vervang uw tegels door groen en stuur een bewijsfoto door via nktegelwippen.nl. Als u dit ook doorgeeft aan Gemeente Altena, dan sturen zij ook nog eens een tegoedbon voor een boom of struik.

Stuur uw foto’s in via gemeentealtena.nl/tegelwippen.

59

De werkgroep Natuurinclusief Altena is sinds de oprichting druk in gesprek met Gemeente Altena, woningbouwcorporaties, projectontwikkelaars en bouwbedrijven om het natuurinclusief bouwen en inrichten vorm te geven in Altena. In de afgelopen twee jaar is er heel veel veranderd en bij veel bouwprojecten wordt hier nu aandacht aan besteed. Gemeente Altena is op dit moment bezig met het opstellen van beleid ten aanzien van het standaardiseren van natuurinclusief bouwen en inrichten. Zo denkt men bijvoorbeeld aan een puntensysteem, waar bouwers en projectontwikkelaars aan moeten voldoen voor het winnen van aanbestedingen. Zo wordt er bij elk project ruimschoots aandacht besteed aan natuurinclusief bouwen en inrichten.

Een ander belangrijk onderwerp waar wij al over berichtten in het Altenatuurtje van januari 2022 (nummer 118), is het soortenmanagementplan. Hiermee zijn het afgelopen jaar flinke stappen gezet. Gemeente Altena en andere partijen zijn het er over eens dat het opzetten van een soortenmanagementplan noodzakelijk is om bescherming van beschermde diersoorten zoals vleermuizen en zwaluwen te verbeteren en bureaucratie op dit gebied te verminderen. Op dit moment wordt er onderzocht hoe de financiering van het soortenmanagementplan geregeld gaat worden.

Komend najaar hopen wij u hier meer over te kunnen vertellen.

Mogelijk is dan de kogel door de kerk en komt er een beleidswijziging ten aanzien van de Wet natuurbescherming/Omgevingswet in onze gemeente.

Verder heeft de werkgroep ook niet stilgezeten en adviezen gegeven bij nieuwbouwprojecten en bij verbouwingen en bij inrichting van tuinen.

60

Zo hebben wij bij Anne en Bastijn van Breugel in Almkerk alternatieve verblijfplaatsen geplaatst voor vleermuizen, zodat zij op een verantwoorde wijze het oude huis kunnen slopen en een nieuw huis kunnen bouwen. In de nieuwe woning worden permanente verblijfplaatsen voor vleermuizen aangebracht, onder andere een grote kraamkamer. Hierdoor zal de huisvesting van de vleermuizen in de toekomst flink verbeteren ten opzichte van de oude situatie. Er is al een grotere nieuwe schuur verschenen in de achtertuin. Hier zijn mooie voorzieningen gerealiseerd voor gierzwaluwen en huismussen.

Daarnaast hebben wij mogen meedenken in het nieuwbouwproject Lommerrijk wonen in Sleeuwijk. Wij zijn met gemeente Altena overeengekomen om de bomen rondom de nieuwbouwlocatie te sparen en te integreren in het plan. Daarnaast worden er ook nestvoorzieningen gerealiseerd voor vleermuizen, huismussen en gierzwaluwen.

Nestvoorzieningen in Almkerk

Nestvoorzieningen Lommerrijk wonen in Sleeuwijk

Gemeente Altena stelt niet alleen voorwaarden voor ontwikkelaars en bouwers op, maar geeft zelf ook het goede voorbeeld door de eigen gebouwen natuurinclusief in te richten. Een mooi voorbeeld is de 61

nieuwe Gemeentewerf in Giessen, waar op dit moment nog flink wordt gebouwd. Dit najaar wordt het project opgeleverd en wij zijn gevraagd te ondersteunen bij de realisatie van faunavoorzieningen rondom de nieuwe gemeentewerf, zoals bijvoorbeeld houtrillen.

Wij waren blij verrast dat het Altenacollege uit Sleeuwijk gebruik wil maken van onze expertise op het gebied van natuurinclusief bouwen voor de verbouwing van een gedeelte van de school. Hier worden inbouwkasten voor vleermuizen, gierzwaluwen, huismussen en diverse zangvogels geplaatst en er komt een vaste broedplaats voor scholeksters op het dak.

Ten slotte zijn wij door Gemeente Altena benaderd om mee te denken over natuurinclusieve maatregelen voor nieuwbouwwijk Achter de Schans in Werkendam. Dit wordt een groene wijk, met veel aandacht voor klimaatadaptatie en biodiversiteit. In het metselwerk worden neststenen voor vleermuizen, gierzwaluwen en huismussen ingebouwd. Voor meer informatie: https:// achterdeschans.nl/nl/natuurinclusief. Het stemt ons erg positief dat het natuurinclusief bouwen en inrichten zonder tussenkomst van de werkgroep is opgenomen in dit nieuwbouwproject. Dit laat zien dat ons lobbywerk van de afgelopen jaren zijn vruchten begint af te werpen en dat natuurinclusief bouwen en inrichten steeds meer gaat leven bij andere partijen. Samen gaan we voor een natuurinclusief Altena! ✤

Achter de Schans een nieuwe groene wijk in Werkendam 62

'Stille aarde' door Dave Goulson ✒ Jaap van Diggelen

boekbespreking

Dave Goulson heeft een uitstekend onderbouwd overzichtswerk geschreven over hoe weinig rooskleurig het ervoor staat met de insecten op aarde. Een verhaal dat voor andere diergroepen al veel langer wordt verteld. Je wordt er niet vrolijk van.

Gelukkig sluit hij af met een serie hoofdstukken met de boodschap: het is nog niet te laat.

‘Stille Aarde: Hoe we de insecten van de ondergang kunnen redden’*). Engelse titel is: ‘Silent Earth. Averting the insect apocalypse’. De Engelse titel spreekt van het afwenden van de ondergang, in het Nederlands moeten we dan weer gelijk gaan ‘redden’. Subtiele verschillen maar toch. De titel ‘Stille aarde’ is een directe verwijzing naar het boek ‘Stille Lente’ (Silent Spring) uit 1962 waarin Rachel Carson voor het eerst de gevaren van onze milieuverpestende stoffen (destijds DDT) aan de orde stelt.

Zestig jaar later is niet alleen het jaargetijde stil, maar de gehele aarde. De hint is duidelijk, de lat ligt hoog. Wil Goulson met deze titel aangeven dat zijn boek een impact heeft die te vergelijken is met die van Carsons boek? De tijd zal het leren.

Goulson schreef eerder veelgelezen boeken over hommels (Een verhaal met een angel; De vlucht van de hommel) en hij heeft veel wetenschappelijke publicaties op zijn naam staan over de effecten van de nieuwe bestrijdingsmiddelen (neonicotinoïden) op insecten algemeen en meer specifiek op hommels en bijen. In zijn nieuwste boek zet Goulson de alarmerende berichten van de afgelopen jaren over grootschalige insectensterfte in een breed perspectief.

63

Uitgebreide hoofdstukken met wetenschappelijke kennis worden afgewisseld met korte portretten van insectensoorten die een bijzondere leefwijze hebben. Zij verluchtigen de zware teksten met het slechte nieuws. In tekstjes van één pagina passeren glimwormen, de honingpotmier, bombardeerkevers, bladsnijdermieren, orchidee-bijen, het tijmblauwtje, de dennenprocessierups en het groot avondrood (pijlstaartvlindersoort, ook in Altena te vinden; zie foto) de revue. En deze opsomming is niet uitputtend. Wat te denken van zakdragers, wet. sch. naam Psychidae. Bij deze micro-motjes die, hoewel de naam anders doet vermoeden, naast mannetjes ook vrouwtjes kennen, omhullen de rupsen zich met een cocon van zelf-aaneengekitte-naalden of -kleideeltjes, een soort kokerjuffers maar dan op het droge. De lange series hoofdstukken die de boodschap van het boek dragen, behandelen achtereenvolgens het belang van insecten, de achteruitgang van deze meest diverse onder de diergroepen en de oorzaken daarvan. Het boek eindigt met het belangrijke deel V: wat kunnen we doen? Waardoor na lezen van het boek niet achterblijven in negativiteit en doemdenken.

Volgens Goulson zijn insecten belangrijk in praktische en economische zin, bovendien beleven we er plezier aan, ze inspireren ons en we verwonderen ons er over. Hij illustreert dit met talloze voorbeelden en uiteraard geldt dit voor de ene soort veel meer dan voor de andere. Al deze ‘belangen’ die we aan insecten toekennen zijn uiteindelijk terug te voeren op eigenbelang. Daarenboven hebben we de morele plicht, vindt Goulson, om voor insecten en al het leven op aarde te zorgen. Gelovigen zouden het moeten zien als zorg om de Schepping, nietgelovigen zouden moeten beseffen dat de mens slechts één uit talloos veel miljoenen soorten op aarde is en dat er niets is waaraan hij het recht kan ontlenen om de aarde te beheersen en te plunderen.

64

De volgende oorzaken voor de achteruitgang van insecten op aarde worden uitgebreid behandeld in afzonderlijke hoofdstukken: verlies van leefomgeving, invasieve soorten, uitheemse ziekten, pesticidemengsels, klimaatverandering, lichtvervuiling en waarschijnlijk andere menselijke oorzaken die we nog niet kennen. Dit laatste klinkt cryptisch maar Goulson wijdt er een heel hoofdstuk getiteld ‘Weten en niet weten wat we niet weten’ aan.

Dave Goulson met groot avondrood

Na het slechte nieuws dat circa driekwart van het boek beslaat, eindigt Goulson zoals gezegd met een serie hoofdstukken over wat we kunnen doen. De titels hiervan duiden de verschillende mogelijkheden aan: ‘Ons bewustzijn vergroten’, ‘Onze steden vergroenen’, ‘Andere landbouw’ en ‘Overal natuur’. Om te voorkomen dat we bij mensen om ons heen, de ‘anderen’, de bal neerleggen is zijn allerlaatste hoofdstuk getiteld: ‘Wat iedereen kan doen’. In 15 pagina’s wordt hierin een opsomming gegeven van concrete acties die iedereen kan uitvoeren om de situatie voor insecten te verbeteren. Hierbij kom ik vele bekenden tegen als ‘minder vaak maaien’, ‘heggen planten i.p.v. schuttingen zetten’, ‘een fruitboom planten’, ‘een bijenhotel plaatsen’, ‘gebruik geen pesticiden in je tuin’ naast toch ook weer handreikingen aan plaatselijke- of provinciale overheden.

Dave Goulson heeft een uitstekend onderbouwd overzichtswerk geschreven over hoe weinig rooskleurig het er voor staat met de insecten op aarde. Een verhaal dat voor andere diergroepen al veel langer wordt verteld. Je wordt er niet vrolijk van. Gelukkig sluit hij af met een serie hoofdstukken met de boodschap: het is nog niet te laat. *) Insecten redden van de ondergang is een totaal nieuw geluid dat haaks staat op wat er decennialang is geroepen over het onheil dat wij mensen over de aarde afroepen: een voor ons onleefbare aarde door nucleaire rampen of allesvernietigende milieuproblemen. Steeds was de boodschap dat wij zouden uitsterven maar dat, enigszins gechargeerd gesteld, de taaie insecten de aarde zouden beërven, als de ultieme overlevers. Dit beeld lijkt nu dus ingehaald te worden door de huidige werkelijkheid en de rollen lijken omgedraaid: niet wij maar de insecten sterven uit. Willen we als menselijke soort de onuitroeibare kakkerlak van de 21e eeuw worden? Tegen welke prijs en op wat voor aarde? Dat is ten diepste de vraag die in boeken als Stille Aarde aan de orde wordt gesteld. ✤

Dave Goulson (2021): Stille aarde. Hoe we de insecten van de ondergang kunnen redden. Uitgeverij Atlas Contact.

65

Waarnemingen

van 1 april t/m 4 september 2022

✒ doorgegeven aan Rinus

In deze rubriek staan alle waarnemingen in Altena gedaan door oplettende natuurliefhebbers.

Doet u ook een bijzondere waarneming?

Geef die dan door aan Rinus via 06-48638377 of mlpunt@hetnet.nl.

Datum

Waarneming

Plaats en waarnemer

10 april 13 april

3 boerenzwaluwen 4 patrijzen (2 paartjes)

Zwerk boven Nieuwendijk, Jan de Graaf Wijk en Aalburg, Achterdijk, Sjaak Schreuders Dussen, Hoek, Frauke Hoogerwaard Meeuwen, in de tuin, Keith Wires

15 april

1 1 1 1

19 april

1 ooievaar 1 paartje steenuil

14 april

23 april 24 april 29 april 30 april 1 mei 4 mei

8 mei 9 mei 15 mei 66

boerenzwaluw kwak zwartkop boerenzwaluw

eerste kievit 1 kneu patrijzen 1 tuinfluiter 1 tapuit krakeenden 1 paapje lijster, houtduif, ekster, groene specht, koolmees, winterkoning, turkse tortel, vink, merel, pimpelmees, staartmees, waterhoen, scholekster 1 patrijs 2 paapjes 1 nachtegaal 4 patrijzen

Wijk en Aalburg, Bosscheweg, Henk Kraaijkamp en Rinus Punt Dussen, Hoek, Frauke Hoogerwaard Almkerk, Midgraaf, Jan en Corrie van Suijlekom Uppel, op het gazon, Ieta Verschoor Dussen, Hoek, Frauke Hoogerwaard Dussen, Oude Straat, Frauke Hoogerwaard Dussen, Hoek, Frauke Hoogerwaard Wijk & Aalburg, Zwaansheuvel, Emiel Vos Dussen, Duylweg, Frauke Hoogerwaard Dussen, Kornsche Boezem, Emiel Vos Veen, alle broedend in de tuin van Cobie Schreuders

Wijk en Aalburg, Achterdijk, Loes Voogt Woudrichem, Groesplaat, Joke Roubos Giessen, Almbos, Loes Voogt Genderen, Buitenstraat, Hans Thur

Datum

Waarneming

17 mei

1 1 2 1 1 1 1

20 mei 25 mei

27 mei 28 mei

1 31 mei 1 juni

2 juni

1 1

3 juni

1 2 1 4

7 juni

1

14 juni

16 juni 19 juni 20 juni 21 juni

grote bonte specht en groene specht grote bonte spechten wilde eend + 5 jongen, meerkoet met 5 jongen, steenuilenpaar + jongen wielewaal sperwer slaat duif koekoek bergeenden + 10 jongen kneu paartje roodstaart met 2 jongen patrijs patrijzen (paartje) kleine karekiet lepelaars patrijs met 2 jongen, fazant met jongen fluiter

1 kleine karekiet steenuiljong doet vliegoefeningen in de kast 2 patrijzen 4 jonge torenvalken 1 patrijs met 5 jongen 1 patrijs met 10 jongen 1 paartje patrijs met 7 jongen

Plaats en waarnemer Genderen, in de tuin, Hans Brouwers

Uppel, in de tuin, Ieta Verschoor Biesbosch, polder Middelland, Jos Quirijnen Woudrichem, in de tuin, Ingrid Janssens Dussen, Hoek, Frauke Hoogerwaard Woudrichem, Groesplaat, Carine vd Knijff Babyloniënbroek, Pompveld, Emiel Vos Sleeuwijk, rioolwaterzuivering, Marcel Tromp Genderen, Buitenstraat, Jeffrey Bouman Wijk en Aalburg, Achterdijk, Sjaak Schreuders Dussen, Zandweide, Frauke Hoogerwaard Woudrichem, Groesplaat, Goof van Vliet Almkerk, golfbaan, Marvin van Haaften Dussen, Hoek, Frauke Hoogerwaard

Wijk en Aalburg, Zwaansheuvel, Emiel Vos Uppel, in de tuin, Ieta Verschoor Nieuwendijk, Buitendijk, Fred Parent Wijk en Aalbug, kast boerderij, Jacco Wink Wijk en Aalburg, Achterdijk, Wim Smits Drongelen, Tol, Henk Vos Wijk en Aalburg, uiterwaarden, Jeffrey Bouman

67

Datum 22 juni 2 juli

Waarneming

3 juli 14 juli

1 1 1 1 1

19 juli 20 juli

8 1

23 juli

1

29 juli

1

30 juli

1

3 aug.

4 aug.

5 aug.

6 aug.

8 aug.

9 aug.

10 aug.

13 aug.

16 aug.

20 aug.

28 aug.

2 sept.

4 sept.

1 1 5 ± 8 12 1 1 5

12 5 8 5 18 19 4

kwartel putter, roodborsttapuit klucht patrijzen paartje patrijs met 17 jongen patrijzen paartje patrijs met 10 jongen paartje patrijs met 8 kuikens paartje patrijs met 12 kuikens paartje patrijs met 5 kuikens staartmezen paartje patrijs paartje patrijs patrijzen 70 huiszwaluwen rondom nest in nok van huis patrijzen patrijzen kwartel witte buizerd patrijzen paartje patrijs met 3 jongen patrijzen (tweede klucht) jonge fazanten patrijzen klucht patrijzen patrijzen patrijzen patrijzen patrijzen

Plaats en waarnemer Eethen, Langen Bruggert, Rinus Punt Babyloniënbroek, Pompveld, Emiel Vos Dussen, op het erf, Meeuwis Millenaar Genderen, kerkhof, Huib vd Mooren Drongelen, Tol, Huib vd Mooren Genderen, in de tuin, Huib en Ria vd Mooren Drongelen, Tol, Hans Brouwers Genderen, tennispark, Cor Boer en Rinus Punt Babyloniënbroek, Hillsestraat, Rinus Punt Dussen, Hoek, Frauke Hoogerwaard Giessen, parallelweg, Wim Smits Drongelen, Tol, Rinus Punt Dongelen, Tol, Cor Boer Genderen, Hoofdstraat, Rinus Punt Genderen, Kerkstraat, Henk Kraaijkamp Drongelen, naast camping Speeltol Dussen, Ruttensteeg, beide Rinus Punt Genderen, Emiel Vos Genderen, Buitenstraat, Jeffrey Bouman Genderen, Buitenstraat, Hans Thur Genderen, Genderensedijk, Huib vd Mooren Giessen, Wielewaard, Jan en Sjanie Uppel, in de tuin, Ieta Verschoor Genderen, Laanboomkwekerij, Jan vd Beek Genderen, kerkhof, Rinus Punt Drongelen, land Perry de Ronde en Linda van Zwet Dussen, omgeving pont, Rinus Punt Dussen, omgeving Peerenboom, Rinus Punt

Bedankt voor het melden, ik blijf op mijn post om nieuwe waarnemingen te noteren!

Met vriendelijke groet, Rinus. ✤ 68

Stoepplantjes

✒ Jan van Haaften

Als er één plantje zich stoepplantje mag noemen dan is het wel gewoon varkensgras. Je kent het vast. Net als het ‘ongewonere’ strandvarkensgras en zandvarkensgras is het geen echt gras maar een plant uit de duizendknoopfamilie. Dat is goed te zien aan de stengel waarop wel duizend knoopjes zitten. Nou is duizend wel wat overdreven maar het zijn er wel veel en op ieder knoopje zit een pietepeuterig klein bloempje. Soms roze, soms wit. Vaak ligt het gewoon varkensgras plat op de stoep of langs de zijkant van de weg. Er wordt over gelopen of gereden maar daar kan hij tegen. Vroeger werd het als varkensvoer gebruikt, vandaar de naam. ✤

knoop

Zie je ook wel eens gewoon varkensgras bloeien geef het dan door aan: https://www.verspreidingsatlas.nl/projecten/floron/stoepplantjes/.

69

Verduurzaming Kringloopcentrum Altena ✒ Herman van Krieken, voorzitter Kringloopcentrum

Kringloopcentrum Altena zit in een oude boerderij en een huis uit de jaren vijftig. Voor de sfeer is dit erg prettig, voor de stookkosten een kleine ramp…

In fort Giessen hebben we de stookkosten proberen te verlagen door voorzetramen van plexiglas te plaatsen. Als je het niet weet dan valt het helemaal niet op. Dit bracht ons op het idee om dit ook in het Kringloopcentrum te gaan doen. Tijdens een BBQ op het fort hebben we gekeken hoe het op het fort was opgelost. Bestuurslid Jan Koekkoek, die deze oplossing al eerder had voorgesteld, en de technisch zeer vaardige zaterdagmedewerker Nick den Braber hebben alles opgemeten. Jan heeft via internet het plexiglas besteld. Zaterdag 27 augustus zijn Jan en Nick begonnen met het plaatsen van de eerste voorzetramen.

Nadat ik een raam grondig had schoongemaakt, bevestigden Jan en Nick het plexiglas. Niet gemakkelijk omdat het grote ramen zijn. De klus verliep gelukkig voorspoedig en het resultaat was zoals verwacht: het viel totaal niet op, aanwezige klanten en personeel gaven ons volop complimenten. We hadden eer van ons werk en verwachten nu een lagere gasrekening.

70

Jan Koekkoek is verder bezig met een onderzoek om het dak van de loods van voorheen loodgieter Jan Werther, W4 genoemd door het personeel, vol te leggen met zoveel mogelijk zonnepanelen.

Ook onderzoekt hij of het duurzaam en economisch is om de CV-ketels op gas te vervangen door elektrische ketels. Vraag is of we de vier huidige ketels moeten vervangen of dat we één grote ketel moeten aanschaffen en extra pompen moeten plaatsen ter vervanging van de houtkachel?

Technische vraagstukken die Jan bespreekt met zijn technisch handige broer Andries, adviseur Mogelijk zonnepanelen op dit dak Sjaak Koekkoek en bestuurslid Henk Pellicaan. In het bestuur bespreken we vervolgens met de bedrijfsleiding de mogelijkheden en beslissen we hoe het aan te gaan pakken. Persoonlijk wil ik ook graag kunnen koelen omdat het erg warm kan worden in de Kringloop. Goede arbeidsomstandigheden zijn belangrijk voor onze medewerkers. Via al die zonnepanelen hebben we ‘s zomers elektriciteit voldoende om dit ook vanuit duurzaamheidsperspectieven te kunnen rechtvaardigen.

Het is goed om te beseffen dat in het Kringloopcentrum voorheen geen geld aanwezig was om deze investeringen te kunnen doen. Vooral corona maakte dat het een kwestie van overleven was voor het Kringloopcentrum. Gelukkig zijn de klanten ons trouw gebleven en hebben we nu weer vet op de botten om te kunnen investeren in verduurzaming bij de Kringloop.

Onze vaste medewerkers en de vele vrijwilligers maken van het Kringloopcentrum een succesverhaal. De gemeente Altena steekt ons de helpende hand toe en zorgt voor randvoorwaarden waarbij het gemakkelijker is om goed te kunnen functioneren. De samenwerking met (hulp)organisaties als GAiN, Reclassering, Syndion, Sovak en andere partners loopt voorspoedig.

Ook Altenatuur heeft een bijdrage geleverd voor de verduurzaming. Als voorzitter ben ik trots op ons Kringloopcentrum en haar medewerkers. Ik hoop dat we ook de voorgenomen verduurzaming tot een succes kunnen maken! ✤ 71

Klimaatklusser worden? ✒ Altena woont slim

Wij zijn op zoek naar jouw energie! Als klimaatklusser ga jij aan de slag met én voor jouw toekomst! Met deze bijbaan help jij huishoudens in Altena een stap in de groene richting te zetten. Je gaat in gesprek met huurders over de maatregelen die ze kunnen nemen om energie te besparen. Geen specifieke kennis voor nodig, want jij krijgt alle tools door middel van een gratis opleiding. Goed voor je CV, de wereld én niet te vergeten je portemonnee!

Aanbod Als klimaatklusser ben je onderdeel van een gezellig team, dat een hart heeft voor de wereld van morgen. Met een rugzak vol energie en kunde ga jij aan de slag huishoudens te helpen om energiekosten te drukken én duurzamer te worden. Dit doe je met passende oplossingen, denk aan: • Het gesprek aangaan over efficiënter stroomgebruik • Het aanbrengen van radiatorfolie • Het vervangen van een lamp voor eentje die duurzamer is

Je krijgt door middel van een gratis opleiding alle middelen en skills aangereikt om jouw groene toolbox te vullen! Met deze bijbaan maak jij écht een verschil.

Wat bieden we: • Verantwoordelijkheid • Afwisselend werk • Lekker verdienen • Flexibele uren • Gratis opleiding tot klimaatklusser Interesse: Meld je aan op de website van Altena Woont Slim: https://west-brabantwoontslim.nl/ altena/aanmelden-als-energiecoach/ Of bel voor meer informatie naar 085-1303647. ✤ 72

de activiteitenagenda PROGRAMMA NAJAAR/WINTER 2022 Activiteiten worden vooraf aangekondigd in de streekbladen. Let ook op onze website voor eventuele wijzigingen: www.altenatuur.nl.

Noteer de data alvast in uw agenda!

Zaterdag 29 oktober:

Herfstwandeling over de Kampina-heide Na 2 corona-jaren pakken we de traditie van minstens 2 excursies/ natuurwandelingen per verenigingsseizoen weer op! We gaan wandelen over de heide, door de bossen en langs de vennen van het uitgestrekte natuurgebied 'De Kampina' bij Oisterwijk. We vertrekken deze ochtend om 8.30u vanaf Fort Giessen (waar we dus ook verzamelen). Vervoer d.m.v. carpooling. We hopen rond het middaguur weer op het Fort terug te zijn. Neem laarzen/goede wandelschoenen en regenkleding mee.

Voor vragen: altenatuur@gmail.com.

In deze tijd van het jaar hopen we veel trekvogels te zien en wellicht in de dennentoppen kruisbekken! Ook voor paddenstoelen is dit een geschikt gebied en seizoen en bij warm weer kunnen de laatste libellen en vlinders worden gespot. Bij minder mooi weer is dit gebied ook schitterend door zijn uitgestrektheid en relatieve ongereptheid. Wandelt u mee?

73

Zaterdag 5 november:

Landelijke Natuurwerkdag We starten om 8.30 uur en eindigen rond half twee.

Natuurwerkdag, de eerste zaterdag van november, is traditiegetrouw de start van het werkseizoen van onze beheercommissie. In het hele land gaan vrijwilligers aan de slag om onderhoud uit te voeren in natuurgebieden. Dit jaar gaan we aan de slag in de griend langs de Emmikhovenseweg in Almkerk.

Dit is een traditionele wilgengriend die in een cyclus van 3 of soms van 2 jaren wordt afgezet. De cyclus van afzetting en weer aangroei van de wilgentenen geeft in de natte, moerassige bodem groeikansen voor karakteristieke soorten als de Dotterbloem. Het werk bestaat uit het wegslepen en opbossen van de wilgentakken die enkele dagen voor de Natuurwerkdag worden afgezaagd. Vele handen maken licht werk en we hopen dan ook dat we met vereende krachten op deze dag een flinke slag kunnen maken. In de pauzes drinken we gezellig koffie en thee en rond de middag zijn er broodjes voor een lunch in het veld. Denk aan goed schoeisel, werkkleding/ handschoenen. Komt u meehelpen? In verband met planning/werkverdeling is aanmelding verplicht. Dit kan op www.natuurwerkdag.nl. Klik op deze site onder DOE MEE op Zoek een klus. Kies vervolgens de provincie Noord-Brabant en dan Griend te Almkerk (Logo Steenuil op knotwilg) en vul je gegevens is.

Doe je mee?

Donderdag 17 november:

Lezing: De zeearend in Nederland Plaats: Fort Giessen, aanvang 20.00 uur.

Dirk van Straalen, veldecoloog & vogelonderzoeker in het deltagebied en tevens voorzitter van de Werkgroep Zeearend Nederland houdt een lezing over deze fascinerende roofvogel waar hij al jaren onderzoek aan doet. De zeearend is veruit de grootste 74

roofvogel in ons land. Sinds 2006 is hij terug als broedvogel en de populatie zit enorm in de lift: het aantal broedgevallen steeg afgelopen jaar tot 28!

De bijzondere leefwijze en het feit dat hij na honderden jaren weer in Nederland broedt is het waard om eens extra aandacht te besteden aan deze welkome immigrant. Hij belicht de bouw en levenswijze van deze soort, de jachtmethoden, het nestelen en het ringen van de jongen. Ook wordt aandacht besteed aan de trekbewegingen van de zeearend en het gevaar dat windmolens opleveren voor de vogel en hoe dit beperkt kan worden.

WERKOCHTENDEN BEHEERCOMMISSIE WINTERSEIZOEN 2022-2023 De komende periode zoeken we weer vrijwilligers voor het onderhoud van de natuurgebieden. Op 1 of 2 ochtenden per maand wordt gewerkt van 8.30 – 12.00 uur (of tot 13.30 uur op natuurwerkdag) De Altenatuur-werkochtenden zijn gepland op: Zaterdag 5 november:

Landelijke Natuurwerkdag Zie: verenigingsagenda hierboven.

De overige Altenatuur-werkochtenden zijn gepland op: Zaterdagen 19 november en 17 december: Griendonderhoud: opruimen wilgenhout Plaats: Almkerk, griend langs de Emmikhovenseweg, zie Info Natuurwerkdag.

Woensdag 28 december: Griendonderhoud: opruimen wilgenhout Plaats: Griend zuidkant Wijde Alm (kant Waardhuizen) Zaterdag 21 januari: Griendonderhoud: opruimen wilgenhout Plaats: Griend zuidkant Wijde Alm (kant Waardhuizen) Het programma voor de werkochtenden in februari en maart komt in het volgende Altenatuurtje. Materiaal is aanwezig, maar heeft u zelf gereedschap dan is het misschien wel handig om dat mee te brengen. Laarzen, regenkleding en werkhandschoenen aanbevolen. Meer informatie: altenatuur@gamil.com.

Alle activiteiten staan ook op onze website: www.altenatuur.nl. ✤ 75

✓ Opgewekt in Altena op De Bloemplaathoeve! ✓ Al 3 jaar de groenste energieleverancier

es de groenste energie! ✓ Zónder winstoogmerk

a mee om!

✔ Opgew Nederland ( ook in A

a mee om!

✔ Al 3 jaar d energiele

es de groenste energie!

Kies de groenste energie!

Ga mee om!

✔ Zón winstoo

Pak uw verbruiksgegevens erbij en vergelijk op www.altenanieuweenergie.nl

76

Kringloopcentrum Altena Héél divers!

NIEUWE MEUBELEN? GROTE SCHOONMAAK? OPRUIMEN? VERHUIZEN?

BANKJE NODIG? OF EEN LEUKE BLOUSE? OF SERVIESGOED? OF DAT ENE BOEK?

Bel maandag t/m vrijdag van 9 tot 12 uur het Kringloopcentrum voor het ophalen van al uw bruikbare spullen!

Bezoek de Kringloopwinkel op de hoek van de Kerkstraat en de Woudrichemseweg in Almkerk!

OPENINGSTIJDEN KRINGLOOPCENTRUM maandag dinsdag woensdag donderdag vrijdag zaterdag

winkel

afgeven bruikbare goederen

13.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 16.00 uur

09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 17.00 uur 09.00 - 16.00 uur

● Inzameling bruikbare goederen ● Educatie & Voorlichting

● Verkoop bruikbare goederen ● Recycling

Kerkstraat 1, 4286 BA Almkerk. tel. 0183-403080

www.kringloopcentrumaltena.nl 77

Het doel van Altenatuur

• De mooie flora en fauna in het rijkgescharkeerde landschap van Altena in • •

beeld, en onder de aandacht van de inwoners te brengen.

De bestaande milieukwaliteit en voorkomende biodiversiteit in Altena te behouden en waar mogelijk te verbeteren.

Bijdragen aan besef dat wij als inwoners verantwoordelijk zijn voor een gezonde leefomgeveng en rijke biodiversiteit, voor nu en de toekomst.

Werkgroepen • Beheercommissie natuurgebieden • Gastlessen op basisscholen • Natuurinclusief Altena • Milieu en Klimaat • Plantenwerkgroep • Voedselbossen Altena

• Vogelwerkgroep • Weidevogelbescherming • Zoogdierwerkgroep

Henk van Diest, Sleeuwijk. altenatuurgastlessen@gmail.com Roel Wigman, Sleeuwijk. natuurinclusiefaltena@gmail.com Goof van Vliet, Woudrichem. 06-28703838 Margo van Beem, Babyloniënbroek. 06-55772591 Wijnand Veth, Nieuwendijk. 06-83083579 of voedselbossenaltena@gmail.com Arie van den Herik, Woudrichem. 0183-304193 Len Bruining, Dussen. 0416-392373 Jan van Haaften, Sleeuwijk. 06-49904862

Altenatuur is betrokken bij: • Altena Nieuwe Energie • Kringloopcentrum Altena • Fort Giessen Beheer

www.altenanieuweenergie.nl www.kringloopcentrumaltena.nl www.fortbijgiessen.nl (o.a. Fort-educatie)

Activiteiten • Diverse inventarisaties • Educatie • Lezingen • Nacht van de Vleermuis • Nationale Nachtvlindernacht • Natuurwandelingen

78

Voor contact: Jaap van Diggelen, Almkerk. 0183-402034