Gr 5-Sosiale Wetenskappe-Handleiding Geskiedenis 1

Í4%È-A-SOS-SG019Î

2

0

0

5

-

A

-

S

O

S

-

S

G

0

1

SOSIALE WETENSKAPPE HANDLEIDING: GESKIEDENIS

Graad 5

Sosiale Wetenskappe Handleiding: Geskiedenis

Aangepas vir KABV

S Grimsley E van Emmenes

2005-A-SOS-SG01

Í4%È-A-SOS-SG019Î

Graad 5

G05 ~ Sosiale Wetenskappe: Geskiedenis

Inhoudsopgawe

Leselemente................................................................................................................................................. 6 Voorwoord..................................................................................................................................................... 7 Jaarplan.......................................................................................................................................................... 8 Eenheid 1: Jagter-versamelaars en herders in Suider-Afrika................................................... 10 Les 1: Hoe ons inligting van jagter-versamelaars en herders verkry..................................................... 11 Aktiwiteit 1................................................................................................................................................................ 13

Les 2: Inligting vanaf stories....................................................................................................................................14

Les 3: Inligting vanaf voorwerpe............................................................................................................................ 16

Aktiwiteit 2.................................................................................................................................................................17

Les 4: Inligting vanaf rotstekeninge......................................................................................................................18

Aktiwiteit 3................................................................................................................................................................ 19

Les 5: Inligting vanaf boeke......................................................................................................................................20

Hersieningsoefening..............................................................................................................................................20

Eenheid 2: San-jagter-versamelaar-samelewing in die Latere Steentydperk......................21 Les 6: Hoe die San in hul omgewing geleef het................................................................................................ 22

Les 7: Uitvinding van die pyl en boog..................................................................................................................24

Les 8: Sosiale organisasie in die San-samelewing.......................................................................................... 26 Les 9: Plantmedisyne..................................................................................................................................................28

Aktiwiteit 4................................................................................................................................................................30

Les 10: San-gelowe en -godsdiens.........................................................................................................................30

Aktiwiteit 5.................................................................................................................................................................31

Les 11: Rotstekeninge................................................................................................................................................. 32 Aktiwiteit 6................................................................................................................................................................ 33 Hersieningsoefening.............................................................................................................................................. 33

Eenheid 3: Herdersamelewing van die Khoi-Khoi in die Latere Steentydperk...................34

Les 12: Herderlike leefwyse.....................................................................................................................................34

Les 13: Hoe die San en Khoi-Khoi dieselfde grond gedeel het.................................................................. 37 Hersieningsoefening.............................................................................................................................................. 37

© Optimi

3

Handleiding

Eenheid 4: Die eerste landbouers in Suider-Afrika..................................................................... 40

Les 14: Interaksie met die Khoisan....................................................................................................................... 41 Hersieningsoefening.............................................................................................................................................. 43

Eenheid 5: Die opperhoofskap van die eerste Afrika-boere......................................................44

Les 15: Plaasopstalle en boeredorpies................................................................................................................ 45 Les 16: Landbou: Gesaaides en lewende hawe................................................................................................48

Les 17: Sosiale, politieke en ekonomiese strukture.......................................................................................50

Les 18: ’n Kultuur van samewerking: Die rolle van mans en vroue........................................................ 51 Les 19: Rol van die opperhoof.................................................................................................................................53

Les 20: Die rol van beeste..........................................................................................................................................54

Hersieningsoefening.............................................................................................................................................. 55

Eenheid 6: Gereedskap en wapens van yster en koper................................................................56

Les 21: Metaalwerk...................................................................................................................................................... 57 Les 22: Pottebakkery...................................................................................................................................................58

Les 23: Handel................................................................................................................................................................60

Les 24: Godsdiens en medisyne.............................................................................................................................. 61 Hersieningsoefening.............................................................................................................................................. 62

Eenheid 7: ’n Antieke Afrika-samelewing: Egipte..........................................................................63 Les 25: Die Nylrivier en hoe dit nedersettings beïnvloed het...................................................................64

Aktiwiteit 7................................................................................................................................................................ 66

Eenheid 8: Die leefwyse in antieke Egipte........................................................................................67 Les 26: Sosiale struktuur in antieke Egipte.......................................................................................................68

Les 27: Oortuigings en godsdiens..........................................................................................................................70

Les 28: Farao’s................................................................................................................................................................74

Les 29: Sfinkse, piramides en tempels................................................................................................................. 75

Les 30: Hiërogliewe..................................................................................................................................................... 77 Aktiwiteit 8................................................................................................................................................................78

Les 31: Wiskunde en sterrekunde.........................................................................................................................79

Aktiwiteit 9................................................................................................................................................................ 81

Les 32: Medisyne en dokters................................................................................................................................... 81

4

© Optimi

G05 ~ Sosiale Wetenskappe: Geskiedenis

Les 33: Gevallestudie: Toetankamen se graf..................................................................................................... 83

Aktiwiteit 10............................................................................................................................................................. 85 Hersieningsoefening.............................................................................................................................................. 85

Eenheid 9: Erfenisroete deur die provinsies van Suid-Afrika...................................................87 Les 34: Die provinsies en hul hoofstede op ’n kaart...................................................................................... 87 Aktiwiteit 11.............................................................................................................................................................90

Eenheid 10: Wat is erfenis?...................................................................................................................91 Les 35: Erfenis in plekke van belang....................................................................................................................92

Les 36: Erfenis in voorwerpe...................................................................................................................................94

Les 37: Erfenis in mense se prestasies................................................................................................................ 96

Les 38: Erfenis in die name van plekke............................................................................................................... 97 Les 39: Erfenis en veranderde identiteite..........................................................................................................98

Les 40: Erfenis en inheemse medisyne...............................................................................................................99 Les 41: Erfenis in argitektuur............................................................................................................................... 100

Les 42: Natuurlike erfenis en inheemse kennisstelsels.............................................................................101 Les 43: Erfenis in kuns............................................................................................................................................. 102 Hersieningsoefening............................................................................................................................................103

Woordelys................................................................................................................................................. 104 Bibliografie .............................................................................................................................................108

© Optimi

5

Handleiding

Leerdoelwitte Wat die leerder aan die einde van die les moet

weet. Geneem uit KABV.

Leselemente

Belangrike terminologie

Wenke

Nuwe terminologie om die

Enige inligting anders as

begrip van die vak as deel van die les uit te brei.

die inhoud, om die leerder deur die leerproses te begelei.

Aktiwiteit Definieer Definisies van konsepte om die inhoud te verstaan.

Vrae wat voltooi moet word

ten einde die kennis van die voltooide les te toets.

Vir die nuuskieriges Aansporing om die inhoud in diepte na te vors. Brei

die aktiwiteit en oefening tot só ’n mate uit dat die leerder aangemoedig

word om te verken. Vir die begaafde leerder:

Kerninhoud

Studeer/Hersiening

Beklemtoon die kern

Tyd wat spandeer

van die inhoud, in-diepte verduideliking van ’n

spesifieke afdeling van die les; moet verstaan word.

6

word om die inhoud te

bestudeer in die afsluiting van die eenheid en ter

voorbereiding vir die toets of eksamen.

uitgebreide oefeninge.

Vir Leerders met Spesiale Onderwysbehoeftes*

(LSOB): Verduidelik die

noodsaaklikheid om die

basiese vrae te voltooi om ’n slaagpunt te behaal.

*LSEN in algemene taalgebruik.

© Optimi

G05 ~ Sosiale Wetenskappe: Geskiedenis

Voorwoord

Wat is Geskiedenis en hoe word dit aangebied?

Geskiedenis is die studie van verandering en ontwikkeling. Geskiedenis sal jou in staat stel om te sien watter impak mense se optrede in die verlede op die hede het, en om verder te verstaan en te evalueer hoe dit die toekoms kan beïnvloed.

Geskiedenis is ’n proses van ondersoek en om vrae oor die verlede te vra:

●

Wat het gebeur?

●

Wat was die gebeurtenisse en besluite se impak op die samelewing?

● ●

Wanneer het dit gebeur?

Waarom het dit gebeur?

Wanneer mense weet wat in die verlede gebeur het, kan hulle uit vorige foute leer en verhoed dat dit weer gebeur. Dit is veral belangrik wanneer maatskaplike, politiese en ekonomiese

besluite in enige samelewing geneem word.

Die spesifieke doelwitte van Geskiedenis is om die volgende te skep:

● ● ● ● ● ●

Belangstelling in en genot van leer oor die verlede.

Kennis, begrip en waardering oor dinge wat in die verlede gebeur het.

Die vermoë om ’n proses van historiese ondersoek te onderneem, en deel te neem aan navorsing en projekte deur die jaar.

Die ontwikkeling van kognitiewe en ander vaardighede wat nodig is vir holistiese opvoedkundige ontwikkeling.

Om ons te help om die hede te verstaan en selfs toekomstige gebeurtenisse te voorspel.

Om verantwoordelike burgerskap te verseker.

Jy moet leer hoe om geskiedeniskennis en -vaardighede in brongebaseerde vrae en langer vrae

soos paragrawe en opstelle te kan toepas. Bronne kan spotprente, artikels, gevallestudies,

begripstoetse, foto’s en prentjies insluit. Om bronne te kan interpreteer, moet jy nie net feite

en inhoud memoriseer nie, maar ook leer hoe om kennis toe te pas. Addisionele bronne soos

KABV-voorgeskrewe handboeke kan ook saam met hierdie handleiding gebruik word. © Optimi

7

Handleiding

Jaarplan

Hou die volgende in gedagte wanneer jy jou jaar beplan:

● ● ●

Wees realisties en buigsaam

Hou jou ander vakroosters in gedagte

Laat genoeg tyd om vir toetse en eksamens te studeer

Kwartaal

Eenheid en les

Datum begin

Datum voltooi

Eenheid 1: Jagter-versamelaars en herders in Suider-Afrika Les 1: Hoe ons inligting van jagter-versamelaars en herders verkry Les 2: Inligting vanaf stories Les 3: Inligting vanaf voorwerpe

Les 4: Inligting vanaf rotstekeninge Les 5: Inligting vanaf boeke

Eenheid 2: San-jagter-versamelaar-samelewing in die Latere Steentydperk

1

Les 6: Hoe die San in hul omgewing geleef het Les 7: Uitvinding van die pyl en boog

Les 8: Sosiale organisasie in die San-samelewing Les 9: Plantmedisyne

Les 10: San-gelowe en -godsdiens Les 11: Rotstekeninge

Eenheid 3: Herdersamelewing van die Khoi-Khoi in die Latere Steentydperk

Les 12: Herderlike leefwyse Les 13: Hoe die San en Khoi-Khoi dieselfde grond gedeel het

Eenheid 4: Die eerste landbouers in Suider-Afrika

Les 14: Interaksie met die Khoisan

Eenheid 5: Die opperhoofskap van die eerste Afrika-boere

2

Les 15: Plaasopstalle en boeredorpies

Les 16: Landbou: Gesaaides en lewende hawe

Les 17: Sosiale, politieke en ekonomiese strukture Les 18: ’n Kultuur van samewerking: Die rolle van mans en vroue Les 19: Rol van die opperhoof Les 20: Die rol van beeste

8

© Optimi

G05 ~ Sosiale Wetenskappe: Geskiedenis Eenheid 6: Gereedskap en wapens van yster en koper 2

Les 21: Metaalwerk

Les 22: Pottebakkery Les 23: Handel

Les 24: Godsdiens en medisyne

Eenheid 7: ’n Antieke Afrika-samelewing: Egipte

Les 25: Die Nylrivier en hoe dit nedersettings beïnvloed het Eenheid 8: Die leefwyse in antieke Egipte

3

Les 26: Sosiale struktuur in antieke Egipte Les 27: Oortuigings en godsdiens Les 28: Farao’s

Les 29: Sfinkse, piramides en tempels Les 30: Hiërogliewe

Les 31: Wiskunde en sterrekunde Les 32: Medisyne en dokters

Les 33: Gevallestudie: Toetankamen se graf

Eenheid 9: Erfenisroete deur die provinsies van Suid-Afrika

Les 34: Die provinsies en hul hoofstede op ’n kaart Eenheid 10: Wat is erfenis?

Les 35: Erfenis in plekke van belang 4

Les 36: Erfenis in voorwerpe

Les 37: Erfenis in mense se prestasies

Les 38: Erfenis in die name van plekke

Les 39: Erfenis en veranderde identiteite Les 40: Erfenis en inheemse medisyne Les 41: Erfenis in argitektuur

Les 42: Natuurlike erfenis en inheemse kennisstelsels Les 43: Erfenis in kuns

© Optimi

9

Eenheid 1 Jagter-versamelaars

en herders in SuiderAfrika

Leerdoelwitte Aan die einde van hierdie eenheid moet jy die volgende kan doen: ●

Gebruik ’n verskeidenheid bronne om inligting oor die verlede te verkry.

●

Versamel inligting vanaf teks, foto’s en prente.

●

Verkry inligting vanaf liedjies, gedigte en onderhoude met mense.

●

Gebruik meer as een soort bron, bv. boeke, tydskrifte, koerante en die internet.

Inleiding In hierdie eenheid leer ons van die eerste mense wat in Suider-Afrika gewoon het. Leer hoe om jou eie navorsing oor die San-jagters en Khoi-Khoi-herders te doen en om hierdie vaardigheid te oefen.

Belangrike terminologie Steentydperk

Jagter

Herder Storie

Wenke Ons gaan van die San en Khoi-Khoi leer – die vroegste inwoners van Suider-Afrika. Sommige

lesse het ’n aktiwiteit wat jy moet doen – die aktiwiteit is ’n opsomming van die werk wat jy

moet leer. Maak seker jy kan elke aktiwiteit doen.

10

© Optimi

G05 ~ Sosiale Wetenskappe: Geskiedenis

1

Figuur 1.1: ’n San-vrou van Botswana

Les 1 Hoe ons inligting van jagter-versamelaars en herders verkry

Definieer Herder: ’n persoon wat vee aanhou en na hulle omsien

Jagter: ’n persoon wat wilde diere jag vir hul vleis en vel

Steentydperk: duisende jare gelede toe mense nog voorwerpe van klip gemaak het Kerninhoud Die eerste inwoners van Suider-Afrika was jagter-versamelaars. Die mans het wilde diere

gejag vir kos en die vroue het plantwortels, neute en bessies bymekaargemaak vir kos. Hulle staan bekend as die San. Ons kan inligting kry deur bronne te gebruik.

© Optimi

11

Handleiding

Ons kan tussen drie soorte bronne onderskei:

Primêre bronne

Sekondêre bronne

Tersiêre bronne

’n Primêre bron is soos ’n boek wat ’n San-persoon self geskryf het (sy eie persoonlike

ervarings is hierin neergeskryf). Ons kry die inligting dan direk vanaf die persoon wat self

daar was.

’n Sekondêre bron is as iemand die boek lees en dan ’n verslag daaroor skryf met sy eie interpretasie van die boek en ons die inligting op dié manier oor die San verkry.

’n Tersiêre bron is ’n persoon wat die sekondêre bron gebruik om nog inligting te verkry om

ook ’n boek/verslag of iets soortgelyk te skryf. Ons verkry dan die inligting op so ’n manier dat dit nie regtig meer uit die mond van iemand kom wat daar was nie.

Die San het 10 000 jaar gelede in Suider-Afrika kom woon – ons praat van mense van die Latere

Steentydperk. Die Steentydperk is die tydperk waarin mense gereedskap van klippe gemaak het.

Die San was jagters – hulle het wilde diere gejag vir kos. Daarna het die Khoi-Khoi ook in Suid-

Afrika kom woon, maar hulle het ’n ander leefwyse gehad. Hulle was herders wat vee aangehou en versorg het.

Ons gaan later in die kwartaal meer oor die San en Khoi-Khoi

leer. Vir nou is dit belangrik om te weet hoe ons inligting oor

dié mense verkry het. Ons het inligting vanaf stories, voorwerpe,

rotstekeninge en boeke verkry. Ons noem dit bronne.

12

Figuur 1.2: ’n Spiespunt wat van klip gemaak is. Die San het soortgelyke spiespunte gebruik om te jag.

© Optimi

1

G05 ~ Sosiale Wetenskappe: Geskiedenis

Vir die nuuskieriges Doen ekstra navorsing oor die San. Hierdie ekstra navorsing sal voordelig wees vir die

lesse wat volg. Gebruik die internet, besoek jou plaaslike biblioteek en raadpleeg boeke.

Lees na oor die San se leefwyse en wat hulle alles gedoen het.

Aktiwiteit 1 Bestudeer die foto’s en beantwoord die vrae.

Figuur 1.3.1

1.

2.

Wat doen die San-man in figuur 1.3.1?

Wat doen die San-mans in figuur 1.3.2?

© Optimi

Figuur 1.3.2

(2) (2) [4]

13

Handleiding

Les 2 Inligting vanaf stories

Definieer Storie: ’n verhaal van iets wat iemand jou vertel

Kerninhoud Ons kan inligting oor die jagter-versamelaars en herders van die Latere Steentydperk verkry deur stories wat hulle vertel het te lees.

Hier is ’n storie wat deur die San vertel is.

Kleine Hasie Haaslip

Hierdie is ’n tradisionele volksverhaal wat die San vertel oor Moeder Maan se boodskap aan die mens oor lewe ná die dood en ook hoe Hasie sy haaslip gekry het.

Moeder Volmaan loer oor die skouer van die berg na die mense op die vlakte. Sy sien hoe

hulle juig oor haar koms. Sy sien hoe hulle dans. Maar sy weet ook wat skuil in hulle harte; hulle is bang vir die dood.

“Ek moet vir my kinders ’n boodskap stuur,” sê sy vir haarself. “dan sal hulle nooit weer hartseer wees nie.” Sy soek met opgewondenheid deur die nag na iemand wat haar boodskap

na haar kinders sal neem. Toe sien sy vir Uil, wat besig was om te jag. “Uil!” roep sy. “Sal jy asseblief vir my ’n boodskap aflewer?” “Ek kan nie,” sug Uil, “die nag is kort en die muise

is min. Los my uit!” “Nou verstaan ek hoekom jy altyd in die donkerte skuil,” sê Moeder

Volmaan met afgryse. “Daar is geen lig of empatie in jou hart nie.”

14

© Optimi

1

G05 ~ Sosiale Wetenskappe: Geskiedenis Net toe, kom Jakkals om ’n bos aangedraf.

Hy ruik hier en daar en oral, ruik na goed

wat niemand anders wil hê sodat hy dit

kan eet. “Jakkals!” roep Moeder Volmaan.

“Sal jy vir my ’n boodskap aflewer?” Jakkals

sit op sy hurke, steek sy neus in die lug en

tjank, “Oow! Oow! Moeder Volmaan, kyk

hoe ly ek. Kyk met hoe min ek moet oorleef.

Moenie meer van my vra nie. Help my

eerder, help my. Gee my kos.” “Weg met jou,

bedelaar!” sê Moeder Volmaan kwaai.

Figuur 1.4: ’n San-man van Namibië

Toe sien sy Hasie in die veld. “Hasie, sal jy ’n

boodskap vir my aflewer?” “Ja, ja, Moeder

Volmaan,” sê hy. Hy sit penregop op sy kort stertjie en sing: “Ek is Hasie Viervoet, ek is

Hasie-hardloop-wild, ek is Hasie Snelvoet, ek is die Wind se eie kind.”

“Ek wil jou na my mense stuur,” sê Moeder Volmaan, “na die mans van die veld.” “Ek ken hulle, Moeder.” sê Hasie. Moeder Volmaan praat aan, “Jy moet vir hulle sê:

Figuur 1.5

‘Kyk op na Moeder Maan en wees rustig. Eers is sy soos die horing van ’n eland. Dan word sy rond en vet soos die jagters wanneer daar baie diere is en elke pyl sy teiken tref. Dan smelt sy weg totdat daar net die vurkbeentjie van die kraanvoël oorbly. Aan die einde verdwyn sy heeltemal. So is dit met die mens ook. Eers is die mens jonk, maar hy groei en word sterk.

Dan verouder hy en die lewe syfer uit hom uit. Maar wanneer hy doodgaan sal hy weer lewe – nes ek.’

“Is dit al, Moeder?” vra Hasie. “Ja, maar ...,” sê Moeder Volmaan. Maar voor sy kon sê “wag ’n

bietjie” is Hasie weg. Hy hardloop so vinnig dat die klippe agter hom spat en die bossies jy doodgaan is jy dood en jy sal nie weer lewe nie.” “Ja,” sug die man en hang sy kop. Dit is soos

hy nog altyd vermoed het.

© Optimi

15

Handleiding Oeps! Hy bots so hard met iets dat hy terug op sy agterpote moet sit. “Kyk waar jy hardloop!” sê die ding. Dit was ’n man van die veld. “Ek is opsoek na jou!” sê Hasie vol selfbelang.

“Moeder Volmaan het my gestuur. Sy sê jy is ’n eland se horing. Nee, sy sê jy is ’n kraanvoël se vurkbeentjie. Ek bedoel, sy sê wanneer jy doodgaan is jy dood en jy sal nie weer lewe nie.”

“Ja,” sug die man en hang sy kop. Dit is soos hy nog altyd vermoed het.

“Miskien is dit anders om!” roep Hasie agter hom aan, want nou was hy heeltemal verward, maar die man is al klaar weg. Hasie hang sy kop. Hy loer oor sy skouer na Moeder Volmaan se gesig en sien sy is rooi van woede. Hasie glip onder ’n bossie in en hardloop in die skadu na sy lêplek. Maar Moeder Volmaan wag vir hom voor sy skuiling en toe hy om ’n hoë stukkie gras spring gryp sy hom aan die agterpote. “Slegte hasie!” sê Moeder Volmaan.

“Jy het drooggemaak!” “Maar Moeder ...,” begin Hasie te smeek. Maar voor hy nog kon sê “Volmaan”, klap sy hom so hard deur die gesig dat sy lip oopskeur. “Jy sal nou vir ewig ’n gesplete lip hê omdat jy nie mooi geluister het na wat ek gesê het nie!” sê Moeder Volmaan.

“Ja, Moeder,” se Hasie, “maar hoe kan ek die gemors wat ek gemaak het regstel?” Toe versag Moeder Volmaan se hart. “Gaan,” sê sy, “gaan gou en gee my mense die regte boodskap.”

(Bron: Famous South African Folk Tales, Pieter Grobbelaar, 1985)

Vir die nuuskieriges Probeer om nog stories van die jagter-versamelaars en herders van die Latere Steentydperk te kry.

Les 3 Inligting vanaf voorwerpe

Definieer Voorwerp: iets wat iemand kan sien en aan kan raak 16

© Optimi

1

G05 ~ Sosiale Wetenskappe: Geskiedenis Kerninhoud

Ons kan inligting oor die jagter-versamelaars en herders van die Latere Steentydperk verkry deur na die voorwerpe wat hulle gemaak het te kyk.

Hier is voorbeelde van die voorwerpe wat die jagter-versamelaars gebruik het:

Figuur 1.6.1: Voorbeelde van wapens wat die jagterversamelaars en herders gebruik het.

Figuur 1.6.2: Voorbeelde van potte wat die Khoi-Khoi-herders gebruik het.

Vir die nuuskieriges Probeer om voorbeelde van ander voorwerpe van die jagter-versamelaars en herders van die Latere Steentydperk te kry.

Aktiwiteit 2 1.

2.

Uit watter soort materiaal dink jy is die voorwerpe in figuur 1.6.1 gemaak?

Uit watter soort materiaal dink jy is die voorwerpe in figuur 1.6.2 gemaak?

© Optimi

(1) (1)

[2]

17

Handleiding

Les 4 Inligting vanaf rotstekeninge

Definieer Rotstekening: tekeninge of prente wat op rotse gemaak word Kerninhoud Ons kan inligting oor die jagter-versamelaars en herders van die Latere Steentydperk verkry deur na rotstekeninge wat hulle geteken het te kyk. Rotstekeninge was hulle manier van

kommunikasie en deur die tekeninge kan ons baie oor die jagter-versamelaars leer.

Bestudeer die onderstaande prente:

Figuur 1.7: Die San het verskeie rotstekeninge regoor Suider-Afrika gemaak.

18

© Optimi

1

G05 ~ Sosiale Wetenskappe: Geskiedenis

Vir die nuuskieriges Probeer om nog rotstekeninge van die jagter-versamelaars en herders van die Latere Steentydperk te kry.

Hierdie tekeninge wys vir ons dat wilde diere ’n baie belangrike rol in die San se lewens gespeel het. Dit wys mooi hoe hulle die diere gejag en doodgemaak het. Kyk ook mooi na hoe die mense

in die tekeninge afgebeeld word: koppe baie klein en die agterstewe baie rond en pertinent

uitgebeeld. Figuur 1.7 wys hoe hulle hul wapens in die lug hou en dan feesvier as hulle ’n dier klaar gejag het, want dit het beteken dat hulle nou weer vleis kon eet. Ons sien ook ’n tekening

van elande – die eland was vir hulle besonder belangrik. Die San het geglo dat wanneer hulle ’n eland vind, daar voorspoed en gelukkige tye op hulle wag.

Aktiwiteit 3 Bestudeer die eenvoudige San-rotstekening en beantwoord die vrae.

Figuur 1.8

1.

2.

3.

Watter soort toneel beeld die rotstekening in figuur 1.8 uit?

Watter soort wapens het hulle gebruik?

Watter soort dier dink jy word in hierdie rotstekening uitgebeeld?

© Optimi

(1) (1) (1)

[3]

19

Handleiding

Les 5 Inligting vanaf boeke

Kerninhoud Ons kan inligting oor die jagter-versamelaars en herders van die Latere Steentydperk verkry deur boeke wat oor hulle geskryf is te lees.

’n Paar voorbeelde van sulke boeke:

Figuur 1.9: Daar is baie boeke oor Suider-Afrika se jagter-versamelaars en hul kultuur geskryf.

Ons moet gereeld iets wat deur die San geskryf is vele male deurlees om dit te verstaan. Hulle

manier van praat en hoe hulle hul emosies uitdruk is baie anders as hoe ons dit doen. Daar is al baie boeke deur mense geskryf wat hulle bestudeer het en dit is baie interessante leesstof.

Hersieningsoefening

1.

Som al die belangrike elemente wat jy in eenheid 1 geleer het op.

Neem die volgende in ag:

● ● 2.

20

●

Hoe om inligting te versamel.

Die waarde van verskillende bronne.

Hoe om te onderskei of die bron ’n primêre, sekondêre of tersiêre bron is.

Teken ’n breinkaart. ’n Breinkaart sal jou help onthou wat jy alles tot dusver oor die San

geleer het. Onthou om inligting oor historiese voorwerpe en rotstekeninge by te voeg.

(Vra jou fasiliteerder as jy hulp nodig het.)

[10]

© Optimi

Eenheid 2 1

San-jagter-versamelaarsamelewing in die Latere Steentydperk

Leerdoelwitte Aan die einde van hierdie eenheid moet jy die volgende kan doen: ● ● ●

Inleiding

Verstaan hoe die San hul omgewing gebruik het om te oorleef.

Bespreek hoe die pyl en boog tot meer doeltreffende jagsessies bygedra het.

Verstaan sosiale orde: alles is regverdig en gelykop in ’n groep opgedeel.

•

• •

Plantmedisyne

Oortuigings en geloof

Rotskuns

In hierdie eenheid leer ons van die San, hul gebruike en hoe hulle geleef het, asook wat vir hulle belangrik en heilig was. Die San was van die eerste mense in Suider-Afrika. Ons kan van hulle

leer deur na foto’s te kyk, geskrifte te lees, voorwerpe soos hul rotstekeninge te ondersoek en stories te luister of te lees wat handel oor hul leefwyses.

Belangrike terminologie Etnografie Nomades

Spoorsny

Pyl en boog

© Optimi

Sosiale organisasie

Plantmedisyne

Argeoloog

21

Handleiding

1 000 km Figuur 2.1: Die San is oorspronklik vanaf hierdie gedeelte in Suider-Afrika, hoofsaaklik in die Kalahariwoestyn in Namibië, Botswana en Suid-Afrika.

Les 6 Hoe die San in hul omgewing geleef het

Definieer Etnografie: sistematiese studie van mense en kulture, historiese studie van mense se

geskiedenis, woongebied, klimaat en habitat. Interaksie van etniese groepe/interaksie met die omgewing

Nomades: mense wat van plek tot plek rondtrek agter kos en water aan. Hulle het nie ’n

vaste huis nie

22

© Optimi

G05 ~ Sosiale Wetenskappe: Geskiedenis Kerninhoud

2

Ons het geleer hoe ons inligting van die San gekry het. Vandag is daar steeds mense wat soos

die San van lank gelede leef. Ons kan inligting kry deur hulle waar te neem. Die proses word etnografie genoem.

Die San was in harmonie met hul omgewing. Dit beteken dat hulle alles wat hulle nodig gehad

het, uit hul omgewing gekry het sonder om die omgewing te beskadig. Die San het nooit meer

vleis gejag of kos op ’n slag versamel as wat hulle nodig gehad het nie. Die vroue het net so hard soos die mans gewerk. Hulle werk was om veldheuning en plantkos soos wortels, vrugte

en neute te versamel en vir die kinders te sorg. Hulle het rondgetrek op soek na kos en water,

daarom kan ons sê hulle was nomades.

Figuur 2.2: Die man drink water uit ’n volstruiseierdop. Sien jy hoe vuil die eierdop is?

Dit wys dat die eierdop begrawe was.

Die San het in droë gebiede gewoon, wat beteken het dat water die meeste van die tyd baie

skaars was. Daarom het hulle allerhande planne gemaak om water in die hande te kry en te

bêre.

Só het hulle byvoorbeeld geleer hoe om water onder die sandoppervlakte te gebruik. Eers krap

hulle die sand weg en dan druk hulle ’n rietjie diep onder in die grond. Hulle suig dan die water op en om te verhoed dat daar sand inkom, het hulle ’n bossie gras onder vasgebind wat as filter dien.

© Optimi

23

Handleiding

Die water is dan in leë volstruiseierdoppe gesit. Die gaatjie in die dop is dan met ’n gras- of kleiprop toegemaak. Die eierdoppe is begrawe en wanneer hulle water nodig gehad het, is die eierdoppe weer opgegrawe – die water het ook op dié manier koud gebly.

Les 7 Uitvinding van die pyl en boog

Definieer Pyl en boog: wapens waarmee diere gejag is

Sansevieriaplant: ’n plant met plat blare wat gebruik is om toue mee te maak Spoorsny: om spore van diere te herken en te volg

Die San het gejag vir hulle kos. Hulle het ’n besondere jagvermoë gehad, kon baie goed spoorsny en kon wild van ’n ver afstand sien.

Hulle het nie gewere gehad soos vandag nie. Hulle wapens was uit klip en hout gemaak. So het hulle die pyl en boog gemaak en gebruik om wildediere mee te jag.

Figuur 2.3: ’n Jagter besig om te jag.

24

© Optimi

2

G05 ~ Sosiale Wetenskappe: Geskiedenis

’n Pyl en boog bestaan uit: ●

● ●

Die boog is van ’n sterk, reguit, buigbare stuk tak gemaak.

Die snaar is gemaak deur klein stukkies rugspiere van ’n gemsbok af te sny en dit styf op te rol.

Die pyle is gewoonlik van riet gemaak en die pylpunte van klip of been.

Die San het gif net agter die pylpunt gesmeer sodat die jagter nie per ongeluk aan die punt raak en homself vergiftig nie. Die gif is gekry van ’n giftige vloeistof in kewerlarwes en sommige

groepe het ook slanggif gebruik.

Figuur 2.4.1: ’n Tradisionele pyl en boog

Figuur 2.4.2

Die San-mans kon baie goed jag. Hulle het die omgewing baie goed geken en kon goed rigting

hou. ’n Pyl en boog is net akkuraat op kort afstande en daarom moes hulle so naby as moontlik aan die wild kom voordat hulle kon skiet. Hulle het die kuns vervolmaak om diere te bekruip en hulle te skiet en dan te agtervolg tot hulle neerslaan. Die plek waar die pyl vasgesit het is

uitgesny en weggegooi, maar die res van die vleis kon geëet word.

Ná só ’n jagtog het almal saam feesgevier en om die vuur gedans en sing.

Kleiner diere soos hase, skilpaaie, patryse en ander voëls is in wippe, valstrikke of vangnette gevang. Die nat blaartjies van die Sansevieria-plant is as toue vir valstrikke gebruik.

© Optimi

25

Handleiding

Figuur 2.5: Sansevieria aethiopica

Vir die nuuskieriges Probeer jou eie pyl en boog maak deur goed in die natuur te gebruik of maak jou eie valstrik deur ook goed in die veld te gebruik.

Les 8 Sosiale organisasie in die San-samelewing

Definieer Sosiale organisasie: hoe groepe in die samelewing gevorm is

26

© Optimi

G05 ~ Sosiale Wetenskappe: Geskiedenis Kerninhoud

2

Die San se sosiale organisasie was aanpasbaar en baie informeel, wat beteken dat die manier hoe hulle gebly het nie sekere reëls gehad het wat almal moes volg nie.

’n Paar gesinne van so 15 tot 20 lede het saam gewoon as ’n stam. Elke stam het hul eie jagveld en waterbron gehad en al die stamme het mekaar se gebied respekteer. Die San het nie baie

besit nie maar wat hulle wel gehad het, het hulle met die groep gedeel.

Figuur 2.6: ’n Tradisionele San-hut en -gesin

Die San het nie stamhoofde gehad nie en het hulself deur eenparigheid regeer. Hulle lang

gesprekke gevoer met almal wat betrokke was om argumente en gevegte te beëindig. Elkeen het

’n kans gekry om sy saak te stel totdat konsensus bereik is. Sekere individue het leierskaprolle

in jag en geneesrituele gehad, maar niemand kon ’n posisie van algemene of oorheersende mag

kry nie. Die oudstes van die groep is gereeld gevra om as tussenpersone of opsigters op te treë.

Gelykwaardigheid was in alle opsigte deel van die San se lewenswyse. Die werk in die

familiestruktuur is gelyk tussen mans en vroue verdeel. Die mans het wapens gemaak en gejag, terwyl die vroue na eetbare plante gesoek het, kos gemaak en die kinders versorg het. Die

werksopdragte was nie geslagsgebonde nie en die vroue het af en toe gejag en die mans het na eetbare plante gesoek.

© Optimi

27

Handleiding

Les 9 Plantmedisyne

Definieer Plantmedisyne: plante wat as medisyne gebruik is om kwale of siektes gesond te maak Kerninhoud Die San het ’n goeie kennis van hul omgewing gehad. Hulle het al die plante geken; nie

noodwendig die name nie, maar wel waarvoor dit gebruik kon word. Hulle het verskeie plante gebruik om wonde te behandel en om siekes gesond te maak.

’n Paar voorbeelde van medisinale plante:

Hoodia gordonii San-jagters het hierdie plant gekou

wanneer hulle gaan jag het. Die plant se sap het verhoed dat hulle honger of

dors word. Die plant staan ook as die

“Boesmanshoed” bekend.

Figuur 2.7.1: Ghaap

Artemisia afra Dié plant is gekook en gedrink vir siektes soos verkoue en griep.

Figuur 2.7.2: Wildeals

28

© Optimi

G05 ~ Sosiale Wetenskappe: Geskiedenis

Agathosma betulina

2

Die San het dié plant gebruik om maagen blaasprobleme te verlig en het dit ook

aan wonde gesmeer. Die Nederlanders

het by die San van die boegoeplant geleer en het tee daarmee gemaak en dit ook

Figuur 2.7.3: Boegoe

met asyn of brandewyn gemeng.

Dichrostachys cinerea

Die sekelbos is vir verskeie kwale

gebruik. Die wortels is gekou en aan slangbytwonde gesmeer. Die bas van

die bos is weer gebruik vir tandpyn en

hoofpyne. Die sekelbos staan ook as die

Figuur 2.7.4: Sekelbos

“Kalahari-Krismisboom” bekend.

Aloe ferox

Die bitteraalwyn is gebruik om ’n seer keel te verlig. Ons gebruik vandag nog

hierdie wonderplant vir baie kwale en dit is ook ’n bestanddeel in baie skoonheidsprodukte.

Figuur 2.7.5: Bitteraalwyn

Helichrysum petiolare Die San het dié plant gebruik om hulself

toe te draai as hulle gaan slaap sodat

hulle warm kon word. Die plant het ook

medisinale waarde; die takkies en blare is gebrand en die walms is ingeasem.

Figuur 2.7.6: Kooigoed

© Optimi

29

Handleiding

Ceanothus americanus Die sap van dié plant se wortels is gebruik

vir veluitslae en blaasontsteking. Deesdae is dit ook ’n bestanddeel in slaapmiddels.

Figuur 2.7.7: Rooiwortelplant

Aktiwiteit 4 Bestudeer elke plant se gebruik en beantwoord die vrae.

1.

Watter kwale het die boegoeplant verlig?

(2)

4.

Waarom staan die Helichrysum petiolare ook as “kooigoed” bekend?

(1)

2.

3.

Noem een gebruik van die ghaap-plant.

Waarvoor is die bitteraalwyn gebruik?

(1) (1)

[5]

Les 10 San-gelowe en -godsdiens

Definieer Kaggen: die naam van die god wat die San aanbid

Sjamaan: ’n persoon wat die geesteswêreld binnegaan om hulp te vra van die geeste

Die San het geglo in die vloei van energie en alle lewenskragte was vir hulle belangrik. Die

belangrikste lewenskrag was dié van Kaggen, die swendelaargod. Hy het baie dinge geskep en kom in baie mites voor waarin hy of dwaas of wys was, of moeilik of behulpsaam.

30

© Optimi