Η αίσθηση της πύκνωσης

η αίσθηση της πύκνωσης ΕΝΑ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΩΝ ΚΑΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΩΝ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

η αίσθηση της πύκνωσης ΕΝΑ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΩΝ ΚΑΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΩΝ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

ερευνητική εργασία Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας Σεπτέµβριος 2015

Σουρλαντζή Ελένη Τζόρβα Ιωάννα Καθηγητές: Γαβρήλου Έβελυν Τζιρτζιλάκης Γιώργος

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΤΙΤΛΟΥ 1.2 ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 1.3 Πώς µπορούµε να αισθανθούµε σήµερα την Αθήνα µέσα από την πύκνωση;

11 13 28

2. ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ 2.1 ΕΞΗΣ ΣΩΜΑΤΙΚΗ 2.2 ΤΕΛΕΣΕΙΣ 2.3 Η ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΒΑ∆ΙΖΕΙΝ 2.4 ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ

40 43 45 46

3. Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΙΑΣ ΠΥΚΝΩΣΗΣ_ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ 3.1 Η ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΙΚΑΡΟΥ 3.2 Η ΑΘΗΝΑ ΑΠΟ ΨΗΛΑ_ ΒΗΜΑ ΠΡΩΤΟ

53 56

4. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΑ ΩΣ ΜΟΝΑ∆Α ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ_ Η ΠΕΡΠΑΤΗΣΙΑ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΜΕΓΑΛΟΥΠΟΛΗ ΩΣ ∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΜΟΝΤΕΛΑ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗ 4.1 Ο ΠΛΑΝΗΣ ΤΟΥ BAUDELAIRE 4.2 Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΟΥ ΠΟΕ 4.3 Ο ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ Η ΠΕΡΠΑΤΗΣΙΑ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΜΕΓΑΛΟΥΠΟΛΗ [...]

4.4 ΤΟ ΚΥΝΗΓΙ ΤΟΥ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΥ [...] ΩΣ ∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ 4.5 Η ΠΥΚΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΠΟΚΛΙΣΗΣ_ΣΩΜΑ ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΟ

63 72 72 76 76

5. Η ΜΟΝΑ∆Α ΣΤΟΝ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟ ΤΟ ΠΛΗΘΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ∆ΟΜΗΜΕΝΟ ΧΩΡΟ 5.1 ΟΙ Ι∆ΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ 5.2 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΣΜΗΝΟΥΣ_η απόκλιση ως πυκνωτική πρακτική 5.3 ΤΟ ΠΛΗΘΟΣ ΩΣ ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ_Η συµµετοχή του πλήθους στη διαµόρφωση της ροής της πόλης [HO_A]

94 97 98

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

6

ΤΟ ∆ΟΜΗΜΕΝΟ ΩΣ ΣΤΑΘΕΡΑ 5.4 Η ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ ΤΗΣ

102

6. Ο ΠΑΡΑ∆ΟΞΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ 6.1 ΟΙ 4 ΠΥΚΝΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ_η περιπατητική µας εµπειρία στο κέντρο της Αθήνας 111 118 6.2 Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΣ ΑΠΟΠΥΚΝΩΣΗΣ

7. ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ_ TOUR to → MAP [από τη διαδροµή στο χάρτη] 129 7.1 WAYFARING (of a person): the action of travelling by foot 132 7.2 Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΜΕ ΤΟ ΧΡΟΝΟ 134 7.3 ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ 7.4 Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ_Οδός Αθηνάς_ο κήπος του λαού ως πυκνωτής 136 συλλογικής µνήµης 146 7.5 ∆ΥΝΑΜΙΚΕΣ ΓΡΑΜΜΕΣ ΖΩΗΣ_η κυριαρχία στη διαδροµή

8. ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΥ_ ΣΥΝΘΕΤΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ 8.1 ΣΥΛΛΕΓΟΝΤΑΣ ΒΟΥΝΑ 8.2 ΧΩΡΟ_ΣΥΛΛΕΚΤΕΣ 8.3 IN SITU [: λατινική φράση η οποία σηµαίνει επί τόπου] ΜΝΗΜΗ 8.4 MODUS OPERANDI, «ο τρόπος του λειτουργείν» 8.5 ΕΠΙΛΟΓΟΣ

171 174 182 184 185

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

11

ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΑΣΙΑ: 1α. µείωση των κενών διαστηµάτων µεταξύ προσώπων ή πραγµάτων ή 1β. άυξηση της πυκνότητας, της συνοχής τους 2. αύξηση της συχνότητας, κάνω κτ. πιο συχνά, πιο τακτικά 3. (για πρόσ. ή πράγµατα) έρχοµαι πολύ κοντά, µπαίνω σε πυκνή σειρά 4. βιολ. ο κυτταρικός εκφυλισµός κατά τον οποίο υπάρχει συµπύκνωση του περιεχοµένου του πυρήνα ANT. Αποπύκνωση, αραίωση ΣΥΝΩΝΥΜΗ ΛΕΞΗ: 1α. µάζεµα, σύµπτυξη (χωρικό) 1β. Πολλαπλασιάζω (αριθµητικό) 2. Συντόµευση, σύντµηση (χρονική διάρκεια) Η πύκνωση αποτελεί το βασικό θέµα µελέτης αυτού του ερευνητικού, διότι αποτελεί µια έννοια η οποία δύναται να περιγράψει την κατάσταση που επικρατεί στη σύγχρονη Αθήνα. Συµπυκνώνει µέσα της ζητήµατα σχετικά µε την ύλη, το πλήθος, το χώρο, και ταυτόχρονα µας δίνει τη δυνατότητα να την προσδιορίσουµε και να τη µελετήσουµε µέσα από πολλά, διαφορετικά και ίσως ετερόκλητα πεδία έρευνας. Η πυκνότητα ως ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της ύλης αποτελεί εκείνο το φυσικό µέγεθος που εκφράζει τη µάζα του υλικού που περιέχεται σε µία µονάδα όγκου. Ο τύπος του φυσικού αυτού µεγέθους είναι: ρ = m / V (πυκνότητα=µάζα/όγκος) Η µονάδα ως µαθηµατικός όρος, αποτελεί το µικρότερο ακέραιο αριθµό και ορίζεται ως το «στοιχείο» των πραγµάτων, που σύµφωνα µε τον Leibniz (1) έχει τη δυνατότητα να λειτουργεί ανεξάρτητα από τα υπόλοιπα που αποτελούν το σύνολο, καθώς επίσης και να έχει µια «ποιότητα», ώστε να µπορεί να διακριθεί από οποιοδήποτε άλλο. Το άτοµο, ο άνθρωπος αποτελεί µια µορφή εµψυχωµένης µονάδας.

(1) Gottfried Wilhelm Leibniz, ‘H Μοναδολογία’, Εκκρεµές, Αθήνα (2006), σ.31 και σ.33

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1.1 ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΤΙΤΛΟΥ πύκνωση < αρχ. πύκνωσις < πυκνόω-ω: κάνω κτ. πυκνό ή γίνοµαι πυκνός, ANT. Αραιώνω

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

12

Το πλήθος σύµφωνα µε τον ορισµό της µονάδας θα µπορούσε να οριστεί ως η πολλαπλότητα των µοναδικών µορφών. Αν η µονάδα είναι ο άνθρωπος τότε το πλήθος είναι ένα σύνολο εµψυχωµένων µοναδικοτήτων. Ο χώρος αποτελεί το περιβάλλον όπως το αντιλαµβανόµαστε στις τέσσερις διαστάσεις του. Η σύνδεση των εννοιών του πλήθους και του χώρου και ο βαθµός στον οποίο η πρώτη διανέµεται στη δεύτερη, ορίζουν την πληθυσµιακή πυκνότητα. Η πυκνότητα του πληθυσµού αποτελεί ένα µέγεθος δυναµικό, καθώς είναι ανάλογη του πλήθους, εξ ορισµού δυναµικό µέγεθος. Πληθυσµιακή πυκνότητα = ( πληθυσµός / πλήθος ) / επιφάνεια Καθαρή πυκνότητα [netto], που ανάγεται στην καθαρή έκταση των κατοικιών. Μικτή πυκνότητα [brutto], που αναφέρεται στο σύνολο της περιοχής µελέτης (δηλαδή σε ολόκληρη γειτονιά ή συνοικία ή πόλη). Η λέξη «αίσθηση» επιλέχθηκε για να δώσει έµφαση στο «δρων», σε αυτόν που δρα, στο αστικό υποκείµενο. «Ο ίδιος ο δρων έχει µια αίσθηση του πώς να συµπεριφερθεί στην καθηµερινή κοινωνική δράση, στην πρακτική, και αυτή η αίσθηση είναι ακριβώς η έκφραση του habitus του - της έξης.» (2) Λατ. Habere > habitus: 1. έχω, κρατώ 2. συνηθισµένη συµπεριφορά, προδιάθεση 3. ένας συγκεκριµένος τρόπος ένδυσης ή εµφάνισης Ο πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου -Le sens pratique- παίζει µε τη διπλή σηµασία του sens: «νόηµα» (εσωτερική λογική) αλλά και «αίσθηση». Η ελληνική µετάφραση προσδίδει άλλη µία ερµηνεία. Η αίσθηση εµπεριέχει την έννοια του συναισθήµατος _ της υποκειµενικής συνειδητής εµπειρίας.

(2) Bourdieu Pierre, ‘Η αίσθηση της πρακτικής’, Μετάφραση, επιστηµονική θεώρηση Θεόδωρος, σ.435

13

«Εστιάζουµε το ενδιαφέρον µας σε νοήµατα και αξίες την ώρα που αυτές βιώνονται και νιώθονται [...] και φθάνει ως την πιο εκλεπτυσµένη αλληλεπίδραση ανάµεσα σε επιλεγµένα και ερµηνευµένα πιστεύω από τη µια µεριά και βιωµένες και δικαιωµένες εµπειρίες από την άλλη [...] Ορίζουµε αυτά τα στοιχεία ως “δοµή” : σύνολο µε συγκεκριµένες εσωτερικές σχέσεις [...] Επίσης, προσδιορίζουµε έτσι µια κοινωνική εµπειρία η οποία βρίσκεται ακόµη σε εξέλιξη, η οποία συχνά µάλιστα δεν έχει αναγνωρισθεί ως κοινωνική αλλά θεωρείται ότι ανήκει ακόµα στη σφαίρα του ιδιωτικού, της ιδιοσυγκρασίας, µπορεί ακόµα να είναι και αποµονωµένη.» (3) 1.2 ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Προσπαθώντας να ερµηνεύσουµε τι είναι πύκνωση και πού εντοπίζεται ακολουθήσαµε µια µεθοδολογία έρευνας, σύµφωνα µε την οποία κάθε θεωρητική πρόταση δοκιµάζεται αµέσως σε µια συγκεκριµένη πρακτική· το περπάτηµα στην πόλη, την περιγραφή ενός τόπου, τη σιωπηλή ανάγνωση. Καθώς επίσης χρησιµοποιήσαµε δύο ακόµα συνθετικά εργαλεία, τη µέθοδο «παστίς» για το συνδυασµό των διαφορετικών κειµένων και παρατηρήσεων, όπως και τη «σφήνα», για την εµβάθυνση σε συγκεκριµένα σηµεία του κειµένου. ΛΕΞΙΚΟ: Η ετυµολογική προσέγγιση των λέξεων επιδιώκει τη συγκρότηση µιας εργαλειακής αποθήκης λέξεων οι οποίες επιδέχονται νέες ερµηνείες. Αυτή η γλώσσα επικοινωνίας αναπτύσσεται ανάµεσα στη σωµατική σχέση του δρων µε την υποδοµή της πόλης.

(3) Φοίβη Γιαννίση, Ιωάννα Λαλιώτου, ‘Μάθηµα Χώρος και πολιτισµός’, τµήµα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας, σηµειώσεις µαθήµατος

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

συναίσθηµα < συναισθάνοµαι < συν- + αισθάνοµαι, στα αρχ. η λέξη σήµαινε απλώς “ότι γίνεται αντιληπτό”, και συνεπώς δήλωνε τη γνώση µέσω των αισθήσεων < “κατ΄αίσθησιν” γνώση αίσθηση < αρχαία ελληνική αίσθησις < αισθάνοµαι : βλέπω, παρατηρώ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

14

ΜΕΘΟ∆ΟΣ ΠΑΣΤΙΤΣΙΟ Η ίδια η πόλη αποτελεί έναν τόπο ανταλλαγής ιδεών και ερµηνειών µεταξύ των υποκειµενικοτήτων που την αποτελούν, είναι ένας «κήπος ιδεών», όπως την αποκαλεί ο P. Cook στο οµώνυµο βιβλίο του. Η τελική εικόνα της πόλης είναι ένα συνονθύλευµα ετερόκλητων απόψεων, ένα κολλάζ που εν τέλει αποτελεί και τρόπο σύνθεσης, όπως η µέθοδος «pastiche». Στην µουσική ο Bach και ο Mozart έκαναν χρήση αυτής της µεθόδου. Αποτελεί ένα τρόπο µίµησης και επανασύνθεσης, που ο συνθέτης χρησιµοποιεί ένα ή περισσότερα κοµµάτια από συνθέσεις άλλων δηµιουργών στο ίδιο το έργο του. Έτσι και στο δοκίµιό µας η µέθοδος είναι σχεδόν πάντα η ίδια: οι ιδέες αλληλοκαλύπτονται, αποσπώνται από σύνολα για να συγκροτήσουν νέα. ΣΦΗΝΕΣ [>] Πρόκειται για µικρά παραθέµατα τα οποία στόχο έχουν να εφοδιάσουν τον κυρίως κορµό, τόσο όσο, µε αυτά που µας απασχόλησαν ώστε να αποτελέσουν τροφή_εργαλείο για περαιτέρω σκέψη και έρευνα για τον αναγνώστη_ συνοµιλητή. Ο λόγος που τα παραθέµατα έχουν τη µορφή ενότητας µέσα στην ενότητα είναι για να προσδώσουν πυκνότητα στο κείµενο, µε την έννοια του «φαντασιακού τεντώµατος» του θέµατος. Είναι το εύρηµα της συνεχής, εκνευριστικής αναφοράς στο περιεχόµενο της έρευνας, δηλαδή την πυκνότητα. Παραδείγµα σφήνας και συµβολισµός: > ΣΦΗΝΑ (σχηµατικά) Η σφήνα είναι στοιχείο µηχανής που χρησιµοποιείται για τη σύνδεση δύο µηχανικών εξαρτηµάτων µεταξύ τους. Η κλασική σφήνα έχει σχήµα τριγωνικού πρίσµατος, ωστόσο πολλές άλλες διαµορφώσεις είναι επίσης συνηθισµένες, όπως για παράδειγµα σφήνες κωνικές και κυλινδρικές. Η κλασική πρισµατική σφήνα µπορεί να λειτουργήσει ως πολλαπλασιαστής δύναµης. (µεταφορικά) Η σφήνα, παρεµβαλλόµενο ανάµεσα, είναι κάτι που διακόπτει µια πορεία ή µια διαδικασία.

Ĭď Ĺ ď ĸ ď ď ĺ ď ĺ dž ć Lj ć ̟ ć Dž ć ć ǎ ć dž ć Ǎ ĹďĿ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

16

Η δική µας αίσθηση της πύκνωσης είναι: ο ορισµός µιας µεθοδολογίας, βιβλιογραφικής έρευνας και παρατήρησης της Αθήνας, θέτοντας τους εαυτούς µας ως δρώντες περιπατητές της. Μέσα από τις 4 διαδροµές* που πραγµατοποιήσαµε έγινε µια προσπάθεια αναζήτησης της πύκνωσης µέσα από όλες τις εκφάνσεις της στην πόλη. Οι µεταβλητές και τα δεδοµένα της έρευνας µας: 1. το ανθρώπινο πλήθος µε τις αποκλίσεις του, 2. ο δοµηµένος χώρος, 3. το κενό και 4. η διάσταση του χρόνου. ΑΠΩΤΕΡΟΣ ΣΤΟΧΟΣ µας δεν είναι τόσο µια κριτική για την πόλη, αλλά µια διαφορετική ηµερολογιακή-αποσπασµατική-χαρτογράφηση της Αθήνας καθώς και µια λίστα µικρών αποτυπώσεων µε τη φιλοδοξία να συντάξουµε µια συνθετική εργαλειοθήκη. * ∆ΙΑ∆ΡΟΜΗ 1: Μέγαρο Μουσικής -Λυκαβηττός -Λόφος Στρέφη -Εξάρχεια -Πολυτεχνείο -Πατησίων -Πανεπιστηµίου -Σύνταγµα ∆ΙΑ∆ΡΟΜΗ 2: Σύνταγµα -Οµόνοια -Μεταξουργείο -Κεραµεικός -Πλάκα -Σύνταγµα ∆ΙΑ∆ΡΟΜΗ 3: Οµόνοια -Αθηνάς -Γεράνι -Ψυρρή -Κολοκοτρώνη -Μοναστηράκι -Ερµού -Σύνταγµα ∆ΙΑ∆ΡΟΜΗ 4: Κυψέλη -[…] -Ορφέως -Ιερά Οδός

11 13 12 14

15

16

8

10 ∆ΙΑ∆ΡΟΜΗ 1

9

7

6

1 5

3

4

2

18

17

19

∆ΙΑ∆ΡΟΜΗ 2

11 13 12 14

15 15

16

10

20

9

18

17

19

∆ΙΑ∆ΡΟΜΗ 3

11 13 12 14

15

16

10

20

9

13 ∆ΙΑ∆ΡΟΜΗ 4

12

22

21

11

23

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

28

1.3 Πώς µπορούµε να αισθανθούµε σήµερα την Αθήνα µέσα από την πύκνωση; Η πόλη της Αθήνας µπορεί να γίνει αντιληπτή µέσα από τις αντιφάσεις της. Από τη µια µεριά παρουσιάζεται η Αθήνα ως ένα κορεσµένο οικοδοµηµένο σύστηµα και από την άλλη παρουσιάζεται η πύκνωση ως µία έννοια που εµφανίζεται σε όλες τις εκφάνσεις της πόλης, στο δοµηµένο και στο αδόµητο. Πού παρατηρείται πύκνωση στο ήδη οικοδοµηµένο; Υπάρχει δυνατότητα επιπλέον πύκνωσης στην πόλη; Πού παρατηρείται αποπύκνωση; Στα κείµενα που ακολουθούν επιχειρείται ο αναστοχασµός της αίσθησης της σχέσης του οικοδοµείν και του πλήθους που το κατοικεί. Το υποκείµενο που παρατηρεί την Αθήνα, κατασκευάζεται µέσα από τη δράση του και τη συµπεριφορά του στην καθηµερινή ζωή. Μέσω των έξεων ορίζεται ως η ενεργή µονάδα στο κοινωνικό περιβάλλον. Με αφετηρία της έρευνας τις πρακτικές της καθηµερινής ζωής, αποµονώνοντας τη πρακτική του βαδίζειν, τοποθετούµε αρχικά το υποκείµενο µας µέσα στο σώµα της πόλης αφήνοντας το να περιπλανηθεί και να χαθεί. Σκοπός του υποκειµένου είναι πέρα από το κυνήγι του καθηµερινού, η αναζήτηση νέων θεωρήσεων της πόλης, αισθητικών εµπειριών αντίληψης του χώρου, του πλήθους και των πυκνοτήτων τους. Το έδαφος της Αθήνας είναι η υποδοµή, το αµετακίνητο και το πλήθος είναι το συνεχώς µεταβαλλόµενο στοιχείο, η µεταβλητή. Έτσι χάνονται τα όρια ανάµεσα στην πραγµατικότητα της Αθήνας που θεωρείται αµετακίνητη ως «πεπρωµένο» και άλλοτε ως µεταβαλλόµενο αποτέλεσµα της συλλογικής αλλά και της µεµονωµένης βούλησης, της απόκλισης. Η παραβατικότητα των σωµάτων µέσα στην πόλη γεννά νέες δυνατότητες, που πολλαπλασιάζοντας ή διαιρώντας τις, γεννιέται ένα µοντέλο πύκνωσης. Με τον ίδιο τρόπο που η ίδια η πόλη καθίσταται έδαφος καθώς οικοδοµείται, το έδαφος αποκτά ενδιαφέρον επειδή η ίδια η πόλη αρχικά το διεγείρει και τελικά το κατακτά. Έτσι το οικοδοµείν και το κενό καθίστανται έδαφος δράσης για το πλήθος µε το χτισµένο να αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον επειδή το πλήθος το µεταλλάσει συνεχώς λειτουργικά και αισθητικά. Η πολιτική και αρχιτεκτονική σκέψη στην Ελλάδα είναι σήµερα καθηλωµένη

29 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

στα πρότυπα που δηµιουργήθηκαν την περίοδο της µεταπολεµικής Αθήνας έιτε αναπαράγοντας τα είτε αποδοκιµάζοντας τα. Η εµµονή σε πρότυπα που θεωρούνται αδιαµφισβήτητα δεδοµένα ή κοινώς απορριπτέα δηµιουργούν τις λανθασµένες συνθήκες ανάπτυξης της πόλης, όπου µέσα στην επαναληπτικότητα της χάνεται το αντικείµενο της αναζήτησης. Η µονάδα και ο πολλαπλασιασµός της µέσα στο χώρο, µας συστήνουν την έννοια του πλάνητα, ως µονάδα του πλήθους και από την άλλη την πολυκατοικία, ως µονάδα της οικοδοµηµένης πόλης. Ανάµεσα στα αρχιτεκτονικά και µη «ηµερολόγια» καταγραφής εµπειριών διαφόρων περιπατητών (ο flâneur του Baudelaire, ο άνθρωπος του πλήθους του Poe και ο περιπατητής κατά την αρχαία κουλτούρα)ω υπάρχουν σίγουρα πολλά κοινά σηµεία παρ’ όλη τη διαφορετικότητα στις εµπειρίες, αναµνήσεις ή υποθέσεις που κουβαλάει ο καθένας από την κάθε πόλη µέσα του. Ως προς την Αθήνα, στα κοινά σηµεία της συλλογικής µνήµης των περιπατητών της θα συγκαταλέγαµε την αξία πως πρόκειται για µια σχετικά µεγάλη σε έκταση και πληθυσµό πόλη µε µεγάλο ιστορικό βάθος και ένα παρελθόν το οποίο µοιράζονται πολλαπλές οντότητες. Η µεγάλη έκταση της σύγχρονης πόλης µας δίνει πέρα από τη τρισδιάστατη χωρική οντότητα, την τέταρτη διάσταση, αυτή του χρόνου, που έγκειται στη µνήµη και στη νοητική εµπειρία να αντιλαµβανόµαστε την πόλη ως ένα δυναµικό συνονθύλευµα µνήµης και ιχνών. Επόµενο βήµα για εµάς το πέρασµα από τη διαδροµή στο χάρτη [tour to → map] των τεσσάρων διαστάσεων (γραµµή που αναπαριστά το χρόνο πορείας και προοπτικά σχέδια που αποκαλύπτουν διάφορες αισθητικές εµπειρίες αντίληψης του χώρου αποτυπώνονται στο υπόβαθρο ενός δισδιάστατου χάρτη της Αθήνας) που έχει το ρόλο ηµερολογιακής καταγραφής των εµπειριών µας µέσα στην πόλη. Στόχος µας είναι η παραγωγή ενός ηµερολογιακού χάρτη που θα φέρει στην επιφάνεια του πολεοδοµικού σχεδίου ίχνη, τόπους και καταστάσεις της πόλης µέσω της διάδρασης της επί τόπου µνήµης [in situ µνήµη] τη στιγµή που αυτά διασχίζονται από τον περιπατητή. Τα στοιχεία αυτά θα αποτελέσουν το συνθετικό εργαλείο για περαιτέρω ανάλυσητης πόλης. Σε αυτό το σηµείο η προσωρινή µνήµη, του προσωπικού µας περάσµατος, γίνεται συλλογική µνήµη και πλέον µόνιµη, αφού

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

30

συλλέγεται, αποθηκεύεται και ανασύρεται ετερόχρονα. > Κτήριο ή Κτίριο Όταν η ετυµολογία µιας λέξης δεν είναι διαπιστωµένη µε βεβαιότητα, είθισται να γράφουµε τη λέξη µε την απλούστερη δυνατή γραφή, οπότε «κτίριο». Στα παράγωγα του κτίζω µπορεί να συµπεριληφθεί και το κτίτωρ [αυτός που το έκτισε] σε αντίθεση µε το κτήτωρ [ιδιοκτήτης]. Στην δική µας περίπτωση θα υποστηρίξουµε τον όρο «κτήριο», ως παράγωγο της λέξης «οικητήριον» [οικώ > οικητήριο > κτήριο], καθώς και της λέξης «ευκτήριον» [οίκηµα]. Αυτό διότι θέλουµε να αναφερθούµε στα κτήρια όχι αποκλειστικά ως χώρους αλλά ως ατµόσφαιρες που παίρνουν ζωή από την δράση αυτού που το κατέχει και το κατοικεί.

31 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

K. Lynch: νοηµατικός χάρτης για την εικόνα της Βοστόνης από συνεντεύξης των κατοίκων της (The image of the city, 1960)

Ĭď ĺ ď ď ŀ ď ďĨ Ĺ ď ĸ ď Ŀď ď ĸ ď n Ł ď ď Ŀ ď ď Ĩ Ĺ ď ĸ ď ď Ĺ ď ď GOOGLEď MAPS ď ď ļ Ł ď ď ď ď ķď ď Ŀ ď ď'IAMBATTISTAď.OLLIď ď Ĩ Ĺ ď ŀ ď ď ĸ ď ŀ ď ď ŀ ď ď ď ĺ ď ij ď Ŀď ď ď Ĺ ď ď ļ ĺ ď ď Ŀ ď ĸ ď ď ŀ ď ď ļ ŀ ď ď ŀ ď ď ĸ ď ď ķ ď ď Ĩ Ĺ ď įĸ ď Ŀď ď Ĺď ď ŀď ď ď ŀ ď ď Ĩ Ĺ ď ļķ ď ď ķ ď ď ĸ ď ďď ĸ ď ĺ

ď Ŀ ď ĸ

ď Ŀ ď Ŀ

2. ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ

39

> Όλοι οι λογικά σκεπτόµενοι άνθρωποι έχουν το συγκεγχυµένο αίσθηµα των όµοιων πιθανοτήτων· αυτό καθορίζει ή τουλάχιστον δικαιολογεί, τις αδιάσειστες αυτές πεποιθήσεις που αποκαλούµε κοινό νου.

Cournot, Essais sur les fondements de la connaissance et sur les caracteres de la critique philosophique,Hachette, 1η έκδοση, Παρίσι 1851:70

∆εν µπορούµε να εξηγήσουµε, τις πρακτικές, παραµόνο αν συνδέσουµε τις κοινωνικές συνθήκες µέσα στις οποίες συγκροτήθηκε η έξη που τις παρήγαγε µε τις κοινωνικές συνθήκες στις οποίες εφαρµόζεται. Η έξη = ενσωµατωµένη ιστορία είναι η ενεργή παρουσία του παρελθόντος του οποίου αποτελεί προϊόν: (1) Bourdieu Pierre, ‘Η αίσθηση της πρακτικής’, Μετάφραση, επιστηµονική θεώρηση Θεόδωρος Παραδέλλης, ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΕΙΑ, σ.88, (2) σ.89

ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ

Κατά τη προσδοκία µιας εµπειρικής ανάγνωσης της πόλης της Αθήνας αναπτύχθηκε η ανάγκη να εισάγουµε το σώµα µας ως ενεργή µονάδα στο κοινωνικό περιβάλλον και να το ορίσουµε µέσα σε αυτό. Το υποκείµενο που παρατηρεί την Αθήνα, κατασκευάζεται µέσα από τη δράση του και τη συµπεριφορά του στην καθηµερινή ζωή. Ο ίδιος ο δρων έχει µια «αίσθηση» του πώς να συµπεριφερθεί στην καθηµερινή κοινωνική δράση, στην «πρακτική», αυτή η αίσθηση είναι η έκφραση του habitus -της έξης. Οι έξεις ορίζονται ώς «συστήµατα διαρκών και µεταθέσιµων προδιαθέσεων, δοµηµένες δοµές προδιατεθηµένες να λειτουργούν ως δοµούσες δοµές, ως γενεσιουργές και οργανωτικές δηλαδή αρχές των πρακτικών και των αναπαραστάσεων.» (1) Ο πρακτικός κόσµος που συγκροτείται µέσα από τη σχέση µε την έξη αποτελέι ένα κόσµο ήδη πραγµατοποιηµένων σκοπών -διαδικασίες και µονοπάτια προς χρήση- και αντικειµένων που διαθέτουν ένα «µόνιµο και τελεολογικό χαρακτήρα». (2) Η έξη όπως κάθε τέχνη του επινοείν, επιτρέπει να παραχθούν άπειρες και σχετικά απρόβλεπτες πρακτικές, αλλά εντούτοις περιορισµένες σε ό,τι αφορά την ποικιλία τους. Η έξη τείνει να παράγει όλες τις «λογικές» συµπεριφορές, συµπεριφορές του «κοινού νου».

ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ

40

εποµένως είναι αυτό που αποδίδει στις πρακτικές τη σχετική τους ανεξαρτησία σε σχέση µε τους εξωτερικούς καθορισµούς του άµεσου παρόντος. Η οµοιογένεια των έξεων είναι αυτή που καθιστά τις πρακτικές και τα έργα άµεσα κατανοητά και προβλέψιµα, κατά συνέπεια προφανή και αυτονόητα → συνήθεις πρακτικές (αντικειµενική οµογενοποίηση των οµαδικών πρακτικών ή ταξικών έξεων). Η τάση των οµάδων να εµµένουν στους τρόπους τους οφείλεται, µεταξύ άλλων, και στο ότι τα δρώντα υποκείµενα που τις συγκροτούν είναι προικισµένα µε διαρκείς προδιαθέσεις. Οι ίδιες οι προδιαθέσεις σε ατοµικό επίπεδο µπορεί να αποτελέσουν αιτία µη προσαρµογής, εξέγερσης όπως και παραίτησης ή απόκλισης από την οµάδα.

2.1 ΕΞΗΣ ΣΩΜΑΤΙΚΗ O Marcel Mauss µε την έκφραση Τεχνικές του Σώµατος (3) εννοεί τους τρόπους µε τους οποίους, οι άνθρωποι από κοινωνία σε κοινωνία ξέρουν πώς να χρησιµοποιούν το σώµα τους. Το άτοµο δανείζεται τη σειρά κινήσεων, από τις οποίες συντίθεται, από τις δράσεις που εκτελούνται µπροστά του ή µε αυτόν ή από τους άλλους. > «Αυτο είναι ιδιαίτερα σαφές στις κοινωνίες δίχως γραφή, όπου κληροδοτούµενη γνώση δεν µπορεί να επιβιώσει παρά σε ενσώµατη κατάσταση. ∆εν είναι ποτέ αποσπασµένη από το σώµα που τη φέρει και η ανασύστασή της γίνεται µόνο µέσα από ένα είδος γυµναστικής που στοχεύει στην ανάκλησή της, µια µίµηση η οποία, όπως ήδη παρατηρούσε ο Πλάτων συνεπάγεται µια βαθιά συναισθηµατική ταύτηση.»

Bourdieu Pierre, ‘Η αίσθηση της πρακτικής’, Μετάφραση, επιστηµονική θεώρηση Θεόδωρος Παραδέλλης, ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΕΙΑ, σ,120 (5) σ.114

Έτσι, είναι ο πρώτος που εισήγαγε την κοινωνική φύση της συνήθειας ή αλλιώς της αποκτηθείσας ικανότητας, «acquired ability» ως κλειδί για την κατανόηση του κοινωνικού σχηµατισµού των τεχνικών του σώµατος. Το σώµα, (3) Mauss Marcel (1934), ‘Les Techniques du corps’, Journal de Psychologie 32 (3-4). Reprinted in Mauss, Sociologie et anthropologie, 1936, Paris: PUF.

41

(4) Bourdieu Pierre, ‘Η αίσθηση της πρακτικής’, Μετάφραση, επιστηµονική θεώρηση Θεόδωρος Παραδέλλης, ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΕΙΑ, σ.114

ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ

εποµένως, = είναι το σύνολο εγγεγραµµένων προδιαθέσεων του λειτουργείν ως δεξαµενή αναβεβληµένων σκέψεων οι οποίες µπορούν να κινητοποιηθούν εξ’αποστάσεως και µε χρονική καθυστέρηση, επανατοποθετώντας το σώµα σε µια συνολική στάση ικανή να ανακαλέσει τα αισθήµατα και τις σκέψεις µε τις οποίες συνδέεται. Προσαρµόζωντας τη θεωρία του Proust θα µπορούσαµε να πούµε ότι τα πόδια, τα χέρια, είναι γεµάτα µε εν ναρκώσει προσταγές. ∆εν θα υπήρχε τέλος η απαρίθµηση των έξεων που έχουν «γίνει σώµα». «Η σωµατική έξη είναι πολιτική µυθολογία πραγµατωµένη, ενσωµατωµένη, µετασχηµατισµένη σε µόνιµη προδιάθεση, σε διαρκή τρόπο του στέκεσθαι, οµιλείν, βαδίζειν και ως εκ τούτου αισθάνεσθαι και σκέπτεσθαι. [...]Το σώµα πιστεύει σε αυτό στο οποίο εκφραστικά εµπλέκεται: κλαίει, αν µιµείται τη θλίψη.» (4)

43

> Πυκνωτής (συµβ. C) ονοµάζεται ένα σύστηµα δύο γειτονικών αγωγών ανάµεσα στους οποίους παρεµβάλλεται µονωτικό υλικό. Αυτό το µονωτικό υλικό µπορεί να είναι αέρας, πλαστικό, µίκα κ.α. Οι δύο αγωγοί ονοµάζονται οπλισµοί του πυκνωτή, ενώ το παρεµβαλλόµενο υλικό ονοµάζεται διηλεκτρικό του πυκνωτή. Βασικό χαρακτηριστικό κάθε πυκνωτή είναι η ιδιότητά του να αποθηκεύει ηλεκτρικό φορτίο, εποµένως ηλεκτρική ενέργεια. Όταν ένας πυκνωτής είναι φορτισµένος, οι οπλισµοί του έχουν ηλεκτρικά φορτία κατά µέτρο ίσα και αντίθετα. Ονοµάζουµε φορτίο του πυκνωτή (Qc) το φορτίο του θετικά φορτισµένου οπλισµού του. Λόγω της δυνατότητάς τους να αποθηκεύουν ηλεκτρικό φορτίο και να το αποδίδουν κατόπιν αποφορτιζόµενοι σε ένα κύκλωµα (δρώντας έτσι ουσιαστικά ως πηγές ρεύµατος), οι πυκνωτές αποτελούν βασικά στοιχεία κάθε σύγχρονου ηλεκτρονικού κυκλώµατος. Βικιπαίδεια/ Wikipedia, ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

qǂƽƷƿkƶćmǂƼƾyǁyƾ Ǎ ćććććććććććććć Ǎ ć NJ Lj Ǎ

trimmer

Ǔ Ĕ Ĕ ǖ

ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ

2.2 ΤΕΛΕΣΕΙΣ Το σύνολο των έξεων συγκροτεί το πρακτικό κόσµο ο οποίος συντίθεται από αναρίθµητες, απρόβλεπτες και αδύνατες στην κατηγοριοποίησή τους τελέσεις. Οι τελέσεις είναι κατεξοχήν πυκνωτικές, πολλαπλασιάζονται, επαναλαµβάνονται, µετατρέπονται, αποθηκεύονται στο σώµα -όπως ένας πυκνωτής αποθηκεύει ηλεκτρικό φοτίο- και εκτονώνονται στην καθηµερινότητα και στην πόλη -µε τον ίδιο τρόπο που ο πυκνωτής αποδίδει το ηλεκτρικό φορτίο, αποφορτιζόµενος, σε ένα κύκλωµα. Εµείς αποµονώνουµε «τη πρακτική του βαδίζειν» αρχικά για να οριοθετήσουµε το βαθµό στον οποίο αναλύουµε τις τελέσεις ως πυκνωτικές και κατά συνέπεια για να ερµηνεύσουµε την πρακτική που υιοθετούµε κατά τη σωµατική µας εµπειρία µέσα στην πόλη της Αθήνας.

ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ

44

ƶ ć LJ ć ć ǎ ć ć NJLJ ć Ǎ ć Ǎ ć LJ ć NJ Ǎ ć #ć dž ć ć Džć ć Lj ć 2 ć ǁ ć ǎ ć Dž ć Ǎ ć LJć NJ ǎ ć Dž ćƸć ć Ǎ ć i R

R

C

C

E

k

k

Ǎ ć LJ ćƿć LJ ć Lj ć ć ć dž ć ć ć LJć LJ ćǁ ćNJ LJć LJć ć Lj ć ć Ǎ ć Tć ć ć ć Lj ć ć ć Lj ć ć LJ ć ǎ ć ć LJ ć NJLj ć ć ǎ ć ć ć NJǎ ć ć Lj ć Ǎ ć Ǎć ć Lj ć2 ćƿć Ǎ ć ć Lj ć dž ć ć ć Ǎć Ǎ ć ć ć LJ ć Džć Ǎć Lj ć ̟ć ć Ǎ ć ć Lj ć dž ć ć ć Ǎć Ǎ ć ć LJ ć Džć Ǎć Lj Ǎ ć LJ ć /ć LJ ć džNJ ć NJ Ǎ ć #ć ć Lj ć dž ć ć Dž ć Ƹ ć ǁ ć NJ LJć LJć Tć ć ć Lj ć ć ǎ ć ć ć Ǎ ći ćǁǍ ć ć ǎ ć dž ć Ǎć ǎ ć ć Lj ć Ǎ ć ć LJ ć NJLj ć ć Lj ć ƺć Džć ć ǎ ć Lj ć Lj ć Ǎć Lj ć Džć ć Ǎ ćƺćdž ć ć ǎ ć NJ̟ ć Lj ć ć Džć Lj ć dž ćƺć dž ć ć NJ Džć LjNJ ć Ljć ć LJć ć LJ ć ć Ǎ ć Dž ć ć Lj ć2

45

> ουσι. Βάδισµα: κανονικός ρυθµός περπατήµατος, χωρίς βιασύνη < βαίνω < βάθρο 1.βαδίζω, πηγαίνω 2.έρχοµαι, πλησιάζω [ υποβόσκει ο στόχος, ο τελικός προορισµός/ επιτρέπει το χάσιµο στο ενδιάµεσο της διαδροµής ] Περπάτηµα, περπατώ, περι-πατέω-ώ, 1.ακουµπάω το πέλµα µου πάνω σε κάτι [ έρχοµαι σε επαφή ] 2.κάνω βόλτα, βολτάρω Σεργιάνι < seyran (τούρκικη/αραβική ρίζα): ο περίπατος, η βόλτα χωρίς σκοπό

(5) Mauss Marcel (1934), ‘Les Techniques du corps’, Journal de Psychologie 32 (3-4). Reprinted in Mauss, Sociologie et anthropologie, 1936, Paris: PUF., σ.95-135

ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ

2.3 Η ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΒΑ∆ΙΖΕΙΝ O Marcel Mauss ήταν ίσως ο πρώτος ο οποίος επιχείρησε να κατηγοριοποιήσει τις πρακτικές και έβαλε το περπάτηµα στην ηµερήσια διάταξη (agenda) ως σοβαρό θέµα για τη συγκριτική εθνολογική έρευνα (5). Στη βιογραφική λίστα Τεχνικών του Σώµατος -Τεχνικές της δραστηριότητας της κίνησης ολόκληρου του σώµατος- ορίζει ως περπάτηµα: τη συνήθεια του σώµατος να είναι σε όρθια στάση καθώς περπατά, την αναπνοή, το ρυθµό περπατήµατος, τις γροθιές που αιωρούνται, τους αγκώνες, τον κορµό που ηγείται του υπόλοιπου σώµατος ή την εναλλάξ ώθηση κάθε πλευράς του σώµατος. «Πιστεύω πως µπορώ να αναγνωρίσω ένα κορίτσι το οποίο έχει αναθραφεί σε µονή καλόγραιων. Σε γενικές γραµµές, θα περπατά µε τις γροθιές της κλειστές. Θυµάµαι ακόµα τη δασκάλα της τρίτης-διαµόρφωσής µου να µου φωνάζει: “Βλάκα! Γιατί περπατάς συνεχώς µε τα χέρια σου να χτυπάνε διάπλατα;” Έτσι εκεί υπάρχει, επίσης, µια εκµάθηση στον τρόπο περπατήµατος.»

ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ

46

Επιθ. Περιπλανούµενος-η-ο < πλήσσω: 1.βαριέµαι 2.χτυπάω ρ. Σουλατσάρω < sollazzare (ιταλικά) 1. ∆ιασκεδάζω 2. Περπατώ πέρα δώθε χωρίς σκοπό < sollazo: άσκοπη βόλτα Βολοδέρνω< vol der: γδάρτης βοδιών ο οποίος περιπλανιόταν 1.βασανίζοµαι, ταλαιπωρούµαι 2.περιπλανιέµαι Flana: περιπλανιέµαι εδώ και εκεί (ισλανδικά)

2.4 ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ Το περπάτηµα είναι ένα κίνηµα σκεπτόµενου παρατηρητή - του να σκέφτεσαι καθώς βλέπεις και να βλέπεις καθώς σκέφτεσαι - δεδοµένου ότι είναι ένας τρόπος περιπλάνησης. ∆ΙΑ∆ΡΟΜΗ 1-Στάση Μέγαρο Μουσικής, επί της Οδού Βασιλίσσης Σοφίας. «Τα πρώτα βήµατα που παίρνουµε είναι αβέβαια, ακόµη σε πειραµατικό στάδιο, και ο χρόνος κυλάει αργά, καθώς εµείς τα επιχειρούµε. Καθώς είµαστε ακόµα αβέβαιοι για την συµπεριφορά µας ή την κατεύθυνσή µας, κάθε βήµα µοιάζει µε το πρώτο µας: ένα πρώτο ίσως οδηγήσει σε ένα δεύτερο, ένα τρίτο και ούτω καθεξής, αλλά αυτό µπορεί εξίσου να µην καταλήξει σε τίποτα.», Οι Tim Ingold και Jo Lee Vergunst στο βιβλίο τους «Τρόποι περπατήµατος», δεν θα µπορούσαν να περιγράψουν καλύτερα την αµηχανία του πρώτου βήµατος. «Είναι µόνο µετά από αρκετά βήµατα, όταν τα πόδια έχουν βρει το ρυθµό τους και το σώµα τη δυναµική του, που ανακαλύπτουµε- χωρίς να έχουµε αντιληφθεί οποιαδήποτε στιγµή έναρξης ότι έχουµε ήδη αρχίσει να περπατάµε.»... (6) (6)Ingold, T. & Vergunst, J. (eds.) (2008), ‘Ways of Walking: Ethnography and Practice on Foot’, Ashgate, Aldershot

ć ć ? ǕĔ ǔ Lj ć ć Dž dž ć LJććććć

ć ǎ ć ćdž _ habitus

LJ ć ć dž ć Ljć ć dž ć ćććććć ć; Ĕ Ĕǘ Ǜ =Ĕ ǎ ć ć dž ć Ǎć Lj ć ǎ ć ć dž ć Lj ćć LJ dž ć Lj ć Ǎ Dž ć ćNJ LJ

dž ć Lj ćć NJ LJć Ǎ ć ć ć ć Lj ć ć ̟ ććć LJ ć dž ć ǎ ć ć Dž

ćććććććććććććććććććććććććDž ć ć Ǎ ć ǔ džNJ ć ć Lj ć Ǎ ć dž

dž ć LJć

ć LJć ć Lj Dž ć Ǎ ć LJ

̟

dž

Ǎ ć

LJ

Lj

ǎ

ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟΥ

48

“Κοίτα µε όλα σου τα µάτια, κοίτα” (Ιούλιος Βερν, Μιχαήλ Στρογκώφ)

Ο Οιδίπους ο τυφλός βλέπει εκ του “οίδα” που σηµαίνει γνωρίζω και κατευθύνεται συνεχώς προς ένα αδιόρατο για τους άλλους πεπρωµένο.

3. Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΙΑΣ ΠΥΚΝΩΣΗΣ_ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ

53

> ΑΙ ΑΘΗΝΑΙ Σύµφωνα µε το Θουκυδίδη, ο πληθυντικός της λέξης «αι Αθήναι» αποτελεί µία ένδειξη ότι περισσότεροι από ένας οικισµοί συνενώθηκαν για να σχηµατίσουν την πόλη. Όµοια στη σηµερινή πραγµατικότητα η πόλη αποτελείται από πολλές διαφορετικές Αθήνες. Η έννοια που προκύπτει ικανή να συµπυκνώσει αυτό το φαινόµενο είναι η ερµηνεία της πόλης µέσω της έννοιας της πύκνωσης που παρατηρείται τόσο στο κτηριακό απόθεµα όσο και στο ανθρώπινο δυναµικό.

(1) Michel De Certeau, ΕΠΙΝΟΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ, Η ΠΟΛΥΤΟΠΗ ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΡΑΤΤΕΙΝ, ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΙΚΗ ΚΑΨΑΜΠΕΛΗ, ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ: ΣΜΙΛΗ, (2010), σ.244

Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΙΑΣ ΠΥΚΝΩΣΗΣ_ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ

3.1 Η ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΙΚΑΡΟΥ Στην προσπάθεια µας να µεθοδεύσουµε την αρχική διαδροµή και να αποφύγουµε την αµηχανία του πρώτου βήµατος υιοθετήσαµε δύο στρατηγικές παρατήρησης, τις οποίες περιγράφει ο De Certeau: α. Την εµπειρία της πόλης από ψηλά· «Το ανέβασµα στην κορυφή σηµαίνει απαλλαγή απο την επιφάνεια της πόλης. Το σώµα δεν είναι πια ζωσµένο απ΄τους δρόµους που το στρίβουν και το γυρίζουν µπρος πίσω. [..] Όποιος ανεβεί εκεί ψηλά, βγαίνει από τη µάζα που συµπαρασύρει και ανακατεύει µέσα της οποιαδήποτε ταυτότητα δηµιουργού ή θεατή». (1) Με αυτό τον τρόπο τοποθετεί το σώµα σε απόσταση και καταδικάζει το υποκείµενο σε συνεχόµενη παρατήρηση του αστικού φαινοµένου. Ο κάτοικος της πόλης µετατρέπεται σε λαθραίο ηδονοβλεψία: Βλέπω (µακριά) σηµαίνει προβλέπω, προπορεύοµαι του χρόνου µέσω της ανάγνωσης του χώρου, µια κυριαρχία του χώρου µέσω της πανοπτικής πρακτικής. β. Κι έπειτα, την πτώση του Ικάρου, αυτός ο τρόπος παρατήρησης τοποθετεί το σώµα µέσα στην πόλη όπου κυκλοφορούν τα πλήθη που είναι ορατά από ψηλά. Η οπτική µεταφέρεται κοντά στα πράγµατα, ο χώρος µετατρέπεται σε βιωµατικός µέσω συνεχών τελέσεων. Το σώµα αρχίζει να ανα_παράγει χώρο.

∆ΙΑ∆ΡΟΜΗ 1

Μετά τα πρώτα αµήχανα βήµατα το σώµα στρατηγικά ανεβαίνει ψηλά στο λόφο του Λυκαβηττού. Είναι, µάλιστα, η πρώτη φορά που το πανοπτικό µάτι αποκτά πλήρη εποπτεία της πολύκεντρης και οµοιογενής Αθήνας. Είναι µόνο οι κορυφές που µένουν γυµνές και ξεπροβάλλουν µαζί µε τα τοπόσηµα. Η ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΙΚΑΡΟΥ Η αλαζονεία έρχεται στις παρυφές του λόφου, έχοντας κατανοήσει τη στρατιγική του παιχνιδιού, το σώµα χάνεται στο κυνήγι της µαυροφορούσας και είναι µόνο µετά από αρκετή ώρα που το σώµα επανέρχεται στη διαδροµή έχοντας κατακτήσει το καθηµερινό. [munro στην τσάντα]

∆ΙΑ∆ΡΟΜΗ 4 Γνωρίζοντας καλά πια τα πεπραγµένα και µετά από πολλές αποτυχηµένες παραβιάσεις ταρατσών και κατεστραµµένων τσιµπιδακίων κατακτούµε την κορυφή της κυψέλης.

Η ΑΘΗΝΑ ΑΠΟ ΨΗΛΑ

ΤΟ ΑΝΕΒΑΣΜΑ ΨΗΛΑ

ΤΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ

Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΙΑΣ ΠΥΚΝΩΣΗΣ_ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ

56

Η βίωση της εµπειρίας της πόλης από ψηλά θα µπορούσε να επιτευχθεί τοποθετώντας το δρων παρατήρησης σε κάποια κορύφη του ανάγλυφου του εδάφους της. Κάπως έτσι προέκυψε και για µας, µετά το πρώτο βήµα επί της Βασιλίσσης Σοφίας, ο Λυκαβηττός ως πρώτος σταθµός παρατήρησης της Αθήνας...

3.2 Η ΑΘΗΝΑ ΑΠΟ ΨΗΛΑ_ ΒΗΜΑ ΠΡΩΤΟ Ανεβαίνοντας τα σκαλοπάτια της οδού Πλουτάρχου, µε προορισµό το τελεφερίκ που ανεβάζει στο Λυκαβηττό, ο κάτοικος συνειδητοποιεί ότι εγκαταλείπει τη µικρή κλίµακα της αρχιτεκτονικής της πόλης και αρχίζει να βλέπει την πόλη συνολικά, µακροσκοπικά, ως έναν «εκτεταµένο τοπολογικά χώρο» (2), ή διαφορετικά ως µια «οικοδοµική µάζα που είναι διαπλωµένη στον χώρο σαν έναν οµοιογενές στρώµα, το οποίο έχει καταλάβει το πεδίο του, όπως η οµελέτα στο τηγάνι» (3). Φτάνοντας λοιπόν στην κορύφη ενός από τα µεγαλύτερα φυσικά τοπόσηµα της πόλης, αυτό του Λυκαβηττού ο περιπατητής αρχίζει µια πρώτη πανοραµική ανάγνωση της Αθήνας. Το µάτι αµήχανα αρχίζει να παρατηρεί την Αθήνα πέρα από την ορατή επιφάνεια της, αλλά χωρίς να αποµακρύνεται από αυτήν. Η αναγνωσθείσα επιφάνεια πλέον δεν είναι αυτή της γης ή του δρόµου αλλά αποκτά ένα νέο ύψος, το οποίο ισούται µε την τελευταία στάθµη των πενταόροφων και εξαόροφων πολυκατοικίων. Αρχίζει να αντιλαµβάνεται και τις τρεις, πλέον, διαστάσεις. Το ύψος προστίθεται σε αυτή τη δισδιάστατη απεικόνιση που του παρουσιάζει ένας ενδεχόµενος χάρτης που µπορεί να έχει στα χέρια του. Αντικρίζοντας τα αστικά κένα, τα µνηµειακά τοπόσηµα, τους δρόµους που διέσχισε και θα διασχίσει στην συνέχεια της διαδροµής, έρχονται στο νου τα λόγια του Π. Μαρτινίδη και αρχίζει να έχει και εκείνος την υποψία ότι οι διαστάσεις είναι πλέον πέντε µε τον χρόνο ή καλύτερα τη µνήµη και το όνειρο να είναι µέσα σε αυτές. Άρχισε να παρατηρεί την Αθήνα από ψηλά, την χωρική έκταση του Αττικού Λεκανοπέδιου, τον ιστό της πόλης. Οι εικόνες της πόλης όπως τις καταγράφει ο φωτογραφικός φακός περιέχουν τους δρόµους, τα µονοπάτια: την (2) Φιλιππίδης ∆ηµήτρης (2009), ‘Εφήµερη και αιώνια Αθήνα’, Εκδόσεις Π.Ι. Οµίλου Πειραιώς, Αθήνα, σ.53 (3) Κοτιώνης Ζήσης (2006), ‘Πες, πού είναι η Αθήνα’, Άγρα, Αθήνα

57

> «Τοπόσηµα είναι αυτά τα καθορισµένα φυσικά αντικείµενα: κτήρια, σήµατα, καταστήµατα, βουνά. Πολλές φορές βρίσκονται σε µακρινές αποστάσεις και εµφανίζονται από πολλές οπτικές γωνίες πάνω από τις κορυφές των µικρότερων στοιχείων. Άλλα τοπόσηµα είναι κατά κύριο λόγο τοπικά· είναι ορατά µόνο σε περιορισµένες και από ορισµένες προσεγγίσεις. Αυτά είναι αστικές λεπτοµέρειες που συµπληρώνουν την εικόνα των περισσότερων παρατηρητών». (4)

Με τα τοπόσηµα, η πόλη, αποκτά µια διαφορετική υφή κυρίως εκεί που συναντά την ιστορία και το ανάγλυφο της Αθήνας· εν συνεχεία οι δρόµοι, οι πλατείες και τα πάρκα αποτελούν και αυτά ένα δίκτυο δηµόσιου χώρου που συνθέτουν το συνολικό τοπίο της πόλης. Ο όρος «Αντιθετικό δίπολο» αναφέρεται στη διάλεξη µε τίτλο «Από την Gotham city στην Αthens city» (5) και περιγράφει από τη µια πλευρά τη µνήµη της πόλης, τα ίχνη της Αρχαίας Αθήνας και από την άλλη πλευρά το αθηναικό όνειρο, την πολυκατοικία της επανάληψης. Έτσι µέσα από τη σύγκρουση του παλιού µε το νέο, του µνηµειακού µε το καθηµερινό, αρχίζουµε να παρατηρούµε αποσπάσµατα του πραγµατικού. Αυτή η σκέψη µπορεί να µας διδάξει για (4)Lynch Kevin (1990), ‘The image of the city’, Massachusetts Institute of Technology, Cambridge, Massachusetts, and London, England, σ.46-47 (5) Τριανταφυλλίδης Θεόκλητος, Σουρλαντζής Γιάννης (2011), ‘Από την Gotham City στην Athens City, Η Αθήνα µέσα από τα κόµιξ της’, διάλεξη ΕΜΠ Αθήνα, σ.34

Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΙΑΣ ΠΥΚΝΩΣΗΣ_ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ

Καλλιδροµίου, την Τσιµισκή, στο βάθος τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας, τη Βασιλίσσης Σοφίας, τη Λεωφόρο Βασιλέως Αλεξάνδρου, τη Λεωφόρο Βασιλίσσης Αµαλίας· ίχνη δρόµων που «αποτελούν τα κανάλια µέσω των οποίων ο παρατηρητής συνήθως κινείται δυνητικά µέσα σε αυτά». (4) Ξεπροβάλλουν ωστόσο τα ψηλά σηµεία της πόλης, τα οποία µένουν ακάλυπτα, θραύσµατα πόλης φυσικά ή τεχνητά: ο ιερός βράχος της Ακρόπολης, ο Λόφος του Στρέφη, ο Εθνικός Κήπος και κάποιες ακόµα πράσινες λεπτοµέρειες. Εκτός από αυτά, όµως, η Βουλή, το Χίλτον, ο Πύργος των Αθηνών είναι πλέον τα τοπόσηµα, που αποτελούν ένα άλλο είδος αναφοράς σύµφωνα µε τον Kevin Lynch. Σε αυτή την περίπτωση η παρατήρηση γίνεται από το εξωτερικό.

Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΙΑΣ ΠΥΚΝΩΣΗΣ_ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ

58

τη συνονθυλευµατική αρχιτεκτονική της Αθήνας κατακερµατίζοντας τη σε µικρά συγκρινόµενα υποσύνολα. Για να προκύψει όµως το τοπίο πρέπει να εγκαταλείψουµε αυτό το αντιθετικό δίπολο και να δούµε τα θραύσµατα ως ενότητα. Με αυτό το τρόπο η συνείδηση µας θα αποκτήσει µια νέα ολότητα και θα υπερβεί τα στοιχεία, ώστε να µην είναι προσδεδεµένη στις ξεχωριστές τους σηµασίες αλλά θα συντίθεται από αυτά κατά τρόπο µηχανικό όπως αναφέρει ο Georg simmel, στο «Το τοπίο». (6) Το τοπίο αυτό αποτελεί την κορυφογραµµή της Αθήνας, µε τις εντάσεις που προκύπτουν ανά περιοχή. Εντάσεις που εµείς αποκαλούµε πυκνώσεις, και οι οποίες µπορεί να αφορούν το δοµηµένο χώρο, καθώς και τις διαφορετικές ατµόσφαιρες που αναβλύζει η πόλη από το εσωτερικό της. Τo υποκείµενο είναι έτοιµο να βυθιστεί στο σώµα της πόλης...

(6) Simmel Georg, Joachim Ritter, Ernst H. Gombrich, (2004), ‘Το τοπίο’, Ποταµός

Lj ;Ĕ Ǜ Ĕ Ǖ Ĕ=Ĕ LJć LJ

NJ Lj ć Ǎ

Ǎć Dž

ƶ LJ

Ǎć Lj

ǎ NJ ć Ǎ

ǁ Lj

dž ć ć Ǎ

4. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΑ ΩΣ ΜΟΝΑ∆Α ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ_ H ΠΕΡΠΑΤΗΣΙΑ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΜΕΓΑΛΟΥΠΟΛΗ ΩΣ ∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ

63

4.1 Ο ΠΛΑΝΗΣ ΤΟΥ BAUDELAIRE > Ο τίτλος της σειράς πεζών-ποιηµάτων «le spleen»: σπλήνα < αρχαία ελληνική σπλήν (αρσενικό) < µεσαιωνική ελληνική σπλήνα (θηλυκό) αναφέρεται στην µέλαινα χολή - τέσσερις χυµοί του ανθρώπου: αίµα, φλέγµα, µαύρη χολή, κίτρινη χολή - η οποία σύµφωνα µε τον Ιπποκράτη είναι η πηγή της µελαγχολίας. Ο τίτλος αποδίδει το µελαγχολικό κλίµα, την ανία και τη δυσθυµία του κατοίκου της πόλης του 19ου αι. > ΤΑ ΠΛΗΘΗ [πεζό ποιήµα] ∆εν έχει καθένας το χάρισµα να µπορεί να παίρνει ένα λουτρό µέσα στο πλήθος: ν’αποκοµίζεις ηδονές από το πλήθος είναι µια τέχνη· και µόνο εκείνος που µια νεράιδα µέσα στην κούνια τού εµφύσησε την αγάπη για τη µεταµφίεση και τη µάσκα, το µίσος για τη σταθερή κατοικία και το πάθος για το ταξίδι, µόνο εκείνος µπορεί να κάνει, εις βάρος του ανθρώπινου γένους, ένα ξεφάντωµα ζωτικότητας. Πλήθος, µοναξιά: όροι ταυτόσηµοι και εναλλασσόµενοι για τον δραστήριο και γόνιµο ποιητή. Όποιος δεν ξέρει να γεµίσει τη µοναξιά του, δεν ξέρει ούτε να µένει µόνος σε ένα πολυάσχολο πλήθος. Ο ποιητής απολαµβάνει αυτό το ασύγκριτο προνόµιο, να µπορεί κατά την επιθυµία του να είναι ο εαυτός του και οι άλλοι. Σαν αυτές τις

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΑ ΩΣ ΜΟΝΑ∆Α ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ

ΜΟΝΤΕΛΑ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗ Το σώµα πέφτει βίαια µέσα στην πόλη [πτώση του Ικάρου]. Έρχεται αντιµέτωπο µε την αµηχανία του πρώτου βήµατος και την αλλαγή της θέασης και της κλίµακας των αντικειµένων. Ο άλλοτε πανοπτικός θεατής, ελεγχτής των πάντων και µοναχικός παρατηρητής, επιδέξιος µαριονετίστας «παίρνει ένα λουτρό µέσα στο πλήθος», η στατική εικόνα µετατρέπεται σε κινούµενη και το γκρίζο φόντο µε τις πράσινες και πορτοκαλί τέντες παίρνει χρώµα. Μελετάµε τρία µοντέλα περιπατητή και υιοθετούµε ορισµένα από τα χαρακτηριστικά τους.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΑ ΩΣ ΜΟΝΑ∆Α ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ

64

περιπλανώµενες ψυχές που ψάχνουν ένα κορµί, µπαίνει, όταν θέλει, µέσα στον κάθε άνθρωπο. Μόνο γι’αυτόν όλα είναι προσιτά· και αν κάποιοι χώροι µοιάζουν να του είναι απρόσιτοι, είναι γιατί στα µάτια του δεν αξίζουν τον κόπο να τους επισκεφθεί. Ο µοναχικός και σκεπτικός περιπατητής απολαµβάνει µια µοναδική µέθη από αυτήν την πανανθρώπινη κοινωνία. Εκείνος που παντρεύεται εύκολα το πλήθος, γνωρίζει φλογερές απολαύσεις, που θα τις στερούνται αιώνια ο εγωιστής, κλειστός σαν σεντούκι, και ο οκνηρός, φυλακισµένος σα µαλάκιο. Υιοθετεί σαν δικά του όλα τα επαγγέλµατα, όλες τις χαρές και όλες τις δυστυχίες που του προσφέρει η περίσταση. Αυτό που οι άνθρωποι ονοµάζουν αγάπη είναι πολύ µικρό, πολύ περιορισµένο και πολύ αδύναµο, συγκρινόµενο µ’ αυτό το απερίγραπτο όργιο, µ’ αυτήν την άγια εκπόρνευση της ψυχής που δίνεται ολόκληρη, ποίηση και ελεηµοσύνη, στο απρόοπτο που εµφανίζεται, στο άγνωστο που περνά. Είναι καλό να µάθουµε κάποτε στους ευτυχισµένους αυτού του κόσµου, έστω και για να ταπεινώσουµε µια στιγµή την ανόητη αλαζονεία τους, ότι υπάρχουν ευτυχίες ανώτερες από τη δική τους, πιο πλατιές και πιο εκλεπτυσµένες. Οι ιδρυτές αποικιών, οι οδηγητές λαών, οι εξόριστοι στην άκρη του κόσµου ιεαραπόστολοι, γνωρίζουν αναµφίβολα κάτι από αυτά τα µυστηριακά µεθύσια· και, στους κόλπους της τεράστιας οικογένειας που δηµιούργησε η µεγαλοφυϊα τους, θα πρέπει να γελούν κάποτε µε εκείνους οι οποίοι τους λυπούνται για την πολυτάραχη µοίρα τους και για την τόσο αγνή ζωή τους.

Baudelaire Charles P. (1869), ‘Η µελαγχολία του Παρισιού’ (‘le spleen de Paris’), Μετάφραση-Σηµειώσεις Στέργιος Βαρβαρούσης, Ερατώ

> Flâneur: από το γαλλικό επίθετο flâneur, σηµαίνει καρότσι, ξαπλώστρα, σουλατσαδόρος ή τεµπέλης. Flânerie αναφέρεται στη πράξη του περιπάτου, µε ότι αυτό σηµαίνει. Ο πλάνης ήταν, αρχικά, λογοτεχνική τυπολογία του 19ου αιώνα της Γαλλίας, απαραίτητο

65

O Walter Benjamin στο κείµενο του «Παρίσι, Πρωτεύουσα του 19ου αιώνα» κάνει µια προσπάθεια αναπαράστασης του πολιτισµού της βιοµηχανοποίησης και της αστικότητας, των νέων µορφών συµπεριφοράς, αναλύει την έννοια του πλάνητα, ο οποίος εγκαταλείπει τον εαυτό του στα παρισινά δροµάκια [passages], στις στοές όπου στεγάζονται οι γυάλινες βιτρίνες της αγοράς. Ο πλάνης παίζει το ρόλο του ανιχνευτή στην αγορά. Και ως τέτοιος είναι επίσης ο εξερευνητής του πλήθους άλλοτε µοναχικός και άλλοτε παρασυρόµενος από αυτό. Βρίσκεται σε µια οριακή κατάσταση, αφοµοιώνεται στο πλήθος, συµπαρασύρεται από αυτό και παράλληλα αποστασιοποιείται από τη βεβιασµένη επίτευξη του στόχου του συνόλου προκειµένου να επιτύχει µια πανοραµική θέαση. Σε αυτή την περίπτωση απολαµβάνει την ίδια την περιπλάνηση και «νοµιµοποιεί το χασοµέρι του... Η νοθρώτητά του είναι µόνο φαινοµενική. Πίσω της κρύβεται η εγρήγορση ενός παρατηρητή». (1) (1) Benjamin Walter, Charles Baudelaire, ‘A Lyric Poet in the Era of High Capitalism’, translated from the German Harry Zohn, The Paris of the Second Empire in BaudelaireII The Flâneur, σ.49

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΑ ΩΣ ΜΟΝΑ∆Α ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ

σε κάθε εικόνα στους δρόµους του Παρισιού. Η λέξη φέρει µια σειρά πλούσιων σηµασιών: ο άνθρωπος του ελεύθερου χρόνου, ο τεµπέλης, ο αστικός εξερευνητής, ο γνώστης του δρόµου. Ήταν ο Walter Benjamin ο οποίος βασιζόµενος στην ποίηση του Charles Baudelaire [1821-1867] έκανε αυτή τη φιγούρα αντικείµενο επιστηµονικού ενδιαφέροντος τον 20ο αιώνα, ως ένα εµβληµατικό αρχέτυπο αστικής και σύγχρονης εµπειρίας. Μετά τον Benjamin, ο πλάνης έγινε σηµαντικό σύµβολο για µελετητές, καλλιτέχνες και συγγραφείς.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΑ ΩΣ ΜΟΝΑ∆Α ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ

66

Ένας εικονογραφηµένος Οδηγός του Παρισιού γράφει: «Αυτές οι στοές, µια πρόσφατη εφεύρεση βιοµηχανικής πολυτέλειας, έχουν οροφή από γυαλί και διαδρόµους επενδυµένους µε µάρµαρο που εκτείνονται σ’ ολόκληρα οικοδοµικά τετράγωνα... στις δύο πλευρές της στοάς, η οποία φωτίζεται από πάνω, βρίσκονται στη σειρά τα πλέον κοµψά καταστήµατα – η στοά είναι µια πόλη, ένας κόσµος σε µικρογραφία». (2) > Στοά στην αρχαία ελληνική αρχιτεκτονική ονοµάζεται το µακρόστενο, ευρυµέτωπο κτήριο, του οποίου η µία µακρά πλευρά, η πρόσοψη, είναι ανοικτή και καλύπτεται µε κιονοστοιχία αντί για τοίχο. Στοές χτίζονταν σε δηµόσιους χώρους συγκέντρωσης, πλατείες, αγορές, ιερά, θέατρα κ.λπ., σπανιότερα στις παρυφές δρόµων. Η πρωταρχική λειτουργία της στοάς είναι να προστατεύει τους παριστάµενους από τις καιρικές συνθήκες (ήλιο, βροχή, κ.λπ.) χωρίς να τους κλείνει σε µια αίθουσα. Στοές χρησιµοποιήθηκαν δευτερευόντως για να στεγάσουν τις έδρες αξιωµατούχων, καταστήµατα, οικονοµικές συναλλαγές ή αφιερώµατα. Η σύγχρονη αθηναική στοά εµφανίζεται συνήθως µε παραλλαγές του αρχέτυπου της αρχαιοελληνικής και µετέπειτα προπολεµικής στοάς, τις οποίες ο πλάνης µπορεί να εντοπίσει από τη µία ως περίστυλα των πολυκατοικιών και από την άλλη ως µονοπάτια που οδηγούν στο εσωτερικό του κτηρίου και κατ’ επέκταση του οικοδοµικού τετραγώνου. Οι περίστυλες στοές έχουν την ιδιότητα να επεκτείνουν αντιληπτικά το δηµόσιο χώρο µέσα στον ιδιωτικό. Μέσα στο ορατό περίγραµµα του κτηρίου, ο χώρος ανάµεσα στην κιονοστοιχία και το σηκό της πολυκατοικίας πάσχει από αυτή την «εννοιολογική κρίση ταυτότητας». Μοιάζει εποµένως µε έναν χώρο που δεν προορίζεται για κατοίκηση, αλλά περισσότερο µε έναν αρχιτεκτονικό τύπο που έχει σκοπό να προσφέρει µια αισθητική ψευδαίσθηση βάθους στο κτήριο. Από την άλλη η στοά µπορεί να αποτελεί εκείνο το µέρος του κτηρίου, που λειτουργεί ως δίοδος κατευθύνοντας τον πλάνητα στην καρδιά του οικοδοµικού τετραγώνου. Οι χρήσεις που συναντούµε εκατέρωθεν του µονοπατιού, περιδιαβαίνοντας µια τέτοια στοά,

(2) Benjamin Walter, Charles Baudelaire, ‘A Lyric Poet in the Era of High Capitalism’, translated from the German Harry Zohn, The Paris of the Second Empire in BaudelaireII The Flâneur, σ.36-7

67

(3) Hertzberger Herman (1991), ‘Lessons for students in Architecture’, 010 publishers, Rotterdam

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΑ ΩΣ ΜΟΝΑ∆Α ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ

προσδίδουν στο κτήριο µια «αυτονοµία», µεταµορφώνοντας το σε µια κρυφή γειτονιά, που λειτουργεί σαν πυκνωτής χρήσεων στο επίπεδο µηδέν, αυξάνοντας τη χρηστική αξία του οικοπέδου. Το πιο γοητευτικό εγχείρηµα των στοών είναι ο µεταιωρισµός µεταξύ εσωτερικού και εξωτερικού χώρου. Αποτελούν µέρος της πόλης, συνέχεια του δρόµου και της πορείας του µοναχικού περιπατητή ή του περαστικού (µέρος των ελιγµών και παρακαµπτήριων οδών του βιαστικού αστικού υποκειµένου)· «the arcades where a cross between a street and a interieur». «Ο δρόµος για τον πλάνητα γίνεται κατοικία· µεταξύ των προσόψεων των σπιτιών βρίσκεται τόσο στο σπίτι όσο ένας κάτοικος µέσα στους τέσσερις τοίχους του». (2) Μας θυµίζει την περιγραφή µιας τυπικής κατοικίας στο Bali. Συγκεκριµένα τα δωµάτια πολλών κατοικιών είναι συνήθως ξεχωριστά κατασκευασµένα µικρά οικήµατα, τοποθετηµένα γύρω από µια εσωτερική αυλή και στα οποία µπορεί κανείς να έχει πρόσβαση από µια πόρτα. Περνώντας αυτή την είσοδο ο παρατηρητής δε νιώθει ότι έχει εισχωρήσει στο εσωτερικό της κατοικίας, αν και αυτό έχει ήδη συµβεί. Οι ξεχωριστές µονάδες της κατοικίας έχουν ένα βαθµό οικειότητας και είναι λιγότερο εύκολα προσβάσιµες, ιδιώς σε ένα ξένο. Με αυτόν το τρόπο το πραγµατικό σπίτι αποτελείται από µια αλληλουχία διακριτών διαβαθµίσεων προσβασιµότητας. (3) Η συνθήκη της γραµµικής µετάβασης από το δρόµο στη στοά καθώς και η ιδιοποίηση του χώρου απο τον κάτοικο της πόλης (µε την έννοια της απόλυτης προσβασιµότητας του πλάνητα σε όποιον χώρο θελήσει) παιχνιδίζουν µε την οριακότητα που απορρέει από το βαθµό δηµοσιότητας/ιδιωτικότητας. Αποτελούν από εδώ και στο εξής στοιχεία-έννοιες, διαχειρίσιµες, της συνθετικής µας εργαλειοθήκης.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΑ ΩΣ ΜΟΝΑ∆Α ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ

70

Το κεφάλι ψηλά! Ιδού η κάτοψη ανεστραµµένη. Το µυστικό της στοάς.

71

ΣΤΟΑ ΒΙΒΛΙΟΥ

Αντονάς Αριστείδης, http://antonas.blogspot.gr/2014/08/dpr-barcelona-dedicated-post-about.html

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΑ ΩΣ ΜΟΝΑ∆Α ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ

> Agglomeration of empty shops_έργο από το γραφείο Αντονάς [Συσσωµάτωση κενών καταστηµάτων στο κέντρο της Αθήνας] Το project χειρίζεται περιοχές του κέντρου της πόλης όπου µια πληθώρα µικρών καταστηµάτων έχουν κλείσει κατά µήκος ενός γραµµικού συστήµατος αθηναϊκών στοών στη διάρκεια της κρίσης. Στο παρελθόν οι ιδιοκτήτες και οι ενοικιαστές αποφάσιζαν για τη φύση της επιχείρησης. Το έργο λήφθηκε µε τη φιλοδοξία ότι η πρώτη εντύπωση µιας τυχαίας διάβασης διαµέσου των περασµάτων των στοών θα δίνει την εντύπωση µιας ενιαίας απόφασης που λειτουργεί για έναν αριθµό µικρών χώρων. Τα άδεια µαγαζιά πρέπει να διατηρήσουν µια ενοποιητική λογική αρχικά ως προς τη λειτουργία τους: ένας χώρος ανοιχτού πανεπιστηµίου, δωµάτια συζητήσεων, προσωρινές εκθέσεις... Σε δεύτερη ανάλυση έπρεπε αυτοί οι γραµµικοί χώροι να διασφαλίσουν την αποσπασµατικότητά τους, διατηρώντας τη µικρή τους κλίµακα, αλλά και οι λειτουργίες το πιο ευέλικτο σκεπτικό· µπορούν να χρησιµοποιηθούν για πολλές, διαφορετικές ιδιοσυγκρασιακές, νόµιµες ασχολίες. Η αρχιτεκτονική του κενού δηµιουργεί τις προυποθέσεις για µια προκαθορισµένα_ αφηρηµένη δυνατότητα µετακίνησης και στάσης του επισκέπτη. Το κατασκευασµένο κενό οργανώνει τον εν αναµονή χαρακτήρα της εγκατάστασης, κατευθύνει τον περίπατο και προετοιµάζει τη συµπεριφορά του επισκέπτη. Ο εσωτερικός χώρος περιπάτου του επισκέπτη δεν είναι τίποτα άλλο από µια απλή συνέχεια του δρόµου όπως αυτό περιγράφηκε παραπάνω στις στοές του Παρισιού.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΑ ΩΣ ΜΟΝΑ∆Α ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ

72

4.2 Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΟΥ POE Ο άνθρωπος του πλήθους του Poe περιπλανάται στο εµπορικό κέντρο, µπαίνει από µαγαζί σε µαγαζί, χωρίς να αγοράζει, χωρίς να µιλάει, κοιτάζοντας τα εµπορεύµατα µε άγριο και κενό βλέµµα, αγοραστής χωρίς σκοπό. Ο Benjamin κάνει την εξής παρατήρηση: εάν η στοά είναι η κλασική µορφή εσωτερικού χώρου, όπως είναι ο δρόµος για τον πλάνητα, το παζάρι είναι το τελευταίο στάδιο αποσύνθεσης της εσωτερικότητας για τον αγοραστή. Το παζάρι είναι το τελευταίο στέκι. O Poe συµπεριλαµβάνει στην ιστορία του την αναπαράσταση του τέλους του αγοραστή. Ο πλάνητας του Baudelaire είναι κάποιος που αφήνεται µέσα στο πλήθος αντίστοιχα ο αγοραστής του Poe µοιράζεται την κατάσταση του εµπορεύµατος, η εικόνα του ανθρώπου άλλοτε ως εµπόρευµα κι άλλοτε ως αγοραστής.

4.3 Ο ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ Η περιπλάνηση, εποµένως, προϋποθέτει τη δηµιουργία ενός πεδίου... > Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΕ∆ΙΟΥ Το πεδίο ορίζεται ως «ένας χώρος θέσεων πολλών διαστάσεων, στον οποίο κάθε θέση ορίζεται µε όρους ενός συστήµατος µεταβλητών πολλών διαστάσεων». Το πεδίο αποτελεί το πλαίσιο µέσα στο οποίο αναπτύσσεται η έξη αλλά και η δράση. Το πεδίο για τον Bourdieu παραµένει πάντα το υπόβαθρο, η σκηνή στην οποία λαµβάνει χώρα η δράση. Πεδίο στην ερευνά µας αποτελεί ο δοµηµένος χώρος. Όλες οι πράξεις που συντελούνται µέσα σε ένα δοµηµένο χώρο και χρόνο προσδιορίζονται συµβολικά και λειτουργούν ως δοµικές ασκήσεις. Κάθε άτοµο και κάθε κοινωνική οµάδα καταλαµβάνουν µια συγκεκριµένη θέση εντός του πεδίου. Το πεδίο συνιστά ένα χώρο που οι αντιθέσεις, η σύγκρουση και η εσωτερική πάλη αποτελούν τα χαρακτηριστικά του.

Bourdieu Pierre (1999), ‘Κείµενα Κοινωνιολογίας’, (παρουσίαση–επιµέλεια: Ν. Παναγιωτόπουλος), Στάχυ, Αθήνα Benjamin Walter, Charles Baudelaire, ‘A Lyric Poet in the Era of High Capitalism’, translated from the German Harry Zohn, The Paris of the Second Empire in BaudelaireII The Flâneur, σ.54-5

73

> Ο όρος Νοµάς προέρχεται από την ελληνική λέξη νέµω (αναφέρεται στη βοσκή) και σχετίζεται µε το τρόπο ζωής των ανθρώπων των οµάδων και των κοινωνικών τους τύπων που χαρακτηρίζεται από την έλλειψη µιας µόνιµης διαµονής ή οικισµού. Οι Νοµαδικές οµάδες είναι συνήθως κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες, αλλά υπάρχουν και κάποιοι νοµάδες, οι οποίοι ταξινοµούνται ως ποιµενικοί, που σηµαίνει ότι ζουν στις καλλιέργειες, που βρίσκονται σε διαφορετικές θέσεις.

Η περιπλάνηση δεν σχετίζεται µε την επιβίωση (αλλά υπονοεί καπιταλισµό). Η τρίτη κατηγορία περιπατητή που µελετάµε σχετίζεται µε την αρχαία κουλτούρα. Αναφέρεται σε αυτόν που σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη (Περιπατητική Σχολή) ψάχνει να βρεί την τροφή του ή στο βοσκό, του οποίου τα ενδιαφέροντα επικεντρώνονται όχι σε αντικείµενα αλλά στη γεωγραφία του τοπίου. Ο Παυσανίας ήταν Έλληνας περιηγητής και γεωγράφος του 2ου αι. µ.Χ, «η Ελλάδος περιήγησις» περιγράφει διαρκώς ιεροτελεστίες ή δεισιδαιµονικά έθιµα και εισάγει συχνά αφηγήσεις από την επικράτεια της ιστορίας, του θρύλου και της λαογραφίας καθώς περιηγείται στην Πελοπόννησο, στην Αττική και σε ένα τµήµα της βόρειας Ελλάδας. Γοητεύεται από τις τοπογραφικές λεπτοµέρειες και τα προϊόντα της φύσης. Το πεδίο σε αυτή την περίπτωση περιήγησης είναι το λιβάδι. (4)

(4)Φοίβη Γιαννίση, Ιωάννα Λαλιώτου, ‘Μάθηµα Χώρος και πολιτισµός’, τµήµα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας, σηµειώσεις µαθήµατος Βικιπαίδεια/ Wikipedia, ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΑ ΩΣ ΜΟΝΑ∆Α ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ

...και κατ΄επέκταση µια µορφή υποκειµένου. Στα παραπάνω παραδείγµατα το υποκείµενο δεν µπορεί να υπάρξει δίχως την µεγαλούπολη και την αστική ζωή. Αρχικά µε τον όρο flâneur περιγράφεται η περιπλάνηση ως αστική εµπειρία. Στη δεύτερη περίπτωση σχηµατίζεται το κοινωνικό προφίλ ενός µεσαίου ταξικά ανθρώπου που ενδίδει στα φθηνά προϊόντα. Στον ελεύθερο χρόνο (προϋποθέτει ωράριο) ο άνθρωπος του άστεως έρχεται σε επαφή µε το προϊόν. ∆εν πρόκειται για το νοµά, τον περιηγητή.

Ǔ Ĕ Ĕ Ĕ ǖ

ǖ Ĕ Ĕ Ĕ ǕĔ ǖ

ǔ Ĕ ͙

ǔ Ĕ ͙

Ǜ Ĕ Ǜ

Ǜ Ĕ Ǖ

͙ Ĕ Ĕ Ǜ ǘ Ǖ Ĕ Ĕ Ǔ

ǖĔ Ĕ ǓĔ ĔǛ Ĕ Ĕ ǔ Ĕ Ǜ ĔĔ Ĕǘ ǔ Ĕ ĔǛ Ĕ Ĕ ǘǖ Ĕ Ĕ Ĕ ǔ Ĕ Ĕ ǖ

ǕĔ ǔ Ĕ Ǖ Ĕ Ĕ Ǖ

Ǔ Ĕ Ĕ Ĕ ǖ Ĕ Ĕ Ĕ Ǔ

ǖ ĔǛ Ĕ ǔ Ĕ ǔ Ĕ Ĕ Ǔ ĔǓ

ƶƾƿƻhƿƽƶƻć ćƷhƶƻƾyć ƶƾƿƻhyć ćƽmƶƻƾy

ƶƾy ćƸlyǁƸǀƻƼƿǁƺǁƶ Ƽƶǁy ćƽƸqƶćƸqyǁƸǀƻƼƿǁƺǁƶ

Ĕ ǔ Ĕ Ĕ ǖ Ĕ Ǜ Ĕ Ĕ Ĕ Ǔ Ĕ ɊŁNEUR

Ĕ Ǔ Ĕ Ĕ Ǔ Ĕ Ĕ ĔǓ Ĕ Ĕ Ǖ Ĕ ĔoǛ

ǘ Ǜ

Ǜ

Ǖ

Ǜ Ĕ Ĕ ǜ

Ǜ

ǔ Ĕ Ĕ Ǔ

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΑ ΩΣ ΜΟΝΑ∆Α ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ

76

Η ΠΕΡΠΑΤΗΣΙΑ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΜΕΓΑΛΟΥΠΟΛΗ [...]

4.4 ΤΟ ΚΥΝΗΓΙ ΤΟΥ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΥ «Η αφηγηµατικότητα της αθηναϊκής πόλης βασίζεται στην περιπλάνηση του έµψυχου περιεχοµένου στις δοµές της.» (5) Τοποθετήσαµε τα σώµατα µας στους δρόµους του κέντρου της αθήνας σε ένα κυνήγι της αθηναϊκής αστικότητας. Εφαρµόσαµε το κυκλικό διάγραµµα [βλ. εικόνα]. Από το εσωτερικό της κατοικίας εώς την εσωτερικότητα των στοών και του δρόµου. Ακολουθήσαµε τις διαδροµές, τις ήδη προδιαγεγραµµένες, και παρεκλίναµε από αυτές ακολουθώντας το τυχαίο και απρόσµενο. Πρόκειται για µια κυκλική πρακτική του να χάνεσαι και να επαναφέρεσαι στην πορέια. Η Ζωή: Οδηγίες χρήσεως* αλλάζουν από περιοχή σε περιοχή, από δρόµο σε δρόµο. Η Crawford αναζητά τους χώρους όπου επεκτείνεται η δηµόσια σφαίρα, πέρα από αυτούς που επίσηµα είναι σχεδιασµένοι ως δηµόσιοι. Αυτή τη νέα οµάδα χώρων την ονοµάζει «καθηµερινό χώρο». Ο χώρος του καθηµερινού είναι η µεταβλητή που µετασχηµατίζει την αστική πραγµατικότητα. Είναι ο συνδετικός κρίκος που φέρνει σε επαφή τις ζωές µας. Σύµφωνα µε τον Lefebvre οι καθηµερινοί χώροι είναι σαν την καθηµερινή ζωή: «τετριµµένοι, προφανείς αλλά αόρατοι και πουθενά». (6) [...] ΩΣ ∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ 4.5 Η ΠΥΚΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΠΟΚΛΙΣΗΣ_ΣΩΜΑ ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΟ «Το ενέργηµα του περπατήµατος: «είναι διεργασία ιδιοποίησης του τοπογραφικού συστήµατος από τον πεζό (όπως ο οµιλητής ιδιοποιείται και επωµίζεται τη γλώσσα)· είναι χωρική πραγµάτωση του τόπου (όπως το οµιλιακό ενέργηµα είναι ηχητική πραγµάτωση της γλώσσας). » (7) «Κατ΄αρχάς αν αληθεύει ότι µια χωρική τάξη οργανώνει ένα σύνολο δυνατοτήτων (παραδείγµατος χάριν, µε µια πλατεία όπου µπορείς να (5) Βλασόπουλος Μιχαήλ (2008), ‘Η αρχιτεκτονική του συνονθυλεύµατος, Απογραφή µιας Αθηναικής Αστικότητας’, διάλεξη, ΕΜΠ Αθήνα (6) Lefebvre Hebnri, ‘Critique of everyday life’, Translated by John Moore *Πέρεκ Ζωρζ, Ζωή Οδηγίες Χρήσεως, ∆εύτερη έκδοση, Μετάφραση Αχιλλέας Κυριακίδης, Ύψιλον (7) Michel De Certeau, ΕΠΙΝΟΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ, Η ΠΟΛΥΤΟΠΗ ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΡΑΤΤΕΙΝ, ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΙΚΗ ΚΑΨΑΜΠΕΛΗ, ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ: ΣΜΙΛΗ, (2010), σ.22

77

ΣΩΜΑ ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΟ Σε ότι αφορά το χώρο, η παραβατικότητα αρχίζει µε την εγγραφή του σώµατος σε αυτόν. Ο περιπατητής παρουσιάζεται ως ο αποκλίνων της τυπικής συµπεριφοράς και κινησεολογίας που υπαγορεύουν οι αρχές του πολεοδοµικού συστήµατος. Οι οροθεσίες είναι όρια µεταφέρσιµα και αι µεταφοραί είναι στοιχείο παραβατικό. Ο παραβάτης υπάρχει µόνον καθόσον µετατοπίζεται. Το σώµα σε κίνηση, χειρονοµεί, περπατά ή ηδονίζεται, οργανώνει επ΄άπειρον ένα εδώ σε σχέση µε ένα αλλού, µια «οικειότητα», ιδιοποίηση σε σχέση µε µια ξενότητα. Η πυκνότητα της απόκλισης αναφέρεται: 1. στην έννοια της αφαίρεσης: ο περιπατητής τεµαχίζει το χώρο που διανύει, επιλέγει, αφαιρεί, πηδάει ολόκληρα µέρη. Στην πραγµατικότητα παίζει µε την έννοια της ολότητας διαιρώντας τη σε πολλά µικρότερα µέρη. Υπό αυτή την έννοια η αφαίρεση δηµιουργεί κάτι περισσότερο και πυκνότερο, ο περιπατητής συλλέγει αποσπασµατικούς χώρους.

2. στην αποκλίνουσα συµπεριφορά της µονάδας που γεννά νέες δυνατότητες και πολλαπλασιάζει τις υπάρχουσες µε τα λιγότερα µέσα, στην εκµετάλλευση της ευκαιρίας [ µήτις ] στο πλαίσο ενός δικτύου αντιπειθαρχίας.

(8) Michel De Certeau, ΕΠΙΝΟΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ, Η ΠΟΛΥΤΟΠΗ ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΡΑΤΤΕΙΝ, ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΙΚΗ ΚΑΨΑΜΠΕΛΗ, ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ: ΣΜΙΛΗ, (2010), σ.256

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΑ ΩΣ ΜΟΝΑ∆Α ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ

περπατήσεις), ο περιπατητής πραγµατώνει ενεργά ορισµένες µόνο. Με αυτό το τρόπο τους δίνει ένα είναι και ένα φαίνεσθαι. Επίσης όµως τις µετατοπίζει και επινοεί άλλες, εφόσον οι λοξές, συντοµευµένες διαδροµές, οι παρεκκλίσεις και οι αυτοσχεδιασµοί της πορείας ευνοούν, µεταβάλλουν ή εγκαταλείπουν χωρικά στοιχεία. [...] Ο περιπατητής µεταµορφώνει κάθε χωρικό σηµαίνον σε κάτι άλλο. Και µπορεί µεν, από τη µια πλευρά, να καθιστά ενεργές µερικές µόνο από τις καθορισµένες από την οικοδοµική τάξη δυνατότητες (πηγαίνει µόνο εδώ κι όχι εκεί), όµως από την άλλη αυξάνει τον αριθµό των δυνατών κινήσεων (δηµιουργώντας, π.χ., συντοµότερους ή παρακαµπτήριους δρόµους) και των απαγορεύσεων ( αποφεύγοντας π.χ. δρόµους που θεωρούνται θεµιτοί ή υποχρεωτικοί). Άρα, επιλέγει» (8)

Ποια είναι η Αθήνα; Το εσωτερικό του ιστορικού τριγώνου γεµάτο αντιθέσεις. Με το Γεράνι να κυριαρχεί ως µια περιοχή που το µόνο που θυµίζει ότι ανήκει στη Αθήνα είναι η αρχιτεκτονική των κτηρίων. Οι πινακίδες των καταστηµάτων και το πλήθος των κατοίκων που διαµένουν εκεί δηλώνουν ότι µια τοπική αλλαγή στη σύσταση του πληθυσµού σηµατοδοτεί ταυτόχρονα µια αλλαγή στην ατµόσφαιρα της πόλης. Το Ψυρρή από την άλλη λειτουργεί ως ένα χώρος εικαστικής έκφρασης των κατοίκων, στέκι διασκέδασης, τουριστικός προορισµός. ∆ιαφορετικά layers συνθέτουν το χαρακτήρα της Αθήνας.

Nj LJć Ǎ Dž LJ ć Ǎ Ǎ ćNJ̟ dž ć dž dž ̟ ć Ǎ Lj

ǎ

Ǎ LJ

LjćNJ̟

dž ć Ǎ

81

Φοίβη Γιαννίση, Ιωάννα Λαλιώτου, ‘Μάθηµα Χώρος και πολιτισµός’, τµήµα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας, σηµειώσεις µαθήµατος Βικιπαίδεια/ Wikipedia, ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΑ ΩΣ ΜΟΝΑ∆Α ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ

> “µητιάω-ώ” = σκέφτοµαι, συλλογίζοµαι, διαλογίζοµαι, µηχανεύοµαι, επινοώ Μήτις: Η θεά της σοφίας και της φρόνησης, ιδιότητες που κληρονόµησε στην κόρη της Αθηνά αλλά και του είδους της πονηριάς και της επαγρύπνησης που εκπροσωπεί από τους ανθρώπους ο Οδυσσέας και από τα ζώα η αλεπού. Η µήτις βασίζεται στην κατάλληλη στιγµή (καιρός) συνιστά πρακτική του χρόνου. Πολλαπλασιάζει τις µάσκες και τέλος, εξαφανίζεται µέσα ακριβώς στη πράξη της. Είναι αρχή οικονοµίας: µε το ελάχιστο των δυνάµεων επιτυγχάνει το µέγιστο των αποτελεσµάτων. Η µήτις αναπαριστά τις πρακτικές που χρησιµοποιεί ο καθηµερινός άνθρωπος της µεγαλούπολης. Εκµετάλλευση της ευκαιρίας και της συγκεκριµένης στιγµής. Καιρός = η κατάλληλη στιγµή για να κάνει κάποιος κάτι, ο χρόνος, η ευκαιρία πχ. για πλεύση, αρµατοδροµία, κυνήγι + ψάρεµα, ∆αβίδ + Γολιάθ ( Ο βοσκός ∆αβίδ, ο αδύναµος µε το µυαλό την ευστροφία και το δόλο, εκµεταλλεύεται την κατάλληλη στιγµή για να νικήσει το γίγαντα και πολεµιστή από παιδί Γολιάθ )

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΑ ΩΣ ΜΟΝΑ∆Α ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ

82

> Η ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΤΟΥ ΣΟΦΟΚΛΗ

1. Αντιγόνη του Walter Hasenclever, Αίθουσα Θεάτρου, Μόσχα, 1927 2. Ένα µουσικό θέµα για την Αντιγόνη του Jean Anouilh που ανέβηκε το 194647 στο Θέατρο Τέχνης Κάρολος Κουν, Ελλάδα, Μετάφραση : Πλωρίτης Μάριος, Σκηνοθεσία : Κουν Κάρολος, Μουσική : Χατζιδάκις Μάνος 3. H Αντιγόνη του Σοφοκλή σε προσαρµογή από τον γερµανό δραµατουργός Berdhold Brecht σε µετάφραση του Holderlin Friedrich. Ήταν η πρώτη παράσταση που πραγµατοποιήθηκε στο Chur Stadttheater στην Ελβετία το 1948, µε τη δεύτερη σύζυγό του Brecht, Helene Weigel, στον πρωταγωνιστικό ρόλο.

4. Φιλµογραφία Jean-Marie Straub και Danièle Huillet σε µετάδοση του Holderlin σε προσαρµογή από τον Brecht, Βερολίνο (1992). Τα χέρια του Huillet, Astrid Ofner στον πρωταγωνιστικό ρόλο.

5. Η παράσταση «Αντιγόνη» του Σοφοκλή γράφτηκε και σκηνοθετήθηκε από τον Kenan Isik και παρουσιάστηκε στην Κωνσταντινούπολη στο Κρατικό Θέατρο, July 30, 2012

Η επιτέλεση του έργου κάθε φορά αλλάζει → διαφορετικό κοινό → διαφορετικός χώρος, πολλαπλότητες, επαναλήψεις, παραλλαγές. Θέατρο: είναι το σύνολο των θεατών που παρακολουθούν το δρώµενο (αναφέρεται στο υποκείµενο). Από την ετυµολογία της λέξης γίνεται φανερή η σηµασία που είχε για το αρχαίο ελληνικό θέατρο η παρουσία των θεατών σε ένα χώρο για την από κοινού παρακολούθηση. Το αρχαίο θέατρο αποτελεί µία από τις κατεξοχήν δηµόσιες εκδηλώσεις της πνευµατικής ζωής της πόλης. Μετέπειτα έφθασε να σηµαίνει το χώρο στον οποίο εξελίσσεται το θέαµα αλλά και την ίδια την παράσταση.

83

Υποθετική µεταφορά της παράστασης του Οιδίπους επί Κολωνώ του Σοφοκλή από το θέατρο του ∆ιονύσου, νότια της Ακροπόλεως, προς το λόφο του Ιππίου Κολωνού, βόρεια.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΑ ΩΣ ΜΟΝΑ∆Α ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ

>

5. Η ΜΟΝΑ∆Α ΣΤΟΝ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟ

Η ΜΟΝΑ∆Α ΣΤΟΝ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟ

94

ΤΟ ΠΛΗΘΟΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ∆ΟΜΗΜΕΝΟ ΧΩΡΟ 5.1 ΟΙ Ι∆ΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΟΥΣ Αν πολλαπλασιάσουµε τα δρώντα στοιχεία µέσα σε έναν ορισµένο χώρο προκύπτει η έννοια του πλήθους. Το πλήθος λοιπόν ως ένα συνεχώς µεταβαλλόµενο µέγεθος µετακινείται αδιαλείπτως σε όλα τα επίπεδα της κλίµακας, από χώρα σε χώρα, από πόλη σε πόλη, από περιοχή σε περιοχή. Στον ορισµένο χώρο της πόλης λοιπόν το πλήθος αλλάζοντας συνεχώς σύσταση παράγει πυκνώσεις. Συγκεκριµένα νέα πλήθη προσπαθούν να προσχωρήσουν στη χωρική έκταση µιας πόλης, εξωτερικά προερχόµενα καθώς και υπάρχοντα αποχωρούν αναγκαστικά, ανασυνθέτοντας συνεχώς τη σύστασή τους. Η διάσταση του χρόνου επιβάλλει αυτή την αλλαγή της πυκνότητας, µπορεί ο τόπος να παραµένει σταθερός, αλλά το «ενδηµικό» πλήθος της πόλης µεταβάλλεται. Κοινός στόχος του πλήθους η µονιµότητα, που δεν είναι τίποτα αλλό πέρα από ένα «συνάθροισµα πολλών προσωρινοτήτων».Το αθεµελίωτο του πλήθους όπως το ορίζει ο Ζ. Κοτιώνης: «Αθεµελίωτο δεν είναι αυτό που για να επιβιώσει µετακινείται, αλλά και αυτό που διεκδικεί τη µονιµότητα στην εγκατάσταση, διότι αν και σταθερό κατοικεί εκτός πεδίου αντιληπτής µονιµότητας.» (1) Η σύσταση του πλήθους υπόκειται στη συνθήκη της διαρκούς µεταβολής και της προσωρινότητας, όχι ως προς τον υλικό χώρο αλλά ως προς την επιθυµία και τους στόχους του συνόλου των µοναδικοτήτων. Οι πόλεις, οι δρόµοι, οι τοίχοι, τα κτήρια είναι αυτά που παραµένουν ανυποχώρητα, οι σταθερές. Αν και η τάση του πλήθους είναι να αποτελεί µια ολότητα, αποσχίζεται ταυτόχρονα από τους «κόσµους των ισχυρών αποφάσεων και της αποκρυστάλλωσης από τους θεσµούς». (1) Αυτό που προκύπτει είναι αµετάλλακτες πόλεις που δεν µπορούν να βελτιωθούν παρά µόνο να µετατραπούν σε αστικές δυστοπίες. Το πλήθος παραµένει ως µια εξωτερικότητα και εποµένως είναι αποξενωµένο από την πόλη, όπως και η πόλη είναι ξένη για το πλήθος. Ο υλικός σχηµατισµός αντιλαµβάνεται το συµβάν της πόλης ως µια εξωτερική συνθήκη και έτσι η ίδια η πόλη καθίσταται µη διαχειρίσιµη λόγω της ενεργής παρουσίας του πλήθους. Το πλήθος βρίσκεται σε κίνηση αποχωρεί ή προσχωρεί σε ένα χωρικό πεδίο,

95

Τι θα συµβεί αν η µονάδα αποκλίνει τελικά από το πλήθος και υπακούσει την προσωπική της επιθυµία;

(1) Κοτιώνης Ζήσης (2012), ‘Πληθοδοµές’, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Βόλος. ∆ιοργάνωση Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα , σ.203-205, (2) Κανέττι, (1971), σ.211

Η ΜΟΝΑ∆Α ΣΤΟΝ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟ

έχει κατεύθυνση. Η κατεύθυνση είναι κοινή για όλα τα µέλη που το συνθέτουν, ενισχύοντας τη συνοχή του. Οι επιθυµιές της κάθε µιας µοναδικότητας που την αποτελούν θυσιάζονται στο βωµό του κοινού στόχου. Ο φόβος που κρύβεται πίσω από µια πιθανή διάλυση εντείνει την κοινή προσπάθεια. «Το πλήθος υφίσταται όσο έχει κάποιο στόχο που δεν τον έχει φτάσει». (2) Η ισχυρή θέληση του πλήθους λειτουργεί ως ενεργειακό απόθεµα οποιασδήποτε αλλαγής στην κινητικότητα, την αυξοµείωση της πυκνότητας του και αποτελεί το εναρκτήριο λάκτισµα της κατευθυντικότητας του. Ακόµα µια κοινή κατευθυντήρια γραµµή. «Όσο η έκρηξη του πλήθους καθυστερεί και αναβάλλεται τόσο η διάθεση για συναδέλφωση αυξάνεται, αν και το πλήθος γνωρίζει ότι η δυνατότητα της µεγαλειώδους έκρηξης είναι ταυτόχρονα µια µεγαλειώδης δυνατότητα αυτό_ µαταίωσης της ίδιας της ύπαρξης». (1)

Η ΜΟΝΑ∆Α ΣΤΟΝ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟ

96

ĸ Lj ć ǎ LJć Dž LJć ǎ

ķ NJ LJ ć ǎ dž ć Ǎ

ķ ļ Dž LJć Ǎ LJć ǎ

ĸ dž ć Ǎ LJć ǎ Ǎ LJć ǎ

ĺ ď ĺ LJć ǎ Lj ć ǎ

97 Η ΜΟΝΑ∆Α ΣΤΟΝ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟ

5.2 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΣΜΗΝΟΥΣ_η απόκλιση ως πυκνωτική πρακτική Σε αυτό το σηµείο προέκυψε η έννοια του σµήνους, µια έννοια που εισήχθη από τους Gerardo Beni και Jing Wang το 1989. Όταν αναφερόµαστε σε σµήνη, προσδιορίζουµε σχηµατισµούς, που αποτελούνται από µονάδες, που κατά κανόνα διαθέτουν στοιχειώδη εσωτερική οργάνωση και περιορισµένη δυνατότητα δράσης. Ερµηνεύουµε το σµήνος µέσα από την έννοια του πλήθους όπως περιγράφηκε παραπάνω, δηλαδή των συνεργαζόµενων µοναδικοτήτων (singularities) για τη συνεχή παραγωγή ενός κοινού (κοινωνικού) τόπου (commons), που δεν αναιρεί τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Ωστόσο, µέσα από τις σχέσεις που αυτές οι µονάδες αναπτύσσουν µεταξύ τους και µε το περιβάλλον τους, επιτυγχάνουν ένα αποτέλεσµα πολύ µεγαλύτερης κλίµακας από τη δικιάς τους. Αν και δεν υπάρχει κεντρικός µηχανισµός ελέγχου, που να ορίζει την κάθε επί µέρους συµπεριφορά, οι τοπικές διαδράσεις συχνά οδηγούν σε µια ισχυρή συνολική συµπεριφορά. Όταν αναφερόµαστε σε µικροαρχιτεκτονικές που στεγάζουν λογικές σµήνους προσβλέπουµε σε σηµειακές επεµβάσεις που κατανέµονται στο χώρο. Η οντολογία αυτής της κατανεµηµένης οργάνωσης θα αντιµετωπίζει πάντα το ζήτηµα του ελέγχου αυτού που φαίνεται απρόβλεπτο, ασταθές και µη προσδιορισµένο κεντρικά. Η παραγωγή κοινών τόπων έχει χαρακτηριστικά αυτοοργάνωσης και κατά συνέπεια θα βρίσκεται πάντα ανάµεσα στην πιθανότητα να οδηγηθεί σε απόκτηση αυστηρής δοµής και κανόνων λειτουργίας και στην πιθανότητα διάλυσής του συνόλου σε τοπικές ατοµικότητες. Σε αυτό το σηµείο οι µικροαρχιτεκονικές σµήνους έρχονται να συναντήσουν την προβληµατική που αναπτύσσεται στο «Άκτιστο» αφού η αναδυόµενη και µη προβλέψιµη συµπεριφορά φέρει την υπόσχεση µιας µεταµόρφωσης, µιας συνεχούς αλλαγής τόσο στο τοπικό όσο και στο γενικό επίπεδο. Πρόκειται για µια δηµιουργική απόκλιση όπως ακριβώς αυτή του παραβατικού σώµατος µέσα στην πόλη, παρέκλιση από το κοινό στόχο του πλήθους και τους κανονισµούς που επιτάσσει το πολεοδοµικό σχέδιο της πόλης. Η πρακτική αυτή είναι πυκνωτική καθώς εµπίπτει στο µοντέλο της πύκνωσης που επιφέρουν οι νέες δυνατότητες σε

Η ΜΟΝΑ∆Α ΣΤΟΝ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟ

98

ένα σύνολο. Τα σµήνη µικροαρχιτεκτονικών σε τοπικό και παγκόσµιο επίπεδο, προσφέρονται να υποστηρίξουν τέτοιες δυνατότητες αλλαγής, σε εκείνα τα µεγάλα τµήµατα της πόλης που ο επίσηµος σχεδιασµός θεωρεί όχι ακριβώς «άδεια», αλλά «διαθέσιµα». Είναι χώροι υπόβαθρα πολλαπλότητας χρήσεων. Η αρχιτεκτονική αναζητά την προγραµµατική στέγαση του πλήθους στην κίνηση και τη µεταβολή του. Το πλήθος ως σµήνος σε αυτό το σηµείο θα αποτελέσει για εµάς µεθοδολογικό εργαλείο στον βαθµό που παράγει πύκνωση λόγω των ιδιοτήτων του.

5.3 ΤΟ ΠΛΗΘΟΣ ΩΣ ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ_Η συµµετοχή του πλήθους στη διαµόρφωση της ροής της πόλης [HO_A] Πέρα από το εργαλείο της κάτοψης χρησιµοποιούµε τα ενεργά υποκείµενα, ανθρώπους σε όψη να πάλλονται προσπαθώντας να πλησιάσουν την έκφραση της καθηµερινότητας (της καθηµερινής τους δράσης και κινησιολογίας). Η ανθρώπινη δράση έχει µια δυναµική που δεν µπορείς να παγώσεις ή να την κατανοήσεις (είναι εµβαπτισµένη στο χρόνο), µπορείς µόνο να την ορίσεις στη στιγµή (στιγµιότυπο). Στην παραγωγή του αστικού χώρου, σύµφωνα µε τον Lefebvre, είναι απαραίτητο να συµπεριλαµβάνονται οι κοινωνικές σχέσεις που τον ενδύουν. Συνεπάγεται, συνεπώς, πολύ περισσότερο από το σχεδιασµό του υλικού χώρου την εικόνα του αστικού υποκειµένου και χρήστη (citadin). Σταθερές σχεδιασµού = περιορισµοί και εµπόδια του χώρου = συνθετικό εργαλείο Το ενεργό υποκείµενο της αρχιτεκτονικής, ο άνθρωπος, και το πλήθος, στην πραγµατικότητα µπορούν να οριστούν ως σταθερές [αν και µεταβλητά στοιχεία] καθώς αποτελούν περιορισµούς ή υποστηρικτές ιδεών που εµφανίζουν συνάφεια µε το κτηριακό και χωρικό απόθεµα. Κατά κάποιο τρόπο η έννοια του χώρου είναι αναπόσπαστη από το πλήθος καθώς το πρώτο ενεργοποιείται µε την ύπαρξη του δεύτερου και το σύνολο των κινήσεων που εκτυλίσσονται Παπαλεξόπουλος ∆ηµήτρης, ‘Από το σµήνος στο πλήθος: Ο “άκτιστος” χώρος των διασυνδεδεµένων τοπικοτήτων’, http://www.ntua.gr/archtech/aktisto/dplxs-from%20s%20to%20m%20gr%2001.pdf

99 Η ΜΟΝΑ∆Α ΣΤΟΝ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟ

στα όριά του από τους περιπατητές. Η έρευνα του κτηριακού εκτυλίσσεται παράλληλα µε την παρατήρηση του πλήθους στο κέντρο της πόλης. Ακολούθησε µια σειρά πορτραίτων αθηναίων πολιτών που µας αποκαλύπτει τη σχέση του κάτοικου της Αθήνας µε το περιβάλλον του, τη σχέση πολίτη-µε πολίτη και πολίτη µε τον εαυτό του στη σηµερινή πραγµατικότητα. Αυτό που µας έκανε εντύπωση ήταν η προθυµία τους να τους φωτογραφίσουµε [ συχνότερα µας το ζητούσαν οι ίδιοι, κάτι που µας έβγαλε από την αµηχανία να τους προσεγγίσουµε ] αλλά και η ανάδειξη του κάτοικου της πόλης από περιοχή σε περιοχή [ έλληνες και µη, καλοντυµένοι και µη, βήµα γρήγορο_ αργό, µε ή χωρίς προορισµό ].

> Follow us on instagram: Humansof_athens [HO_A]

101 Η ΜΟΝΑ∆Α ΣΤΟΝ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟ

Η µεσοτοιχία ως ραφή που ενώνει τα ασύνδετα πολλές φορές κοµµάτια του αστικού ιστού. Εν αναµονή στοιχείο, έτοιµο να υποστηρίξει νέες δοµές.

Η ΜΟΝΑ∆Α ΣΤΟΝ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟ

102

ΤΟ ∆ΟΜΗΜΕΝΟ ΩΣ ΣΤΑΘΕΡΑ 5.4 Η ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ ΤΗΣ Από την άλλη το δοµηµένο κοµµάτι µιας πόλης, η πολυκατοικία στο βαθµό που επαναλαµβάνεται εµφανίζει απτές πύκνωσεις σε όλα τα επίπεδα που µπορεί να παρατηρηθεί. Από την εξωτερική µακροσκοπική παρατήρησή της µέχρι την εσωτερική µικροσκοπική που µας προσφέρει µια ιδεατή τοµή της. «Σε καµία πολιτισµένη χώρα δεν γκρεµίστηκαν τόσα πολλά και ωραία κτήρια για να αντικατασταθούν µε τόσο πολύ άσχηµα και αταίριαστα για να δηµιουργηθεί ένα σύνολο σπαρακτικά παράταιρο και χωρίς κανένα νόηµα […] Τα λίγα παλιά κτήρια που απέµειναν, όσο ωραία και αν είναι, είναι δυσάρεστοι λεκέδες, παράταιρα καθώς βρίσκονται ανάµεσα στις πολυκατοικίες». (3) Mε αφορµή τα λόγια του Χ. Σφαέλλου θα αναφερθούµε στην έντονη αστικοποίηση της Αθήνας που ήρθε την περίοδο του µεσοπολέµου και άλλαξε την εικόνα της Αθήνας σε αυτό που βλέπουµε σήµερα. Κατά τη µεταφορά πληθυσµών από τις ηµιαστικές ή αγροτικές περιοχές της Ελλάδας στο «κλεινόν άστυ» της αντιπαροχής όλες οι δραστηριότητες συµπυκνώθηκαν ως προς τη γεωγραφία τους και τα όρια των δικτύων τους. Ο κάτοικος_χρήστης αυτού του πιο πυκνού οικοσυστήµατος δαπανά λιγότερη ενέργεια, χρόνο και πόρους έχοντας να διανύσει µικρότερες αποστάσεις από αυτές των απλωµένων δραστηριοτήτων της ελληνικής επαρχίας. Αστικοποίηση θα µπορούσε να θεωρηθεί µε άλλα λόγια ένας τρόπος εξοικονόµησης ενέργειας και υποδοµών. Αυτό γιατί η αστικοποίηση ταυτίζεται µε το «στρίµωγµα», τη συµπίεση αλλά και τον κορεσµό. Την περίοδο 1948-1989 και συγκεκριµένα τις τρεις πρώτες δεκαετίες αυτής της περιόδου, ο πληθυσµός της Αθήνας τριπλασιάστηκε µε αποτέλεσµα να προκύψει µια πύκνωση στο κέντρο της πόλης, καθώς και έκκεντρα αυτής. Ο χάρτης της Αθήνας άρχισε να αλλάζει και προέκυψε η ανάγκη για µία αναζήτηση ενός νέου κέντρου-πυκνώµατος, λόγος που οδήγησε στην εγκατάλειψη του σχεδίου της «Μεγάλης Ιδέας» από την επιτροπή Καλλιγά και τον E. Hebrard. Η Αθήνα λοιπόν άρχισε να αναπτύσσεται µε τρόπο αποσπασµατικό καθότι ο (3)Φιλιππίδης ∆ηµήτρης (1984), ‘ Νεοελληνική Αρχιτεκτονική’, Μέλισσα, Αθήνα

103

> Κέλυφος: αφορά τα κτιστά όρια µιας περιοχής ή ενός χώρου και δηµιουργείται από τις ισχυρές δυνάµεις συνοχής ενός συνόλου ή από τις εξωγενείς συνθήκες που οδηγούν στην εµφάνιση «επιδερµίδας». Βλασόπουλος Μιχαήλ (2008), ‘Η αρχιτεκτονική του συνονθυλεύµατος, Απογραφή µιας Αθηναικής Αστικότητας’, διάλεξη, ΕΜΠ Αθήνα

Κοτιώνης Ζήσης (2006), ‘Πες, πού είναι η Αθήνα’, Άγρα, Αθήνα ∆ραγώνας Παναγιώτης, (2015) ‘Η πολυκατοικία της αντιπαροχής’, Λέξεις και Σκέψεις στη Στέγη « Re-think Athens: Αστικές προκήσεις 2014-2015 (http://www.sgt.gr/players/lns/20150127/gr/ )

Η ΜΟΝΑ∆Α ΣΤΟΝ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟ

ιδιωτικός τοµέας γέµιζε τα αστικά κενά και όχι κάποια κεντρική πολιτειακή στρατηγική. Ένα από τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν αυτή την ανάπτυξη είναι η αθηναική πολυκατοικία. Η παρουσίαση που έγινε στη Στέγη Γραµµάτων και Τεχνων «re-think Athens (αστικές προκλήσεις 2014-15)» είχε θέµα την Πολυκατοικία της Αντιπαροχής. Η πολυκατοικία µπορεί να γεννήθηκε το 1929, ωστόσο αυτή η νέα πύκνωση κατά µήκος του χάρτη, οι οικονοµικές ιδιαιτερότητες και ο νόµος περί οριζοντίου ιδιοκτησίας επινόησαν την ιδέα της αντιπαροχής. Στην Αθήνα, η πολυκατοικία της αντιπαροχής αποτελεί σήµερα έναν από τους κυρίαρχους τύπους κατοικίας και αποτελεί σχεδόν την αποκλειστική συνθήκη κατασκευής πολυόροφων κτηρίων µε διαµερίσµατα. Θα µπορούσε να θεωρηθεί ως µια δυστοπική έκβαση σε αυτό το κυνήγι της ιδιοκτησίας, καθώς πλέον εκτός από την επίγεια κατοχή τετραγωνικών επετράπη και η καθ’ ύψος ιδιοκτησία. Έτσι η Αθήνα που αναπτύχθηκε µε τρόπο αποσπασµατικό γίνεται πλέον η «πόλη της επανάληψης», καθώς αυτή η πολυκατοικία της αντιπαροχής δηµιουργεί µια νέα υποκειµενικότητα στη µορφή της πόλης και αρχίζει να καλύπτει το αθηναικό έδαφος. Ο Ζ. Κοτιώνης στο «Πες, πού είναι η Αθήνα» (1992) αναφέρει για την αντιπαροχή «το πώς οι µικρές αποφάσεις των διαφερόντων υποκειµένων συναιρούνται τελικά σε ένα ενιαίο τυπολογικό µόρφωµα». Προκύπτει λοιπόν µια πύκνωση χωρική αλλά και κτηριακή, ωστόσο το πιο ενδιαφέρον που αναδύεται είναι η πύκνωση εντός του κελύφους της πολυκατοικίας.

Η ΜΟΝΑ∆Α ΣΤΟΝ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟ

104

Ως προς το κέλυφος λοιπόν της πολυκατοικίας δεν υπάρχουν αυστηροί αισθητικοί κανόνες, απλά υπάρχουν κάποιοι αρχιτεκτονικοί τύποι, όπως ο εξώστης, τα µπαλκόνια, τα έρκερ που σηµάδεψαν αρχικά τις µεσοπολεµικές πολυκατοικίες και κατ΄επέκταση τις υπόλοιπες, καθώς και αρχιτεκτονικές λεπτοµέρειες όπως προεξοχές και ακροκέραµα. Οι κατόψεις, επιδέχονται σχεδιαστική ευελιξία. Έτσι λοιπόν ενώ δεν υπάρχει κοινωνική διαστρωµάτωση ως προς την οριζόντια επιφάνεια, υπάρχει µία πύκνωση κοινωνικών τάξεων καθ’ ύψος, συνύπαρξη αυτών αλλά και διαχωρισµός, καθώς το «ανέβασµα» του ορόφου σηµαίνει «ανέβασµα» σε κοινωνική τάξη. Μέσα στην άτυπη πολεοδοµία υπάρχει µέσω της πολυκατοικίας µια άτυπη αστική δυναµική, καθώς περιέχεται εντός κελύφους ιδιωτική και δηµόσια ζωή, µε ανθρώπους να συνυπάρχουν στο ασανσέρ, στα κλιµακοστάσια, στα κοινόχρηστα και διαχωρίζονται µέσω τοίχων. Η πύκνωση προκύπτει ακόµα και στο τρόπο κατασκευής, αφού ο οικοπεδούχος, η νοικοκυρά, ο απλός ιδιοκτήτης αναλαµβάνει το ρόλο του αρχιτέκτονα. Αυτό σε ευρύτερη κλίµακα είχε ως αποτέλεσµα η πολυκατοικία της αντιπαροχής να είναι ένα χειροποίητο προιόν λαϊκού σχεδιασµού· ο ∆. Φιλιππίδης (3) το αναφέρει ως «µαζική αρχιτεκτονική». Αναφέρει επίσης τον όρο πανωσήκωµα, που «στηρίζεται πάνω στη δυνατότητα οριζόντιας ή κατακόρυφης επαύξησης της αρχικής οικοδοµής» και ήρθε να δώσει το ενδεχόµενο µιας ακόµα πιθανής πύκνωσης «µε πρόβλεψη µελλοντικών ορόφων και αφήνοντας αναµονές στην ταράτσα». Πιο συγκεκριµένα σύµφωνα µε την αντιπαροχή, το εµβαδό του οικοπέδου πολλαπλασιάζεται ως προς το ύψος. Οικοπεδοποιείται το δώµα, δίνεται η δυνατότητα κατακόρυφης εξάπλωσης και έτσι προκύπτει το ηµιτελές του σχεδίου, δηλαδή η µέγιστη δυνατή εκµετάλλευση της ωφέλιµης επιφάνειας εν ορόφω, εν προβόλω, και εν υπογείω, το «αθηναικό όνειρο». Το ηµιτελές υπάρχει µέχρι να ξεπεραστούν τα νοµικά πλαίσια, µέχρι να µεγαλώσουν τα παιδιά του εργολάβου ή του οικοπεδούχου. Έτσι εδραιώνεται και ο όρος πολυ_κατοικία, ως µια συλλογική κατακόρυφη κατοίκηση, συµπυκνωµένη ιδιοκτησία αλλά και συµπυκνωµένη ιδιωτικότητα. Η πολυκατοικία ως µια διάχυση

105

Πολυκατοικία αγάπη µου!

Βροντή Σελάνα (Μάρτιος 2015), ‘Πολυκατοικία αγάπη µου’, άρθρο Καθηµερινή, Αθήνα

Η ΜΟΝΑ∆Α ΣΤΟΝ ΠΛΗΘΥΝΤΙΚΟ

κουλτούρας του µητροπολιτικού συνονθυλεύµατος ειναι υπεύθυνη για την εικόνα της σηµερινής πόλης.

Dž

Lj

Dž ćNJć Dž ćNJć; =ćNJć Dž

Lj ćNJć Lj ćNJć; =ćNJć Lj

LJ

dž ć Ǎ ǎ

ć Dž ć ć Ǎ ć

ΠΩΛΕΙΤΑΙ

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ∆ΙΑΤΗΡΗΤΕΟΥ_ Η αποσπασµατικότητα της αισθητικής του ερειπίου Η έννοια του ∆ιατηρητέου διατηρεί µία εξαιρετικά περίεργη σχέση µε το χρόνο. Το ∆ιατηρητέο, εν αναµονή της κατάρρευσής του µεταβαίνει σε µία κατάσταση limbo, όπου, σε γενικές γραµµές, λειτουργεί αποτρεπτικά για οποιαδήποτε προσπάθεια προγραµµατικής ενεργοποίησης. Τα δύσµοιρα αυτά κτήρια, τρύπες στον αστικό ιστό, αργοσβήνουν µόνα, µε µόνους περιστασιακούς επισκέπτες τίποτα αστικούς εξερευνητές και αγανακτισµένους ιδιοκτήτες, που ποτίζουν τους τοίχους µήπως και πέσουν πιο γρήγορα. Ο χρόνος για αυτά έχει παγώσει. Πολλαπλότητες, Εγχειρίδιο Σχεδιαστικών Παραδειγµάτων για την αντιµετώπιση του πανικού της ένδυσης του σχεδιασµού µε γνωσιακά υπόβαθρα και για την αποφυγή της σύγχυσης των εννοιών, προοριζόµενο για χρήση από Αρχιτέκτονες, Σχεδιαστές, Ερευνητές και Κύριους µε ενδιαφέροντα περί τη Γέννηση της Μορφής., Ευτύχης Ευθυµίου, 2014 Μ.Π.Σ. “Συµβιώσεις”, Τ.Α.Μ. Βόλου, Π.Θ., Ξεχνώντας την Πόλη, σ.76

6. ΤΟ ΠΑΡΑ∆ΟΞΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

111

6.1 ΟΙ 4 ΠΥΚΝΩΣΕΙΣ_η περιπατητική µας εµπειρία στο κέντρο της Αθήνας Το κέντρο της πόλης των Αθηνών έχει ζήσει τον τελευταίο αιώνα, µαζικές µετακινήσεις πληθυσµών, που έχουν σηµαδέψει τον αστικό ιστό της πόλης και διαµορφώσει τη συλλογική µνήµη των κατοίκων της. Μαζικές εισροές και εκροές πληθυσµών άλλoτε οδήγησαν σε αστικές ερηµώσεις γειτονιών και άλλoτε ώθησαν στα άκρα τις αντοχές των υπάρχοντων κελύφων ή επιφανειών. Η έννοια της πυκνότητας µπορεί να αποτελέσει σηµαντική παράµετροεργαλείο ενός αρχιτέκτονα για µια σύγχρονη θεώρηση της πόλης. Σε µία σύντοµη ιστορική αναδροµή, η πρώτη, µη προβλεπόµενη για τα πολεοδοµικά δεδοµένα πύκνωση οφείλεται στην έλευση των προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής στην περιοχή του Λεκανοπεδίου και του Πειραιά. (βλ. πίνακα 1) Κρατικές αναθέσεις µαζικών κατοικιών έως και δηµιουργία νέων πόλεων, ήταν ενέργειες µιας υποδοχής κατοίκων χωρίς ιστορικό προηγούµενο για τα δεδοµένα της πόλης. Τη δεύτερη µορφή πύκνωσης, τη γέννησε ο νόµος περί οριζοντίου ιδιοκτησίας, ο οποίος µας συστήνει την ιδέα της αντιπαροχής και κατ’ επέκταση τη νέα Αθήνα ως µια «πολή της επανάληψης, της αέναης επανάληψης πολλών κατοικιών», όπως αναφέρει ο Π. ∆ραγώνας. (1) Στη συνέχεια φτάνοντας στη τρίτη µορφή µεταβολής πυκνότητας, αυτή της αποπύκνωσης, το αθηναικό κέντρο αφενός υπέστη την εγκατάλειψη από τα µεσαία οικονοµικά στρώµατα την περίοδο της προαστιοποίησης -γεγονός που το υποβάθµισε λόγω της προηγούµενης πυκνοδόµησης, έλλειψης βασικών υποδοµών και ατµοσφαιρικής ρύπανσης- και αφετέρου εσωτερική κινητικότητα των µεσοαστικών στρωµάτων από τις κεντρικές περιοχές της (1) ∆ραγώνας Παναγιώτης, (2015) ‘Η πολυκατοικία της αντιπαροχής’, Λέξεις και Σκέψεις στη Στέγη « Rethink Athens: Αστικές προκήσεις 2014-2015 (http://www.sgt.gr/players/lns/20150127/gr/ )

ΤΟ ΠΑΡΑ∆ΟΞΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Οι πυκνώσεις της Αθήνας γίνονται αντιληπτές µέσω της σύνδεσης της οικοδοµηµένης πόλης και του ανθρώπινου πλήθους που την κατοικεί. Με αφορµή δύο σηµεία της περιπλάνησης µας την Κυψέλη και την οδό Ορφέως εµβαθύναµε την παρατήρηση µας. ∆ύο σηµεία της πόλης που παρουσιάζουν διαφορετικά είδη πυκνότητας παράγοντας το παράδοξο και συµπληρώνουν το αστικό τοπίο.

ΤΟ ΠΑΡΑ∆ΟΞΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

112

Αθήνας προς την περιφέρεια της. Σήµερα παρατηρείται µια µορφή πύκνωσης η οποία αυτή τη φορά προκλήθηκε από τη βίαιη εγκατάσταση µεταναστών στα κουφάρια του αστικού κέντρου (Μελίσσια, Γεράνι, Κυψέλη, Μεταξουργείο). Μέσω αυτής της σύντοµης αναδροµής παρατηρείται ταυτόχρονα µια συνεχής µεταβολή του ενδηµικού πλήθους, όπως το αναφέρει ο Z. Κοτιώνης (2), µε αναγκαστικές αποχωρήσεις, προσχωρήσεις και µε προσωρινές παραµονές. Αυτή η συνεχής µεταβολή στη σύσταση του πλήθους δεν ταυτίζεται απαραίτητα µε την µεταβλητότητα του υλικού χώρου. Στην τέταρτη µορφή πύκνωσης το νέο αυτό πλήθος µεταναστών, επανακατοικεί αυτή τη φορά µαζικά το κτηριακό απόθεµα των υποβαθµισµένων πλέον συνοικιών. Το κλασικό διαµέρισµα, το προιόν της πολυκατοικίας της αντιπαροχής κατοικείται από έναν άγνωστο αριθµό ενοίκων πολλαπλάσιου αριθµού από αυτόν που αντέχει να φιλοξενήσει. Σύµφωνα µε τον Michel Serres (3) «Το παράσιτο παρασιτεί στο παράσιτο». Ποιός είναι ο ξενιστής και ποιός το παράσιτο στη σχέση διαµέρισµα_ µετανάστης_µετανάστης; Αποτελεί ένα ερώτηµα το οποίο απαντάται µέσω των διαφορετικών αρχιτεκτονικών αποτελεσµάτων στον αστικό ιστό, µε µια αµφισηµία. Ενώ ο εξωτερικός παρατηρητής βιώνει µια πιθανή αποπύκνωση, εγκατάλειψη και υποβάθµιση του κέντρου, του διαφεύγει αυτή η κρυφή εσωτερική υπερπύκνωση. Αυτό γιατί το παράσιτο οφείλει να σωπαίνει ακόµα και αν η ίδια η πόλη εκπέµπει σήµατα και θορύβους σε τέτοια υψηλή συχνότητα, ικανή να κρύψει τους µικροθορύβους που προκαλεί αυτό. «Καταλήγει να εκµεταλλεύεται τον χώρο, τα αντικείµενα αλλά οφείλει να µην πει ποτέ του γι’ αυτό ούτε λέξη», ειδάλλως θα πέσει, θα βουλιάξει πάλι στην άτακτη φασαρία του διάσπαρτου πλήθους, ως άστεγος. Το παιχνίδι της επιβίωσης µέσα σε ένα τυπικό διαµέρισµα: τα παράσιτα κυνηγάνε τα παράσιτα. «Παρασιτώ θα πει σιτίζοµαι δίπλα σε κάποιον». Εκείνος που προσφέρει στην παρασιτική σχέση προσφέρει πάντοτε ο ίδιος µέχρι εξάντλησης. Στην περίπτωση του διαµερίσµατος µεταξύ των µεταναστών τα παράσιτα των (2) Κοτιώνης Ζήσης (2012), ‘Πληθοδοµές’, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Βόλος. ∆ιοργάνωση Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, σ.203 (3) Serres Μichel (1980), ‘Το παράσιτο’, Σµίλη, Αθήνα (2009), σ.49, σ.25

113 ΤΟ ΠΑΡΑ∆ΟΞΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

παρασίτων καταχρώνται το οιονεί ενδιαίτηµα των πρώτων. Έτσι καταλήγουµε σε µια εκφυλισµένη µορφή πύκνωσης των άλλοτε αριστοκρατικότερων περιοχών της Αθήνας, όπως πχ. της Κυψέλης. (Φωκίωνος Νέγρη) Το αθηναικό κέντρο αλλάζει, εξελίσσεται και σε αυτό το γεγονός το παράσιτο διαδραµατίζει καθοριστικό ρόλο, διότι υπεισέρχεται στο σύστηµα ως ένα νέο στοιχείο διακύµανσης. Το σύστηµα,δηλαδή η πόλη, εξάπτεται σε κάποια τοπικά σηµεία µπαίνει ξανά σε κίνηση και σε κάποια άλλα παραλύει. Αναµφίβολα µεταβάλλεται η ενεργειακή του κατάσταση, οι µεταθέσεις του και οι συµπυκνώσεις του, µε τοξικές δράσεις όπως δρουν οι κοριοί. Η µεταφορά αυτή µπορεί να είναι πολυ χρήσιµη για τη σχηµατοποίηση των σχέσεων στο περιβάλλον αυτό. Οι κοριοί τρέφονται µε το αίµα που απορροφούν από το δέρµα των θηλαστικών, στα οποία παρασιτούν. Βγαίνουν δύσκολα όταν προσκολλόνται στο δέρµα και είναι επιβλαβείς επειδή µπορεί να µεταφέρουν σοβαρές ασθένειες. Είναι µια σχέση χωρίς ανταπόδωση αλλά χωρίς αυτήν δεν θα υπήρχε επιβίωση. Κάπως έτσι µέσα στην πόλη µας παρουσιάζεται αυτή η τέταρτη µορφή πύκνωσης, ή καλύτερα συσσώρευσης πλήθους στον οργανισµό της πόλης.

ΤΟ ΠΑΡΑ∆ΟΞΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

114

> πίνακας 1 mkƺjǂqƽƿq ćƾǍ ć ćDEćFACTOć Ǎ ć ćƸ Dž ƶ LJććććććććććććććććććććććććććććƾǍ ć Ǎ ććććććććććććććććććććććććććć$EćFACTOć Ǎ 1961 ..........................

1971 ..........................

1981 ..........................

1991 ..........................

2001 ..........................

2011 ..........................

8.405.742 8.894.981 9.667.336 10.134.534 10.206.529 9.904.286

8.388.553 9.768.372 9.739.589 10.259.900 10.964.020 10.940.777

ćććććććććććććććććććććć ćw LJć Lj ć ć ǎ 1991

2001

2009

2010

2011

2012

hDž 65.568 58.491 59.212 56.338 55.099 49.705 Ƹ Ljć ć Lj ćććććććććććććć ććććććććććććććć ććććććććććććććć ććććććććććććććć ććććććććććććććć ććććććććććććććć i ǎ ććććććććććććććććććććććććććććć ćććććććć ćććććććć ćććććććć ććććććććć ćććććććććććććććć Ƹ Ljć ć Dž ććććććććććććććććć ćććććććććć ććććććććććć ćććććććććć ććććććććććć ćććććććććććććććć h LJ ć ̟ ćććććććć ćććććć ććććććć ććććć ććććććć ćććććć Ƹ Ljć ć Lj ćććććććććććć ććććććććććććććć ćććććććććććććć ććććććććććć ćććććććććććććććć ććććććććććććććć jDž ćććććććććććććććććććććććććććć ćććććć ććććććć ćććć ććććććććć ćććććć Ƹ Ljć ć Lj ćććććććććććććććć ććććććććććććććć ćććććććććććććććć ććććććććććććć ććććććććććććć ććććććććććććć ć Ƽ Ǎ ć Lj ć Dž Džć LJ ćććććć ćććććććć ććććććććć ćććććććć ććććććććććć ććććć ƾ Dž ććććććććććććć ćććććććć ććććććććć ćććććććć ććććććććććć ććććć ƾǍ ć Lj ć Dž ććććććććććććć ććććććć ććććććććć ćććććććć ććććććććććć ćććććć ƾǍ ć ć ǎ LJ ććććććććććććććććććććććć ććććććććććć ććććććććććć ćććććććććć ććććććććććććć ććććććć ć ƶ NJLJ ćććććććććććććććććććććććć ććććććććććć ććććććććććć ćććććććććć ććććććććććććć ććććććć

Ελληνική Στατιστική Αρχή (2014), ‘Η Ελλάδα µε αριθµούς 2014’, Πειραιάς, http:// www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/BUCKET/General/ELLAS_IN_NUMBERS_GR.pdf

Φωτεινή Αδρίµη Βασίλης Καλησπεράκης (2012), ‘ΕΝΑΣ Ο∆ΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΛΗΘΟΣ’, διάλεξη Π.Θ.

ΚΑΡΟΤΣΙΑ SUPER MARKET Καρότσια του super market, µεταφέρουν άχρηστα αντικείµενα µέσα στην πόλη. Τα κινούν µετανάστες προσπαθώντας να ανακυκλώσουν οτιδήποτε µπορεί να τους αποφέρει κάποιο κέρδος, οτιδήποτε µπορεί να έχει κάποια ανταλλάξιµη αξία. Στα καρότσια τους µπορεί να δεις από παλιά ψυγεία µέχρι περιοδικά περασµένης δεκαετίας. Μεταφέρουν την αστική εικόνα της νοικοκυράς που ψωνίζει σε super market, στο δηµόσιο χώρο αναδεικνύοντας την εδαφοκυριαρχία του ατοµικού µέσα στην πόλη. Το αστείο είναι πως τα καρότσια αυτά που έχουν προκύψει από κάποια ιδιωτική πρωτοβουλία, κατασκευάζουν πια µία δηµόσια, συλλογική κίνηση.

Περπατώντας στους δρόµους της Κυψέλης και συγκεκριµένα εγκαρσίως της Φωκίωνος Νέγρη, βίωσαµε την αντίφαση της εξωτερικής αποπύκνωσης και της εσωτερικής πύκνωσης. Από τη µία είναι η έλλειψη πλήθους στους δρόµους και από την άλλη η ύπαρξη ζωής εντός του κελύφους των πολυκατοικών που εκφράζεται σε δύο διαφορετικά στοιχεία.

Οι κρεµαστοί κήποι-της Βαβυλώνας- στις βεράντες που δηλώνουν ζωή εντός και λειτουργούν ως φυσικό εµπόδιο για τον εξωτερικό παρατηρητή καθώς και οι εθνικές σηµαίες των κατοίκων που διαµένουν, µε τις ελληνικές να υπερτερούν στον αριθµό, σαν τα τελευταια οχυρά που δεν κατέκτησαν οι µετανάστες.!

ΤΟ ΠΑΡΑ∆ΟΞΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

118

6.2 Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΣ ΑΠΟΠΥΚΝΩΣΗΣ Η περιήγηση στο λιβάδι συνδέεται άµεσα µε το µαλακό έδαφος και τη σχέση του περιπατητή µε αυτό. Η παρατήρηση αφορά τόσο το τοπίο όσο και την ρυθµό περπατήµατος [αργό τέµπο, βύθιση του πέλµατος] Το θέαµα δεν είναι πια η µεγαλούπολη αλλά το ανάγλυφο και η γεωγραφία του τοπίου. Οι εικόνες δεν εναλλάσονται γρήγορα, το ερέθισµα είναι ένα και µοναδικό· αυτό της πανοπτικής θέασης και της αντίληψης της συνολικής εικόνας. Το αθηναϊκό άστυ µε τα περίχωρα έχει µια σχέση ακροβατική και εφήµερη όσο αυτή του περιπατητή µε το έδαφος. Η ερευνητική εργασία δεν επικεντρώνεται στην αναζήτηση µιας θεωρίας του συνόλου που να ερµηνεύει την αθηναϊκή πραγµατικότητα αλλά σε µια αναζήτηση τυπολογιών της αντίφασης όπως αυτής των αγροτεµαχίων δίπλα στα πυκνο_δοµηµένα κέντρα· κέντρα_πολύκεντρα.

Στην περιήγηση στα αγροτεµάχια µεταξύ Oρφέως και Iεράς οδού µε µέσο το αυτοκίνητο, γίναµε θεατές µιας οικοδοµικής αποπύκνωσης που ωστόσο περιέχει µια πυκνή κινητικότητα βαρέων οχηµάτων [µεταφορικές εταιρίες εσωτερικού, αποθήκες]. Μια περιοχή στάση και όχι προορισµός δηλώνει µε κάθε τρόπο ότι είναι ένα διάλειµµα µεταξύ του πυκνού αστικού ιστού. Πόλη - ύπαιθρος - πόλη, µε την ύπαιθρο να αποτελεί τον ενδιάµεσο. Μια αµήχανη κατάσταση που δεν περιέχει κανένα όραµα συνύπαρξης πόλης-υπαίθρου σε ένα.

ΤΟ ΠΑΡΑ∆ΟΞΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

120

> «A line made by walking», (1968) O Richard Long, πρωτοπόρος της land art, παρουσιάζει µια γραµµή χαραγµένη στο έδαφος, σε ένα λιβάδι, την οποία δηµιούργησε µέσω της πρακτικής του περπατήµατος. Το αποτέλεσµα είναι ορατό στο χώρο και µεταβαλλόµενο στο χρόνο, µνήµη εφήµερη. Πρόκειται για ένα ίχνος συναισθήµατος µέσω της αίσθησης και επεξεργασίας του χώρου. Πρόθεσή του ήταν να δηµιουργήσει µια νέα µορφή περπατήµατος: του περπατήµατος ως τέχνη. Κατά τους Σιτουανιστές το έργο αυτό είναι µια διαφορετική ανάγνωση του τοπίου. Ψυχογεωγραφία: µελέτη του γεωγραφικού περιβάλλοντος επί των συναισθηµάτων και της συµπεριφοράς του ατόµου.

> ΠΑΡΑ∆ΟΞΟ_ordos Κίνα πόλη φάντασµα Ένα παράδειγµα απόκοσµης µητροπολιτικής πόλης, αποτελεί η πόλη Ordos στην Κίνα, η οποία προοριζόταν να προσφέρει στέγη σε ένα εκατοµµύριο ανθρώπους, ωστόσο παραµένει σχεδόν άδεια. Καταδικασµένη να είναι ατελής, αυτή η φουτουριστική µητρόπολη έχει καταφέρει µόνο το 2% των κτηρίων της να είναι γεµάτο, το υπόλοιπο σε µεγάλο βαθµό έχει αφεθεί στη φθορά, εγκαταλείφθηκε ηµικατασκευασµένο, αποκτώντας τον τίτλο της «Πόλης Φάντασµα». Αυτό που οδήγησε πολλούς κατοίκους έξω από αυτήν ήταν το υψηλό κόστος διαµονής έτσι ώστε ακόµα και τα πλήρως ολοκληρωµένα διαµερίσµατα ήταν δύσκολο να πουληθούν. Σήµερα η περιοχή Kang

121

http://www.thebohemianblog.com/2014/02/welcome-to-ordos-world-largestghost-city-china.html

ΤΟ ΠΑΡΑ∆ΟΞΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

bashi του Ordos, είχε προγραµµατιστεί να φιλοξενήσει πληθυσµό άνω του ενός εκατοµµυρίου, ωστόσο προσφέρει κατοικία σε 22.000 ανθρώπους, αφήνοντας το 98% της πόλης, δηλαδή 355 τετραγωνικά χιλιόµετρα άδεια. Συνεπώς αποτελεί ένα από τα πιο παράδοξα παραδείγµατα σωµατικής πυκνότητας, καθώς η ανθρώπινη πυκνότητα, όσον αφορά τους ανθρώπους που διαµένουν στην περιοχή είναι ελάχιστη, ενώ η κτηριακή πυκνότητα είναι πολύ µεγαλύτερη σε σχέση µε το πλήθος που την κατοικεί.

Ǎ

NJLJ

Dž

ǎ ćƶ LJ

Lj Ǎ

Dž ;Ĕ Ǖ Ĕ Ĕ ǔ Ĕ= Dž ć

Dž ć ;Ĕ Ĕ Ǔ Ĕ= ǎ Dž

ǎ

Ǎ

7. ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ_ TOUR to → MAP [από τη διαδροµή στο χάρτη]

129

7.1 WAYFARING (of a person): the action of travelling by foot Οι Tåîchô είναι µία από τις πρώτες αυτόχθονες εθνογλωσσικές οµάδες που ζει στα Βορειοδυτικά Εδάφη του Καναδά. Oι ενήλικες Tåîchô είναι ψυχαναγκαστικοί παραµυθάδες. Όποιο και αν είναι το θέµα ανά χείρας, µπορούν πάντοτε να βρουν µια ιστορία που εκτείνεται πίσω σε παλιές εποχές, αλλά επεκτείνεται και στολίζεται δια µέσου της δικής τους εµπειρίας, µε την οποία η σηµασία του µπορεί να ερµηνευθεί. Τα παιδιά µεγαλώνουν ακούγοντας αυτές τις ιστορίες σχεδόν καθηµερινά. Η αληθινή γνώση εξαρτάται από την επιβεβαίωση των ιστοριών από την προσωπική εµπειρία και για να επιτευχθεί αυτό πρέπει κανείς να ταξιδέψει στα µονοπάτια και να επισκεφθεί τα µέρη για τα οποία λένε, µε την συντροφιά των ήδη πεπειραµένων γερόντων οι οποίοι φέρουν τη γνώση. Μια ενδιάµεση γενιά η οποία έχει ακούσει τις ιστορίες, αλλά αυτές οι ιστορίες δεν έχουν επικυρωθεί δια µέσου της προσωπικής τους εµπειρίας, δεν θα είναι σε θέση να καθοδηγήσει τους διαδόχους της. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι Tåîchô υπερήλικες αποδίδουν τόσο µεγάλη σηµασία στις ευκαιρίες για τους νέους ανθρώπους να περπατούν µαζί τους. Ιn walking their stories_ οι προκάτοχοι αφήνουν τα ίχνη στους διαδόχους τους για να τα ακολουθήσουν. Οι άνθρωποι της φυλής Tåîchô θεωρούν τη γνώση και τα ίχνη ως µέρος και αγροτεµάχιο της ίδιας δράσης, και συχνά µιλούν για αυτά σα να είναι ένα και το αυτό πράγµα. Aκόµα και αφού οι άνθρωποι έχουν φύγει από ένα µέρος όπου έχουν περπατήσει, κάτι από τον εαυτό τους εξακολουθεί να υπάρχει. Αυτός είναι ο λόγος να πορεύεται κανείς στα χνάρια των προκατόχων, έτσι ώστε να σµίξουν το ένα µε το άλλο, αυτό είναι αρκετό για να εδραιωθεί µια σχέση συνπαρουσίας. Για τους κατοίκους οι πατηµασιές ειναι ίχνη µνήµης. Τα ίχνη έχουν έτσι µια χρονική ύπαρξη, µια διάρκεια, η οποία συνδέεται µε τις δυναµικές του τοπίου στο οποίο ανήκουν, στους κύκλους της οργανικής ανάπτυξης και της φθοράς, του καιρού, της υφής του εδάφους και των εποχών.

Ingold, T. & Vergunst, J. (eds.) (2008), ‘Ways of Walking: Ethnography and Practice on Foot’, Ashgate, Aldershot, ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Αφήνοντας πατηµασιές-ίχνη

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ_ TOUR to → MAP

Τα αποσπάσµατα πύκνωσης που εντοπίσαµε στην Αθήνα αποτελούν ίχνη µνήµης των διαδροµών µας, τα οποία στόχος µας είναι να συλλέξουµε ώστε να τα επαναχρησιµοποιήσουµε σε έναν ενιαίο χάρτη.

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ_ TOUR to → MAP

132

7.2 Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΜΕ ΤΟ ΧΡΟΝΟ Η αληθινή γνώση επιβεβαιώνεται διαµέσου του βιώµατος αναφέρει ο Tim Ingold, στους Τρόπους Περπατήµατος στο παράθεµά του για τους περιπατητές Tåîchô. Το βίωµα εκτυλίσσεται στο χρόνο [ο χρόνος είναι αναπόσπαστο κοµµάτι του] και έχει όλες τις συνακόλουθες ιδιότητες, όπως η µη αντιστρεψιµότητα. Το βίωµα δίνει έµφαση στον ίδιο τον δρών, πρόκειται για την εµπειρία που αποκτά κανείς µέσω των πρακτικών. Η χρονική δοµή της πρακτικής, δηλαδή ο ρυθµός, το τέµπο και προπαντός ο προσανατολισµός, αποτελεί συστατικό στοιχείο της σηµασίας της: όπως στην περίπτωση της µουσικής, κάθε χειρισµός αυτής της δοµής, ακόµη και η ελάχιστη αλλαγή ρυθµού, επιτάχυνση ή επιβράδυνση, επιφέρει µια αποδόµηση. Με λίγα λόγια, «επειδή βρίσκεται εντελώς εµβαπτισµένη µέσα στην διάρκεια, η πρακτική είναι αναπόσπαστη από το χρόνο, όχι µόνο διότι εκτυλίσσεται στο χρόνο, αλλά και διότι παίζει στρατηγικά µε το χρόνο και ιδιαίτερα µε το ρυθµό.» (1)

>

(1) Bourdieu Pierre, ‘Η αίσθηση της πρακτικής’, Μετάφραση, επιστηµονική θεώρηση Θεόδωρος Παραδέλλης, ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΕΙΑ, σ.133

133

Kimble George H. T., ‘Geography in the Middle Ages’, Methuen, Λονδίνο 1938

α.Petrus Roselli, Χαρτογράφος, Ναυτικός χάρτης του 1466 δείχνει τη Μεσόγειο από την Ισπανία και την Πορτογαλία στα δυτικά προς την Ιταλία στη µέση και τα Ελληνικά νησιά προς τα ανατολικά. β.George Herbert Tinley Kimble, Ghana (1960)

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ_ TOUR to → MAP

Η διαδροµή κυριαρχεί Οι πρώτοι µεσαιωνικοί χάρτες περιελάµβαναν χαράξεις διαδροµών, οι οποίοι ανέφεραν δε τόπους-σταθµούς προσκυνήµατος που έπρεπε κανείς να κάνει και αποστάσεις µετρηµένες σε ώρες ή µέρες, δηλαδή σε χρόνο πορείας. Ο χρόνος ως τέταρτη διάσταση παίζει πολύ σηµαντικό ρόλο καθώς παράγει µια διαδοχή φαινοµένων µέσω της πρακτικής της παρατήρησης του χώρου, ενώ ο χώρος είναι το πεδίο συνύπαρξης των φαινοµένων. Ο χώρος είναι η σταθερά η οποία θέτει τα σώµατα σε συµµετοχή και συνέχη κίνηση. Η δράση του χωροχρόνου είναι µια διαδικασία εναλλαγής του χρόνου σε χώρο και του χώρου σε χρόνο.

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ_ TOUR to → MAP

134

7.3 ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ Στόχος µας να µπορέσουµε να αποτυπώσουµε τις σκέψεις µας για την πόλη, την αίσθηση της πύκνωσης και τα ίχνη µνήµης. Ιn walking their stories_ οι προκάτοχοι αφήνουν τα ίχνη στους διαδόχους τους για να τα ακολουθήσουν. Τα βήµατα σµίγουν το ένα µε το άλλο, αυτό είναι αρκετό για να εδραιωθεί µια σχέση συνπαρουσίας. «Τα βήµατα είναι ένας αριθµός, [...]η συνεχής βοερή τους κίνηση συγκροτείται από αναρίθµητες ενικότητες. Τα βήµατα διαπλέκονται πλάθοντας χώρους. Υφαίνοντας τους τόπους. Οι διεργασίες του περπατήµατος στους δρόµους µπορούν να µεταφερθούν σε χάρτες της πόλης, ώστε να µεταγραφούν τα ίχνη τους ( εδώ πυκνά, εκεί πολύ απαλά) και οι τροχιές τους ( καθώς περνούν από εδώ κι όχι από εκεί).» Για τους κατοίκους οι βηµατισµοί ειναι ίχνη µνήµης. Για να µεταφερθεί κάτι σε χάρτη διαγράφει διαµέσου του την εµπειρία. Ίχνος + εµπειρία = χάρτης Η εµπειρία του περιπατητή αποτυπώνεται µε µια γραµµή. Όταν οι κινήσεις του εκάστοτε περιπατητή παύσουν, αυτή η περιπλάνηση παύει µε την σειρά της να υπάρχει ως «χώρος βιώµατος», αλλά µετατρέπεται σε µνήµη, σε µια σειρά εικόνων εν αναµονή προς χαρτογράφηση. Με αυτό τον τρόπο, το πέρασµα στη µνήµη, η διαδροµή µετατρέπεται σε χάρτη, tour to map. «Η αποτύπωση της διαδροµής στο χάρτη χάνει το τι υπήρξε η διαδροµή αυτή: το ενέργηµα ακριβώς του περνώ. Το ίχνος έχει υποκαταστήσει την πρακτική.» Το περπάτηµα, η περιπλάνηση ή το «σουλατσάρισµα στις βιτρίνες» µετατίθεται σε σηµεία που συνθέτουν µια ολοποιητική γραµµή. > Ο δρόµος ως µια σταθερά της πόλης αποτελεί έναν πυκνωτή µνήµης των κτηρίων που βρίσκονται παραπλέυρως του. Ο δρόµος της ιστορίας της αρχιτεκτονικής απέκτησε υπόσταση στην οδό Βασιλίσσης Σοφίας, στην Αθηνάς, στην Πανεπιστηµίου. ∆υναµικές γραµµές ζωής της Αθήνας, που σαν αρτηρίες διοχετεύουν το πλήθος στα ζωτικά της σηµεία. → Michel De Certeau, ΕΠΙΝΟΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ, Η ΠΟΛΥΤΟΠΗ ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΡΑΤΤΕΙΝ, ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΙΚΗ ΚΑΨΑΜΠΕΛΗ, ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ: ΣΜΙΛΗ, (2010), σ.253-4

[Μεταφορά της µεθόδου του Giambattista Νolli χάρτη της Αθήνας] [Scaal: η οδός της ιστορίας της Αρχιτεκτονικής] [Στ. Λέλουδας: σχέδιο Αθηνών] [τοπογραφικό σχέδιο αρχαιολογικού χώρου Κεραµεικού]

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ_ TOUR to → MAP

136

7.4 Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ_Οδός Αθηνάς_ο κήπος του λαού ως πυκνωτής συλλογικής µνήµης Η πρακτική του βαδίσµατος σε σχέση µε το χρόνο µπορεί να γίνει αντιληπτή από έναν περιπατητή της Αθήνας, που µε αφετηρία τη πλατεία Οµονοίας κάνει ένα µικρό ταξίδι µέσα στο χρόνο µέσω της οδού Αθηνάς και µε προορισµό το Μοναστηράκι.

Tα πρώτα βήµατα µετασχηµατισµού της Αθήνας σε πρωτεύουσα πόλη άρχισαν να γίνονται τον 19ο αιώνα. Συγκεκριµένα το 1833, η Αθήνα άρχισε να αποκτά το πρώτο της ρυµοτοµικό σχέδιο, δηµιουργοί του οποίου ήταν οι αρχιτέκτονες Κλεάνθης και Schaubert. Η χάραξη ακολουθεί τη γεωµετρία ενός ισοσκελούς τριγώνου. Το τρίγωνο αυτό έχει κορυφή την σηµερινή πλατεία Οµονοίας, βάση την οδό Ερµού και πλευρές τις οδούς Σταδίου και Πειραιώς. Η διχοτόµος της γωνίας της κορυφής αποτελεί την οδό Αθηνάς. Με άξονα την οδό Αθηνάς και κατεύθυνση από τον Βορρά προς το Νότο προκύπτει µια διαφοροποίηση της ανατολικής και δυτικής πόλης. «Ο χώρος γίνεται εργαλείο αναπαραγωγής αυτής της διάκρισης σε ανατολική και δυτική περιοχή.» (1) Στην παγίωση αυτής της διαφοροποίησης συνέβαλε και ο παραδοσιακός βιοτεχνικός χαρακτήρας που διατηρούσε η περιοχή του Ψυρρή. Ταυτόχρονα ο δρόµος αυτός συνέδεε την παλιά µε τη νέα πόλη, αν σκεφτεί κανείς ότι έχει κατεύθυνση από την Οµόνοια, ένα νευραλγικό σηµείο της πόλης και αστικό σύµβολο προς την Ακρόπολη, το ιστορικό κέντρο. Γεγονός που έδωσε και το όνοµα στο δρόµο, σαν νοητή συνέχεια του ναού της Παρθένου Αθηνάς στην Ακρόπολη. Εποµένως η Αθηνάς, ο εµπορικός αυτός άξονας από τη µία συµπύκνωνε την βιοτεχνική παραγωγή των γειτονικών περιοχών και από την άλλη τακτοποιούσε και παρήγαγε τη διάσταση ανάµεσα σε περιοχές χαµηλής εισοδηµατικής τάξης. Πύκνωνε µέσα της την έντονη εµπορική δραστηριότητα, που εκφραζόταν µε την απλωµένη πραµάτεια των καταστηµάτων. Ταυτόχρονα ήταν και είναι ο δρόµος σηµαντικών κτηρίων της Αθήνας, της Βαρβακείου αγοράς [µεγαλύτερη υπαίθρια αγορά], αλλά και του δηµαρχείου της Αθήνας, περιλαµβάνοντας ταυτόχρονα και παράπλευρες λειτουργίες, ξενοδοχεία, (2) Καρύδης, Ν. ∆ηµήτρης, (2008), ‘Τα επτά βιβλία της πολεοδοµίας’, Παπασωτηρίου, Αθήνα

137

Θέρµου Μαρία, (2001), ‘Νέο πρόσωπο για την οδό Αθηνάς’, Καθηµερινή, Αθήνα

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ_ TOUR to → MAP

εστιατόρια, τράπεζες. Λειτουργίες που στεγάζονταν σε κτήρια διαφορετικών τάσεων της αρχιτεκτονικής -αρ νουβό, αρ ντεκό, µπαουχάουζ- ίχνη που σηµέρα εκφράζουν το βάθος της ιστορικής µνήµης που είναι αποτυπωµένη σε αυτό το δρόµο, ακόµα και αν ο χαρακτήρας της χάθηκε. Η κεντρική αγορά καθόριζε πάντα το χαρακτήρα της οδού. Μετά την εισροή των προσφύγων κατά τη µικρασιατική καταστροφή, ο δρόµος απέκτησε πολύµορφο χαρακτήρα και κλήθηκε να σηκώσει το µεγαλύτερο βάρος των υπαίθριων µικροεµπόρων. Η διαφοροποίηση που δηµιουργείται σε ανατολική και δυτική περιοχή δεν είναι το µόνο αποτέλεσµα της χάραξης αυτής. Τα δύο άκρα του δρόµου είχαν πολύ διαφορετικό χαρακτήρα από την µία στο νότιο κοµµάτι έχουµε το Μοναστηράκι, το «λαικό» τµήµα, και από την άλλη την πλατεία Οµόνοιας, το «αστικό» τµήµα. Μέχρι σήµερα ο δρόµος εξακολουθεί να αποτελεί όριο και κόµβο, µε εσωτερικές αντιφάσεις, χωρίζοντας το Γεράνι, των µεταναστών, µε την οδό Κολοκοτρώνη και τη πλατεία Αγίας Ειρήνης της διασκέδασης, και την παρηκµασµένη Οµόνοια µε το τουριστικό Μοναστηράκι. Ο περιπατητής θα ανακαλύψει από την µία την αλλαγή της χρήσης κάποιων κτηρίων αλλά και τη διατήρηση κάποιων καταστηµάτων χοντρεµπορίου και λιανεµπορίου που πωλούν ο,τιδήποτε. Η οδός Αθηνάς ή αλλιώς «Οδός των θαυµάτων» ή «ο κήπος του λαού», παραµένει ως ένας από τους πιο πυκνούς δρόµους της Αθήνας, πυκνωτής νοηµάτων και υφών της πολυπολιτισµικής, πολύχρωµης, πολύοσµης Αθήνας. Μια διαδροµή 845 µέτρων κατά µήκος της οποίας οι προσόψεις των κτηρίων και τα γεµάτα από πλήθη πεζοδρόµια εκφράζουν τους κοινωνικούς διαχωρισµούς, τις εµπορικές λειτουργίες και το ιστορικό πλαίσιο πάνω στο οποίο οικοδοµήθηκε η πόλη. Μια οδός-πυκνωτής συλλογικής µνήµης.

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ_ TOUR to → MAP

138

>

Atenistas, (2014), ‘Οδός org/2014/04/23/athinas/

Αθηνάς,

ιστορία-πολιτισµός’,

http://atenistas.

139

Απόψε η µοναξιά µου παράφορα µιλά χορεύουν στη φωτιά µου κορµιά βυζαντινά. Να σεβαστείς το άβατο, να µη µε κυνηγάς, τ’ αγάλµατα το Σάββατο ποτέ µην τ’ ακουµπάς. Ξανάρχεται ο χειµώνας κι η νύχτα απ’ την αρχή, θα κλάψει ο Παρθενώνας η Οµόνοια θα βραχεί. Μεθώ µε δυο σταγόνες κι αρχίζω απ’ την αρχή. Οι πόρνες είναι µόνες κι οι άντρες µοναχοί. Τα λάθη και τα σφάλµατα ποτέ µην τα µετράς, τα πάθη σου είναι αγάλµατα Αιόλου κι Αθηνάς. Τις νύχτες που κοιµάµαι τ’ αγάλµατα ξυπνούν τα πάθη µου φοβάµαι, τα κρύβω µην τα δουν. Η νύχτα είναι σκοτάδι µπορεί και συγχωρεί και σ’ ακουµπάει σαν χάδι και σβήνει την πληγή την ώρα που τα ράσα σου σ’ αφήνουνε γυµνό και καίγεται η ανάσα σου κι αφήνει έναν λυγµό. Ξανάρχεται ο χειµώνας η πόλη θα χαθεί, θα γύρει ο Παρθενώνας και θ’ αποκοιµηθεί. Στιχογραφία Μπαλάντες της οδού Αθηνάς ‘Νυχτερινά Αγάλµατα’, στίχοι Άρης ∆αβαράκης, Μουσική: Μάνος Χατζιδάκις

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ_ TOUR to → MAP

>

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ_ TOUR to → MAP

144

> Αθήνα: Η πόλη και η πόλη του καρτ ποστάλ Ο Ίταλο Καλβίνο στο βιβλίο «Οι Αόρατες Πόλεις» (2004), µέσα από τις αφηγήσεις του Μάρκο Πόλο στον αυτοκράτορα των Ταρτάρων Κουµπλάι Χαν για τις πόλεις που γνώρισε ο πρώτος στις αποστολές του, περιγράφεται και η Μαυριλία. Μπορεί τα ονόµατα που δίνει στις πόλεις να είναι φανταστικά, όπως και κάποια στοιχεία των περιγραφών του, ωστόσο αυτή η πόλη θυµίζει την δική µας Αθήνα. Στη Μαυριλία, ο ταξιδιώτης καλείται να επισκεφτεί την πόλη και ταυτόχρονα να παρατηρήσει µερικές παλιές καρτ ποστάλ που τη δείχνουν όπως ήταν παλιά: η ίδια και απαράλλακτη πλατεία µε µια κότα στη θέση του σταθµού των λεωφορείων, το περίπτερο της µουσικής στη θέση της ανισόπεδης διάβασης, δύο δεσποινίδες µε λευκές οµπρέλες εκεί όπου είναι το εργοστάσιο των εκρηκτικών. Για να µην απογοητεύσει τους κατοίκους, ο ταξιδιώτης οφείλει να επαινέσει την πόλη των καρτποστάλ και να την προτιµήσει από τη σηµερινή, προσέχοντας όµως να κρατήσει την προτίµηση του αυτή στα όρια συγκεκριµένων κανόνων: να αναγνωρίσει, για παράδειγµα, ότι αν συγκριθούν το µεγαλείο και η ευµάρεια της σηµερινής Μαυριλίας, που έγινε πλέον µητρόπολη, µε την παλιά επαρχιώτικη Μαυριλία. Το αποτέλεσµα βεβαίως δεν αποζηµιώνει τη χαµένη χάρη, χάρη που όµως µπορεί να χαρεί κανείς σήµερα στις παλιές καρτποστάλ. Ενώ πριν µε την επαρχιώτικη Μαυριλία µπροστά στα µάτια του, τίποτα το γραφικό δεν θα υπήρχε κι ούτε γραφική θα φαινόταν σήµερα αν η Μαυριλία παρέµενε όπως ήταν, άλλωστε, µια µητρόπολη έχει κι αυτό το καλό, ότι µέσα από αυτό που έγινε µπορείς να θυµάσαι µε νοσταλγία αυτό που ήταν. Καλά θα κάνετε να µην τους πείτε, ότι µερικές φορές διαφορετικές πόλεις διαδέχονται η µία την άλλη στον ίδιο χώρο και µε το ίδιο όνοµα, ότι γεννιούνται και πεθαίνουν χωρίς να γνωρίσει η µία την άλλη, χωρίς να επικοινωνήσουν µεταξύ τους. Μερικές µάλιστα φορές ακόµα και τα ονόµατα των κατοίκων παραµένουν ίδια, ακόµα και η προφορά των λέξεων, ακόµα και οι γραµµές των προσώπων τους, αλλά οι θεοί που κατοικούν πίσω από τα ονόµατα και πάνω από τους τόπους έφυγαν

145

Όπως ακριβώς η Μαυριλία ξαφνιάζει τον Ίταλο Καλβίνο έτσι και η Αθήνα ξαφνιάζει εµάς µέσα από τις δικές της καρτ ποστάλ.

Calvino Italo (2004), ΄Οι Αόρατες Πόλεις΄, εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα, σ.51

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ_ TOUR to → MAP

χωρίς να πουν τίποτα, και στη θέση τους κούρνιασαν ξένοι θεοί. Είναι µάταιο να αναρωτηθεί κανείς αν αυτοί είναι καλύτεροι ή χειρότεροι από τους αρχαίους, αφού µεταξύ τους δεν υπάρχει καµία σχέση. Έτσι όπως οι παλιές καρτποστάλ δεν απεικονίζουν την Μαυριλία, όπως ήταν αλλά µια άλλη πόλη που όλως τυχαίως ονοµαζόταν Μαυριλία σαν αυτή.

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ_ TOUR to → MAP

146

7.5 ∆ΥΝΑΜΙΚΕΣ ΓΡΑΜΜΕΣ ΖΩΗΣ_η κυριαρχία στη διαδροµή > Το ηµερολογιακό διάγραµµα παρατάσσει στην οµοχρονία ενός µοναδικού χώρου την πλήρη σειρά των χρονικών αντιθέσεων οι οποίες αναπτύσσονται διαδοχικά από διαφορετικά δρώντα υποκείµενα σε διαφορετικές περιστάσεις. Έτσι δηµιουργεί εκ του µη όντος µια πλειάδα σχέσεων οµοχρονικών, διαδοχής ή συµµετρίας. Σε αντίθεση προς την πρακτική, «σειρά ουσιαστικά γραµµική», όπως ο λόγος, του οποίου «ο τρόπος κατασκευής µας υποχρεώνει να εκφράσουµε διαδοχικά, µε µια γραµµική σειρά σηµείων, σχέσεις που ο νους αντιλαµβάνεται ταυτοχρόνως και σε διαφορετικη διάταξη», τα επιστηµονικά σχήµατα ή διαγράµµτα µας , «συνοπτικοί πίνακες, δενδροδιαγράµµατα, ιστορικοί άτλαντες, διάφοροι τύποι πινάκων διπλής εγγραφής», επιτρέπουν όπως παρατηρεί ο Cournot , «να χρησιµοποιούµε λίγο - πολύ την επιφάνειά τους για να απεικονίσουµε συστηµατικές σχέσεις και δεσµούς που δύσκολα διακρίνονται στην ακολουθία του λόγου». Το συνοπτικό σχήµα µας επιτρέπει να συλλάβουµε ταυτόχρονα και µε µια µατιά, uno intuitu et total simul, σηµασίες που παράγονται βήµα προς βήµα. Εξάλλου το ηµιτονοειδές διάγραµµα µας επιτρέπει να απεικονίσουµε σχέσεις αντίθεσης ή ισοδυναµίας, αντιθέσεις ανάµεσα στο πάνω και το κάτω, το δεξί και το αριστερό και µας επιτρέπει να ελέγξουµε σχέσεις ανάµεσα σε διαδοχικά σηµεία αναφοράς, αναδεικνύοντας κάθε είδους σχέσεις που αποκλείονται από την πρακτική εξαιτίας του γεγονότος ότι ο παρατηρητής δεν παράγει συστηµατική σκέψη. Χρονικά και χωρικά ασυνεχές σύνολο αποσπασµατικών συγγενικών σχέσεων που οργανώνονται σύµφωνα µε την ανάγκη της στιγµής· όπως ο χάρτης, που υποκαθιστά τον ασυνεχή και χασµατώδη χώρο των πρακτικών διαδροµών µε τον οµοιογενή και συνεχή χώρο της γεωµετρίας, έτσι και το ηµερολόγιο υποκαθιστά τον πρακτικό χρόνο, που είναι φτιαγµένος από ασύµµετρες νησίδες διάρκειας µε τους δικούς της η κάθε µία ιδιαίτερους ρυθµούς, ένα χρόνο που πιέζει ή χαλαρώνει ανάλογα µε το τι κάνουµε-συντελούµενη πράξη µε ένα γραµµικό, οµοιογενή και συνεχή χρόνο. Κατανέµοντας τα σηµεία αναφοράς σε µια συνεχή γραµµή.

147 ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ_ TOUR to → MAP

Bourdieu Pierre, ‘Η αίσθηση της πρακτικής’, Μετάφραση, επιστηµονική θεώρηση Θεόδωρος Παραδέλλης, ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΕΙΑ, ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5, Η λογική της πρακτικής, σ.136-7

ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑΚΟ ∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ Το παρακάτω διάγραµµα αποτελεί µια ηµερολογιακή καταγραφή συλλογής χώρων και πλήθους στη διάρκεια των τεσσάρων διαδροµών. Το διάγραµµα παρατάσσει τη διαδοχικότητα των στοιχείων που συλλέγονται [ νοητή γραµµή χρόνου άξονας χχ’ ] σε µια σειρά αντιθέσεων στη χρήση και λειτουργία [ κλίµακες δηµόσιου → ιδιωτικού ψψ’ ]. Η κατάταξη των χώρων σε ζώνες γίνεται µε βάση δύο κριτηρίων, οργανωτικών αρχών παρατήρησης: 1. Το βαθµό προσβασιµότητας, η κατάταξη σε κλίµακες δηµοσιότητας/ ιδιωτικότητας γίνεται αξιολογώντας την προσβασιµότητα σε ένα χώρο από το επίπεδο του δρόµου, το ιδιοκτησιακό καθεστώς, την ευθύνη για συντήρηση και την απόσταση από το δρόµο 2. Την ελευθερία θέασης, κρυφοκοιτάγµατος στην ιδιωτικότητα ή οπτικές φυγές της πόλης 3. Την προσωρινότητα ή µονιµότητα µιας πρακτικής

iƺƽƿqƻƿ guides

ƹyƾƺć ƹyƾƺć ƹyƾƺć hƼǀƻƹƶćƹyƾƺ ƹyƾƺć ƹyƾƺć ƹyƾƺć

ƻiƻyǁƻƼƿ

Η ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΗ Στην κλίµακα της πολυκατοικίας το πεζοδρόµιο, η pilotis, η στοά ή το αίθριο είναι τα κατεξοχίν δηµόσια στοιχεία τα οποία περιβάλλουν το εσωτερικό. Στο εσωτερικό της πολυκατοικίας επικρατεί ένας κάθετος διαχωρισµός. Όσο κανείς ανεβαίνει επίπεδο τόσο αυξάνεται και ο βαθµός ιδιωτικότητας. Η είσοδος, το κλιµακοστάσιο το ασανσέρ αποτελούν χώρους συνύπαρξης και συνάρθροισης των κατοίκων. Ο βαθµός συνπαρουσίας µειώνεται αναλογικά µε τις πόρτες των διαµερισµάτων µε αποκορύφωµα το ρετιρέ που καταλαµβάνει ολόκληρο τον όροφο ή την επιδηµία των κλειδωµένων ταρατσών. Όταν η παρατήρηση αφορά την κλίµακα της πόλης δεν έχουµε µεταφορά αλλά αντιστροφή του βαθµού δηµοσιότητας/ιδιωτικότητας. Το ανέβασµα του σώµατος σηµαίνει συνολική εποπτεία και απόλυτη προσβασιµότητα στην πόλη. Άρα το µέγιστο βαθµό δηµοσιότητας σύµφωνα µε τα αρχικά κριτήρια που έχουµε θέσει. Η πτώση θέτει το σώµα σε µια πρακτική του περάσµατος από όλες τις βαθµίδες και κλιµακώσεις καταλήγοντας στον ιδιωτικότερο των χώρων, αυτό του εσωτερικού της κατοικίας, χώρο µη προσβάσιµο και χωρίς θέαση.

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ_ TOUR to → MAP

158

Η αφορµή για το σχολιασµό δόθηκε από εµάς στο δεύτερο σταθµό της διαδροµής µας.. αυτό που προέκυψε αυθόρµητα και µας απέδειξε ότι η διαδροµή πάντα κυριαρχεί. Μια σκέψη για την πόλη. Στη σκιά του λόφου του Στρέφη στην οδό Καλλιδροµίου η λαική αγορά το Σάββατο αποτελεί ένα προσωρινό τοπόσηµο, µε τις πορτοκαλί οµπρέλες παραταγµένες η µία δίπλα στην άλλη να καλύπτουν την επιφάνεια του δρόµου. Τοποθετώντας το υποκείµενο µας µέσα στο σώµα της υπαίθριας αγοράς και αφήνοντας το να τη διασχίσει είναι σε θέση να παρατηρήσει την πύκνωση που υφίσταται αυτήν την ηµέρα της εβδοµάδας αυτό το µονοπάτι [πρόσκαιρη κατάσταση], µε την προσωρινή κατάληψη του δηµόσιου χώρου από ιδιωτική δραστηριότητα. > Λαική Αγορά: είναι εβδοµαδιαία διοργάνωση πώλησης φρέσκων τροφίµων, µε κύριο σκοπό την προµήθευση του πληθυσµού κατευθείαν από τον παραγωγό ή τον επαγγελµατία στον καταναλωτή. Εκτός από γεωργικά τρόφιµα στην λαϊκή αγορά συναντούµε και άλλα προϊόντα, διατροφής και µη, π.χ. ψάρια, ρουχισµό και άλλα. Ως θεσµός καθιερώθηκε επί Ελευθερίου Βενιζέλου το έτος 1929. Η λαική αγορά στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες πόλεις εκτός από ανάγκη αποτελεί και κοµµάτι της παράδοσης. Στα όρια του ∆ήµου Αθηναίων λειτουργούν επισήµως 44 λαικές. Μεγαλύτερη υπαίθρια αγορά, είναι η Βαρβάκειος. Βικιπαίδεια/ Wikipedia, ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

«Η ζωή στους δρόµους είναι µια επιβίωση µιας πρωτύτερης κουλτούρας. ∆εν έχουµε ανακαλύψει ακόµα ένα ισοδύναµο προς τη µορφή του δρόµου σήµερα.» (1) Ο τυπικός δρόµος αλλάζει επαναπροσδιορίζοντας διαρκώς τη σχέση του ανθρώπου µε το περιβάλλον του [Re_identifying]. Το ενδιαφέρον της ζωής στο δρόµο σύµφωνα µε τους Α. & P. Smithsons είναι «η κινητικότητα (1) Smithson Alison Margaret, Smithson Peter (1967), ‘Urban structuring: studies of Alison & Peter Smithson’, London, Studio Vista; New York, Reinhold, σ.10

159

> Το παρακάτω διάγραµµα ανήκει στους αδερφούς André & António Jorge Cerejeira Fontes, Imago, Imago-Atelier de Engenharia e Arquitectura Lda_Portugal σε µια προσπάθεια ερµηνείας της ανάπτυξης των πόλεων από την αρχαιότητα µέχρι το σήµερα. Στην πρώτη περίπτωση α. η ζωή των κατοίκων αναπτύσσεται εκατέρωθεν του ποταµού, όλες οι δραστηριότητες λαµβάνουν µέρος εκεί β. Στη δεύτερη περίπτωση, ο πληθυσµός αυξάνεται και η ζωή αναπτύσσεται κάθετα του ποταµού. Οι δυναµικές γραµµές δείχνουν στο εσωτερικό του δρόµου καθώς όλες οι πρακτικές της κοινωνικής ζωής λαµβάνουν µέρος εκεί γ. Στην τρίτη και τελευταία περίπτωση το δίκτυο των δρόµων έχει αναπτυχθεί. Η κίνηση, η ηχορύπανση και οι έντονοι ρυθµοί εκτονώνονται στο δρόµο. Οι δυναµικές γραµµές ζωής αποµακρύνονται εκατέρωθεν του δρόµου.

Oι δρόµοι µαζί µε τις κύριες δυναµικές γραµµές της πόλης σχηµατίζουν την υλική υποδοµή της κοινότητας. Το κυριότερο χαρακτηριστκό είναι ότι έχουν την ίδια ενέργεια µε οποιοδήποτε τοπογραφικό χαρακτηριστικό όπως ένας λόφος, η Ακρόπολη ή ένα ποτάµι, ώστε να δηµιουργούν γεωγραφικούς και (2) Smithson Alison Margaret, Smithson Peter (1967), ‘Urban structuring: studies of Alison & Peter Smithson’, London, Studio Vista; New York, Reinhold, σ.39

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ_ TOUR to → MAP

[mobility] µε όλες τις σηµασίες, αυτοκίνητα, άνθρωποι και αντικείµενα σε κίνηση και αλλαγή» (2), το κλειδί για κοινωνικό και αστικό σχεδιασµό.

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ_ TOUR to → MAP

160

κατά συνέπεια κοινωνικούς διαχωρισµούς· λειτουργούν, λοιπόν, ως τεχνητό όριο. Μάλιστα ανάλογα µε την κλίµακα_µέγεθος του δρόµου προσδιορίζεται η ατµόσφαιρα και η ταυτότητα µιας περιοχής. Ο δρόµος εποµένως όταν δέχεται ανθρώπινη δράση, όπως µια λαική αγορά, αποτελεί όριο, έναν τόπο διαµάχης αλλά και κόµβο. Το «Παράδοξο του ορίου είναι ότι τα σηµεία διαφοροποίησης ανάµεσα σε δύο σώµατα είναι επίσης τα κοινά σηµεία». Η σύζευξη και η διάζευξη είναι αδιαχώριστες. Ο Kevin Lynch στο «Image of the City» (1960), αναφέρει πως όριο µπορεί να θεωρηθεί ένα εµπόδιο αρκετά διαπερατό βέβαια, που κλείνει µια περιοχή από µια άλλη, αλλά ταυτόχρονα λειτουργεί και ως ραφή κατά µήκος της οποίας συσχετίζονται οι δύο πλεύρες του δρόµου. «Από τα δύο σώµατα σε επαφή, ποιό κατέχει το σύνορο που τα διακρίνει; Ούτε το ένα ούτε το άλλο. ∆ηλαδή κανένας;» (3) Είναι το ενδιάµεσο, ο µεσολαβητής - ένας χώρος µεταξύ των δύο, µια γκρίζα ζώνη. Και όσον αφορά τη χωρική έκφραση του ορίου αυτή η περιοχή εµπεριέχει µια γκάµα διαβαθµίσεων από το ατοµικό εώς το συλλογικό. Ο προσδιορισµός του βαθµού δηµοσιότητας/ιδιωτικότητας µπορεί να γίνει αξιολογώντας την προσβασιµότητα σε ένα χώρο, το ιδιοκτησιακό καθεστώς, την ευθύνη, την απόστασή του από το δρόµο κ.α.. Ο Hertzberger (4) ορίζει ως ιδιωτικό: µια περιοχή, η προσβασιµότητα στην οποία καθορίζεται από µια µικρή οµάδα ή ένα άτοµο, µαζί µε την ευθύνη για συντήρηση. Από την άλλη κόµβος, είναι «το στρατηγικό σηµείο σε µια πόλη στο οποίο µπορεί να εισέλθει ένας περιπατητής, και το οποίο είναι η εντατική εστία προς και από την οποία ταξιδεύει». Στην προκειµένη περίπτωση λειτουργεί ως διασταύρωση, δηλάδη ως µια διάβαση πεζών, σύγκλιση άλλων δρόµων-µονοπατιών και ταυτόχρονα µια στιγµή µετάβασης από µια δοµή σε µια άλλη είτε αυτές είναι οι πολυκατοικίες στις πλευρές του δρόµου είτε οι δρόµοι που ορίζουν το τέλος και την αρχή της αγοράς. Ένας κόµβος µπορεί να συγκροτήσει πυρήνα. Λειτουργεί ως «συγκέντρωση, η οποία αποκτά τη σηµασία της από το γεγονός (3) Michel De Certeau, ΕΠΙΝΟΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ, Η ΠΟΛΥΤΟΠΗ ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΡΑΤΤΕΙΝ, ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΙΚΗ ΚΑΨΑΜΠΕΛΗ, ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ: ΣΜΙΛΗ, (2010), σ.303 (4) Hertzberger Herman (1991), ‘Lessons for students in Architecture’, 010 publishers, Rotterdam Lynch Kevin (1990), ‘The image of the city’, Massachusetts Institute of Technology, Cambridge, Massachusetts, and London, England

161

«Κατά την Hannah Arendt ο δηµόσιος χώρος συγκροτείται όπου οι άνθρωποι δρουν µαζί, συλλογικά. Σε αυτό το µοντέλο δηµόσιος χώρος είναι οποιοσδήποτε χώρος µπορεί να εµφανιστεί η ελευθερία. ∆εν είναι ένας χώρος µε κάποια τοπογραφική ή θεσµική έννοια. Για παράδειγµα ένα δηµαρχείο ή πλατεία, όπου οι άνθρωποι δεν δρουν συλλογικά, δεν είναι δηµόσιος χώρος. H Αrendt θεωρεί ότι ένας χώρος όπως η τραπεζαρία ενός σπιτιού, όπου οι άνθρωποι µαζεύονται και συζητούν µπορεί να είναι εκείνη τη στιγµή πολύ περισσότερο δηµόσιος χώρος από µια πλατεία. Ο οποιοσδήποτε τόπος µπορεί να µετατραπεί σε δηµόσιος µέσω της κοινής δράσης, του λόγου και της πεποίθησης.» (5) Από µια άλλη οπτική η δοµή της σύγχρονης Αθήνας προκύπτει ως αποτέλεσµα της συνύπαρξης και της σύγκρουσης δύο συστηµάτων, όπως αναφέρει ο Τάκης Κουµπής στο βιβλίο «Εκλάµψεις της πόλης» (2007), της «Κλεισθένιας εδαφικής καταγωγής» και του «Ιπποδάµειου καννάβου». (6) Ο Κλεισθένης αναφέρεται στην πόλη ως µια εδαφική εξάπλωση στο χώρο. Η αρχή στην οποία στηρίζεται είναι η χάραξη, δηλαδή τα ίχνη του καννάβου στο έδαφος. Αντίθετα ο Ιππόδαµος επιχειρεί να δηµιουργήσει την πόλη ως µια «αντανάκλαση του πολιτικού χώρου», µε αυστηρό ορθογώνιο κάνναβο, που εκφράζει τον αυστηρό ορθό πολιτικό λόγο. Έτσι η Αθήνα αποτελεί µια πόλη που αναπτύσσεται µέσα από τις αντιφάσεις της, µέσα από την κλεισθένια εξύψωση της ατοµικότητας και την ιπποδάµεια προσήλωση στον κάνναβο και κατ’ επέκταση στην εγκαθίδρυση της συλλογικότητας. Κανένα πολεοδοµικό σχέδιο δεν θεµελιώθηκε εξ ολοκλήρου πάνω στη νέα πόλη ούτε των Κλεάνθη και Schaubert (1832), ούτε το τροποποιηµένο του Klenze (1834), αφήνοντας τη βάση για τα επόµενα, όπως αυτό της Επιτροπής Καλλιγά (1924) και τελικά (5) Φωτεινή Αδρίµη Βασίλης Καλησπεράκης (2012), ‘ΕΝΑΣ Ο∆ΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΛΗΘΟΣ’, διάλεξη Π.Θ., σ. 62-63 (6) Κουµπής Τάκης, Richard Scoffier (2007), ‘Εκλάµψεις της πόλης’, Futura, Αθήνα

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ_ TOUR to → MAP

ότι είναι η συµπύκνωση κάποιας χρήσης ή σωµατικού χαρακτήρα». Ο βαθµός προσβασιµότητας ενός χώρου σε σχέση µε την γραµµή του δρόµου αποτέλεσε µεθοδολογικό εργαλείο αξιολόγησης της σχέσης των χώρων αυτών µε τον δρόµο.

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ_ TOUR to → MAP

162

µια Αθήνα που αποτέλει ένα συµπίληµα προτάσεων, στο οποίο αντανακλάται ο ρόλος του πολίτη, ως κύριος δηµιουργός της. Η νέα πόλη της Αθήνας είναι, πρωτίστως, αποτέλεσµα της δράσης των κατοίκων της. «Μέσα από τις συνθήκες ατοµικής υλοποίησης, επεκτείνουν ανεξέλεγκτα την πόλη προς όλες τις κατευθύνσεις, χωροθετόντας χρήσεις και λειτουργίες που στη συνέχεια η επίσηµη πολιτεία τις συµπληρώνει και τις βελτιώνει». Ενδιαφέρον παράδειγµα ήταν όταν η πολιτεία ζήτησε από τον ∆οξιάδη ενά στρατηγικό σχέδιο ανάπτυξης και ενω τα δίκτυα, οι οικισµοί και οι προβλέψεις σύµφωνα µε τις οποίες θα γίνουν οι ρυθµίσεις µελλοντικά γίνονται αποδεκτές, το ζήτηµα των χρήσεων και οι χάρτες που τις ορίζουν απορρίπτονται εκείνη την εποχή µε αδύνατα πολεοδοµικά επιχειρήµατα και ισχυρή πολιτική εµπλοκή. Πιο συγκεκριµένα, η πολιτεία πέρα από τις αντιφάσεις της προωθεί εµµέσως την αυθαίρετη δόµηση και παραγωγή αστικού χώρου από τον πολίτη, προς χάριν της ανάπτυξης. Έτσι λοιπόν το νέο αστικό τοπίο της Αθήνας αλλάζει στο πέρασµα του χρόνου, παρεκκλίνει, αντιπαρατίθεται στην παλιά πόλη και εξαπλώνεται σε ένα «ακαθόριστο αστικό συνονθύλευµα», σε ένα «κτηριακό νέφος». Τίθεται λοιπόν το ερώτηµα τι θα γινόταν στην αυθαίρετη δόµηση και την ανεξέλεγκτη παραγωγή αστικών εδαφών της πόλης, αν αυτή η προσωρινή ιδιωτική δραστηριότητα επί του δρόµου, όπως παρουσιάζεται στη λαική αγορά της Kαλλιδροµίου, µετατρεπόταν σε ένα µόνιµο σκηνικό που θα εξαπλωνόταν σε όλους τους δρόµους της πόλης καλύπτοντας τους; Θα µπορούσε η Αθήνα να αντέξει στους δρόµους της του κατοίκους που στεγάζει το κτηριακό απόθεµα;

163

Serres Μichel (1980), ‘Το παράσιτο’, Σµίλη, Αθήνα (2009)

> Η πρόταση του Αριστείδη Αντονά για την ενοποίηση των δωµάτων µε ένα σύστηµα ανακυκλωµένων σχαρών θα µπορούσε να προσφέρει µια θεώρηση αυτής της Αθήνας. Ο περιπατητής θα κινούταν σε µια ενιαία στάθµη πάνω στις πολυκατοικίες, πάνω από την στάθµη των αρχαίων, αλλά ταυτόχρονα και πάνω από το νέο αστικό συνονθύλευµα υπερπύκνωσης. Ο βίος θα ξαναγινόταν υπαίθριος ή θα επαναπροσδιορίζαµε τα όριο των κτηρίων καθ’ ύψος; Ίσως αυτή η συνεχής αιώρηση πάνω από το κτηριακό νέφος να οδηγούσε στην αναζήτηση ενός λιγότερο κτισµένου µέλλοντος, ίσως και όχι... Αντονάς Αριστείδης (2008), Πρώτο Βραβείο, Πανελλήνιος Αρχιτεκτονικός ∆ιαγωνισµός Ιδεών ‘Μελέτες Ιδεών Φύτευσης ∆ωµάτων-Στεγών Κατοικιών και Πιλοτικές Εφαρµογές’, Περίληψη Πρότασης

ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ_ TOUR to → MAP

> Η λογικής της επιδηµίας: ο ιός έχει πολλαπλασιαστεί, έχει διεισδύσει παντού. Η δράση ενός παρασίτου είναι ότι εισέρχεται στη σχέση. Παρεµβαίνει ενστικτωδώς στις µεσιτεύσεις και τις καταλαµβάνει όλες. ∆ηµιουργεί ίντριγκες. Αυτός ο τρίτος πρέπει να πούµε είναι εσωκλειόµενος. Είναι εσωκλειόµενος από τον κύριο και το σπίτι του κύριου, είναι κατανεµητέα εσωκλειόµενος σε κάθε σχέση. Υφαρπάσσει όλες τις ροές. Είναι εσωκλειόµενος τρίτος.

Το πορτοκαλί ποτάµι της αγοράς µας καλούσε να το εξερευνήσουµε από τη πρώτη στιγµή που το εντοπίσαµε κατεβαίνοντας από το λόφο του Λυκαβηττού. Η λαική της Καλλιδροµίου ως συσσωρευτής φορτίου, από τη µία του πλήθους που χρησιµοποιεί το δρόµο και από την άλλη του πλήθους που τη διαπερνά και στη µέση εµείς οι θεατές, το τρίτο µάτι που προσπαθεί να εξιχνιάσει τις σχέσεις που δηµιουργούνται. Και το αποτελέσµα της παρατήρησης, η ευκολία µε την οποία το ιδιωτικό εξαπλώνεται στο δηµόσιο, είτε νόµιµα είτε αυθαίρετα στον ιστό της πόλης. Η κάθε τοπική εξάπλωση λειτουργεί όπως µια παρασιτική σχέση, ένα τοπικό συµβάν που κυριεύει τον τόπο προκαλεί ακαριαία το πλήθος. Έτσι σχηµατίζεται η πόλη όπως ένα σύστηµα, µέσω των κόκκων, των σηµείων, των ενοτήτων, των στοιχείων που την αποτελούν. Εν αρχή ην το παράσιτο.

LJ

Ǎ

dž ć dž ć LJ

ć

LjNJ

Ǎ

Lj

Lj Ǎ ćƶ Dž

LJ

LJ ć LJ

LJ NJDž LJć LJ

TOURćTOćMAP

Dž

8. ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΥ_ ΣΥΝΘΕΤΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ

171

Ο flâneur φέρει συγκρίσεις µε άλλον πεζό χαρακτήρα τον οποίο εισάγει στο κεφάλαιο 13, ο Hayden Lorimer και η Katrín Lund. Ο χαρακτήρας αυτός είναι ο «Munrobagger», (συλλέκτης βουνών). Αλλά τα πράγµατα που συλλέγει ο Munro-Bagger δεν είναι µικρά ή εφήµερα. Πρόκειται για βουνά. Κάθε βουνό που αναρριχάται είναι ένα ακόµη Munro στην τσάντα, και η φιλοδοξία του πραγµατικού ενθουσιασµού είναι να συλλεχθούν όλα. Όπως και ο flâneur, έτσι και ο Munroist συλλέγει πράγµατα µε τα πόδια του παρά µε τα χέρια του, δηλαδή έχει να κάνει µε την µετάβαση. Τα βουνά µπορούν να συλλεχθούν µε οποιαδήποτε σειρά, σύµφωνα µε όλα τα είδη των καιρικών συνθηκών, αποδίδοντας ένα µονοπάτι που εάν χαρτογραφούταν θα ήταν τυχαίο και λαβυρινθώδες. Σε κάθε ένα δρόµο-σταθµό κατά µήκος µιας διαδροµής οι περιπατητές µπορούν να κάνουν παύση, να ξεκουραστούν, να χαλαρώσουν, να περιπλανηθούν, να µιλήσουν µε τους συντρόφους τους, και να κάνουν απολογισµό των επιτευγµάτων τους µέχρι τώρα. Η «συλλογή» τους δεν είναι άλλη από το ίδιο το τοπίο. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ -συλλογή ενός σταθερού στοιχείου [συλλογή του τοπίου] -στόχος να συλλεχθούν όλα -συλλογή µε τυχαία σειρά -πρακτική της µετάβασης -περιπλάνηση -συν_ύπαρξη και συν_βίωση -επί τόπου καταγραφή *Munros: είναι µια λίστα από βουνά στη Σκωτία µε ύψος πάνω από 914,4µ. Την οποία δηµιούργησε ο Σερ Hugh Thomas Munro, τέταρτος βαρονέτος του Lindertis (1856-1919), ένας Σκωτσέζος ορειβάτης Ingold, T. & Vergunst, J. (eds.) (2008), ‘Ways of Walking: Ethnography and Practice on Foot’, Ashgate, Aldershot

ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΥ_ΣΥΝΘΕΤΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ

8.1 ΣΥΛΛΕΓΟΝΤΑΣ ΒΟΥΝΑ

ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΥ_ΣΥΝΘΕΤΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ

174

8.2 ΧΩΡΟ_ΣΥΛΛΕΚΤΕΣ Ο «χώρος» είναι το σύνολο των τόπων [=στιγµιαία διαµόρφωση θέσεων π.χ. οι συντεταγµένες πάνω σε ένα χάρτη] στην πρακτική τους χρήση. Ενεργοποιείται κατά κάποιο τρόπο από το σώµα και το σύνολο των κινήσεων που εκτυλίσσονται στα όριά του. Έτσι ο δρόµος που ορίζεται γεωµετρικά από την πολεοδοµία µεταβάλλεται σε χώρο από την περιπατητική µας πρακτική και κινησιολογία. ∆ιαβάζουµε την πόλη µε όπλο το σώµα, µέσα και διαµέσου των κινήσεων και µετατοπίσεων που την ορίζουν και την ζωογονούν. Γινόµαστε ΧΩΡΟ_ΣΥΛΛΕΚΤΕΣ. Προκειµένου να γίνει διαχειρίσηµη η συλλογή του ντοκουµέντου διασπάται σε κατανοητά, συναρµολογούµενα στοιχεία. Η συλλογή των στοιχείων δεν αποτελεί µια ολοποιητική πολιτική του χώρου. Ο περιπατητής βρίσκεται σε συνεχή παρατήρηση του αστικού φαινοµένου. Η παρατήρηση είναι συνειδητά ή συνειρµικά ένα από τα στάδια της σύνθεσης εποµένως άξια καταγραφής και επανερµηνείας. Όµοια µε τους Munroists, κάθε αποσπασµατικός χώρος, ένας πολεοδοµικός κανονισµός, κάποιο εµπόδιο, ένα αρχιτεκτόνηµα, ένα ερείπιο, µια χρήση γης, κέντρα, συµπυκνώσεις και αποπυκνώσεις, συµπεριφορές, πλήθη, ξεχασµένες προσδοκίες και σκέψεις ανέκφραστες είναι ένα ακόµη «munro» στην τσάντα. Η διαρκής ανακάλυψη έγκειται στη στιγµή, στη διαρκή κύλιση του χρόνου· ακούραστος παραγωγός στιγµιοτύπων. Η διαρκής περιπλάνηση, εποµένως, έχει σαν αποτέλεσµα την εναλλαγή του τόπου στο πέρασµα της ώρας, δηλαδή την απόλυτη αλλαγή των τοπίων τα οποία αποτυπώνονται εµµονικά και ενστικτωδώς, χαρτογραφούνται, γίνονται διαγράµµατα ή λίστες. Η χαρτογράφιση έχει ως στόχο να κάνει το άγνωστο γνωστό µε την οργάνωση των δεδοµένων που συλλέγονται από πολλαπλές τοποθεσίες σε µια ολοκληρωµένη έρευνα. Ο µόνος τρόπος κατανόησης του αστικού φαινοµένου είναι µέσω της συλλογής και παρατήρησης της αστικής συνύπαρξης για µια δεδοµένη στιγµή. Είµαστε καταδικασµένοι να παρατηρούµε το παρόν και να το χαρτογραφούµε όταν έχει ήδη γίνει παρελθόν. Συµπεράσµατα µιας µυθοπλασίας, γοητεία µιας εικόνας της πλάνης και της παραπλάνησης.

Michel De Certeau, ΕΠΙΝΟΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ, Η ΠΟΛΥΤΟΠΗ ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΡΑΤΤΕΙΝ, “Πρακτικές του χώρου-«Χώροι» και «τόποι»”, ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΙΚΗ ΚΑΨΑΜΠΕΛΗ, ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ: ΣΜΙΛΗ, (2010)

175 ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΥ_ΣΥΝΘΕΤΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ

LJ ć ć ǎć dž Dž ć ć Džć NJ Lj NJ ? LJ NJ Dž

Dž Dž LJć ǎ ć ćNJ Ǎ

lĭrijĨďĨnıijĴnzrĪzİď~zIJzİ ƶkkƶhƺ ǀƺqƺq

ƶƾƿiƿq

iƻƶjƸqƻƽƿq iǂƾƶƽƻƼƺ yǀƿq hǀƶƽƽƺ

ƻ ƾƿq

Ƽƶkƿǂiƻƶ

Ƽƶǁywkƻ

ƽƾƺƽƺ

ƿmǁƻƼƺć mƶƾƿmǁƻƼƿ mǀƿqƿxƺ wǂhƺ wǂhƺ

qǁƿƶ

ǁƿmƿqƺƽƿ ǁƿǂǀƻqǁƻƼƿ ǁǂmƿkƿhƻƶ

ǂmƿć ƼƶǁƶqƼƸǂƺ

ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΥ_ΣΥΝΘΕΤΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ

178

> ΜΝΗΜΟΤΕΧΝΙΚΗ_ΝΟΗΤΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ Ο Κικέρων στη διατριβή του Περί Ρήτορος περιγράφει για τους φίλους του τις θεωρίες και πρακτικές της Ελληνικής ρητορικής. Σύµφωνα µε τον Κικέρων µε σύνεση ο Σιµωνίδης ο Κείος διέκρινε ότι οι πιο ολοκληρωµένες εικόνες διαµορφώνονται στο µυαλό µας µεταφερόµενες και αποτυπωµένες µέσω των αισθήσεων και της οπτικής και όπως όλα τα πράγµατα που εµπίπτουν στην οπτική αναζητούν κατοικία, καθώς ένα υλικό αντικείµενο χωρίς τοπικότητα είναι ακατανόητο. Έτσι, ο πρώτος διαµορφώνει ένα πρακτικό ΒΟΗΘΗΜΑ ΜΝΗΜΗΣ: LOCALITIES: επιλογή ΤΟΠΩΝ-ΘΕΣΕΩΝ όπου θα τοποθετηθούν οι εικόνες FORMULATION: ∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΑ των εικόνων των αντικειµένων/ γεγονότων που επιθυµώ να θυµηθώ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ-ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ STORE: τοποθέτηση των εικόνων στους τόπους/θέσεις ώστε η σειρά των τόπων να ανασύρει στη µνήµη τη σειρά των εικόνων/γεγονότων - ΜΕΘΟ∆ΟΣ ΤΑΚΤΟΠΟΙΗΣΗΣ Cicero, ‘De Oratore’, Book II, Memory

> NON_PLACES: η εθνογραφία του αλλόκοτου ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ -στους χώρους αυτούς κυριαρχεί η ευκαιρία [µήτις] -συλλογή του φευγαλέου -επανάληψη και οµοιότητα -τόποι δίχως ταυτότητα, µνήµη ή ιστορία -passages=περάσµατα -πρακτική του διασχίζω -τοπία σε κίνηση -συν_ύπαρξη Auge Marc, ‘Non Places: Introduction to an Anthropology of Super-Modernity’, Translated by John Howe, Verso, London.New York (1995)

[Μεταφορά της µεθόδου του Giambattista Νolli σε χάρτη της Αθήνας] [Αλ.Παπαγεωργίου-Βενετάς: τρεις προτάσεις [Α.Σ. Αναστασιάδου: ανατολές και δύσεις ηλίου

χωροθέτησης των ανακτόρων] του έτους σε χάρτη της Αθήνας]

Το βίωµα της πύκνωσης της Αθήνας πραγµατοποιήθηκε ως µια µετάβαση από τη δισδιάστατη απεικόνιση του χάρτη στη τρισδιάστατη αντίληψη της πόλης, µε τους κτηριακούς όγκους και µε την αέναη κίνηση από το κτιστό στο άκτιστο από το πιο δηµόσιο στο πιο ιδιωτικό. Το βίωµα, ως ηµερολόγιο υπογραµµίζει ότι ο χρόνος, αποτελεί µια τέταρτη διάσταση που εµπεριέχει το όνειρο, τις φιλοδοξίες µας, καθώς και τη µνήµη,,την οποία προσπαθήσαµε να αποτυπώσουµε εµπλουτίζοντας τον αρχικό χάρτη.

Η Βασιλίσσης Σοφίας δρόµος πυκνωτής µνήµης ιστορικών και σύγχρονων µνηµείων σε αντιδιαστολή µε το υπόγειο µητροπολιτικό σιδηρόδροµο [ non place ], πέρασµα [ passage] δίχως ταυτότητα, µνήµη ή ιστορία.

ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΥ_ΣΥΝΘΕΤΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ

182

8.3 IN SITU [: λατινική φράση η οποία σηµαίνει επί τόπου] ΜΝΗΜΗ ∆ηµιουργούµε τον όρο in situ µνήµη προκειµένου να περιγράψει το έργο µιας περιπλάνησης στο κέντρο της Αθήνας, θρυµµατισµένη σε αναρίθµητες, απειροελάχιστες εκτοπίσεις (πορείες, µετατοπίσεις, περάσµατα και στάσεις) τις οποίες πολλαπλασιάζει και συγκεντρώνει η πόλη και που τη µετατρέπουν σε µια απέραντη κοινωνική εµπειρία. Η επι τόπου εναποθέτηση µνήµης στους τόπους του χώρου που διασχίζεται έγκειται στη δηµιουργία νοήµατος και την υπερβολική κατανάλωση εικόνων και εµπειριών ώστε να δηµιουργηθούν προσωπικές εµπειρίες και στιγµές για τον περιπατητή σε σχέση µε το υπόλοιπο πλήθος, ένα δοµικό στοιχείο ή ένα κοµµάτι πόλης. Ορίζουµε ως ου_τόπους µέρη µη ιστορικά τα οποία θεωρούµε ότι θα φέρουν στην επιφάνεια του πολεοδοµικού σχεδίου έννοιες και αλήθειες εν αναµονή να ανακαλυφθούν. Στη φάση του εντοπισµού τα γεγονότα δεν έχουν ακόµα οµαδοποιηθεί οργανικά µαζί. Αυτές τις µάζες γεγονότων τις ονοµάζουµε “miscellaneous” (1) (που σηµαίνει ανάµεικτος, ποικίλος). ∆ιαφέρουν από τα non-places του Marc Auge όπου η δραστηριότητα δεν δηµιουργεί σχέσεις, δεν παράγει µνήµη ή χώρους του συν_ζην. Οι τόποι τους οποίους συλλέγουµε χαρακτηρίζονται τόσο από διαρκή επανάληψη και οµοιότητα [πολλά µέρη µετάβασης και δηµόσια περάσµατα = passages τα οποία ενδείονται µε κίνηση και παράλληλη µετακίνηση του τοπίου] όσο και από σταθερότητα. “Μiscellaneous phenomena” στο αστικό τοπίο αναζητούν κατηγοριοποίηση όντας στην πυκνότερη σύνθεσή τους. Προκειµένου να γίνει διαχειρήσιµη η έννοια αυτή του συνονθυλεύµατος το ντοκουµέντο διασπάται. Ο περιπατητής βρίσκεται σε συνεχή παρατήρηση του αστικού φαινοµένου. Η διαρκής ανακάλυψη έγκειται στην εκµετάλλευση της στιγµή και της ευκαιρίας [µήτις], στη διαρκή κύλιση του χρόνου· ακούραστος παραγωγός στιγµιοτύπων, πυκνωτής του χώρου. Η παρατήρηση γίνεται για (1) Mauss Marcel (1934), ‘Les Techniques du corps’, Journal de Psychologie 32 (3-4). Reprinted in Mauss, Sociologie et anthropologie, 1936, Paris: PUF.

183

>ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ Ακόµα και αν θεωρήσουµε ότι ο χάρτης µιας πόλης είναι δεδοµένος ως προς το σύνολο του και ως προς τα στοιχεία που το αποτελούν, δηλαδή το κέντρο, το υπόµνηµα, τις πυκνώσεις του• δεν προλαβαίνουµε στη διάρκεια της ζωής µας να αναγνώσουµε πάνω από έναν, αυτόν που δηµιουργούµε µέσω της βιωµατικής εµπειρίας µας. Αυτός ο χάρτης είναι µοναδικός για τον καθένα και ορίζεται µε κέντρο την κατοικία του, απλώνεται και πυκνώνει στις καθηµερινές διαδροµές που ακολουθεί, αλλά περιλαµβάνει και σκοτεινά-κενά σηµεία, σηµεία απαγορευµένων περιοχών ή θολές διαδροµές ενός ενδεχόµενου χασιµάτος. Μπορεί να περιλαµβάνει τόπους µνήµης, καθώς και τόπους-στόχους που θέλεις να επισκεφτείς. Εποµένως η εικόνα µιας πόλης είναι αποτέλεσµα διαλεκτικών αναζητήσεων µεταξύ των µονάδων καθώς και των µονάδων µε την πόλη. Ένα συνονθύλευµα πολλών αποσπασµάτων και ερµηνειών του ίδιου τόπου. Ένας χάρτης λοιπόν δηµιουργείται µε τον ίδιο τρόπο που ένας καλλιτέχνης δηµιουργεί ένα τοπίο. Σύµφωνα µε τον Simmel, ο καλλιτέχνης οριοθετεί, συλλαµβάνει ένα τµήµα του συνολικού τοπίου και το αναδιαµορφώνει ως ενότητα. Η νέα αυτή ολότητα µε τη σειρά της αποκτά ένα νέο νόηµα, έχοντας χάσει την αρχική της σχέση µε το συνολικό τοπίο και δηµιουργεί ένα νέο κέντρο µέσα σε αυτό. Συνεπώς, ένας προσωπικός χάρτης πόλης λειτουργεί αντίστροφα από το ηµερολογιακό διάγραµµα [κεφ.7]. Το τελευταίο εµπεριέχει τη διάσταση του χρόνου και ως τέτοια αναπαριστάται µε µια αυστήρη ολοποιητική γραµµή. Ο χάρτης σε αντίθεση χαρακτηρίζεται από ευελιξία καθώς αποτελεί µια νοηµατική ανασυγκρότηση των

(2) Michel De Certeau, ΕΠΙΝΟΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ, Η ΠΟΛΥΤΟΠΗ ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΠΡΑΤΤΕΙΝ, ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΙΚΗ ΚΑΨΑΜΠΕΛΗ, ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ: ΣΜΙΛΗ, (2010), σ.273

ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΥ_ΣΥΝΘΕΤΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ

εµάς, συνειδητά ή συνειρµικά, ένα ένα από τα στάδια της σύνθεσης. Είναι το σηµείο της µετατροπής του ου-τόπου σε τόπους µε εγγεγραµµένη µνήµη, «που στοιχειώνουν τον αστικό χώρο σαν επιπλέον κάτοικοι ή παραπανίσιοι» (2), µέσω µιας ηµερολογιακής χαρτογράφησης του βιώµατος µας στην πόλη της Αθήνας.

ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΥ_ΣΥΝΘΕΤΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ

184

στοιχείων, τόπων και τοπίων, µιας άλλοτε γραµµική πορείας κατά τρόπο υποκειµενικό. Το µέσο αναπαράστασης ανατρέπει κάθε φορά το τρόπο θέασης µιας καταστάσης δηµιουργώντας πολλαπλότητες υφών και νοηµάτων.

8.4 MODUS OPERANDI, «ο τρόπος του λειτουργείν» -περιπλάνηση σε προσχεδιασµένες διαδροµές, αφήνοντας στο σώµα την επιλογή να χαθεί και συµπαρασυρθεί -πρακτική της µετάβασης και του διασχίζω -µετατροπή του ου-τόπου σε τόπους µε εγγεγραµµένη µνήµη [in situ µνήµη] -συλλογή του σταθερού [δοµικό στοιχείο, τοπίο] και του φευγαλέου [passages=περάσµατα, τοπία σε κίνηση, πλήθους, της στιγµής_µήτις] -επί τόπου καταγραφή -ηµερολογιακή χαρτογράφηση [η αποσπασµατικότητα του χώρου που διασχίζεται εκφράζεται µέσω µια ολοποιητικής γραµµής που δηλώνει την τέταρτη διάσταση, αυτή του χρόνου] -συν_ύπαρξη και συν_βίωση *Η ΣΥΛΛΟΓΗ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ αφορά σε εκείνες τις ιδιότητες που εντοπίζουµε και προσθέτουµε στους χώρους τους οποίους συλλέγουµε. Η λίστα είναι ένα συνονθύλευµα 1.των χαρακτηριστικών από τα παραπάνω παραδείγµατα και 2.αυτών που προσθέτουµε (ή συνδυασµός των δύο) µέσα από την ανάλυση της in situ µνήµης [ υπογραµµισµένα ].

8.5 ΜΙΑ ΑΙΣΘΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΥΚΝΩΣΗ_ ΕΠΙΛΟΓΟΣ

ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΥ_ΣΥΝΘΕΤΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ

186

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ της αθηναικής πόλης κρύβει µέσα της το άγχος και την αµηχανία της πρακτικης αυτής. Η θραυσµατοποίηση της πόλης σε αναγνώσιµα κοµµάτια και η δηµιουργία µεθόδων και στρατηγικών επινοήθηκαν προς τιθάσευση αυτών των συναισθηµάτων. Στο σηµείο που το βλέµµα αρχίζει να χάνει τη συνολική εποπτεία του χώρου, ο φόβος της περιπλάνησης έξω από τα πεπατηµένα αρχίζει να κυριαρχεί. Είναι το σηµείο που η περιπλάνηση γίνεται µια στρατηγική µε χάρτη, µέσα σε µια εµµονική τήρηση των κανόνων. Η ίδια η πόλη όµως καλεί τον παρατηρητή να την αναγνώσει, µε την περιέργεια και τη γοητεία της ανακάλυψης να συµπαρασύρουν το σώµα στη τυχαιότητα της στιγµής. Η πόλη ως συλλέκτης νοηµάτων και υφών επιτρέπει στον αναγνώστη της µια κατ’ αίσθησιν συλλογή γνώσης. Αισθανόµαστε την πύκνωση που εµπεριέχεται στις µεµονωµένες και συνεχώς µεταβαλλόµενες ατµόσφαιρες από περιοχή σε περιοχή, από δρόµο σε δρόµο. Η ΠΥΚΝΩΣΗ αναδύεται ως έννοια_συνθήκη µέσα από τα θραύσµατα της πόλης θέτοντας την ικανή να περιγράψει την αίσθηση που προκαλεί η πόλη σε έναν παρατηρητή της. Η πύκνωση εµπεριέχεται στο δοµηµένο και στο αδόµητο, είναι η έννοια που περιγράφει την Αθήνα αλλά και η Αθήνα µε τη σειρά της είναι ένα ευρύχωρο εργαστήρι για την µελέτη της πύκνωσης. Η πύκνωση είναι παντού και πουθενά. Συνοδοιπόρος µας στη διαδροµή αυτή. ΕΜΕΙΣ ως παρατηρητές µετατραπήκαµε σε πυκνωτές της γνώσης. Τα σώµατα µας φέρουν πλέον τα φορτία της πόλης, καθώς και τη γνώση των εµπειριών άλλων περιπατητών για τις πόλεις τους. Κατά τη φόρτιση των σωµάτων από διαδροµή σε διαδροµή δηµιουργούνται σχέσεις µεταξύ των φορτίων, συγκρίσεις, αντιθέσεις και αντιστροφές ικανές να περιγράψουν την αίσθηση που αφήνει πόλη σε αυτά. Η συνολική εικόνα της πόλης είναι αποτέλεσµα της συµβολής των αισθήσεων των παρατηρητών σε αυτή. Ο παρατηρητής παρεµβάλλεται και παραµορφώνει τη συνολική..

187

ΤΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ του σύγχρονου αρχιτέκτονα προκειµένου να παράγει, να αναπαράγει και να αναδιπλώσει χώρους µε σκοπό να προκαλέσει τις αισθήσεις, θα έιναι να ανασύρει τα δικά του βιωµατικά αποθέµατα και να τα κινητοποιήσει µέσω του ονείρου και της µνήµης. Η αίσθηση στο επίκεντρο της ανάγνωσης της πόλης και της δηµιουργίας αρχιτεκτονικής και η πύκνωση το µέσο ανάγνωσης και ο τρόπος απόδωσης. Ένα ταξίδι από το ειδικό στο γενικό και από το γενικό στο ειδικό. Η υπέρβαση έγινε όταν ως άλλοι Tåîchô, munrobaggers, Baudelaire, Poe επιτρέψαµε στους εαυτούς µας να αντικρίσουµε πλέον την πόλη µε διαφορετικούς τρόπους και να αποκοµίσουµε από αυτή όσα περισσοτερα µπορούµε µε την υπόσχεση ενός συνθετικού αποτελέσµατος. Η ίδια η πόλη δίνει τα εργαλεία για περαιτέρω αναστοχασµό της αίσθησης της σχέσης του οικοδοµείν και του πλήθους που το κατοικεί, αρκεί να είσαι έτοιµος να αισθανθείς αυτό που αναδύεται από την πόλη.

ΣΤΑΘΕΡΕΣ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΥ_ΣΥΝΘΕΤΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ

ΑΙΣΘΗΣΗ που προκαλεί και ταράζει. Η αλληλεπίδραση σώµατος µε πόλη, παρατηρητή µε παρατηρητή και των φορτίων µεταξύ τους είναι ικανή να αποτυπώσει την πληθώρα γνώσης και την εικόνα της πόλης µε τον ελάχιστο δυνατό συµβολισµό[Το ελάχιστο των µέσων είναι το συνθετικό εργαλείο ανα_παραγωγής χώρου, αναπαριστάται µε ένα σύµβολο και εµπεριέχει πύκνωµα νοήµατος, βλ. κύκλωµα]. Η αίσθηση είναι το modus opernadi του ανθρώπου στην πόλη. ∆εν νοείται χώρος χωρίς αναφορά στον άνθρωπο. Οι αισθήσεις και η εµπειρία παράγουν και µετασχηµατίζουν χώρο µέσα από τη δράση αφοµοιώσεων απ’ ότι αποκαλούµε αστικό τοπίο.

ΠΛΗΘΟΣ / ΣΤΟΑ / ΣΩΜΑ ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΟ / ΙΧΝΟΣ

ΛΕΞΙΚΟ

198

ΛΕΞΙΚΟ Α Αίσθηση || Αθήνα || Αντιπαροχή || Απόκλιση || Αποσπασµατικότητα || Αποπύκνωση || Αστικότητα

Β Βάδισµα || Βίωµα

∆ ∆ιαδροµή || ∆ηµόσιο || ∆οµηµένο

Ε Εµπειρία || Έξης || Επανάληψη

Η Ηµερολόγιο

Ι Ιδιωτικό || Ίχνος

Κ Καθηµερινό || Καταγραφή || Κάτοικος || Κινητικότητα || Κόµβος || Κτήριο || Κύκλωµα

Λ Λαική αγορά

Μ Μεταβλητή || Μήτις || Μνήµη || Μονάδα

Ο Όριο

199

Παραβατικότητα || Παράδοξο || Παράσιτο || Παρατηρητής || Παστίτσιο || Πεδίο || Περιπατητής || Περιπλανόµενος || Πλάνης || Πλήθος || Πόλη || Πολλαπλότητα || Πολυκατοικία || Πρακτική || Πύκνωση || Πυκνωτής

Σ Σµήνος || Σταθερά || Στιγµιότυπο || Στοά || Συµπύκνωση || Συνονθύλευµα || Σφήνα || Σώµα

Τ Τοπίο || Τόπος || Τοπόσηµο

Υ Υποκείµενο

Φ Φορτίο

Χ Χάρτης || Χρόνος || Χώρος

ΛΕΞΙΚΟ

Π

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

200

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αντονάς Αριστείδης (2008), Πρώτο Βραβείο, Πανελλήνιος Αρχιτεκτονικός ∆ιαγωνισµός Ιδεών ‘Μελέτες Ιδεών Φύτευσης ∆ωµάτων-Στεγών Κατοικιών και Πιλοτικές Εφαρµογές’, Περίληψη Πρότασης Καρύδης, Ν. ∆ηµήτρης, (2008), ‘Τα επτά βιβλία της πολεοδοµίας’, Παπασωτηρίου, Αθήνα Κοτιώνης Ζήσης (2006), ‘Πες, πού είναι η Αθήνα’, Άγρα, Αθήνα Κοτιώνης Ζήσης (2012), ‘Πληθοδοµές’, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Βόλος. ∆ιοργάνωση Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα Κουµπής Τάκης, Richard Scoffier (2007), ‘Εκλάµψεις της πόλης’, Futura, Αθήνα Τουρνικιώτης Παναγιώτης (2006), ‘Η αρχιτεκτονική στη σύγχρονη εποχή’, Futura, Αθήνα Φιλιππίδης ∆ηµήτρης (2009), ‘Εφήµερη και αιώνια Αθήνα’, Εκδόσεις Π.Ι. Οµίλου Πειραιώς, Αθήνα. Φιλιππίδης ∆ηµήτρης (1984), ‘Νεοελληνική Αρχιτεκτονική’, Μέλισσα, Αθήνα

ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΑ Baudelaire Charles P. (1869), ‘Η µελαγχολία του Παρισιού’ (‘le spleen de Paris’), Μετάφραση-Σηµειώσεις Στέργιος Βαρβαρούσης, Ερατώ Bourdieu Pierre, ‘Η αίσθηση της πρακτικής’, Μετάφραση, επιστηµονική θεώρηση Θεόδωρος Παραδέλλης, ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΕΙΑ

201

Bourdieu Pierre, ‘Kοινωνικός χώρος και γένεση των τάξεων’, στο Γλώσσα και συµβολική εξουσία Calvino Italo (2004), ΄Οι Αόρατες Πόλεις΄, εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα Gottfried Wilhelm Leibniz, ‘H Μοναδολογία’, Εκκρεµές, Αθήνα (2006) Michel De Certeau, Επινοώντας την καθηµερινή πρακτική, η πολύτροπη τέχνη του πράττειν, µετάφραση Κική Καψαµπέλη, Σµίλη, Αθήνα (2010) Serres Μichel (1980), ‘Το παράσιτο’, Σµίλη, Αθήνα (2009) Simmel Georg, Joachim Ritter, Ernst H. Gombrich, (2004), ‘Το τοπίο’, Ποταµός

ΞΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Auge Marc, ‘Non Places: Introduction to an Anthropology of Super-Modernity’, Translated by John Howe, Verso, London.New York (1995) Benjamin Walter, Charles Baudelaire, ‘A Lyric Poet in the Era of High Capitalism’, translated from the German Harry Zohn, The Paris of the Second Empire in BaudelaireII The Flâneur Cicero, ‘De Oratore’, Book II, Memory Hertzberger Herman (1991), ‘Lessons for students in Architecture’, 010 publishers, Rotterdam Ingold, T. & Vergunst, J. (eds.) (2008), ‘Ways of Walking: Ethnography and Practice on Foot’, Ashgate, Aldershot Kimble George H. T., ‘Geography in the Middle Ages’, Methuen, Λονδίνο 1938

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Bourdieu Pierre (1999), ‘Κείµενα Κοινωνιολογίας’, (παρουσίαση–επιµέλεια: Ν. Παναγιωτόπουλος), Στάχυ, Αθήνα

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

202

Lefebvre Hebnri, ‘Critique of everyday life’, Translated by John Moore Lynch Kevin (1990), ‘The image of the city’, Massachusetts Institute of Technology, Cambridge, Massachusetts, and London, England Mauss Marcel (1934), ‘Les Techniques du corps’, Journal de Psychologie 32 (3-4).

Reprinted in Mauss, Sociologie et anthropologie, 1936, Paris: PUF. Smithson Alison Margaret, Smithson Peter (1967), ‘Urban structuring: studies of Alison & Peter Smithson’, London, Studio Vista; New York, Reinhold Venturi Robert, Brown Denise S., Izenour Steven, ‘Learning from Las Vegas’, revised edition

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ_∆ΙΑΛΕΞΕΙΣ Βλασόπουλος Μιχαήλ (2008), ‘Η αρχιτεκτονική του συνονθυλεύµατος, Απογραφή µιας Αθηναικής Αστικότητας’, διάλεξη, ΕΜΠ Αθήνα Τριανταφυλλίδης Θεόκλητος, Σουρλαντζής Γιάννης (2011), ‘Από την Gotham City στην Athens City, Η Αθήνα µέσα από τα κόµιξ της’, διάλεξη ΕΜΠ Αθήνα Φωτεινή Αδρίµη Βασίλης Καλησπεράκης (2012), ‘Ένας οδηγός για το πλήθος’, διάλεξη Π.Θ. Ευτύχης Ευθυµίου (2014), ‘Πολλαπλότητες, Εγχειρίδιο Σχεδιαστικών Παραδειγµάτων για την αντιµετώπιση του πανικού της ένδυσης του σχεδιασµού µε γνωσιακά υπόβαθρα και για την αποφυγή της σύγχυσης των εννοιών, προοριζόµενο για χρήση από Αρχιτέκτονες, Σχεδιαστές, Ερευνητές και Κύριους µε ενδιαφέροντα περί τη Γέννηση της Μορφής.’, Μ.Π.Σ. “Συµβιώσεις”, Τ.Α.Μ. Βόλου, Π.Θ.

ΕΝΤΥΠΑ Βροντή Σελάνα (Μάρτιος 2015), ‘Πολυκατοικία αγάπη µου’, άρθρο Καθηµερινή, Αθήνα

203

Μαγκλίνης Ηλίας, (2011), ‘Η αιώνια γοητεία της οδού Αθηνάς’, Καθηµερινή, Αθήνα

ΟΜΙΛΙΕΣ_ΜΑΘΗΜΑΤΑ ∆ραγώνας Παναγιώτης, (2015) ‘Η πολυκατοικία της αντιπαροχής’, Λέξεις και Σκέψεις στη Στέγη « Re-think Athens: Αστικές προκήσεις 2014-2015 (http://www.sgt.gr/players/ lns/20150127/gr/ ) Φοίβη Γιαννίση, Ιωάννα Λαλιώτου, ‘Μάθηµα Χώρος και πολιτισµός’, τµήµα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας, σηµειώσεις µαθήµατος -Raymond Williams, απόσπασµα Κουλτούρα και Ιστορία Raymond Williams, απόσπασµα Κουλτούρα και Ιστορία

ΙΣΤΟΣΕΛΙ∆ΕΣ Αθηνάς, http://www.tovima.gr/relatedarticles/article/ Αντονάς Αριστείδης, http://antonas.blogspot.gr/2014/08/dpr-barcelona-dedicated-post-about.html Atenistas, (2014), ‘Οδός Αθηνάς, ιστορία-πολιτισµός’, http://atenistas.org/2014/04/23/ athinas/ Αrchigram http://archigram.westminster.ac.uk/magazine.php?id=100 Βικιπαίδεια/ Wikipedia, ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια Ελληνική Στατιστική Αρχή (2014), ‘Η Ελλάδα µε αριθµούς 2014’, Πειραιάς, http:// www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/BUCKET/General/ELLAS_IN_NUMBERS_ GR.pdf Ordos http://www.thebohemianblog.com/2014/02/welcome-to-ordos-world-largestghost-city-china.html

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Θέρµου Μαρία, (2001), ‘Νέο πρόσωπο για την οδό Αθηνάς’, Καθηµερινή, Αθήνα

> Ο ΚΑΚΟΣ ΥΑΛΟΠΩΛΗΣ [...] Ένα πρωί ξύπνησα σκυθρωπός, θλιµµένος, κουρασµένος από την απραξία, και µου φαινόταν σαν να µ΄έσπρωχνε κάτι να κάνω ένα µεγαλειώδες πράγµα, µια λαµπρή πράξη• και άνοιξα το παράθυρο, αλίµονο! [...] Το πρώτο πρόσωπο που διέκρινα στο δρόµο, ήταν ένας πλανόδιος υαλοπώλης, που η διαπεραστική παράφωνη κραυγή του ανέβαινε ως εµένα µέσα από τη βαριά και βρόµικη παριζιάνικη ατµόσφαιρα. Πάντως, θα µου ήταν αδύνατο να πω γιατί καταλήφθηκα από ένα τόσο ξαφνικό όσο και τυραννικό µίσος εναντίον αυτού του φτωχού ανθρώπου. «Έι! Έι!», του φώναξα ν΄ανέβει, Ωστόσο συλλογιζόµουν, όχι δίχως κάποια χαρά, ότι όντας το δωµάτιό µου στον έκτο όροφο και η σκάλα πάρα πολύ στενή, ο άνθρωπος θα δοκίµαζε κάποια δυσκολία να επιχειρήσει την ανάβασή του και να περάσει από πολλά σηµεία τις γωνίες της εύθραυστης πραµάτειας του. Τελικά φάνηκε: εξέτασα µε περιέργεια όλα τα τζάµια του, και του έιπα: «Πώς; ∆εν “εχετε χρωµατιστά τζάµια; Γυαλιά ροζ, κόκκινα, µπλε, τζάµια µαγικά, τζάµια παραδείσια; Αναιδής που είστε! Τολµάτε να περιφέρεστε σε φτωχιές γειτονιές, και δεν έχετε καν τζάµια που κάνουν να βλέπουµε τη ζωή πιο όµορφη!» Και τον έσπρωξα βίαια προς τη σκάλα, όπου τρέκλισε µουρµουρίζοντας µε δυσαρέσκεια. Πλησίασα στο µπαλκόνι και άρπαξα µια µικρή γλάστρα, και όταν ο άνθρωπος ξαναφάνηκε στο άνοιγµα της πόρτας, άφησα το πολεµικό µου όπλο να πέσει κάθετα, πάνω στην πίσω άκρη του φορτίου του• και καθώς το χτύπηµα τον ανέτρεψε, κατέληξε να σπάσει πάνω στην πλάτη του όλη τη φτωχή φορητή περιουσία του, που έκανε τον διαπεραστικό θόρυβο ενός κρυστάλλινου παλατιού που γίνεται συντρίµµια από το αστροπελέκι.

«Να η ζωή όµορφη! Να η ζωή όµορφη!» Αυτά τα νευρικά αστεία δεν είναι ακίνδυνα, και είναι πιθανό συχνά να τα πληρώνουµε ακριβά. Αλλά τι σηµασία έχει η αιωνιότητα της κολάσεως γι΄αυτόν που βρήκε σ΄ένα δευτερόλεπτο το άπειρο της ηδονής; Baudelaire Charles P. (1869), ‘Η µελαγχολία του Παρισιού’ (‘le spleen de Paris’), Μετάφραση-Σηµειώσεις Στέργιος Βαρβαρούσης, Ερατώ

-Ανώτερη ∆ραµατική Σχολή Αθηνών Γιώργος Θεοδοσιάδης Λεωχάρους 9 -Εκκλησία Κοίµηση Θεοτόκου Χρυσοσπηλαιωτίσσης Αιόλου 60

ΤΕΛΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟΥ