Gr 12 landboubestuurspraktyke handleiding

Í2,È-A-AMP-SG01jÎ

1

8

1

2

-

A

-

A

M

P

-

S

G

0

1

LANDBOUBESTUURSPRAKTYKE HANDLEIDING Graad 12

A member of the FUTURELEARN group

Landboubestuurspraktyke Handleiding

1812-A-AMP-SG01

Í2,È-A-AMP-SG01jÎ

Graad 12

Aangepas vir KABV

JC Zandberg

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

INHOUDSOPGAWE LESELEMENTE .................................................................................................................... 3 VOORWOORD ...................................................................................................................... 5 JAARPLAN .......................................................................................................................... 6 EENHEID 1: Plaasbeplanning .............................................................................................. 7 Les 1: PLAASBEPLANNING: GROND, KAMPE EN KONTOERE ............................................. 7 AKTIWITEIT 1.1: ........................................................................................................... 14 LES 2: PLAASBEPLANNING: HULPBRONBENUTTING ......................................................... 15 AKTIWITEIT 1.2: ........................................................................................................... 25 LES 3: PLAASBEPLANNING: PRESISIEBOERDERY EN MEGANISERING.......................... 25 AKTIWITEIT 1.3: ........................................................................................................... 40 LES 4: PLAASBEPLANNING: EKONOMIE .............................................................................. 42 AKTIWITEIT 1.4: ........................................................................................................... 49 LES 5: PLAASBEPLANNING: EKONOMIE .............................................................................. 49 AKTIWITEIT 1.5: ........................................................................................................... 53 LES 6: PLAASBEPLANNING: ARBEID .................................................................................... 54 AKTIWITEIT 1.6: ........................................................................................................... 58 LES 7: PLAASBEPLANNING: IMPLEMENTE .......................................................................... 59 AKTIWITEIT 1.7: ........................................................................................................... 61 LES 8: REKORDS ..................................................................................................................... 61 AKTIWITEIT 1.8: ........................................................................................................... 68 LES 9: REKORDMETODES...................................................................................................... 68 AKTIWITEIT 1.9: ........................................................................................................... 71 LES 10: OPNEEM VAN DATA .................................................................................................. 72 AKTIWITEIT 1.10:......................................................................................................... 75 EENHEID 2: Produksiebestuur

77

LES 11: OES VAN PRODUKTE EN GEHALTEBEHEER ......................................................... 77 AKTIWITEIT 2.1 ............................................................................................................ 83 LES 12: BEMARKING ............................................................................................................... 83 AKTIWITEIT 2.2 ............................................................................................................ 87 LES 13: ROL VAN PRODUSENTE-ORGANISASIES .............................................................. 88 AKTIWITEIT 2.3 ............................................................................................................ 94 LES 14: WAARDETOEVOEGING ............................................................................................. 94 AKTIWITEIT 2.4 ..........................................................................................................100 LES 15: PROSESSERING ......................................................................................................100 AKTIWITEIT 2.5 ..........................................................................................................105 LES 16: VERPAKKING EN VERSPREIDING .........................................................................105

© Impaq

1

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

AKTIWITEIT 2.6 .........................................................................................................111 LES 17: BEMARKING EN BEHEER .......................................................................................111 AKTIWITEIT 2.7 ..........................................................................................................113 EENHEID 3: Besigheidsbeplanning

115

LES 18 :AGRI-TOERISME ......................................................................................................115 AKTIWITEIT 3.1 ..........................................................................................................119 LES 19: SAKEBEPLANNING ..................................................................................................119 AKTIWITEIT 3.2 ..........................................................................................................124 LES 20: SAKEBEPLANNING ..................................................................................................124 AKTIWITEIT 3.3 ..........................................................................................................129 LES 21: ENTREPRENEURSKAP ...........................................................................................129 AKTIWITEIT 3.4 ..........................................................................................................133 LES 22: ENTREPRENEURSKAP ...........................................................................................134 AKTIWITEIT 3.5 ..........................................................................................................139 LES 23: PLAASEVALUASIE ...................................................................................................139 AKTIWITEIT 3.6 ..........................................................................................................145 LES 24: BESTUUR ..................................................................................................................145 AKTIWITEIT 3.7 ..........................................................................................................151 BIBLIOGRAFIE EN VERWYSINGS

© Impaq

152

2

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

LESELEMENTE LEERDOELWITTE: Wat die leerder aan die einde van die les moet weet. Geneem uit die KABV.

BELANGRIKE TERMINOLOGIE Nuwe terminologie om die begrip van die vak as deel van hierdie les uit te brei.

DEFINIEER: Definisies van konsepte om die inhoud te verstaan.

BELANGRIK: Verduidelik misverstande; moontlike verwarring met betrekking tot bestaande kennis.

WENKE: Enige inligting anders as die inhoud, om die leerder deur die leerproses te begelei.

VIR DIE NUUSKIERIGES: Aansporing om die inhoud in diepte na te vors. Brei die aktiwiteit en oefening tot só ’n mate uit dat die leerder aangemoedig word om te verken. Vir die begaafde leerder: uitgebreide oefeninge. Vir Leerders met Spesiale Onderwysbehoeftes* (LSOB): verduidelik die noodsaaklikheid om die basiese vrae te voltooi om ’n slaagpunt te behaal. *LSEN in algemene taalgebruik

© Impaq

3

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

AKTIWITEIT: Vrae oor die les wat voltooi moet word ten einde die kennis van die voltooide les te toets.

OEFENING: Ter afsluiting van die spesifieke eenheid. Formatiewe assessering.

KERNINHOUD: Beklemtoon die kern van die inhoud, in-diepte verduideliking van ’n spesifieke afdeling van die les wat verstaan moet word.

STUDEER / HERSIENING: Tyd wat spandeer word om die inhoud te bestudeer in die afsluiting van die Eenheid en ter voorbereiding vir die toets of eksamen.

Hierdie ikone fasiliteer jou bemeestering van die kennis ter voorbereiding

Š Impaq

4

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

VOORWOORD AANVULLENDE BRONNE Landboubestuurspraktyk – E Nel Landbouweekblad en ander landboutydskrifte soos Agri Boer, The Dairy Mail, Veeplaas en Rooivleis.

INLEIDING Wat behels Landboubestuurspraktyke?

Landboubestuurspraktyke is die studie en toepassing van ekonomiese en bestuursbeginsels wat in die produksie, verwerking en bemarking van voedsel en ander landbouprodukte gebruik word. Hierdie beginsels word gebruik om hoë gehalte landbouprodukte te produseer en waarde toe te voeg sodat hierdie produkte ekonomiese, estetiese, sosiale en kulturele waarde kan hê.

Landboubestuurspraktyke moet benader word met die oog op die volgende vier doelwitte: Kennis en begrip van die interverwantskap tussen Landboubestuurspraktyke, die gemeenskap en die omgewing.

Die fokus is op ’n begrip van die ontwikkelings in herskeppende (transformerende) wetgewing, armoede en die globale omgewing. Hierdie doelwit wys kandidate hoe om hierdie begrip te gebruik om die lewensgehalte van individue en gemeenskappe te verbeter.

Bestuurspraktykproses Ondersoek en bestudeer Landboubestuurpraktyke.

die

bestuursprosesse

en

vaardighede

deur

Kennis en begrip van bestuurspraktyke in landbou Help met die inwin van kennis, ’n breër begrip van hoe Landboubestuurspraktyke met die daaglikse lewe in verband gebring word en om ingeligte besluite te neem om alle toepaslike praktyke, stelsels en tegnologieë te inkorporeer om uiteindelik ’n volhoubare landbouomgewing te bestuur.

Toepassing van kennis en vermoë in landbou Die aanspreek van die verskillende vaardighede wat nodig is om inligting in te win, te verwerk en te gebruik, om uiteindelik die uitdagings van Landboubestuurspraktyke die hoof te bied. Dit behels ook die kennis en vaardighede om basiese en toepaslike landboumasjinerie en -toerusting te hanteer om landbouverwante probleme op te los.

© Impaq

5

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

JAARPLAN EENHEID 1

LES 1 Plaasbeplanning – Grond, kampe en

DATUM BEGIN

kontoere 2 Plaasbeplanning – Hulpbronbenutting 3 Plaasbeplanning – Presisieboerdery en meganisering 4 Plaasbeplanning – Ekonomie 5 Plaasbeplanning – Ekonomie 6 Plaasbeplanning – Arbeid 7 Plaasbeplanning – Implemente 8 Rekords 9 Rekordmetodes 10 Opneem van data

2

1 Oes van produkte en gehaltebeheer 2 Bemarking 3 Rol van produkorganisasies 4 Waardetoevoeging 5 Verwerking 6 Verpakking en verspreiding 7 Bemarking en beheer

3

1 Agri-toerisme 2 Sakebeplanning 3 Sakebeplanning 4 Entrepreneurskap 5 Entrepreneurskap 6 Plaasevaluasie 7 Bestuur

© Impaq

6

DATUM VOLTOOI

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

Eenheid

1

EENHEID 1: Plaasbeplanning LEERDOELWITTE: Nadat jy hierdie eenheid voltooi het, moet jy in staat wees om die volgende te doen: • Grond se diepte, tekstuur, pH en temperature te ken en te kan onderskei.

• Verduidelik waarom daar kampe op ’n plaas moet wees.

• Die voordele en gebruike van kontoere te bespreek.

INLEIDING Sonder grond is daar nie ’n boerdery nie. ’n Plaas bestaan uit grond. Ons gaan na die verskillende aspekte van grond kyk as ’n natuurlike hulpbron. Grond is die mees basiese hulpbron van landbou as ’n bedryf. Grond is die medium vir die produksie van voedsel en nywerheidsgewasse en die volhoubaarheid van grond moet verseker word.

BELANGRIKE TERMINOLOGIE Grond: Die produksiefaktor van goedere en dienste.

Grondtekstuur: Tekstuur is die verhouding tussen die hoeveelheid sand, slik en klei wat in die minerale fraksie van die grond teenwoordig is. pH: Die grondreakie verwys na die suurheid of alkaliniteit van die grond en word in pH uitgedruk.

Les 1: PLAASBEPLANNING: GROND, KAMPE EN KONTOERE 1.1

Vakinhoud

Produktiwiteit van grond móét eers geëvalueer word, ongeag of dit gehuur of besit word.

• Bepaal die drakrag van die grond.

• Moontlike opbrengs vir gewasproduksie.

Watter landbouhulpbronne het ’n bepalende invloed op die produktiwiteit van ’n boerderyeenheid?

GROND: Dit is die mees basiese hulpbron van landbou. Grond is die medium vir die produksie van voedsel en nywerheidsgewasse. Grond moet bewaar en verbeter word om volhoubaarheid te verseker.

© Impaq

7

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

Eenheid

1

GRONDDIEPTE: Gronddiepte speel ’n deurslaggewende rol by die ontwikkeling en produksie van plante.

Sekere eenjarige plante met ’n kleiner wortelstelsel is byvoorbeeld meer aanpasbaar op gronde met beperkte diepte van 30 cm en minder. Daarteenoor benodig sekere eenjarige en die meeste meerjarige plante gronde met voldoende gronddiepte van 1 m en meer.

Gronddiepte het ook ’n invloed op beskikbare reserwe grondvog, asook wortelontwikkeling. Beperkte gronddiepte beperk wortelgroei, wat veroorsaak dat plante nie genoeg voedsel en water kan opneem om voldoende bo-grondse groei te verseker om maksimum produksie te verkry nie.

Gronde met voldoende gronddiepte van byvoorbeeld 60 cm daarteenoor verseker normale wortelontwikkeling om voldoende voedsel en water op te neem om maksimum produksie te verseker. Meerjarige plante soos vrugtebome en struikagtige plante vaar en ontwikkel baie swak op vlakker gronde met beperkte diepte. Vlakker gronde is ook geneig om opbou van natrium en kalsiumsoute te veroorsaak omdat sulke gronde se dreinering swak is.

Wortelsiektes kom ook meer dikwels in gronde met beperkte grondlaag voor. Dieper grond daarteenoor het ’n hoër dreineringsvermoë, verhoogde reserwe grondvog, asook genoeg grondsuurstof vir plantwortels. Die meeste plante kan hulself ook baie beter en sterker in dieper gronde anker as in vlakker grond.

GRONDTEKSTUUR: Grondtekstuur word geklassifiseer volgens die groottes van die deeltjies. Dit staan bekend as die grondfraksie van die grondeienskappe.

Bestudeer die volgende tabel: FRAKSIE Baie growwe sand

DEURSNIT (mm) 10 – 2

Growwe sand

2 – 0,5

Medium sand

0,5 – 0,2

Fyn sand

0,2 – 0,02

Baie fyn sand

© Impaq

–

Slik

0,02 – 0,002

Klei

Kleiner as 0,002

8

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

Eenheid

1

BELANGRIK: Die mens kan nie die tekstuur van grond verander of verbeter nie, hy kan slegs sy boerderypraktyke by die grondtekstuur aanpas.

Daar is 12 tekstuurklasse, maar grond word in drie breë kategorieë ingedeel: • • •

Grof Medium Fyngetekstureerd

’n Goeie mengsel van sand en klei in grond is ’n ideale tekstuurklas.

Grond in verskillende tekstuurklasse het ’n groot invloed op die produktiwiteit van grond.

Grondeienskappe moet as ’n kombinasie geïnterpreteer en geëvalueer word.

Fisiese aktiwiteit van grond: Word nie net bepaal deur klei-inhoud nie, maar ook deur kleimineralogie. Die dikte van die grondlaag is ook belangrik.

Vlak grond wat fisies baie aktief is, sal konstruksies minder laat bars as dieper gronde.

Normale boerdery aktiwiteite het geen invloed op die grondtekstuur nie, maar wel op ander grondeienskappe soos: • Struktuur • Voedingstatus GROND MET ’N GROWWE TEKSTUUR: Eienskappe van sandgrond: • • • •

Die grond is gewoonlik goed deurlug.

Hierdie grond het nie die vermoë om water vas te hou nie.

Die makroporieë kan nie die water vashou nie.

Kapillêre waterbewegings kan nie plaasvind nie.

GROND MET ’N FYN TEKSTUUR: Eienskappe van kleigrond: • • • •

© Impaq

Die waterkapasiteit is hoog, met ander woorde dit kan water baie beter vashou.

Die kapillêre waterbeweging is stadig, maar baie goed.

Weens min makroporieë is die deurlugting nie so goed nie.

In hierdie grond sal plantwortels maklik aan ’n suurstofgebrek ly.

9

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

Eenheid

1

pH VAN GROND: Die grondreaksie verwys na die suurheid of alkaliniteit van grond en word in pH uitgedruk.

Grondsuurheid word geassosieer met die teenwoordigheid van waterstofione. Die pH-syfer dui die suurheid aan en dit wissel tussen 0 en 14.

Waarop berus die pH? • By pH = 0 is die medium op sy suurste.

• By pH = 7 is die medium neutraal.

• By pH = 14 is die medium uiters alkalies. ’n Aanduiding van die grondreaksie volgens die pH-skaal word deur die volgende syfers verstrek: pH 3 – 4,5 pH 4,6 – 5,5 pH 5,6 – 6,5 pH 6,6 – 7,5 pH 7,6 – 8,5 pH 8,6 – 10

Baie suur Suur Effens suur Neutraal Alkalies Sterk alkalies

Die pH van die meeste landbougronde wissel tussen 5,5 en 7,5. In hoë reënvalgebiede tref ons suurgrond aan. Hier is die pH tussen 4 en 5,5.

GRONDTEMPERATURE: Uitstraling deur die son is die primêre bron van alle energie. Sonstraling verhit die lug, die grond en die organismes. Slegs die deel van die energie wat deur die son uitgestraal word, bereik die grond. ’n Deel van die sonstraling wat die grondoppervlakte bereik, gaan verlore deur weerkaatsing en uitstraling van die aarde self.

FAKTORE WAT GRONDTEMPERATUUR BEÏNVLOED: • Kleur van die grond.

• Helling.

• Soortlike warmte van gronde.

• Verdamping.

• Lengte van die dag.

• Plantbedekking.

• Gronddiepte.

INVLOED VAN GRONDTEMPERATUUR OP GEWASPRODUKSIE: 1.

2.

© Impaq

Saad ontkiem gouer en die ontkiemingspersentasie is hoër as die grondtemperatuur redelik hoog is. Die optimum temperatuur vir die ontkieming van saad is ongeveer 25º C. In Suid-Afrika is die grondtemperatuur gedurende die winter te laag en in die somer te hoog vir optimale plantegroei. Die grondtemperatuur is gewoonlik gunstig vir plantegroei gedurende die lente en die herfs. Die optimale temperatuur vir die groei van gewasse is ongeveer 25º C. 10

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

Eenheid

Vroeë oeste word op betreklike warm gronde en laat oeste op betreklike koue gronde verkry. Dit is belangrik wanneer gewasse verbou word waarvan die prys deur vraag en aanbod bepaal word.

Suidelike hellings in Suid-Afrika is meer onderhewig aan rypskade as noordelike hellings. Gewasse wat deur ryp beskadig word, moet dus nie op die suidelike hellings verbou word nie.

Grondmikrobes se aktiwiteite neem toe met ’n toename in temperatuur. Hulle verkies ’n optimum temperatuur van ongeveer 25º C. Die grondmikrobes stel plantvoedingstowwe tot die beskikking van die plante.

Omdat die mikrobes meer aktief is in die warm grond as in die koue grond, sal hulle die organiese materiaal in die grond as ’n bron van energie gebruik. ’n Verlaging van die organiese inhoud van die grond lei tot die vernietiging van die grondstruktuur wat aanleiding gee tot ongunstige groeitoestande vir plante.

Hoe hoër die grondtemperatuur, hoe vinniger verloop die chemiese reaksies in die grond. Dit veroorsaak dat meer voedingstowwe vrygestel en toeganklik gemaak word.

Meer voedingstowwe los in die grondwater op by hoër grondtemperature en meer voedingstowwe sal dus tot beskikking van plante wees.

Meer verdamping vind plaas vanuit warm grond. Gevolglik sal die grond vinniger droog word wat ongunstige toestande vir plantegroei skep.

WEIKAMPE: BEGINSELS VIR DIE UITLEG VAN KAMPE: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

Bepaal die verskillende veldsoorte.

Probeer om een veldsoort per kamp te hê.

Elke veldsoort word in kleiner kampe verdeel.

Alle kampe moet veesuipings hê.

Kampdrade moenie teen hellings wees nie, want diere trap voetpaadjies uit wat weer tot erosie lei.

Genoeg kampe hê.

VOORDELE VAN KAMPSTELSEL: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

Wisselweiding kan toegepas word.

Spaarkampe is beskikbaar vir tye van nood.

Minder arbeid is nodig, want vee bly in kampe.

Minder erosie kom voor, want die vee trap nie voetpaadjies uit nie.

Diere is in ’n beter kondisie, want hulle wei rustig.

Beweiding word beter beheer, agteruitgang van kampe word gou vasgestel.

WISSELWEIDING OF WEIVELDROTASIE: Wisselweiding word gedoen om die beweiding van kampe, die getal vee en die besettingstyd te beheer.

© Impaq

1

11

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

Eenheid

1

Weiveldrotasie word bepaal deur die soort diere, die reënval en aard van die veld.

Weidingsgewoontes van diere verskil. Beeste wei minder uitsoekerig as skape, beeste verkies lang gras en skape verkies korter gras.

Die algemene reël is dat suurveld vir twee jaar bewei word en vir een jaar gerus word. Met soetveld word beter resultate behaal wanneer een helfte van die veld gedurende die winter en die ander helfte gedurende die somer gespaar word.

Redes vir wisselweiding •

• • • • •

Die veld moet weer kan herstel. Sodra ’n kamp gespaar word, kry grasse kans om saad te skiet en te vermeerder. Wanneer gewasse en grasse aanhoudend bewei word, sterf die wortels af. Sodoende is die plant nie in staat om voedingstowwe op te neem nie en sterf.

Om die veld gesond te hou. Aanhoudende beweiding veroorsaak dat larwes van sekere plae toeneem en diere aan meer siektes onderhewig is weens larwes wat ’n geskikte gasheer soek.

Om smaaklike grasse te behou. Deur gedurige weiding word smaaklike grasse kort gehou wat selfs later afsterf.

Om skadelike onkruide te voorkom. Onkruide maak gou hul verskyning by oorbeweide velde.

Om toename van swak grasse en struike te voorkom. Deur aanhoudende beweiding gaan grasse dood en grasse en struike met ’n lae produktiwiteit vermeerder.

Om genoeg voedsel te verseker. Deur weiveldrotasie is daar altyd ’n spaarkamp wat in tye van nood gebruik kan word.

KENTEKENS VAN OORBEWEIDING: In baie gevalle word te veel vee op plase aangehou. Dit kan vir die boer lyk of daar genoeg plantbedekking is, maar oorbeweiding kentekens is as volg: • Lae kalfpersentasie. Kleiner as 75% is ’n aanduiding dat die voeding te min is.

• Lae speenmassa by kalwers.

• Baie vrektes.

• Swak groei van jong beeste.

• Verse kalf nie op drie jaar nie.

• Lekinnames is baie hoog.

• Beeste se kondisie is swak.

• Slagmassa van osse en verse is baie laag.

• Slagbeeste behaal nie hoër graad nie.

• Bosindringing kom voor.

• Smaaklike grasse verdwyn in laat winter.

• Termietprobleme by sekere grondsoorte kom voor.

DEFINIEER: WEIDING: Goeie weiding is belangrik vir doeltreffende boerdery. Weiding verskaf sappige voedsel en terwyl diere wei, kry hulle ook goeie oefening. Goeie gehalte weiding is belangrik vir die vetmaak van diere.

© Impaq

12

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

Eenheid

1

KONTOERE: BELANGRIK: Die groot rede hoekom boere kontoerwalle maak, is vir die bestryding van gronderosie.

TOPOGRAFIE: Kontoerwalle is redelik algemeen bekend by saaiboere, veral in hoë reënvalgebiede met ’n golwende landskap, om te voorkom dat die landerye verspoel. Op natuurlike veld is dit egter feitlik ongekend om kontoere te maak. Tog kan dit gebruik word om vernielde veld ’n goeie kans op herstel te gee.

Die beginsel wat toegepas word om waterafloop te beperk en terselfdertyd ook die grond wat kaal en vasgetrap is, te deurlug, is om die grond los te maak. Dit geskied deur ’n zerohelling (presies op die kontoer) met ’n bukswaterpas (dumpy level) uit te meet.

Afhangende van die helling van die oppervlak moet die kontoer met intervalle van 50 m tot 70 m uitgemeet word.

KRITERIA VIR DIE MAAK VAN KONTOERE: Die bewerking geskied weg van die aanvoorkontoer af tot ongeveer halfpad na die volgende aanvoor. ’n Ou Soilmaster, wat swaar en sterk is, is die ideale werktuig om te gebruik. Die breedte van die tand is maksimum 50 mm en die tande is 1,5 m (trekkerwielwydte) uit mekaar gespasieer. Die diepte wat gewerk moet word, wissel na gelang van grondsoorte van 75 mm tot 125 mm. As die grond dieper bewerk word, word die grondoppervlak te veel versteur en duur die herstel langer.

Die regte tyd om dit te doen, is ná die eerste goeie lentereën. As die grond te droog is wanneer dit bewerk word, sal die resultate onbevredigend wees. Vermy ook grond wat te nat is.

Daar is ook ander metodes wat gevolg kan word, soos om in baie klipperige veld klippe in rye op die kontoer te pak. Dit sal afloop en erosie voorkom. Dit is egter nie nodig om elke jaar kontoere te maak nie, want dit duur minstens tien jaar voordat die veld moet aandag kry.

REDES: Selfs onder die saaiboere is daar diegene wat geneig is om kontoerwalle te ignoreer, veral op gelyker oppervlakke en in dele van die land waar die reënval laer is. In sekere omstandighede kan ’n boer in dié gebiede nog wegkom sonder kontoerwalle deur die lande volgens die natuurlike kontoer van die land te bewerk en te plant. Dit verminder steeds die afloop van reënwater, wat erosie beperk en vogindringing bevorder. © Impaq

13

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

Eenheid

1

VOORDELE: Die maak van kontoere op bewerkte grond verhoog produksie deur vogindringing te verbeter. Daarom is dit ook voordelig om aangeplante weidings in rye volgens die kontoer te plant. Indien die weidings gereeld losgemaak word om gaswisseling (deurlugting) en vogindringing te verhoog, vorm elke ry inderwaarheid ’n kontoerwalletjie. Erosie word sodoende tot die minimum beperk, terwyl die vog die grond beter indring, met gevolglike optimale produksie.

Ontblote veld word hoofsaaklik veroorsaak deur oorbeweiding op lang termyn en die natuurlike werking van rysmiere, wat die oppervlak ontbloot, juis om waterafloop te maksimaliseer sodat hulle rustig in droë ondergrond kan oorleef. Die maklikste en goedkoopste manier om van rysmiere ontslae te raak, is dus om sulke oppervlakke te bevogtig.

BELANGRIK: Boer saam met die natuur en jou arbeid sal met volgehoue optimale produksie beloon word.

AKTIWITEIT 1.1:

1.

Hoekom moet die produktiwiteit van grond eers geëvalueer word?

(2)

2.

Voltooi die volgende tabel met die nodige inligting.

(6)

FRAKSIE Baie growwe sand

DEURSNIT (mm) 1.

Growwe sand

2.

Medium sand

3.

Fyn sand

4.

Baie fyn sand

–

Slik

5.

Klei

6.

3.

Noem die eienskappe van grond met ’n growwe struktuur.

(4)

4.

Waarop berus die pH van grond?

(6)

© Impaq

14

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

Eenheid

1

5.

Noem die faktore wat grondtemperatuur beïnvloed.

(7)

6.

Wat is die voordele van ’n goeie kampstelsel?

(6)

7.

Verduidelik die verskil tussen: Wisselweiding Weiveldrotasie

(3) (3)

8.

Gee kortliks die redes vir wisselwerking van die veld.

(6)

9.

Bespreek die voordele van kontoerwalle.

(7) TOTAAL: 50

LES 2: PLAASBEPLANNING: HULPBRONBENUTTING LEERDOELWITTE: Nadat jy hierdie eenheid voltooi het, moet jy in staat wees om die volgende te doen: • Die verskillende hulpbronne op die plaas kan identifiseer en verstaan.

• Die hulpbronne sluit in: grond; reënval; weidings; klimaat; arbeid; inligting; kapitaal en pes- en onkruiddoders.

INLEIDING: Grond moet op lang termyn teen die hoogste, moontlike wins produseer en produksie moet volgehou word. Grond moet opgebou en verbeter word.

GROND: DIE FUNKSIES VAN GROND: Die vermoë van grond om te produseer word beïnvloed deur: • • • •

Landboukapasiteit van die grond.

Gevoeligheid van grond tot verandering of totale vernietiging.

Klimaat.

Korrekte bestuurspraktyke.

Normale boerdery aktiwiteite het geen invloed op die grondtekstuur nie, maar wel op ander grondeienskappe soos: • Struktuur • Voedingstatus

© Impaq

15

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

Eenheid

1

Vir grondvorming moet alle omgewingsfaktore gunstig wees en aangesien dit baie jare neem om een meter bogrond te produseer.

•

Grond stel plantvoedingstowwe beskikbaar: In normale omstandighede verskil grond se voedingstofstatus afhangende van die klei-inhoud van die grond. Hoe hoër die klei-inhoud, hoe vrugbaarder is die grond.

Die funksie kan deur bemesting beϊnvloed word.

•

Grond stoor en stel water vry aan plante: Hierdie eienskap verskil geweldig tussen verskillende soorte grond. In kleigronde kan dit soveel wees as 25 mm water per 100 mm grond en in sandgrond so min as 6 mm water per 100 mm grond. Kleigrond se water-vashouvermoë is baie meer as sandgronde, waar water meer geredelik beskikbaar is aan plante.

•

Grond laat lugbeweging toe: Die gemak van lugbeweging hang af van die hoeveelheid en die grootte van die grondporieë. Kleigrond het meer porieë as sandgrond, maar hulle is kleiner en dit bemoeilik lugbeweging. Sandgrond het minder porieë, maar hulle is groter en meer behulpsaam in lugbeweging.

•

Grond laat waterfiltrasie toe: Sandgrond het ’n hoër infiltrasietempo as kleigronde.

•

Grond dien as die medium waarin plante groei: Hoe dieper die grond, hoe beter die wortelontwikkeling. Plante ontwikkel beter en kan beter produseer.

GRONDDATA: Wat is gronddata?

Gronddata word ingesamel om: • Grond te beskryf.

• Grond te ontleed.

• Grond te meet.

Alle data word deur middel van grondopnames ingesamel.

Om die grond te beskryf, het ons eienskappe nodig soos: • tekstuur • struktuur • diepte • pH Omgewingsaspekte is: • helling • geologiese oppervlakafsetting • onderliggende gesteentes

© Impaq

16

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

Eenheid

1

DATA WORD DEUR MIDDEL VAN GRONDOPNAMES INGESAMEL. GRONDEIENSKAPPE: Grondeienskappe word afgelei van: • gronddata • grondinligting Grondeienskappe verwys na die samestellende eienskappe en vermoë van die grond.

Dit word uitsluitlik deur die grond en omgewing bepaal en is nie afhanklik van die gebruik van die grond nie. Grond het dus die eienskap of dit vrugbaar of onsensitief is vir winderosie. Die omgewing beïnvloed ook grondeienskappe. Tekstuur is ’n baie belangrike eienskap van grond. Dit beïnvloed die meeste grondeienskappe wat die algemene gebruik beïnvloed.

Grondeienskappe is: • vrugbaarheid • infiltrasietempo • waterhouvermoë • versadigde hidrouliese geleivermoë • interne dreineringsklas • fisiese aktiwiteite Grondeienskappe Tekstuur Struktuur Dikte Klei, sand, leem

Grondkenmerke Vrugbaarheid Waterhouvermoë Fisiese aktiwiteite Erodeerbaarheid (water)

Tekstuur is ’n baie belangrike eienskap van grond.

Tekstuur beïnvloed algemene grondeienskappe.

GRONDGESKIKTHEID: Om die geskiktheid van grond vir gebruik te bepaal, moet die grond se eienskappe geëvalueer word. Grond moet aan sekere vereistes voldoen. Om byvoorbeeld te besproei, moet die versadigde geleiding van grond hoog wees.

Die basiese vereistes wat besproeiing aan grond stel, is: • voldoende infiltrasie • interne dreinering • waterhouvermoë • eksterne dreinering REËNVAL: REËN: Die doeltreffendheid van reënval is van uiterste belang.

Doeltreffendheid reën hang af van: • tempo van verdamping • verspreiding © Impaq

17

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

• •

Eenheid

1

betroubaarheid grondtoestand en topografie

WIND: Wind bevorder groei. Hoekom?

Die wind het ’n uitwerking op die manier waarop blare vogtigheid, hitte en koolstofdioksied reguleer. Sterk winde laat blare toe om af te koel.

Sterk winde bevorder: Die tempo van transpirasie Meganiese skade Plante wat in sterk wind groei, is kleiner, groei abnormaal en lewer aansienlik minder produksie.

HUMIDITEIT: ’n Afname in humiditeit veroorsaak ’n verhoging in transpirasie en verdamping.

WATER: Alle vorme van lewe draai om water aangesien dit die enkele grootste element is waaruit mens, dier en plant bestaan.

Sonder water sou daar geen landbouproduksie moontlik gewees het nie.

Suid-Afrika word as ’n droë land beskou met ’n gemiddelde reënval van 464 mm per jaar.

89% keer terug na die atmosfeer – transpirasie / verdamping.

9% loop terug see toe.

2% dring deur na die grond toe Reënval is die primêre bron van vars water. Ander bronne is riviere, ondergrondse water en besproeiingsdamme.

Waarom verloor Suid-Afrika water?

Die vinnige ekonomiese ontwikkeling, verstedeliking en nywerheidsgroei veroorsaak dat beskikbare water in Suid-Afrika al hoe minder word. Dit gaan veroorsaak dat die aanvraag in ’n stadium die aanbod gaan oorskry. Suid-Afrika sal sy waterbronne baie deegliker moet benut en doeltreffender gebruik.

© Impaq

18

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

Eenheid

1

WEIDINGS:

VIR DIE NUUSKIERIGES: Natuurlike veld en fossielbrandstowwe is twee van die belangrikste natuurlike hulpbronne op aarde. Albei kan nie hernu word nie en ons moet besef dat hulle uitgeput kan word. Fossielbrandstowwe kan deur son- en windenergie vervang word, maar natuurlike veld is onvervangbaar. Daarom moet dit volhoubaar gebruik word.

NATUURLIKE WEIDINGS: Goeie weiding is belangrik vir doeltreffende veeboerdery. Weiding verskaf sappige voedsel en terwyl die diere wei, kry hulle ook oefening in.

Hoë gehalte weiding is belangrik vir die vetmaak van diere. Melkkoeie sal vetgemaak word en goed kan produseer. Goeie weiding is veral belangrik by ooie, want swak weidings veroorsaak afname in melkproduksie waar die ooi later die lammers weggooi.

Suid-Afrikaanse weivelde word in drie soorte verdeel: soetveld, suurveld en gemengde veld.

SUURVELD: Word veral op suurgronde aangetref in hoe reënvalgebiede. Namate die grasse dan ouer word, neem die voedingswaarde af en suurvelde vertoon ’n bruin kleur in die winter.

• • •

Suurveld is ’n smaaklike weiding net in die groeiseisoene.

Suurvelde is geleë by hoogtes bo 1 350 m met ’n reënval van 700 mm tot 900 mm per jaar.

Suurvelde se grasbedekking is dig en veld kan straf bewei word. Die bome en struike is egter nie eetbaar nie.

SOETVELD: Kom gewoonlik op neutrale, alkaliese gronde in die droër streke voor.

Bome en doringbos kom gewoonlik in die soetvelde voor. ’n Kenmerkende eienskap van soetveld is dat die velde die voedingswaarde in alle groeistadiums behou. Die veld vertoon ’n bleekwit kleur in die winter.

• • • • • © Impaq

Grasse is smaaklik ná rypwording.

Veld is ryk aan eetbare bossies.

Kom in laagliggende gronde voor, met ’n reënval van 125 mm tot 450 mm per jaar.

Grondbedekking is laag.

Veld word maklik beskadig deur beweiding.

Oorbeweide veld het baie bosindringing.

19

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

Eenheid

1

GEMENGDE VELD: Bestaan uit soet- en suurgrasse. Hierdie soort veld kan aansienlik wissel van ’n byna suurveld tot ’n soetveld.

• • • • • •

Het ’n mate van smaaklike weiding in al die seisoene.

Kom tussen suur- en soetdele voor.

Reënval van 380 mm tot 760 mm per jaar.

Veld groei reëlmatig met ’n goeie veldbedekking.

Weiveld word nie so maklik beskadig nie.

Baie termietbeskadiging weens uitwissing van natuurlike vyande kom voor.

AANGEPLANTE WEIDINGS: Bestaan uit ’n mengsel van meerjarige grasse en word gewoonlik besproei. Gronde word goed voorberei en bemes voor saaityd. Peulgewasse soos klawers word altyd in ’n grasmengsel ingesluit. Dit verbeter die proteïeninhoud van die weiding sodat dit meer gebalanseerd is. Die wortels van peulgewasse bring stikstof in die grond wat deur ander gewasse opgeneem kan word. Die drakrag van aangeplante weidings is hoog en dit word intensief bewei.

Om ’n maksimum opbrengs te verkry, word weidings jaarliks swaar bemes. Aangeplante weidings word veral deur rnelkbeeste en lammerooie benut. Hierdie weidings word ’n klomp jare benut totdat die veld agteruitgang toon. Hierdie weidings word dan ingeploeg, gronde word losgemaak, bemes en word hersaai.

Plantegroei: Natuurlike plantegroei: Belangrikste en waardevolste hulpbron in diereproduksie en die mees ekonomiese bron van voedsel vir herkouers.

Bestuur van natuurlike weiding moet só bestuur word dat dit die hoogs moontlike opbrengs gee, die weiding moet bewaar word en die groeikragtigheid moet behou word om aan die verwagting te voldoen vir toekomstige generasies.

Geskikte klassifikasie vir natuurlike weiding: Smaaklikheid: soet gemeng suurveld

© Impaq

Topografie: berge, plato hooglande, hellings klowe, heuwels

Vlaktes: droë vlaktes gewone vlaktes

Laagliggende veld: soutpanne, nat valleie riviere, vleie; strome

Toestande van plantegroei: goed matig swak

Erosietoestande: geen matig erg 20

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

Eenheid

1

Vier faktore wat grondgebruik bepaal: • smaaklikheid • topografie • plantegroei • erosie Gebruik kan verskil van goeie beweidingspraktyke, vir veld in ’n goeie toestand tot totale weerhouding van beweiding van veld in ’n slegte toestand.

KLIMAAT: Klimaat bestaan uit: • lig • temperatuur • reën • wind • humiditeit LIG: Fotosintese

ligenergie word omskep deur groen plante na:

chemiese energie

koolhidrate

gunstige omgewingsfaktore bepaal: beskikbare ligenergie die vlak van produksie

Dagliglengte (fotoperiode)

verskaf groot hoeveelhede energie

beïnvloed blomvorming by plante vrugbaarheid van sekere skaaprasse beïnvloed vegetatiewe groei van gewasse

TEMPERATUUR: Lig- en grondtemperatuur bepaal:

Biochemiese

fisiologiese

fisiese prosesse in plante

Minimum temperatuur

maksimum temperatuur

Optimale temperatuur waar plante die beste groei.

© Impaq

21

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

Eenheid

1

ARBEID: TEKORT AAN GESKOOLDE ARBEIDERS: Plase het ekonomiese eenhede geword wat soos fabrieke en maatskappye ’n wins moet toon om te bly voortbestaan. Die boer wat op ’n relatief klein skaal met ’n lae tegnologiese vlak produseer, moet op dieselfde mark prysgewys meeding teen boere. Boerderye moet opgeleide mense met gespesialiseerde vaardighede aanstel, soos toesighouers, hanteerders van diere en vrugteplukkers. Die indruk bestaan steeds dat dit meer glansryk is om in ander bedrywe te werk as om op ’n plaas te werk. Dit lei tot arbeidskaarstes, veral naby die stedelike gebiede. Die Wet op Vaardigheidsontwikkeling behoort tot bevordering van vaardighede in die landbousektor te lei.

MIV/Vigs: Die MIV/Vigs-pandemie het ’n ernstige, nadelige uitwerking op landbou. Tussen 1985 en 2002 het 7 miljoen landbouwerkers aan komplikasies verwant aan MIV/Vigs gesterf. Die meeste slagoffers was tussen 20 en 40 jaar oud. Die uitwerking op die landbousektor is reusagtig. ’n Vigsverwante sterfte in ’n plaashuishouding kan die opbrengs van die oeste laat daal, dikwels met tot soveel as 60%. Op groter skaal word die produktiwiteit van die arbeidsmag beïnvloed. Dit lei tot hoë produksiekoste en laer uitsette. Die belangrikste uitwerking van MIV/Vigs op landbou sluit in: • Arbeidstekorte.

• Afname in opbrengs van oeste.

• Afname in die vrugbaarheid van grond.

• Laer vlakke van veeversorging.

• Verlies aan landboukennis en bestuursvaardighede.

• Bedreiging vir huishoudelike en voedselsekerheid.

ARBEIDSWETGEWING: Die Wet op Beroepsgesondheid en -veiligheid: 1993 Gaan oor die veiligheid in die werkplek.

Die Wet op Vergoeding vir Beroepsbeserings en -siektes: 1993 Verplig werkgewers om te registreer en voorsiening te maak vir die betaling van vergoeding vir beserings of siektes wat opgedoen word terwyl werkers aan diens is.

Die Wet op Arbeidsverhoudinge: 1995 Reguleer die verhouding tussen werkgewers en werknemersorganisasies en tussen werknemers en vakbonde. Hanteer afdankings en arbeidsgeskille.

Die Wet op Basiese Diensvoorwaardes: 1997 Reguleer werkure, verlof, oortyd, nagskof, die betaling van lone. Geskille oor minimum lone word hanteer.

Die Wet op Diensbillikheid: 1998 Vereis van werkgewers om planne vir diensbillikheid op te stel en toe te pas.

© Impaq

22

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

Eenheid

1

Die Wet op Vaardigheidsontwikkeling: 1998 Maak voorsiening vir opleiding van werkers.

Die Wet op Werkloosheidsversekering: 2001 Vereis van werkgewers en werknemers om te registreer en tot die Werkloosheidsfonds by te dra. Hierdie fonds maak voorsiening vir sekere betalings aan werknemers wat werkloos raak of vrouewerkers wat swanger raak.

BOERDERYINLIGTING: Boerderybestuursinligting (rekords) is belangrik en noodsaaklik vir die besluite wat geneem moet word vir die onderneming. Hierdie inligting word opgestel uit inligting wat op die plaas en van buite die plaas verkry word.

REKORDS: Die volgende rekords moet gehou word: • • •

Tegniese rekords Finansiële rekords Fisies-biologiese rekords

Rekords moet op ’n daaglikse, weeklikse, maandelikse, kwartaallikse of jaarlikse grondslag aangevul word na gelang van die aard daarvan.

FINANSIËLE REKORDS: • • • • • • • • • • •

Inventarisse van bates Skedules van lenings Rekords van debiteure Krediteure Rekords van ontvangste Uitbetalings Oordragkoste Kasboek Inkomstestaat Balansstaat Inkomstebelasting

MEGANISERINGREKORDS: Meganiese gebruik en meganiese instandhouding moet deeglik aangeteken word.

MARKREKORDS: Die rekords is nodig om markbeplanning te doen en behels grotendeels markinligting in die vorm van pryse, hoeveelhede, datums en agente.

© Impaq

23

Handleiding G12 ~ Landboubestuurspraktyke

Eenheid

1

ARBEIDSREKORDS: Arbeidsaanwending en -vergoeding, asook persoonlike arbeidsrekords.

ALGEMENE REKORDS: Plaasplan en ander rekords betreffende die boerdery, soos belastingopgawes, permitaansoeke, ledegelde ensovoorts.

WEIDING- EN VOERREKORDS: Weidingsbenutting, weidingsproduksies, voervoorraad en samestelling.

VEEREKORDS: • • • •

Veegetalle Produksierekords Reproduksierekords Gesondheidsrekords

PES- EN ONKRUIDDODERS: Deur oorbeweiding en gronduitputting is die natuurlike plantegroei in gevaar. Die plante word deur minderwaardige plantspesies opgevolg. Waardevolle weiveld word nutteloos gemaak en moet bekamp en beveg word. Dit skep egter ’n probleem wanneer pes- en onkruiddoders onoordeelkundig gebruik word. Dan het dit weer ander gevolge.

In ’n poging om plae uit te roei, word onnodige hoë konsentrasies plaagdoders gebruik.

Onnodige groot hoeveelhede bly in die grond of in produkte agter wat weer ander gevolge het. Die omgewing word besoedel deur die aanwending van plaagdoders wanneer dit eintlik nie nodig is nie.

Wanneer droë plaagdoders op ’n winderige dag toegedien word, word aangrensende landerye en waterbronne besoedel omdat die gifdeeltjies weggewaai word.

Soms word verkeerde plaagdoders op verkeerde stadiums deur onkundige mense aangewend. Leë plaagdoderhouers moet minstens twee keer deeglik uitgespoel word voordat daarvan ontslae geraak word.

BELANGRIKE TERMINOLOGIE Landmeting: ’n Plaas se potensiële produksie word vasgestel.

Winsgrens: Die verskil tussen die koste om iets te maak en die prys waarteen dit verkoop word.

Hulpbronarm-boere: Boere wat nie toegang het tot kapitaal, opleiding en ander steunstelsels nie.

Kleinboer: Boer wat op ’n klein skaal boer.

Ongelyke verdeling van inkomste: Wanneer boere se inkomste drasties verskil.

© Impaq

24