Gr 8-Sosiale Wetenskappe-Handleiding Geografie 2

Í2(È-A-SOS-SG02KÎ

1

8

0

8

-

A

-

S

O

S

-

S

G

0

2

SOSIALE WETENSKAPPE HANDLEIDING: GEOGRAFIE Graad 8

A member of the FUTURELEARN group

Sosiale Wetenskappe Handleiding: Geografie

1808-A-SOS-SG02

Í2(È-A-SOS-SG02KÎ

Graad 8

Aangepas vir KABV

Handleiding G08 ~ Sosiale Wetenskappe: Geografie

INHOUDSOPGAWE Inleiding ........................................................................................................................ 3 Leerprogram ................................................................................................................ 4 EENHEID 1: Kaarte en die aardbol ............................................................................. 5 Les 1: Kaarte .............................................................................................................. 7 Aktiwiteit 1 ...................................................................................................... 14 Les 2: Topografiese kaarte ..................................................................................... 15 Aktiwiteit 2 ...................................................................................................... 16 Les 3: Ligging – Ruitnetstelsel ............................................................................... 17 Aktiwiteit 3 ...................................................................................................... 20 Les 4: Lengtelyne en breedtelyne .......................................................................... 21 Aktiwiteit 4 ...................................................................................................... 22 Les 5: Koördinate .................................................................................................... 24 Aktiwiteit 5 ...................................................................................................... 26 Les 6: Rigting (Geografiese rigting) ....................................................................... 27 Aktiwiteit 6 ...................................................................................................... 28 Les 7: Maniere om rigting te bepaal: Die skaduweepuntmetode ........................ 29 Aktiwiteit 7 ...................................................................................................... 30 Les 8: Maniere om rigting te bepaal: Die analooghorlosiemetode ...................... 31 Aktiwiteit 8 ...................................................................................................... 33 Les 9: Maniere om rigting te bepaal: Die sterre, selfoon en son ......................... 34 Les 10: Maniere om rigting te bepaal: Peiling ......................................................... 37 Aktiwiteit 9 ...................................................................................................... 37 Les 11: Hoe om afstand op ʼn kaart te meet ............................................................ 38 Aktiwiteit 10 .................................................................................................... 39 Les 12: Beskrywing en interpretasie van verskynsels ........................................... 40 Oefening 1...................................................................................................... 40 EENHEID 2: Klimaatstreke ........................................................................................ 43 Les 13: Faktore wat temperatuur beïnvloed ............................................................ 44 Aktiwiteit 11 .................................................................................................... 47 Les 14: Faktore wat reënval beïnvloed .................................................................... 48 Aktiwiteit 12 .................................................................................................... 49 Les 15: Suid-Afrika se klimaat .................................................................................. 50 Aktiwiteit 13 .................................................................................................... 55 Les 16: Suid-Afrika se klimaat (vervolg) .................................................................. 56 Aktiwiteit 14 .................................................................................................... 60 Les 17: Klimaat en weer ............................................................................................ 62 Aktiwiteit 15 .................................................................................................... 64 Les 18: Klimaat rondom die wêreld ......................................................................... 65 Aktiwiteit 16 .................................................................................................... 70 Oefening 2...................................................................................................... 71

© Impaq

1

Handleiding G08 ~ Sosiale Wetenskappe: Geografie

EENHEID 3: Nedersettings........................................................................................ 73 Les 19: Nedersettings ............................................................................................... 74 Aktiwiteit 17 .................................................................................................... 78 Les 20: Faktore wat nedersettingsgroeperings beïnvloed..................................... 79 Aktiwiteit 18 .................................................................................................... 85 Les 21: Klassifikasie van nedersettings .................................................................. 86 Aktiwiteit 19 .................................................................................................... 87 Les 22: Stedelike nedersettings ............................................................................... 88 Aktiwiteit 20 .................................................................................................... 89 Les 23: Funksies van stedelike nedersettings ........................................................ 90 Aktiwiteit 21 .................................................................................................... 93 Les 24: Funksionele groeperings in stede .............................................................. 94 Aktiwiteit 22 .................................................................................................... 95 Les 25: Landgebruiksones ....................................................................................... 96 Aktiwiteit 23 .................................................................................................. 101 Les 26: Informele nedersettings............................................................................. 103 Aktiwiteit 24 .................................................................................................. 106 Les 27: Stedelike probleme en moontlike oplossings ......................................... 107 Aktiwiteit 25 .................................................................................................. 108 Les 28: Landelike nedersettings ............................................................................ 109 Aktiwiteit 26 .................................................................................................. 112 Les 29: Tipes boerdery en landelike dienste......................................................... 113 Aktiwiteit 27 .................................................................................................. 116 Les 30: Landelike ontvolking.................................................................................. 117 Oefening 3 ................................................................................................... 118 EENHEID 4: Vervoer en handel .............................................................................. 119 Les 31: Vervoer tussen nedersettings ................................................................... 120 Aktiwiteit 28 .................................................................................................. 128 Les 32: Die rol van vervoer om beweeglikheid te bevorder ................................. 129 Aktiwiteit 29 .................................................................................................. 130 Les 33: Vervoer en toerismegeleenthede ............................................................ 131 Aktiwiteit 30 .................................................................................................. 132 Les 34: Die invloed van vervoer op die vorm en struktuur van nedersettings .. 133 Aktiwiteit 31 .................................................................................................. 139 Les 35: Vervoerstelsels het ontwikkel as ’n vereiste vir handel ........................ 140 Aktiwiteit 32 .................................................................................................. 141

Š Impaq

2

Handleiding G08 ~ Sosiale Wetenskappe: Geografie

Eenheid

1

Spesiale benodigdhede vir Kaartwerk In die kaartwerkafdeling gaan jy basiese tegnieke leer wat nodig is om ’n kaart te lees.

Om dit te doen, gaan jy van die Suid-Afrikaanse 1:50 000 topografiese kaartreeks en lugfoto’s gebruik maak. Vir hierdie doel, ’n topografiese kaart van Volksrust (2729BD) en ’n ortofotokaart van Volksrust (2729 BD 13) wat in jou studiemateriaal ingesluit is as ‘n addendum.

Om kaartwerk ordentlik te bestudeer, is ’n paar spesiale instrumente nodig: o ’n Akkurate liniaal is nodig om afstande te meet. o ’n gradeboog is noodsaaklik om peilings en hoeke te meet. o ’n Passer en ’n verdeelpasser is handig om afstande te bereken. o ’n Eenvoudige sakrekenaar sal help met berekeninge. o Om ’n lugfoto duideliker te sien, kan ’n klein vergrootglas gebruik word om detail makliker raak te sien en om beelde en kaartbakens duideliker te sien. Leerders word toegelaat om ’n vergrootglas in toetse en eksamens te gebruik. o ’n Tekendriehoek is opsioneel, maar ’n skerp potlood en ’n sagte uitveër is noodsaaklik. o ’n Atlas, wat Suid-Afrika in detail dek, is belangrik.

Voorbereiding van ‘n topografiese- en ortofotokaarte Soms is topografiese- en ortofotokaarte nie voorbereid vir die gebruik vir kaartwerk doeleindes nie. Onder volg wenke om die verskillende kaarte voor te berei.

Wenke: • Eerstens moet die topografiese kaart soos volg voorberei word: o Trek ’n rooster (ruite) van 1’ x 1’ volgens die indelings op die kant van die kaart op die topografiese kaart in (hierdie indelings staan bekend as MINUTE en dit word met die ’-teken aangedui). Trek lyne netjies en akkuraat in potlood, van bo na onder en van links na regs oor die kaart. o Merk die ruite bo en onder van links na regs 1, 2, 3 …, en die ruite links en regs van bo na onder A, B, C, … o Hierdie lyne verteenwoordig breedtelyne (horisontaal) en lengtelyne (vertikaal). o Met die hulp van hierdie lyne kan jy koördinate lees en weergee. (Koördinate word in die volgende les bespreek). o Elke lengtelyn of breedtelyn is onderverdeel in 60 minute (60’) en elke minuut in 60 sekondes (60”).

• Teken ook ’n rooster op die ortofotokaart (lugfoto). Begin by die boonste linkerkantse hoek en bedek die hele kaart met ruite van 5 cm x 5 cm. Merk die kolomme bo en onder 1, 2, 3 … en die rye aan die regter- en linkerkant van bo af a, b, c …

Let wel: Gebruik HOOFLETTERS op die topografiese kaart en klein letters op die ortofotokaart.

© Impaq

6

Handleiding G08 ~ Sosiale Wetenskappe: Geografie

Eenheid

1

LES 1: Kaarte Kaarte word gebruik om inligting oor plekke te verskaf.

Verskillende tipes kaarte het verskillende doele.

Natuurkundige kaarte dui die natuurlike eienskappe en grofheid van die aarde aan.

• Dit wys die eienskappe van die aarde wat deur die natuur geskep is.

• Soms word dit ook topografiese kaarte genoem.

• Baie kartograwe gebruik skakering om die verskillende vorms aan te dui.

• Hoogte (elevasie) van die land word ook op natuurkundige kaarte aangedui.

• Die kaartlegende of -sleutel vertel hoe die natuurkundige kaart gelees moet word.

Figuur 1.1: Voorbeeld van ’n natuurkundige kaart van Suid-Afrika

© Impaq

7

Handleiding G08 ~ Sosiale Wetenskappe: Geografie

Eenheid

1

Figuur 1.2: Visrivier-canyon (Bron: Google Earth)

Elevasie kaarte wys die hoogte van die land onder of bo seevlak. ʼn Bevolkingskaart kan die bevolkingsdigtheid wys (die aantal mense per vierkante kilometer in ʼn gegewe gebied).

© Impaq

8

Handleiding G08 ~ Sosiale Wetenskappe: Geografie

Eenheid

Bevolking van Suid-Afrikaanse Provinsies

Limpopo 4 929 368

Noord-Wes 3 354 825

Vrystaat 2 633 504 Noord-Kaap 840 321

Oos-Kaap 6 302 525 Wes-Kaap 3 956 875

Figuur 1.3: Bevolkingskaart (Bron: srufaculty.sru.edu)

Š Impaq

9

KwaZulu-Natal 8 417 021

1

Handleiding G08 ~ Sosiale Wetenskappe: Geografie

Eenheid

Bevolkingskaart

Sleutels Mense

Figuur 1.4: Bevolkingskaart

Figuur 1.5: Produktekaarte wys landbou- en ander natuurlike hulpbronne wat in ʼn gebied geproduseer word.

Š Impaq

10

1

Handleiding G08 ~ Sosiale Wetenskappe: Geografie

Eenheid

1

Weerkaarte wys die vooruitsig vir ʼn gegewe tydperiode vir ʼn spesifieke gebied. Die kaart wys die verwagte hoë en lae temperature, of die son gaan skyn, of dit bewolk gaan wees en of dit gaan reën, sneeu of hael.

Die weerpatroon oor tyd vir ʼn gebied word die klimaat genoem. Wetenskaplikes bestudeer weer-rekords van temperatuur, neerslag, windspoed en -rigting. Hulle kyk na die aantal sonnige en bewolkte dae om ʼn algehele prentjie van die klimaat van ʼn gebied te vorm.

Kaapstad

Figuur 1.6: Weerkaart (Bron: www.tiscover.co.za)

Staatkundige kaarte dui die grense of skeidings tussen lande aan.

• Hierdie kaarte wys gewoonlik die hoofstad van elke land, staat, ens.

• Hierdie kaarte mag ook gedetaileerde inligting rakende stede, paaie, riviere en mere gee.

DEM. REP. VAN DIE KONGO

TANZANIË

TANZANIË

Figuur 1.7: Staatkundige kaart (Bron: www.african-safari-and-travel-advisor.com)

© Impaq

11

Handleiding G08 ~ Sosiale Wetenskappe: Geografie

Eenheid

1

ʼn Historiese kaart gee ʼn visuele prentjie van historiese gebeurtenisse. Historiese kaarte kan byvoorbeeld datums wanneer stede gestig was, watter Europese lande spesifieke gebiede in Afrika beset het, politieke grense op verskillende tye in geskiedenis of slagvelde aandui.

• Twee of meer kaarte kan saam gebruik word om dieselfde eienskappe van verskillende plekke te vergelyk.

• Hulle kan ook dieselfde eienkappe vir dieselfde ligging op verskillende tye vergelyk.

Figuur 1.8: Historiese kaart van Britse besettings (Bron: www.south-africa-tours-and-travel.com)

© Impaq

12

Handleiding G08 ~ Sosiale Wetenskappe: Geografie

Eenheid

1

Figuur 1.9: Historiese wêreldkaart (Bron: Print Artist Master Clips)

ʼn Padkaart gee ʼn aanduiding van die ligging van ʼn plek deur die name en liggings van paaie aan te wys.

Figuur 1.10: Padkaart (Bron: www.sbp.org.za)

© Impaq

13

Handleiding G08 ~ Sosiale Wetenskappe: Geografie

Eenheid

1

Die atlas ʼn Atlas is ʼn versameling kaarte saamgestel op so ʼn manier dat mens die inhoud met gemak kan hanteer.

• Die inhoud word sistematies rangskik deur ʼn verskeidenheid kaarte te verskaf.

• Bydraend tot die staatkundige en natuurkundige kaarte wat in ʼn atlas gevind word, word verspreidingskaarte gebruik om bevolkingsverspreiding, voorkoms van minerale, ekonomiese aktiwiteite, die klimaat en plantegroei, ens. te illustreer.

• Elke kaart het ʼn spesifieke tema en het ʼn toepaslike titel of opskrif.

• Kaarte in ’n atlas het geskikte skale, sleutels en simbole om die leser te help om die kaarte te interpreteer.

AKTIWITEIT 1 Kies die regte woord/frase in die woordbank om die volgende sinne te voltooi.

Woordbank bevolkingskaart; natuurkundige kaart; staatkundige kaart; landgebruikkaart; padkaart; klimaatkaart 1. ʼn Kaart van Suid-Afrika wat wys hoe mense die land in provinsies verdeel het, word ʼn .................. genoem.

2. ʼn ......... wys bakens van die land, soos berge en riviere.

3. Om te sien waar mense in ʼn land bly, moet jy na ʼn ....................... kyk.

4. Jy kan ʼn .......................... gebruik om uit te vind hoe die klimaat van ʼn gebied is.

5. Kyk na ʼn .............................. om uit te vind waar woude en landerye is.

(5 x 2) = [10]

© Impaq

14

Handleiding G08 ~ Sosiale Wetenskappe: Geografie

Eenheid

1

LES 2: Topografiese kaarte Die basiese tipe kaart wat gebruik word om die landgebiede voor te stel, is die topografiese kaart.

• Topografiese kaarte wys die natuurlike bakens/eienskappe van ʼn gedekte area.

• Topografiese kaarte wys sekere kunsmatige bakens, ook bekend as kulturele bakens.

• Staatkundige grense, soos die grense van stede, lande en state word ook gewys.

Voordele van topografiese kaarte •

Vanweë die groot verskeidenheid inligting wat ingesluit word, word topografiese kaarte gereeld gebruik as algemene verwysingskaarte. Byvoorbeeld, die meeste voetslaners gebruik topografiese kaarte om deur die wildernis te stuur. Hulle roetes word beplan deur hindernisse en landmerke in gedagte te hou. As hulle sou verdwaal, kan hulle weer hul pad vind deur hulle kaart en kompas in ooreenstemming te bring met ʼn nabygeleë baken wat waargeneem word.

•

ʼn Verdere voordeel is die grootskaalse verteenwoordiging van die landgebied, wat beteken dat relatiewe klein dele van die land op die kaart aangedui word met merkwaardige intensiewe detail. Dit dra by tot akkurate meetings van afstand en rigting, sowel as om wat in die veld waargeneem is maklik met die kaart te kan korreleer.

In jou studiemateriaal sal jy ʼn 1:50 000 topografiese kaart van Volksrust 2729BD vind.

Die sleutel op topografiese kaarte dui die volgende aan: • • • •

•

Kaartskaal; Inligting oor magnetiese peiling; Spesiale simbole, vir bakens soos treinspore, skole, aanloopbane en watertorings, ens.

Oor die algemeen sal die groen areas op ’n topografiese kaart ʼn woud of plantegroei voorstel, blou beeld water uit terwyl die wit areas die gebiede voorstel waar daar geen plantegroei is nie.

Reekse van bruin lyne, bekend as kontoerlyne, dui berge en heuwels aan deur elevasie en relatiewe steilte van ʼn gebied aan te dui. Elke lyn verteenwoordig ʼn spesifieke eenheid elevasie. Waar die lyne baie naby aanmekaar is, is die terrein baie steil.

© Impaq

15

Handleiding G08 ~ Sosiale Wetenskappe: Geografie

Eenheid

AKTIWITEIT 2 Voltooi die sin in kolom A deur dit by ʼn frase uit kolom B te pas. Skryf slegs die letter langs die nommer neer, bv. 2E. Kolom A

Kolom B A

beeld waterbakens uit

2

Die groen op ʼn topografiese kaart Die blou op ʼn topografiese kaart

B

3

Die wit op ʼn topografiese kaart

C

4

Die grootskaalse verteenwoordiging op ʼn topografiese kaart

D

wys gebiede waar daar geen plantegroei is nie dui aan dat relatiewe klein dele van die land op die kaart verskyn dui op ʼn woud of plantegroei

1

(4 x 2) = [8]

© Impaq

16

1

Handleiding G08 ~ Sosiale Wetenskappe: Geografie

Eenheid

1

LES 3: Ligging – Ruitnetstelsel Om die ligging van plekke op ʼn kaart te bepaal, moet mens die sisteem wat deur geograwe gebruik word om ligging te beskryf, verstaan. Om die posisie van enige plek op die oppervlakte van die aarde akkuraat te bepaal, gebruik geograwe ʼn geografiese roostersisteem.

Die roostersisteem, of koördinaatsisteem, stel liggings vas deur twee geboë meetskale of koördinate te gebruik wat die posisie van ʼn punt, lyn of geometriese baken op ʼn kaart, spesifiseer.

Die roostersisteem gebruik lengte- en breedtelyne as verwysing. Die lyne is geboë omdat die aarde se oppervlakte rond is en nie plat nie (Aarde is bolvormig).

Die oos-wes lyne van die skaal word breedtelyne genoem. Die lyne wat van een pool na die ander beweeg (noord-suid lyne) word lengtelyne genoem.

Lengtelyne Lengtelyne verteenwoordig oos-wes ligging en word op ’n kaart of aardbol voorgestel as ’n reeks noord-suid lopende lyne wat almal by die Noordpool en Suidpool bymekaar kom, hulle is ook die verste uitmekaar by die ewenaar.

Die oos- of wesligging aangedui deur die lengtelyne is oos of wes van die 0º-lengtelyn wat deur die Greenwich Observatorium in Engeland loop. (Hierdie spesifieke lyn wat deur die Greenwich Observatorium loop, staan bekend as die Nulmeridiaan). Hierdie lengtelyne word oor meridiane genoem (kyk figuur 3.1).

© Impaq

17