Gr 12-Landboubestuurspraktyke-Handleiding

Í2,È-A-AGS-SG01UÎ

1

8

1

2

-

A

-

A

G

S

-

S

G

0

1

LANDBOUWETENSKAPPE HANDLEIDING Graad 12

A member of the FUTURELEARN group

Landbouwetenskappe Handleiding

1812-A-AGS-SG01

Í2,È-A-AGS-SG01UÎ

Graad 12

Aangepas vir KABV

JC Zandberg

Handleiding G12 ~ Landbouwetenskappe

INHOUDSOPGAWE LES ELEMENTE ........................................................................................................ 4 VOORWOORD .......................................................................................................... 6 JAARPLAN ................................................................................................................ 7 EENHEID 1 Dierevoeding en -spysvertering .......................................................... 9 Les 1: Dierevoeding ..................................................................................... 9 AKTIWITEIT 1 ................................................................................. 23 Les 2: Die spysverteringstelsel van nie-herkouers .................................... 24 AKTIWITEIT 2 ................................................................................. 36 Les 3: Die spysverteringstelsel van herkouers .......................................... 36 AKTIWITEIT 3 ................................................................................. 49 EENHEID 2 Dierevoer ............................................................................................. 50 Les 4: Komponente van voer ..................................................................... 50 AKTIWITEIT 4 ................................................................................. 68 Les 5: Vitamiene en die verteerbaarheid van voer .................................... 69 AKTIWITEIT 5 ................................................................................. 81 Les 6: Gehalte van voer............................................................................. 82 AKTIWITEIT 6 ................................................................................. 86 Les 7: Energiewaarde van voer ................................................................. 86 AKTIWITEIT 7 ................................................................................. 91 Les 8: Voedingsverhouding ....................................................................... 91 AKTIWITEIT 8 ................................................................................. 95 Les 9: Soorte voer ..................................................................................... 96 AKTIWITEIT 9 ............................................................................... 110 Les 10: Beplanning van ’n voervloeiprogram ............................................. 111 AKTIWITEIT 10 ............................................................................. 115 EENHEID 3 Diereproduksie ................................................................................. 116 Les 11: Diereproduksiestelsels .................................................................. 116 AKTIWITEIT 11 ............................................................................. 119 Les 12: Intensiewe boerdery...................................................................... 119 AKTIWITEIT 12 ............................................................................. 124 Les 13: Ekstensiewe boerdery................................................................... 125 AKTIWITEIT 13 ........................................................................... 1249 EENHEID 4 Diereskuilings en -bestuur .............................................................. 130 Les 14: Diereskuilings................................................................................ 130 AKTIWITEIT 14 ............................................................................. 136 Les 15: Dieregedrag en -hantering ............................................................ 137 AKTIWITEIT 15 ............................................................................. 142

© Impaq

1

Handleiding G12 ~ Landbouwetenskappe

EENHEID 5 Voortplanting by diere ..................................................................... 143 Les 16: Manlike en vroulike voortplantingstelsels ...................................... 143 AKTIWITEIT 16 ............................................................................. 159 Les 17: Sinchronisering van bronstigheid en paring .................................. 160 AKTIWITEIT 17 ......................................................................... 12466 Les 18: Kunsmatige inseminasie ............................................................... 167 AKTIWITEIT 18 ............................................................................. 174 Les 19: Embrio-oorplanting en -oordrag (kloning) ..................................... 174 AKTIWITEIT 19 ............................................................................. 186 Les 20: Geboorte (parturisie) en gekompliseerde kraam ........................... 187 AKTIWITEIT 20 ............................................................................. 192 Les 21: Melkproduksie/laktasie.................................................................. 193 AKTIWITEIT 21 ............................................................................. 196 EENHEID 6 Dieresiektes en -beskerming ........................................................... 197 Les 22: Dieregesondheid ........................................................................... 197 AKTIWITEIT 22 ............................................................................. 205 Les 23: Dieresiektes .................................................................................. 206 AKTIWITEIT 23 ............................................................................. 216 Les 24: Inwendige parasiete (endoparasiete) ............................................ 217 AKTIWITEIT 24 ............................................................................. 221 Les 25: Uitwendige parasiete (ektoparasiete)............................................ 222 AKTIWITEIT 25 ............................................................................. 227 Les 26: Vergiftiging van diere .................................................................... 228 AKTIWITEIT 26 ............................................................................. 235 Les 27: Die rol van die regering in die beskerming van diere .................... 236 AKTIWITEIT 27 ............................................................................. 237 EENHEID 7 Landbougenetika .............................................................................. 238 Les 28: Genetiese begrippe....................................................................... 238 AKTIWITEIT 28 ............................................................................. 248 Les 29: Oorerflikheidspatrone, variasie en mutasie ................................... 249 AKTIWITEIT 29 ............................................................................. 256 Les 30: Seleksie ........................................................................................ 257 AKTIWITEIT 30 ............................................................................. 266 Les 31: Genetiese modifikasie en ingenieurswese .................................... 267 AKTIWITEIT 31 ............................................................................. 274 EENHEID 8 Landbouproduksiefaktore ............................................................... 276 Les 32: Grond ............................................................................................ 276 AKTIWITEIT 32 ............................................................................. 281 Les 33: Arbeid ........................................................................................... 282 AKTIWITEIT 33 ............................................................................. 295

© Impaq

2

Handleiding G12 ~ Landbouwetenskappe

Les 34:

Kapitaal ......................................................................................... 295 AKTIWITEIT 34 ............................................................................. 305 Les 35: Bestuur ......................................................................................... 306 AKTIWITEIT 35 ............................................................................. 310 EENHEID 9 Bemarking ......................................................................................... 311 Les 36: Bemarking ..................................................................................... 311 AKTIWITEIT 36 ............................................................................. 317 Les 37: Prysbepaling en vraag/aanbod ..................................................... 317 AKTIWITEIT 37 ............................................................................. 321 Les 38: Markewewig .................................................................................. 321 AKTIWITEIT 38 ............................................................................. 326 Les 39: Landboubemarkingstelsels ............................................................... 327 AKTIWITEIT 39 ............................................................................. 331 Les 40: Landboubemarkingskettings ............................................................. 332 AKTIWITEIT 40 ............................................................................. 336 Les 41: Landbou-entrepreneurskap ............................................................... 337 AKTIWITEIT 41 ............................................................................. 340 Les 42: Landbousakeplanne .......................................................................... 341 AKTIWITEIT 42 ............................................................................. 345 BIBLIOGRAFIE EN VERWYSINGS ...................................................................... 346

© Impaq

3

Handleiding G12 ~ Landbouwetenskappe

LES ELEMENTE Hierdie ikone fasiliteer jou bemeestering van die kennis ter voorbereiding vir die eksamen.

LEERDOELWITTE Wat die leerder aan die einde van die les moet weet. Geneem uit die KABV.

BELANGRIKE TERMINOLOGIE Nuwe terminologie om die begrip van die vak as deel van die les uit te brei.

DEFINIEER Definisies van konsepte om die leerder te help om die inhoud te verstaan.

BELANGRIK ’n Opsomming of verduideliking van kernbegrippe in die les.

WENKE Inligting bo en behalwe die inhoud om die leerder deur die leerproses te begelei.

VIR DIE NUUSKIERIGES Aansporing vir die leerder om die inhoud self verder in diepte na te vors.

© Impaq

4

Handleiding G12 ~ Landbouwetenskappe

AKTIWITEIT Formatiewe assessering om die leerder se vordering en kennis aan die einde van elke les te toets.

OEFENING Formatiewe assessering om die leerder se vordering en kennis aan die einde van elke eenheid te toets.

KERNINHOUD Vaslegging van kerninhoud, in-diepte verduideliking van ’n spesifieke afdeling van die les.

STUDEER / HERSIENING Afbakening of opsomming van werk wat vir toetse en eksamens hersien moet word.

* Alle les elemente word nie noodwendig in hierdie gids gebruik nie.

Š Impaq

5

Handleiding G12 ~ Landbouwetenskappe

VOORWOORD AANVULLENDE BRONNE Ken & Verstaan Landbouwetenskappe KABV, Altus Strydom, Henricho Fereirra, Peter J Holmes Suksesvolle Landbouwetenskappe, Francois Marais, Mariaan Viljoen Tydskrifte soos Landbouweekblad; Agri Boer; The Dairy Mail; Rooivleis; Veeplaas Wat behels Landbouwetenskappe?

Landbouwetenskappe is die studie van die verwantskap tussen grond, plante en diere in die produksie en verwerking van voedsel, vesel, brandstof en enige ander landbouware wat ’n ekonomiese, skoonheids- en kulturele waarde het. Dit is ’n geïntegreerde wetenskap wat die kennis en vaardighede van Fisiese Wetenskappe, Lewenswetenskappe, Sosiale Wetenskappe, Geografie, Ingenieurswese, Wiskunde en Ekonomie kombineer.

Hierdie vak moet binne die holistiese wetenskapraamwerk gesien word en nie as ’n geïsoleerde wetenskap nie. Met die vak Landbouwetenskappe moet ’n volhoubare landbouomgewing ingeskerp word deur teorie en vaardighede in die studie van die voedselproduksieketting en -verwerking te integreer. Dit konsentreer op die bestuursvaardighede wat nodig is om produksie op ’n lewensvatbare wyse vol te hou.

© Impaq

6

Handleiding G12 ~ Landbouwetenskappe

JAARPLAN

EENHEID

1. DIEREVOEDING EN SPYSVERTERING (8 ure)

LES

1 2 3

2. DIEREVOER (12 ure)

4 5 6 7 8 9 10

3. DIEREPRODUKSIE (4 ure)

4. DIERESKUILINGS EN -BESTUUR (4 ure)

11 12 13 14 15

5. VOORTPLANTING BY 16 DIERE (16 ure) 17 18 19 20 21

© Impaq

KWARTAAL 1 Dierevoeding Die spysverteringstelsel van nieherkouers Die spysverteringstelsel van herkouers Komponente van voer Vitamiene en die verteerbaarheid van voer Gehalte van voer Energiewaarde van voer Voedingsverhouding Soorte voer Beplanning van ’n voervloeiprogram Diereproduksiestelsels Intensiewe boerdery Ekstensiewe boerdery Diereskuilings Dieregedrag en -hantering Manlike en vroulike voortplantingstelsels Sinchronisering van bronstigheid en paring Kunsmatige inseminasie Embrio-oorplanting en -oordrag (kloning) Geboorte (partusie) en gekompliseerde kraam Melkrpoduksie/laktasie

7

DATUM BEGIN

DATUM VOLTOOI

Handleiding G12 ~ Landbouwetenskappe

6. DIERESIEKTES EN -BESKERMING (12 ure)

22 23 24 25 26 27

7. LANDBOUGENETIKA (16 ure)

28 29 30 31

8.LANDBOUPRODUKSI E-FAKTORE (8 ure)

9. BEMARKING (16 ure)

32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42

Š Impaq

KWARTAAL 2 Dieregesondheid Dieresiektes Inwendige parasiete (endoparasiete) Uitwendige parasiete (ektoparasiete) Vergiftiging van diere Die rol van die regering in die beskerming van diere Genetiese begrippe Oorerflikheidspatrone, variasie en mutasie Seleksie Genetiese modifikasie of ingenieurswese KWARTAAL 3 Grond Arbeid Kapitaal Bestuur Bemarking Prysbepaling en vraag/aanbod Markewewig Landboubemarkingstelsels Landboubemarkingskettings Landbou-entrepreneurskap Landbousakeplanne

8

Handleiding G12 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

1

EENHEID 1 Dierevoeding en -spysvertering Les 1: Dierevoeding LEERDOELWITTE Jy gaan kennis maak met: • Die uitwendige bou van die spysverteringskanaal van ’n herkouer (koei en skaap) en nie-herkouer (die vark en hoender.

• Funksies en aanpassings van verskeie strukture van die spysverteringskanaal.

• Die inwendige bou van die volgende: • Rumen (grootpens) • Retikulum (netpens/ruitjiespens) • Omasum (blaarpens) • Abomasum (melkpens) • Dunderm ’n Dier kan met ’n motor vergelyk word. Soos ’n motor, kan die dier ook rondbeweeg en benodig dit brandstof daarvoor. In die motorenjin word brandstof verbrand vir die produksie van meganiese energie. Suurstof word benodig vir die verbranding. Afvalprodukte (rook en gasse) ontstaan en word deur die uitlaatpyp verwyder. In die dier dien voedsel as brandstof wat afgebreek word deur die proses van asemhaling met die vrystelling van energie. Vir asemhaling is suurstof nodig wat ingeasem word, terwyl die afvalprodukte (koolstofdioksied en water) uitgeasem word.

© Impaq

9

Handleiding G12 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

1

BELANGRIKE TERMINOLOGIE •

• • • • • • • •

• • • • •

Herkouers: Diere met ’n vierkompartementemaag. Hulle sluk voedsel in sonder om dit te kou, bring dit later op en herkou voor dit weer ingesluk word om te verteer.

Nie-herkouers: Diere met ’n eenkamermaag en is dus monogastries.

Herkoutjie: Gedeeltelike verteerde inhoud van die maag wat opgebring en herkou word.

Fermentering: Proses waarby kos met behulp van mikroörganismes afgebreek word.

Ensieme: is pH-spesifiek.

Speeksel: ’n Dun, kleurlose, waterige effens klewerige, alkaliese vloeistof.

Ingestie: Die inname van groot voedselmolekules deur die mond, waar spysvertering begin.

Vertering: Fisiese en chemiese prosesse vind met die voedsel plaas om dit in eenvoudiger, oplosbare stowwe te verander.

Absorpsie: Die eindprodukte van spysvertering word deur die wand van die rumen na die bloedstroom en limfstelsel vervoer sodat dit na al die selle in die liggaam versprei kan word.

Vervoer: Die voedingstowwe wat geabsorbeer is, word na verskillende selle in die liggaam vervoer vir energie, boustof en/of herstelstof.

Assimilasie: Wanneer die voedsel wat ingeneem is, deur die liggaamselle opgeneem word.

Egestie: Die proses waarby onverteerbare afvalprodukte uit die liggaam uitgeskei word.

Chym: Dik vloeistof wat ná chemiese spysvertering oorbly.

Afskeiding: Spysverteringsappe word deur verskillende organe in die spysverteringskanaal afgeskei om voedsel in kleiner deeltjies af te breek.

Hierdie afskeiding sluit speeksel, maagsap, pankreassap, gal en ingewandsap in.

Die noodsaaklike funksie van die dier in ’n vaste agro-ekostelsel is die omsetting van ’n groot deel van die landbouprodukte wat ongeskik is vir menslike gebruik, soos ruvesel, in ander meer geskikte vorme soos vleis en melk, wat wel deur die mens benut kan word.

Dierevoeding raak die landbouer regstreeks sowel as onregstreeks. Onregstreeks omdat dit sy taak is om voedsel vir die mens te produseer en regstreeks omdat ’n noodsaaklike deel van daardie verantwoordelikheid die ekonomiese omsetting van plantaardige na diereprodukte behels.

Voerkoste is die grootste enkele uitgawe in die produksiekoste van diereproduksie. Die regte en wetenskaplike voeding van plaasdiere sal grootliks bepaal of daar winsgewend

© Impaq

10

Handleiding G12 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

1

geboer word. Daarom is ’n deeglike kennis van dierevoeding ’n voorvereiste vir suksesvolle veeboerdery.

Diere se voedsel varieer en kan baie nuttelose materiaal bevat. As gevolg van hierdie verskil in voedingsbehoeftes en voedingsbronne onderskei ons tussen: • Herbivore (planteters) byvoorbeeld skape, beeste en bokke.

• Karnivore, diere wat op herbivore voed byvoorbeeld leeus en arende • Omnivore eet plante en diere soos ape, bobbejane en varke Om hierdie probleem op te los, besit die dier sy eie ingeboude raffinadery, die spysverteringstelsel, wat die nuttige bestanddele uit die voedsel onttrek en is die spysverteringstelsels van die verskillende soorte diere aangepas om in hulle voedingsvereistes te voldoen.

Die spysverteringstelsel bestaan uit die spysverteringskanaal en die verwante organe. Die spysverteringskanaal van die dier bestaan uit die volgende dele: • Bek/mond • Farinks • Esofagus • Maag • Dunderm • Dikderm(Grootderm) • Rektum • Anus/kloaak Vergelyking van die uitwendige struktuur van die spysverteringstelsel van ’n herkouer en nie-herkouer Daar is baie aanpassings wat gemaak word deur herbivore, karnivore en omnivore na aanleiding van hulle spesifieke voedingsvereistes en diëte. Plaasdiere word in twee groepe verdeel naamlik die:

© Impaq

11

Handleiding G12 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

1

HERKOUERS Beeste

Skape

Herkouers is meestal herbivore soos beeste, skape en bokke. Herbivore het baie kompetisie as dit kom by die soek van voedsel en daarom het hulle baie verskillende voedingswyses ontwikkel. Beeste en skape eet hoofsaaklik gras asook klein plantjies en is hulle in staat om onverteerbare ruvoer en lae gehalte voer wat hoofsaaklik uit sellulose bestaan, te benut. Herkouers wat ook herbivore is, eet groot hoeveelhede plantmateriaal om aan hul energiebehoeftes te voorsien en besit meer as een maag om sellulose te verteer.

NIE-HERKOUERS Hoenders

Varke

Nie-herkouers is monogastries, dus diere met een kamermaag. Die spysverteringstelsel van die nie-herkouers is baie eenvoudig Nie-herkouers is monogastries, dus eenkamermaag diere. Die spysverteringstel van nieherkouers is baie meer eenvoudig. Hulle eet die minste hoeveelheid voedsel omdat hul dieet ryk is aan alle voedingstowwe wat hul nodig het, asook proteĂŻene.

Š Impaq

12

Handleiding G12 ~ Landbouwetenskappe

Eenheid

1

Die verskille tussen herkouers en nie-herkouers: Herkouers (beeste, skape, bokke) • Saamgestelde maag wat bestaan uit die rumen, retikulum, omasum en abomasum.

• Kos word ingesluk en weer opgebring om geherkou te word en dan weer ingesluk te word.

• Hulle kan veselryke plantmateriaal (sellulose) verteer.

• Herkouers is herbivore.

Nie-herkouers (varke, pluimvee, mense) • Monogastriese maag wat net uit een kompartement bestaan.

• Kos word gekou en net een keer ingesluk.

• Hulle kan nie veselryke plantmateriaal verteer nie.

• Nie-herkouers kan omnivore of herbivore wees.

KERNINHOUD Die spysverteringstelsel/spysverteringskanaal/derms bestaan uit organe vir: - die inname of ingestie van voedsel (die mond/farinks en esofagus) - die vertering en absorpsie van voedsel (die maag, dunderm en dikderm) - en die uitskeiding of egestie van afvalprodukte (die rektum en anus) Bykomende spysverteringsorgane sluit in lippe, tande, tong, speekselkliere, lewer en pankreas.

Spysvertering by nie-herkouers Dikderm/grootderm: Bestaan uit die sekum en die proksimale kolon.

Endokriene klier: ’n Klier wat hormone direk in die bloedstroom afskei. ’n Hormoon: Dit is ’n stof wat in die bloed afgeskei word en op weefsels en ander dele van die liggaam inwerk, waar dit ’n biologiese reaksie het.

Eksokriene klier: ’n Klier wat sy produkte in buise afskei.

Glukoneogenese: ’n Metaboliese proses waarby glukose gesintetiseer word.

Nie-herkouers het monogastriese spysverteringstelsels omdat die maag net uit een kamer bestaan.

• • •

© Impaq

Spysvertering is die afbreek van groot partikels tot kleiner partikels voedsel wat deur die selle in die liggaam geabsorbeer kan word.

Meganiese vertering behels kou en maal met die tande, sowel as karringaksies van die maag wat die kos in pulp verander.

Chemiese vertering behels spysverteringsensieme wat groot molekules van koolhidrate, vette en proteïene tot eenvoudiger stowwe afbreek.

13

Handleiding G12 ~ Landbouwetenskappe

• • •

Eenheid

1

Bestudeer die herkouer en nie-herkouers se spysverteringstelsels wat volg.

Vergelyk die herkouers en nie-herkouers se verskillende komponente van hulle spysverteringskanale in ’n tabel soos hieronder aangedui.

Dit is belangrik om seker te maak dat jy alle benamings ken en verstaan.

Trek die volgende tabel en vul dit in soos jy deur die lesinhoud gaan. Voltooi die tabel so volledig moontlik. Dit dien as opsomming om jou met hersiening te help.

HERKOUERS

NIE-HERKOUERS

BEES

VARK

HOENDER

Bek Farinks Tande Maag Dunderm Lewer Dikderm Anus/kloaak ’n Dier se voedsel word fisies en chemies in die spysverteringstelsel vereenvoudig voordat dit deur die liggaam opgeneem en gebruik word. Die spysverteringstelsel bestaan uit ’n lang, buisvormige spysverteringskanaal, met verskeie vergrotings, voue en kronkels, asook die spysverteringskliere wat in die kanaal uitmond en spysverteringsappe afskei. In die wande van die spysvertertingskanaal is daar lengte- en kringspiere wat help met die beweging van voedsel deur die kanaal.

DIE INNEEM VAN VOEDSEL LIPPE Voedsel word deur die mond ingeneem. Omdat die dik, feitlik onbeweeglike lippe van die bees redelik ongevoelig is, word vreemde voorwerpe soos stukkies draad en spykers dikwels ingesluk.

© Impaq

14