Bouwen in het Noorden N94

#94 2020

Het Museum, Leeuwarden

‘Het verhaal van de stad wordt teruggebracht’

Drenthe Woont Circulair: Een unieke mogelijkheid om te experimenteren in de praktijk

Kindcentrum Wolfsbos, Hoogeveen

Mienskipsskoalle, Sibrandabuorren

Schoolvoorbeeld van duurzaam bouwen

Van en voor de mienskip

Terra Emmen ‘Een prachtig mooie school’

VOORWOORD

94

SAMENWERKEN EN VAN ELKAAR LEREN

Hoofdredactie Jurriën Hendriks Eindredactie Vera Bosma Redactie Arjen Bakker, Vera Bosma, Johanna Kommerie, Brenda van Olphen, Thea van der Schaaf, Nynke van der Zee Fotografie Nienke Maat, Mark Sekuur, Henri Vos Advertentieverkoop Breuker Telemarketing & Meer Ontwerp Idee-fix

Uitgever & Administratie Idee-fix Peizerweg 140, 9727 AP, Groningen 058-2153937 | bihn@idee-fix.nl

www.idee-fix.nl

Copyright © 2020 Op de inhoud van dit blad rust copyright.

Niets mag zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd.

Bouwen in het Noorden is een onafhankelijk magazine voor bouwend Nederland. Uitgevers en auteurs kunnen op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van informatie.

Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor de schade, van welke aard dan ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op informatie uit deze uitgave.

Hoewel er volgens het CBS wel degelijk sprake is van krimp in de bouwsector, heeft het coronavirus hier gelukkig niet zo hard toegeslagen als werd gevreesd, en ook minder dan in een buurland als België. Het CBS berekende voor het tweede kwartaal voor de Nederlandse bouwsector een krimp van 3,5%, terwijl dat in België bijna 16% was. Dat het hier gunstiger uitpakte, lijkt onder meer te danken aan de vrij soepele maatregelen die voor de bouw gelden; het grootste deel van de bedrijven kon en kan - met inachtneming van de opgestelde protocollen - “gewoon” doorwerken.

Corona heeft geleid tot veel ellende en onzekerheid. Toch zijn er, ook in de bouwwereld, tegelijkertijd kansen door ontstaan. Voor woningcorporatie Accolade en haar ketenpartners was het bijvoorbeeld een katalysator om de bewonerscommunicatie aan te scherpen. Bij andere projecten was corona op een bijzondere manier ook verbindend: “samen de schouders eronder” was het credo. Nu was samenwerken altijd al belangrijk om bouwprojecten succesvol te realiseren. Het lijkt er echter op dat die samenwerking de laatste tijd een extra dimensie te krijgt. Er wordt steeds vaker gewerkt in bouwteams of in een Design&Build-constructie, en dan graag met lokale partijen, die elkaars cultuur begrijpen.

Maar ook de samenwerking met andere dan de eigen disciplines doet opgang. Dat zien we bijvoorbeeld terug bij Drenthe Woont Circulair, maar ook bij architecten als Jack van der Palen, die inspiratie opdeed in o.a. de scheepsbouw. Als passive house designer is hij op zijn beurt weer een inspiratiebron voor bedrijven die zich steeds verder begeven op het gebied van circulair en energieneutraal bouwen. Want ondanks corona gaan de ontwikkelingen naar een circulaire bouweconomie door. Veel tijd te verliezen is er immers niet, want al in 2030 moet het grondstoffenverbruik met 50% gereduceerd zijn. En we weten het allemaal: time flies! Daarom stemt het hoopvol dat niet alleen grote bedrijven met een eigen - dure - R&D-afdeling bezig zijn met circulair en biobased bouwen, maar dat sectorbreed intussen ook de wat kleinere bedrijven zich wagen op dit nog steeds vrij onontgonnen pad. In deze Bouwen in het Noorden staan een paar prachtige voorbeelden van waar Bouwend Noorden inmiddels toe in staat is. Samenwerken en van elkaar leren: het lijkt de klimaatdoelen op een mooie manier dichterbij te brengen.

Veel leesplezier, Jurriën Hendriks Hoofdredacteur

Vera Bosma Eindredacteur 1

18

2

Revitalisatie 180 portiekwoningen, Vinkhuizen

De kunst is om bewoners méé te nemen

Het Museum, Leeuwarden

‘Het verhaal van de stad wordt teruggebracht’

40

12

50

46

os

re

n

32

12 Ka 9 a at pp St sl a an r t i af ks d, em ge t o S n en w fp e n ro ee te d bl k n ee m pr oa ct ie f

th ex n e pe un W i ri e k m o e D e nt m o on G tC er g M G aa en eli R: irc j n in kh w ul de e i e Ru ai m pr d o r: b e ‘A m t a e ho kt t n je ls e i s ut G jk m o re ee ci bo al v b u e e Ki ew v w rs en nd eg er ,A Sc hu ? e c du ho n’ u en c co rd ur ol t er ru la z a vo de m m am or o be : W et bo e ol u w ld fs en van b

38

D

4

Bu m S a St e l am at te em en e, ch en s p Le e no te l eu lo n va w gi e n n ar e de ni e e u eu w n w en e ou de

INHOUDSOPGAVE

18 H P e l ol pe de rm rr aa an r, dw G on ro i ni ng ng en en

10 Ee

26

94

Pranger-Rosier Installaties

Familiebedrijf levert moderne gebouwtechniek

3

G

dw eh ee ee rk ld em aze rn on e ta H ar be lin lg ge eb n ou w d

Br an

94

‘B an ta Vi de e h ov ij C ds lys an r P ou er lic e at en bo o a l se kw k r H uw v en d al ou Bi o se or ite s : es A r oa ct d it’ e g ig or e d e na aa Ef n ? l e na ys th ge fic r et Ja ,A eL bo iën he ck uw te ss ab el ke e o e uz n ra rg es to vo r iu or m ee n ch ic

88

O W ar w de eh ed a a ou er n op de 77 se ,G bo uw ro G as ni ar Is t ng co 84 ch (N wa en lu oo te i te m rd rs t c n o )N f P tu Ke ed de va ass ur e e k s rl a n iv

78

Th e

m

e naa

C

e

rd

IK Le C M ol b e e k a ll at ’ n g Va 72 e g ie n je ie n no s a en en ën k i oi ps tu vo Ki , S or it nd ib sko ge M de ra a ce le ee et m n l er nt l nv ee e d i d’ e n ab d ru ou o ns e m m k u d i or p va w Ko re n eg llu ku te n b i ru m s g

58

en

Te rr pr a, 56 ac Em ht m ig en H m re a lm oo ge t ‘In e ie on lte ch sc ch I s n va ho ni s t k

‘E

64

AO

WONEN

BUMA STATE IN LEEUWARDEN

SAMENSPEL VAN EEUWENOUDE ELEMENTEN EN NIEUWE TECHNOLOGIE Dat oud en nieuw uitstekend hand in hand kunnen gaan, bewijst de verbouwing van de monumentale kop-hals-rompboerderij Buma State in Leeuwarden. Waar het oude voorhuis tot in detail werd gerestaureerd, ging de vervallen romp begin dit jaar tegen de vlakte om in z'n geheel vervangen te worden door een achterdeel dat qua vorm en uitstraling exact gelijk is. Een waar huzarenstukje, waar eeuwenoude elementen en nieuwe technologie ongemerkt samenkomen.

4

WONEN

De monumentale boerderij Buma State is al jaren een landmark langs de rondweg van Leeuwarden. Sinds de grootschalige restauratie en vernieuwbouw straalt de boerderij als nooit tevoren. Het lijkt wel alsof het imposante voorhuis is opgepoetst, de rode dakpannen een facelift hebben gehad en ook de beeldbepalende stalraampjes een opfrisbeurt hebben gekregen. Een prestatie waar het bouwteam alle lof voor verdient.

Gemeentelijk monument

aan de huidige comforteisen', vertelt architect Joost Knijff van Architectenbureau Van den Hoeven. 'Bij Buma State vormde de forse kap op de schuur de grootste uitdaging. De originele rode dakpannen zijn zorgvuldig van het dak gehaald, met als doel ze te hergebruiken.

Maar nog voordat de pannen de grond hadden bereikt, brokkelden ze uit elkaar. Vandaar dat we hebben gezocht naar dakpannen met een oude look. Zo krijg je een nieuw gebouw, met een oude uitstraling. Precies wat we voor ogen hadden.’

Waar Buma State ooit een boerderij met allure was, sloeg het verval de afgelopen jaren hard toe. 'Tijdens het inmeten in de voorbereidende fase zagen we hoe slecht het achterdeel van de boerderij was’, vertelt projectleider Jan van der Weide van HuneBouw uit Hoogeveen. 'Het gehele achterhuis was dermate aangetast dat restaureren geen optie meer was.

Vandaar dat we hebben besloten om alleen het oude originele voorhuis en een deel van de hals intact te houden en het achterhuis te slopen en opnieuw te bouwen. Wel met de afweging dat het nieuwe deel exact dezelfde oude uitstraling zou krijgen.’

Aangezien Buma State een gemeentelijk monument is, werd het bouwteam flink uitgedaagd om oud en nieuw samen te laten smelten. 'Monumentale gebouwen vragen om de nodige aanpassingen om ze te laten voldoen

‘D

e oude look behouden zonder concessies aan hedendaags comfort’ - Jan van der Weide 5

www.dijko.nl info@dijko.nl

WONEN

Opvallend contrast Waar het oude voorhuis volledig in oude luister is hersteld, kent het achterhuis een aantal moderne toevoegingen. 'Moderne elementen hebben we goed weten in te passen in het monumentale karakter', concludeert Knijff.

'Ik vind de mix tussen het monumentale karakter en de moderne entree heel goed gelukt.

De nieuwe puien hebben een donkergrijs kader gekregen, zodat er een opvallend contrast ontstaat met het oorspronkelijke gebouw.

Daarmee leggen we juist de nadruk op het feit dat het nieuw is. De pure vorm van de boerderij is intact gebleven en alles wat we hebben toegevoegd heeft bewust een moderne look, zodat je een mooi samenspel krijgt.'

‘D

e samenwerking verloopt als een geoliede machine’ - Henk Kerssies

Ook Van der Weide is zeer te spreken over de combinatie van oud en nieuw. 'Met slimme toepassingen hebben we de oude uitstraling weten te behouden, zonder concessies te doen aan de hedendaagse comfortwensen. Zo is het enkel glas in het voorhuis vervangen door hoogwaardig dubbel glas met een dunne spouw. Daardoor lijkt het op het oorspronkelijke enkel glas. Het dak hebben we aan de binnenzijde geïsoleerd, zodat de buitenzijde gelijk blijft. De bestaande vloer is gebleven, daar hebben we een zwevende vloer met vloerverwarming overheen gelegd. Kijk je naar boven, dan zie je nog steeds de originele houten balken.'

7

WONEN

Dijko Kozijnen

•

•

BUMA STATE, LEEUWARDEN Opdrachtgever

:

Van der Valk

1e fase nieuwbouw: 4 buitenkozijnen: 2 dubbele deuren, 1 deur met zijlicht, 1 baanderdeur.

BOUWTEAMLEDEN Architect

:

2e fase renovatie voorhuis: 2 buitenkozijnen, 24 ramen, 5 luiken en 4 deuren. Binnen deze levering hebben we alles digitaal ingemeten.

Architectenbureau van den Hoeven

Ingenieursbureau

:

Goudstikker De Vries

Adviseur brandveiligheid

:

Munnik Brandadvies

Aannemer

:

HuneBouw Fotografie: Henri Vos

Bij de renovatie van Buma State in Leeuwarden bleven de kozijnen zoveel mogelijk in tact. We hebben alle ramen en deuren vervangen. Daarbij hebben we de oude detailleringen meegenomen in de nieuwe onderdelen. Natuurlijk met de dichtingseisen van nu en volgens de huidige voorschriften.

De diverse onderdelen die wij hebben geleverd, zijn door HuneBouw vakkundig in de gevel en kozijnen gemonteerd.

Dijko Kozijnen leverde onderstaande materialen:

‘M

oderne elementen ingepast in het monumentale karakter’ - Joost Knijff

Zinkwerken

:

Hospes Zinkwerk

Houten Kozijnen

:

Dijko Kozijnen

Stalramen

:

MPH Aluminium Gieterij

Grondwerk/bestrating

:

De Waard Grondverzet

Prefab heipalen

:

H. van Dieren Hei- en Waterwerken

Dekvloeren/stucwerk/ afwerking plafonds

:

Heigro

Leveren en monteren van 81 Digiprotect- en schuifdeuren, incl. hang- en sluitwerk

:

BPZ

Geoliede machine In een project waar zo veel verschillende uitdagingen samenkomen, is een bouwteam dat op elkaar ingespeeld is onmisbaar. 'Gelukkig kennen wij elkaar al jaren', lacht Kerssies. 'Samen hebben we ook het naastgelegen Van der Valk hotel gebouwd en soortgelijke hotels elders in het land. We voelen elkaar haarscherp aan. Deze gezamenlijke kilometers zorgen ervoor dat het op de bouwplaats loopt als een geoliede machine. Daar plukt Buma State nu de vruchten van.'

Tekst: Nynke van der Zee

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS

9

BEDRIJFSREPORTAGE

PRANGER-ROSIER INSTALLATIES

FAMILIEBEDRIJF LEVERT MODERNE GEBOUWTECHNIEK Er zijn weinig branches waar de noodzaak om te vernieuwen zo sterk gevoeld wordt als in de installatietechniek. Duurzaamheid en de energietransitie vragen niet alleen veel kennis van nieuwe technieken, maar ook nieuwe manieren van werken. Dat geldt niet alleen voor nieuwe bronnen en dragers van energie, maar bijvoorbeeld ook voor het managen van afvalstromen om circulair te kunnen bouwen. Naast nieuwe technieken spelen ook nieuwe technologieën een grote rol. Er is steeds meer mogelijk in het verzamelen van digitale informatie over wat een installatie doet in relatie met het gebouw en de gebruikers.

De grootste uitdaging voor de installatiebranche is echter niet technisch, maar ligt in het vinden van voldoende mensen voor de energietransitie. Pranger-Rosier Installaties investeert daarom veel in opleidingen, in eigen huis, met de onderwijsinstellingen en via zij-instroomtrajecten met branchegenoten.

10

Met 250 medewerkers en vier vestigingen is Pranger-Rosier het grootste zelfstandige installatiebedrijf in Noord-Nederland. ‘Wij hebben veel verschillende klanten. Daarmee ontwikkelen we brede kennis, die we vervolgens weer kunnen inzetten voor al onze klanten’, verklaart algemeen directeur Marc Mulder. Het bedrijf

is zowel in de utiliteitsbouw en de industrie als op de particuliere markt actief. Het mag zowel bedrijven als scholen, zorgcentra, zakelijke dienstverleners als overheidsorganisaties tot zijn opdrachtgevers rekenen.

Duurzaamheid en circulariteit zijn geen separate dienst meer, maar zijn verweven in de werkwijze. Niet alleen omdat het de klant geld bespaart, maar ook vanuit de verantwoordelijkheid die Pranger-Rosier voelt voor het bijdragen aan oplossingen voor de klimaatverandering. ‘Wij willen geen concessies doen aan onze duurzame ambities. Daarin hebben we een bewuste keuze gemaakt. De energietransitie is voor ons de belangrijkste ontwikkeling op dit moment. De technieken om die transitie te maken zijn er. Nu gaat het erom de juiste technieken op de juiste plek toe te passen om het gewenste energiegebruik en comfortniveau te realiseren en exploiteren.’

In de praktijk vraagt dat vaak een combinatie van meerdere technieken. ‘De diversiteit neemt enorm toe. We gaan steeds meer naar een mix van technieken, bijvoorbeeld warmteterugwinning, behoeftegestuurde ventilatie en opwekking met warmtepompen die warmte onttrekken aan de bodem, buitenlucht of het

BEDRIJFSREPORTAGE

oppervlaktewater. De energie die nodig is voor de pompen wordt met zonnepanelen gewonnen.’ Lastig daarbij is volgens Mulder nog altijd de opslag van energie. Bestaande systemen zijn te duur en hebben slechte rendementen. Daarom is het ook van groot belang om gebruik en opwekking zo veel mogelijk aan elkaar te koppelen, waardoor de opgewekte energie direct kan worden gebruikt.

Ook op dat gebied is steeds meer mogelijk, met slimme apparaten die communiceren met het gebouw. ‘ICT gaat een heel grote rol spelen’, voorspelt Mulder. ‘Gebouwbeheersystemen kunnen steeds meer informatie uit een gebouw trekken. Wanneer je die informatie goed managet, heb je een schat aan kennis voor het verbeteren van de energieprestatie, het optimaliseren van het onderhoud en het voorkomen van storingen.’

Circulair installeren Een belangrijke ontwikkeling is circulair bouwen en beheren. Volgens Marten Jan Post, directeur van de vestiging in Dokkum, is Pranger-Rosier Installaties hier al druk mee. ‘In 2050 moet de hele economie circulair zijn, dat betekent dat de bouw geen restmaterialen meer mag opleveren. Dat proberen wij al zo veel

mogelijk te benaderen. Grondstoffen raken gewoon op. We moeten wel naar alternatieven kijken. Het is nog geen 2050, maar het is wel belangrijk om nu de goede dingen te doen.’

Post ziet steeds meer bedrijven opkomen die componenten van installaties reviseren, waarna ze weer - met garantie - kunnen worden toegepast. ‘Belangrijk is dat we nu gaan nadenken over het gebruik van materialen die in de toekomst niet meer gerecycled hoeven worden. Het streven is dat grondstoffen minimaal dezelfde waarde houden en waar mogelijk zelfs worden geüpcycled. We moeten de uitdagingen niet zoeken in wat we hebben, maar in wat we kunnen veranderen.’

we zo veel mogelijk toegepast wat nu al mogelijk is in de circulaire economie. Daarin hebben we bewust modulair gebouwd, omdat de kansen dat bijvoorbeeld kleine verwarmingsunits kunnen worden hergebruikt groter is dan één grote unit. Ook storten we installaties niet meer in vloeren en wanden, omdat dat hergebruik bemoeilijkt.’ De overheid en het onderwijs vragen vaak al om circulaire installaties.

Post gaat ervan uit dat zij als launching customer het pad zullen effenen. ‘Als de vraag toeneemt, komt het aanbod ook.’

Bepaalde materialen kunnen vanuit het oogpunt van circulair bouwen niet meer worden gebruikt. Biobased alternatieven kunnen hierin een rol spelen, maar ook de wijze van installeren is volgens Post van belang. ‘Drie jaar geleden hebben wij een circulaire school opgeleverd. Hierbij hebben 11

WONEN

Revitalisatie 180 portiekwoningen Vinkhuizen, Groningen

DE K U N ST I S O M B E WO N E R S MÉÉ TE NEMEN In ruim een jaar moderniseerde Heijmans Woningbouw Noord samen met onder andere P. de Vries Installatietechnieken 180 portiekwoningen in de wijk Vinkhuizen in Groningen. Een logistieke monsterklus die door corona nog werd gecompliceerd, maar toch soepel werd afgesloten.

Achterstallig onderhoud wegwerken, kozijnen vervangen, spouwisolatie, nieuwe keukens, badkamers, toiletten en cv-ketels, betere ventilatie, hier en daar asbestsanering én een upgrade van bergingen en garages. Woningcorporatie De Huismeesters stond voor een grote opgave bij de woningverbetering van 180 portiekwoningen in Vinkhuizen. Misschien niet eens zozeer bouwkundig, maar wel qua logistiek: hoe krijg je dit allemaal voor elkaar op een voor de bewoners behapbare manier, dus zo snel mogelijk en met zo min mogelijk overlast?

Met een bouwteam ‘We hebben direct gezegd: dit gaan wij niet eerst besteksgewijs uitwerken, om er dan bouwpartijen bij te zoeken.

We gaan met een bouwteam een plan ontwikkelen, waarin we de kennis en kunde van de bouwpartijen ten volle benutten – en dat bij ons budget past natuurlijk’, zegt Sybren Lijzenga, teamleider planmatig onderhoud en investeringen bij De Huismeesters. ‘We hadden ook al een partij op het oog’, vult zijn collega Douma aan. Hij is manager vastgoed. ‘Onze directeur Sije Holwerda en ik waren onder de indruk van Heijmans Woningbouw Noord tijdens een bezoek aan een project in Emmen.

Een kennismakingsgesprek bevestigde het idee dat Heijmans ons zou kunnen helpen bij onze woningverbeteringsopgave. De manier waarop zij zo’n project logistiek aanpakken, met volop aandacht voor de individuele noden van de bewoners, sprak ons erg aan.’

12

WONEN

Specialisme Dat is voor Hylko Boes, projectleider namens Heijmans, natuurlijk leuk om te horen.

‘Dergelijke woningverbeteringsprojecten zijn een specialisme van ons. De complexe puzzel om enerzijds een grote hoeveelheid werkzaamheden door één trechter te krijgen – de beperkte tijd en ruimte die je hebt – en anderzijds de bewoners méé te nemen op die reis, krijgen we steeds beter in de vingers.’

Planning en samenwerking zijn daarbij de sleutelwoorden, stelt hij vast. Vooraf heel goed in kaart brengen wat er precies moet gebeuren en dan een ‘aanvalsplan’ bedenken, waarbij een soepele doorloop en overlastbeperking leidend zijn. In dit geval leidde dat tot een planning met twee werkstromen, één voor het buitenwerk en één voor binnen.

‘In totaal drie werkweken per woning, waarbij we aan de voorkant elke dag één woning opstartten en aan de achterkant steeds één opleverden, zodat we dus altijd een werkvoorraad van drie weken hadden.’

‘G

rote renovatieprojecten zijn ons specialisme’

- Hylko Boes

13

WONEN

Corona Dat onderhanden werk moést afgemaakt worden toen in het voorjaar de intelligente lockdown vanwege corona werd afgekondigd. Boes: ‘Daarna zijn we eerst gestopt en hebben we samen met De Huismeesters een plan uitgedokterd om het project zo gezond mogelijk af te maken. We hadden het geluk dat we de huizenblokken waar het minste hoefde te gebeuren voor het laatst bewaard hadden.’ Op 6 mei kon het werk weer worden opgepakt. De woningcorporatie had extra logeerwoningen geregeld, de bouwpartijen hadden protocollen opgesteld voor hygiëne en afstand tussen de personeelsleden. Lijzenga: ‘De planning was om net voor de bouwvak klaar te zijn, uiteindelijk zijn we vijf weken daarná uitgekomen.

Dat vind ik goed te overzien.’

‘G

ezamenlijk de schouders eronder’

- Jeroen van der Geest 14

WONEN

‘H

et is maatwerk per bewoner’

- Lieuwe Douma

Installaties ‘Het was een heel strakke planning waarbij veel moest gebeuren in korte tijd’, blikt Jeroen van der Geest terug. Hij is directeur van P. de Vries Installatietechnieken in Leeuwarden, en werd als co-maker/onderaannemer al in een vroeg stadium betrokken bij de voorbereiding. ‘Dat is een randvoorwaarde om zo’n project te laten slagen: meedenken, eigen oplossingen aandragen en dan gezamenlijk de schouders eronder.’

De installatiemonteurs hielden zich onder meer bezig met de hr-cv-ketels, de ventilatiesystemen en het sanitair, alsmede met het compleet vervangen van de binnenriolering, inclusief de standleidingen. ‘Dat was een van de grootste uitdagingen, omdat dat alleen voor een hele portiek tegelijk kan én omdat het per se in één dag klaar moet zijn, omdat de bewoners ’s avonds weer water gaan gebruiken.’ Wat dat betreft kwam corona niet eens zo slecht uit: ‘Daarna gingen meer bewoners dan voorheen naar wisselwoningen.’

15

WONEN

Teambuilding ‘Een kwestie van de schouders eronder’, zegt Boes. ‘De planning is heilig, je kunt niets zomaar even laten lopen. Daarom investeren we in het voortraject veel tijd in teambuilding tussen onze eigen jongens en de onderaannemers. Elkaars belangen leren begrijpen, zodat je ook iets voor elkaar wilt opvangen. Dat hoeft niet altijd een calamiteit te zijn, ook zoiets als de tegelzetter die ook even een kraan meepakt voor de installateur. Dit helpt mee aan het sámen bereiken van het doel.’

‘H

et verschil maken voor de mensen’

- Sybren Lijzenga

Douma: ‘Het ideaal is dat de bewoner niet merkt dat de mensen in zijn huis van verschillende bedrijven zijn. Het moet één team zijn, dat bovendien naadloos samenwerkt met onze eigen mensen van de afdelingen Wonen en Vastgoed. Dat is hier heel goed gelukt.’

Maatwerk

:

De Huismeesters

Aannemer

:

Heijmans

Installateur E&W

:

P. de Vries Installatietechnieken

Opdrachtgever

Fotografie: Nienke Maat

Douma: ‘Het is ook maatwerk per bewoner, niet alleen in wat er moet gebeuren maar ook in wat diegene aankan.’ Lijzenga: ‘Zoals alle corporaties hebben ook wij te maken met een kwetsbare doelgroep, veel vervuiling, verslaving, eenzaamheid.’ Douma: ‘Een voorbeeld: om de plafonds te kunnen isoleren, moesten de bergingen leeggehaald zijn. Er waren best veel bewoners die dat onmogelijk zelf konden. Dan pakte de aannemer dat dus even op.’ Lijzenga: ‘We hadden per woning een halfuurtje opgenomen voor hand-en-spandiensten: alles wat strikt genomen niet jouw taak is, maar wat wel het verschil maakt voor de mensen. Een plankje ophangen, een kast verschuiven. Alles waarover men achteraf op verjaardagen praat, zeg maar.’

180 APPARTEMENTEN VINKHUIZEN, GRONINGEN BOUWTEAMLEDEN ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS Wand- en vloertegelwerk aanbrengen

:

Heigro

Asbestsanering

:

Nivo Asbest & Milieutechniek

Tekst: Arjen Bakker

Een uitdaging op bouwkundig vlak zat in de lateiconstructies. ‘Pas na het verwijderen van de houten kozijnen kun je zien of je direct de vervangende kunststof kozijnen kunt monteren, of dat eerst metselwerk moet worden hersteld of een verroeste latei moet worden vervangen’, zegt Lijzenga. ‘We hadden in het voortraject wel ingeschat hoe vaak dat zou kunnen gebeuren, maar uiteindelijk moet je zoiets toch steeds in het werk oplossen.’

17

Waar je ook wilt wonen

Wonen in een museum, een bibliotheek of een kantoorpand met fenomenaal uitzicht? Bouwbedrijf de Vries Leeuwarden maakt het mogelijk. Het transformeren van utiliteitsgebouwen naar woningen of appartementencomplexen is één van onze specialismen. In nauwe samenwerking met architecten, woningcorporaties of makelaardijen bliezen we al veel panden nieuw leven in.

Bouwbedrijf de Vries Leeuwarden is dé dynamische, vakkundige en allround aannemer voor uiteenlopende werkzaamheden in Noord-Nederland. Van kleine verbouwing tot grondige renovatie, van utiliteitsbouw tot schadeherstel.

Meer weten? Kijk op www.bdvl.nl

Spanjaardslaan 12a | 8917 AT Leeuwarden | T 058 212 91 74 | info@bdvl.nl | www.bdvl.nl

WONEN

H E T M U S E U M , L E E U WA R D E N

‘Het verhaal van de stad wordt teruggebracht’ In 1881 werd in Leeuwarden door het Provinciaal Fries Genootschap ter Beoefening van Friesche Geschied-, Oudheid- en Taalkunde een museum opgericht. Dat kreeg de naam Het Museum. Later werd dat het Fries Museum. Na de verhuizing van het Fries Museum kwam het pand leeg te staan. Nu, 140 jaar later, kun je prachtig wonen in een van de appartementen in het complex met de naam ‘Het Museum’.

‘In een ver verleden hadden de grote statige huizen aan en rond de Tweebaksmarkt, Voorstreek en Wortelhaven grote tuinen’, gaat Bauke Tuinstra van TWA architecten nog een stukje verder terug in de tijd. ‘Al op stadskaarten uit 1603 is een aantal panden van nu nog terug te vinden. In al die eeuwen zijn echter de tuinen volgebouwd met schuurtjes, aanbouwen, en huizen werden winkels. Daardoor heeft met name het binnengebied veel aan kwaliteit verloren. Door de dichtbebouwde stegen weer te openen en van tuinen weer tuinen te maken, wordt dit deel van de stad enorm gerevitaliseerd. Het Museum is daar nu onderdeel van.’

19

WONEN

Thuiswedstrijd ‘Voor ons was Het Museum een thuiswedstrijd’, zegt Albert Adema van Bouwbedrijf De Vries.

‘Een ons op het lijf geschreven project ondanks de moeilijke opgave. Om het voormalig museum - dat zich kenmerkt door grote ruimtes - terug te brengen naar appartementen, moest er veel worden gesloopt en nieuw gecreëerd.

En dat op een postzegellocatie. De truc was om iedere beschikbare vierkante meter om te zetten naar BVO. Dan komen er opbrengsten tegenover te staan. Dankzij de expertise van de ontwikkelaar konden we zo 24 appartementen realiseren in plaats van de beoogde 22.’

‘E

en ons op het lijf geschreven project’ - Albert Adema

20

WONEN

Controle over de bouw ‘Van de 24 appartementen zijn er 23 verschillend van elkaar’, vervolgt Adema. ‘Dat brengt een andere manier van benaderen van de bouw met zich mee. Het ontbreken van een bouwplaats maakte het extra gecompliceerd. Gefaseerd bouwen was daarin de oplossing. Waar aan de ene kant gesloopt werd, werd aan de andere kant al afgewerkt. Zo hebben we letterlijk vanaf de twee uiteindes naar elkaar toegewerkt. Met twee bouwploegen onder één uitvoerder hebben we tijdswinst geboekt. Zoiets kan alleen als je controle hebt over de bouw.’

21

WONEN

Creatieve installateurs Voor installatiebedrijf Ewald was de transformatie van museum tot woningen eentje die past bij alle specialismen die het bedrijf in huis heeft. ‘Enerzijds bij ons basisspecialisme elektrotechniek en anderzijds de acht jaar ervaring die we er inmiddels bij hebben in de installatietechniek’, legt Onno Wendelaar Bonga uit.

‘Beide waren nodig om de transformatie te laten slagen. De werkwijze in een monumentaal pand als dit is compleet anders dan bij nieuwbouw. Daar is alles keurig netjes van tevoren bepaald. Hier ga je af op de uitgangspositie zoals je het tegenkomt, en van wat er in werkelijkheid nog klopt met wat er eens op papier is gezet. Het beste beeld bij het werk krijg je door het pand door te gaan en met eigen ogen te zien wat de meest logische routes voor je installaties zijn. Waar laat je de kabels lopen, waar maak je het rioleringsafschot? Onze meest creatieve installateurs hebben zich hier om bekommerd.’

23

WONEN

Glas Construct

‘A

ls Leeuwarder spreekt me dit aan’

- Onno Wendelaar Bonga

In nauwe samenwerking met GlasConstruct Faber Tilma heeft Bouwbedrijf de Vries het voormalig pand van het Fries Museum een nieuwe functie kunnen geven. Voorwaarde was dat de architectonische uitstraling van het monumentale pand onveranderd zou blijven. GlasConstruct combineerde een traditionele werkwijze met beglazingen conform de meest recente isolatie- en veiligheidseisen. In de voorgevel plaatsten wij ultradun HR++ monumentenglas. Een andere constructieve uitdaging is te vinden aan de achterkant van het pand. Bij de hier gelegen appartementen zijn Franse balkons geconstrueerd van gelaagd/gehard glas. Door goede afstemming met diverse andere partijen lukte het om ondanks de beperkte werkruimte een succesvol project op te leveren.

Behoud van authenticiteit Met De Vries werkte het installatiebedrijf al eerder al samen aan het Sint Anthony Gasthuis. Wendelaar Bonga: ‘Dat was een langdurige renovatie waarin we elkaar goed leerden kennen. Uiteindelijk is ook dit een behoorlijk uitgebreide klus geworden, maar er was niets wat niet opgelost kon worden. Met behoud van de authenticiteit van het gebouw is het gelukt er iets nieuws van te maken. Het maakt het ook meteen bijzonder dat we alle installaties zelf konden doen, waaronder ook het intercomsysteem en de in het oog springende gevelverlichting’, vervolgt Wendelaar Bonga. ‘Dat laatste maakt dat ons werk ook eens te zien is.

Meestal merk je pas iets van ons werk als het juist níet werkt. Maar het eindresultaat telt en daarin is het logisch dat alles netjes is weggewerkt.

We zijn er trots op dat we in dit project mee hebben mogen doen. Het Museum is een markant appartementencomplex in de binnenstad waar heel veel Ewald B.V. in zit. Als Leeuwarder spreekt je dat toch aan.’

24

WONEN

13.3 km meter balkhout

‘Het verhaal van de stad wordt zo stap voor stap, pand voor pand, teruggebracht’, besluit Tuinstra.

‘Flora en fauna zijn weer onderdeel van de plannen, de stad krijgt letterlijk lucht terug. Hier en daar kwamen we nog oorspronkelijke details in de panden tegen. Zaagsneden in het hout, een kozijn van bijna 500 jaar oud, de balken en het metselwerk.

Daar moet je met respect mee omgaan, en het toch rendabel zien te krijgen. We zijn dingen tegengekomen die we eerder zelf hadden bedacht, tijdens een vorige verbouwing in de jaren ’90. Het zal vast niet de laatste verbouwing zijn. Het doel is om de panden weer door te geven. Over honderd jaar komen onze opvolgers onze ideeën van nu wel weer tegen.

‘H

et doel is om de panden weer door te geven’

- Bauke Tuinstra

HET MUSEUM, LEEUWARDEN BOUWTEAMLEDEN Architect

:

TWA Architecten

6.723 m2 gipsplaten

Aannemer

:

Bouwbedrijf De Vries Leeuwarden

4.536 m2 isolatiedekens

Installateur E&W

:

Ewald

28 km stroomdraad

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS

12 km buis 760 stopcontacten en schakelaars 35.058 manuren timmerlieden

Fotografie: Henri Vos

FACTS & FIGURES

Het verhaal doorgeven

Beglazing TM10

:

Glas Construct

Wanden+plafonds TM14-24

:

Plafond Wereld

Schoonmaak binnen

:

Mannen van Schoon

Tekst: Thea van der Schaaf

St. Kanselarij kreeg na de verhuizing van het Fries Museum veel ruimte beschikbaar. Na een herindeling en nieuwe activiteiten kwam de westzijde van de Turfmarkt beschikbaar.

De St. Kanselarij wilde geen rotte kies achterlaten en ontwikkelde met TWA Architecten en gemeente Leeuwarden een hoogwaardige woonlocatie. Toen de planvorming zijn beslag had gekregen, bood de Kanselarij enkele Friese bouwende ontwikkelaars aan om een bod uit te brengen op een pakket, bestaande uit de opstal, het bouwplan en de bouwverplichting het geheel eind 2021 op te leveren. Deze uitdaging is Bouwbedrijf de Vries Leeuwarden aangegaan. De rest is geschiedenis.

25

LUNCHGESPREK

D re n t h e Wo o n t C i rcu l a i r :

Een unieke mogelijkheid om te experimenteren in de praktijk Met Drenthe Woont Circulair willen de Drentse woningcorporaties fundamentele veranderingen brengen in de manier van bouwen en exploiteren. Gezamenlijk zijn ze de uitdaging aangegaan om circulaire sociale huurwoningen te ontwikkelen. Woningen die betaalbaar, herhaalbaar en opschaalbaar zijn. Dat doen de corporaties samen met marktpartijen. Corporaties en markt hebben zich verenigd. Driekwart jaar na de selectie maken we de voorlopige balans op met het Circulair Toekomst Consortium, dat is gekoppeld aan Woonservice.

26

LUNCHGESPREK partijen we een click hadden.’ De speeddates Het Circulair Toekomst Consortium bestaat uit Trebbe Bouw, LKSVDD Architecten, mondden uit in een wederzijds ‘ja’ van het Reinten Infra, Dusseldorp, Prachtig, Avebe Circulair Toekomst Consortium en de in Wesen VIAC. Het werd gekoppeld aan woningterbork gevestigde woningcorporatie Woonservice. corporatie Woonservice en gaat in Valthermond (gemeente Borger-Odoorn) nieuwbouw realiseren van 7 of 8 woningen voor kleine Drijfveren huishoudens. Met drie van de deelnemers in De afkorting van Circulair Toekomst Condeze pilot - Michel Jager (programmamanager sortium is CTC. Wat niet geheel toevallig ook nieuwbouw bij Woonservice), Martin Huiskes staat voor “cut the crap”. Huuskes: ‘We zijn (architect bij LKSVDD) en Paul Vink (direceen consortium van bedrijven die écht vinden teur adviesbureau installatietechniek en bouwdat het anders moet.’ Dat “anders” gaat dan fysica VIAC) - ging BihN-hoofdredacteur met name over het oplossen van systeemfouten.

Jurriën Hendriks eind september in gesprek.

Ze zien in Drenthe Woont Circulair een unieWouter Huuskes (directeur Trebbe Bouw) ke mogelijkheid om te experimenteren in de deed zijn inbreng schriftelijk; hij moest helaas praktijk, waarbij alle partijen, inclusief bewoop het laatste moment verstek ners, betrokken zijn. Huuskes: en beweging op ‘We hopen dat we door de laten gaan vanwege een corogang brengen schaal van DWC een bewena-contactonderzoek. die zich uitbreidt ging op gang gaan brengen als een olievlek’ Speeddaten en die zich uitbreidt als een olievlek. En dat we als maatschapmatchmaking - Wouter Huuskes Liefst 34 consortia leverden pij zien dat het anders kan en moet.’ Voor Huuskes is de manier waarop in hun visie aan voor Drenthe Woont Circulair Nederland de sociale woningbouw is georga(DWC). Na een anonieme selectie in november 2019 bleven er uiteindelijk 10 consortia niseerd een vorm van beschaving, met betaalover, die op 27 november pitchten in De Nieubaarheid als belangrijk aspect. ‘Ik denk dat we Kolk in Assen. Een jury van naam en faam betaalbaarheid voor zowel bewoner als eigenaar koos de zes nu overgebleven consortia. Daartoeneemt door een andere manier van wonen te introduceren. Bijvoorbeeld door enerzijds na gingen zij letterlijk op speeddate met de Drentse woningcorporaties. ‘Dat was van de woningen zoveel als mogelijk installatieloos beide kanten wat onwennig’, vertelt Jager. te maken, anderzijds energiebesparing door ‘Maar na die dates wisten we wel met welke gedragsverandering te bevorderen.’

‘E

27

LUNCHGESPREK

Laaghangend fruit Volgens architect Huiskes zijn er enorm veel hobbels op de weg naar 100% circulaire bouw.

‘Overheid, financieringsconstructies, bewustzijn... een heleboel zaken zijn nog niet zover.

Onze visie is vooral: zorg ervoor dat er in de transitie dingen veranderen.’ Als voorbeeld noemt hij de losmaakbaarheid. ‘Voor bewoners is het nu dikke ellende als hun badkamer vernieuwd moet worden. Of als kozijnen moeten worden vervangen. Zorg ervoor dat je dat soort dingen er eerst uithaalt. Uiteindelijk is dit het laaghangend fruit om na 2030 voor die 50% circulariteit te gaan.’

Investeren aan de voorkant

aan onze eigen waarderingsmodellen. We hangen natuurlijk veel beslissingen op aan ons afschrijvingsmodel. Terwijl je er anders naar zou moeten leren kijken om stappen vooruit te kunnen maken.’

Meervoudig waardenmodel Dat is precies waarmee de DWC-verkennersgroep “meervoudige waardenmodellen”, waarin onder meer Huuskes en Huiskes deelnemen, zich bezighoudt. Zij onderzoeken hoe je van een enkelvoudig naar een meervoudig waardenmodel kunt komen, waarin naast financiële waarde ook andere waarde - maatschappelijke, ecologische, duurzaamheids- en gezondheidswaarde - gekwantificeerd kan worden. Om zo de stap te maken van businesscase naar valuecase. Huuskes: ‘Het huidige systeem belemmert een meervoudig waardenmodel. Daarom is draagvlak nodig van vanuit de politiek, corporaties en de toezichthouders.’

Installatieadviseur Paul Vink: ‘Ik had mezelf de opdracht gegeven om mijn bedrijf overbodig te maken.’ Hij doelt erop dat er geen installatietechniek meer nodig is. Hij meent dat serieus, want ‘als je niet verandert, blijven we doen wat we altijd deden.’ Zover is het voorlopig nog niet. ‘Er moet toch wat stroom uit de stopcontacten komen, het moet nog steeds Het moet een waardenmodel worden om cireen beetje warm worden.’ Hij vindt ook dat je meer naar de totale looptijd van een woning culair bouwen te stimuleren, gebaseerd op moet kijken, dan sec naar de kasstromen van alle belangr anders naar hebbenden: van bewoner tot investering van dag één. ‘Aan leren kijken de voorkant moet je dan miscorporatie, architect, adviseur om stappen vooruit en bouwer. Architect Huiskes: schien wat meer doen, om aan te kunnen maken’ het eind van de rit goed uit te ‘Er zijn maar weinig aannekomen.’ Voor Jager is dat on- Michel Jager mers die mee willen in dit dertussen ook wel een logisch soort denkrichtingen, maar verhaal. ‘We zouden het kunnen verantwoorWouter Huuskes durft ook zijn eigen verdienden dat we nu meer investeren, zodat we minmodel ter discussie te stellen. Dat doet Paul Vink trouwens ook, door weinig installaties der aan onderhoud uit hoeven te geven. Het te willen maken.’ Huiskes legt uit dat het bij is een zoektocht, want we zijn ook gebonden

‘E

28

LUNCHGESPREK dit model gaat om aspecten als veiligheid, sociale cohesie, gezondheid, energiezuinigheid, et cetera. ‘Al die aspecten doen iets met die kasstromen. Een gemeente heeft bijvoorbeeld een potje “handhaving”. Als wij de woningen en de omgeving veiliger maken, dan hoeft dat potje minder aangesproken te worden. Als we heel gezonde woningen maken, hoeft de zorgverzekeraar minder uit te keren.’ Vink vindt het mooi om hierin te worden meegenomen, en dat ze ‘in zijn beperkte wereld van installaties en bouwfysica’ worden gestimuleerd om hierover na te denken. ‘We moeten veel meer van elkaar begrijpen!’

Vink waardeert het gedachtegoed achter het passiefhuis en vraagt zich af wat wij de afgelopen decennia hebben gedaan. ‘Er is zóveel regelgeving! Is dat nog voor de mens, of om de instituten in stand te houden? Negen van de tien mensen stoken niet in de slaapkamer.

Maak er dan gewoon geen verwarming!’

Bewonersgedrag

De ervaring met nul-op-de-meter-woningen maakt duidelijk dat het energieverbruik alles te maken heeft met bewonersgedrag. Jager: ‘Als een bewoner elke dag een half uur doucht, is het geen NOM-woning meer.’ Huiskes denkt dat je een bewoner wel bewust kunt maken, maar zoekt de oplossing ook aan de ontwerpkant: ‘Een van onze ontwerpstratePassiefhuis als oplossing? gieën is om gebouwen zo installatie-arm moIs een passiefhuis dan een oplossing voor circulair wonen? Huiskes vindt de principes die gelijk te maken, en meer gebruik te maken hieraan ten grondslag liggen, heel waardevol. van bouwfysische en natuurkundige principes.’ Vink vertaalt dat naar de praktijk: ‘Kijk ‘Maar wil je van een complete woning een bijvoorbeeld naar hoe de zon zich 365 dagen thermosfles maken? Veel mensen hebben het gedraagt, en maak gevels zó dat raam ’s nachts open staan, dan aat lokale de zon geen overlast geeft als hij prik je elke nacht je woning lek.’ factoren hoog staat. Laat lokale factoren Hij meent dat je op een andere meetellen in manier moet omgaan met isolemeetellen in het ontwerp. Je kunt het ontwerp’ ren, door gezoneerd te isoleren en hier - vanuit de architectuur - op bijvoorbeeld ruimtes met een inzetten. Een luik voor het raam, - Paul Vink andere behoefte en beleving van toepassing van een zonneluifel, behaaglijkheid - zoals slaapkamers - minder maar ook bomen voor de gevel: dat kost minte isoleren en ervoor te zorgen dat deze op het der energie dan mechanische koeling.’ Jager vat het samen: ‘Dan maak je dus gebruik van noorden liggen. ‘Dus ook op een andere made kracht van de natuur.’ nier logistiek in de woning organiseren.’ Ook

‘L

29

LUNCHGESPREK

Programma op een A4’tje Bij een normaal project met een normale uitvraag was het startsein vermoedelijk al lang gegeven. Huiskes: ‘We nemen bewust de tijd - maar houden toch de gang erin.

Woonservice heeft - heel knap! - het programma van wensen op een A4’tje neergelegd.’

Inmiddels ligt er voor het project in Valthermond een basisontwerp, afgestemd op het werken met biobased materialen. Er zijn grote overstekken ingetekend om de gevel te beschermen. ‘Daardoor kun je materialen als leem of stro gebruiken, zodat deze veel minder blootstaan aan de invloeden van weer en wind.’ Een zonneschoorsteen is ook onderdeel van het ontwerp. ‘Heel vernuftig’, aldus Vink.

‘Je maakt gebruik van het natuurkundige principe dat warmte stijgt. Zo ontstaat er een natuurlijke trek, waardoor je kunt ventileren.’

Leren van elkaar In het consortium doen partijen mee met diverse achtergronden. Hoe leren zij van elkaar? Jager denkt dat het leren van elkaar inherent is aan de manier van samenwerking.

‘We zien elkaar niet als opdrachtgever en opdrachtnemer, het oude denken moet je loslaten.’ Huiskes heeft ondervonden dat er grenzen overwonnen moeten worden, bijvoorbeeld door op een andere manier naar vastgoed te kijken. ‘Een oude arbeiderswijk 30

kent vaak sociale cohesie, daar ga je anders mee om dan een gribuswijk die al bijna uit elkaar valt. Die laatste kun je afbreken, dan kijken wat je nog met de materialen kunt doen.

Maar in de arbeiderswijk krijg je de sociale cohesie niet terug als je sloopt en nieuw bouwt.

Een corporatie zou dus op een andere manier de waarde moeten bepalen, dan alleen te zeggen: “het is oud, we hebben er veel onderhoud aan”.’

Een haalbare eerste stap richting circulair bouwen zou het aanscherpen van de MPG (milieuprestatie gebouwen) kunnen zijn, meent Huiskes. ‘Kijk dan eens wat de markt gaat doen. Je moet dan dus andere materialen toepassen, dus minder beton, minder staal, minder aluminium.’ Vink legt de vinger op een zere plek: ‘We moeten ook betaalbaar wonen realiseren.’ Volgens Huiskes wordt de weg echter heel anders wanneer er meer waarde wordt toegekend aan het eindproduct.

Jager valt hem bij: ‘We weten dat we - als we doorbouwen zoals we nu bouwen -, steeds meer schaarste aan grondstoffen krijgen, die daardoor steeds duurder worden. Dan kunnen we het ook niet betalen. Je moet toch ergens beginnen met een verandering. Dus we kijken naar materiaalgebruik, én we kijken naar een andere waardering.’

LUNCHGESPREK

De pilot Het pilotproject van Woonservice behelst de nieuwbouw van 7 à 8 woningen in Valthermond voor 1- en 2-persoonshuishoudens. ‘We willen graag dat de mensen die hier gaan wonen, enthousiaste ambassadeurs zijn en hun verhaal willen vertellen.’ Huiskes: ‘Mensen moeten het wel leuk vinden, en ook kunnen omgaan met installatie-arm wonen.’ Vink wil daarom iets maken wat gebruiksvriendelijk is, wat dus weinig tekst en uitleg nodig heeft.

‘Als je iets maakt wat intuïtief is, dan heb je niet veel woorden nodig.’ Hij heeft het voorbeeld voor ogen van woningen die door Harmet in Estland worden gemaakt. ‘Daar zit één A4’tje bij hoe het huis werkt, razendknap!’

maar zo zijn dat je, met een kleine verandering in je ontwerp, kunt voorkomen dat je een extra bouwkraan nodig hebt. Dan heb je in één keer een enorme milieuwinst te pakken.’

Opschaalbaar Het mooie van deze pilot is dat het een proeftuin is, vindt Huiskes. ‘Je durft dingen aan de opdrachtgever voor te stellen. Bijvoorbeeld geen beganegrondvloer maken, maar een vloer met klinkertjes op zand.’ Jager herhaalt nog eens het credo van Drenthe Woont Circulair: ‘Het moet haalbaar, betaalbaar en opschaalbaar zijn. Dus wat we nu doen, moeten we ergens anders nog een keer kunnen doen.’

Volgens Huiskens zijn de ontwerpprincipes in ieder geval opschaalbaar. ‘We kunnen aantonen dat we met heel weinig installaties iets kunnen doen, en dat die grote overstek - die iedereen leuk vindt, maar te duur - een enorme besparing geeft op onderhoud.

De plannen zijn nu zó ver gevorderd, dat het tijd wordt om weer met de buurt in gesprek te gaan om feedback op te halen. Jager: ‘Het schetsontwerp dat er nu ligt, gaan mensen niet verwachten.’ De plannen behoeven inderdaad enige uitleg, zelfs onder de eigen Trots consortiumleden. Zo moest Vink binnen zijn Waar zijn de partijen het meest trots op, als het gaat om dit project? Voor Huiskes is het eigen organisatie uitleggen wat de architect met zo’n zonneschoorsteen wilde. ‘Het vergde de manier van samenwerken, ‘met een corpowat overredingskracht, want men is het niet ratie die onze ideeën serieus wil overwegen.’ gewend. En de animo onder fabrikanten om Jager waardeert de open houding van de paraan zo’n kleine pilot mee te doen, is niet erg tijen, en de manier waarop ze samen de zoekgroot. Men bedenkt niet dat dit een entree tocht aangaan: ‘We hebben allemaal een kan zijn om bij andere partijen puzzelstukje in onze handen en uist de het verhaal over de bühne te samen leggen we de puzzel, kaders die we maar we weten nog niet hoe die brengen. Maar... we hebben een onszelf opleggen, eruit ziet.’ ‘Het is mooi dat je fabrikant gevonden die het heel moeten worden kunt bijdragen aan het succes leuk vindt!’ afgebroken’ van een ander’, aldus Huuskes.

Slim slopen en Vink vindt het bijzonder hoe - Martin Huiskes het team zich gaandeweg heeft bouwen ‘Circulaire sloopmaterialen vormen een comontwikkeld. ‘Onze belemmeringen en de pleet nieuwe markt’, aldus Jager. ‘In een werkvooroordelen die we hadden, zijn voor een groep , over alle consortia en alle pilots heen, groot deel weggenomen.’ kijken we naar hoe we die stromen kunnen organiseren zodat er ook daadwerkelijk grondMartin Huiskes besluit dit lunchgesprek met stoffen uit sloopwoningen weer gebruikt kuneen statement: ‘Je beweegt en beweegt en nen worden in nieuwe woningen, zonder dat beweegt, en uiteindelijk kom je ergens. We ze allemaal als puin onder de weg terecht moeten meer in beweging zijn om op een komen.’ Huiskes: ‘Je zult een sloper (oogster) hoger niveau te komen, en niet alles vast wilmee moeten nemen in de mate van losmaaklen leggen in getallen en rekenmethodieken, alleen omdat we daar allemaal graag aan wilbaarheid. Hij weet hoe hij het uit elkaar moet halen. Wij weten wel dat we bij het bouwen len vasthouden en het willen beredeneren. de volgorde goed in de gaten moeten houden Juist de kaders die we onszelf opleggen, moeen dat je slimme dingen moet doen. Het kan ten worden afgebroken.’

Tekst: Vera Bosma

Fotografie: Nienke Maat

‘J

31

WONEN

32

WONEN

H E T KAATSL A ND I N SNE E K I S VO LTO O I D

ST I KSTOFPROBLE EM

PROACTIEF AFGEWEND Ongeveer een maand sneller dan beoogd rondde Jorritsma Bouw begin november het project Kaatsland in Sneek af. In totaal realiseerde het Bolswarder bedrijf 129 appartementen, verdeeld over vier gebouwen. Voor de gebouwen C en D dreigde vertraging door de stikstofcrisis, die echter kon worden voorkomen door de gemeente Súdwest-Fryslân proactief van gegevens te voorzien.

Kort na de bouwvak van 2019 – toen nog niemand van corona had gehoord – was ‘stikstof ’ het belangrijkste hoofdpijndossier voor bouwend Nederland. De afwijzing van het Programma Aanpak Stikstof door de Raad van State in mei van dat jaar leek ook gevolgen te krijgen voor de afronding van project Het Kaatsland voor wooncorporatie Elkien in Sneek.

33

WONEN

Stikstofuitstoot in kaart ‘We stonden klaar om te beginnen met de gebouwen C – drie woonlagen met 29 woningen – en D – 44 woningen over zes verdiepingen – maar de gemeente Súdwest-Fryslân kon nog geen vergunning afgeven, omdat niet duidelijk was aan welke vereisten qua stikstofuitstoot we moesten voldoen’, zegt projectleider Theo van der Molen. ‘We hebben niet afgewacht tot de gemeente die criteria wél op een rij had, maar zijn direct in kaart gaan brengen wat ons bouwproces nu concreet aan uitstoot zou opleveren.’ Arend Hoekstra van Elkien: ‘De gebouwen waren sowieso energiezuinig genoeg, het vraagstuk over stikstof zat aan de kant van het bouwproces: het transport et cetera. Door daar goed op voor te sorteren hadden wij de stukken direct voorhanden zodra de gemeente wist waar ze precies op moest letten.’

Omdat toen bleek dat de uitstoot ruim binnen de marges viel, was de vergunning op tijd binnen om direct na het opleveren van gebouwen A en B – zie Bouwen in het Noorden 91 – door te gaan met de laatste woonblokken. Waar de eerste gebouwen cliënten van zorginstelling Philadelphia huisvesten, zijn de appartementen in C en D reguliere sociale huurwoningen.

‘Zeventig vierkante meter en twee slaapkamers, ruim voldoende voor één- en tweepersoonshuishoudens’, legt Hoekstra uit.

‘U

itstoot concreet in kaart gebracht’ - Theo van der Molen

34

WONEN

‘P

lezierige openbare ruimte’

- Raban Haaijk

Plezierige openbare ruimte Architect van de volledige invulling van het Kaatsland is Raban Haaijk, directeur van Bureau Bos in Baarn. ‘Het was van oudsher het ‘voorzieningeneiland’ van deze naoorlogse wijk, met onder meer scholen en een gymzaal. Nu moest het een woongebied worden, maar ook een plezierige openbare ruimte. Dat hebben we onder meer gedaan door niet één groot parkeerveld te maken, maar een langgerekte “parkeerstraat”: dat kost feitelijk niet meer ruimte, maar levert een heel ander beeld op.’

Sociale veiligheid Een andere slimmigheid op dit gebied was de toevoeging van ramen in de hal naar de bergingen. ‘Dat levert sociale veiligheid op, zowel aan de binnen- als de buitenkant.’ Om dezelfde reden kregen ook de ruimtes bij de entree – met de postvakken, de lift en trappen – wat extra hoogte en glas: ‘als een bescheiden atrium.’

Zelfde steen, andere tint De gebouwen zijn te herkennen als ‘familie’ van elkaar door het gebruik van rode baksteen uit dezelfde fabriek. Haaijk: ‘We hebben wel voor ieder gebouw een andere tint genomen.’

Gebouw D mocht – ‘als accent op de kop van de wijk, in de opeenvolging van markante gebouwen langs de Lemmerweg’ – een prominente uitstraling krijgen. Daar koos Haaijk dus voor zes woonlagen ‘het had nog hoger gemogen, maar dat vonden we niet passend in verhouding tot de twee verdiepingen van gebouw A en B en de drie van gebouw C.’ 35

WONEN

Spiegeling Door binnen de gebouwen de appartementen te spiegelen, creëerde Haaijk ook aan de buitenkant een divers beeld.

‘Als je alle woningen boven elkaar zet, krijg je ook de balkons recht boven elkaar. Nu verspringen ze en dat zorgt ervoor dat het gebouw meer smoel krijgt. En het is ook gunstig voor de privacy en de bezonning.’ Dat voordeel wordt nog versterkt door het gebruik van een fijnmazig geperforeerde plaat als balustrade: ‘van binnenuit transparant – voor een ruimtelijk gevoel – van buitenaf ondoorzichtig.’

Planning versneld Gebouw C werd kort voor de bouwvak van 2020 opgeleverd, gebouw D zoals gezegd begin november. Bouwtechnisch waren er geen hindernissen van belang en ook de coronapandemie zorgde niet voor vertraging. ‘In de nieuwbouw kon het werk gelukkig goed doorgaan’, zegt Van der Molen.

‘We hebben natuurlijk wel voorzieningen getroffen als extra schoonmaak, meer schaftruimte en mensen die niet lekker zijn thuis laten blijven.’ Per saldo is het project zelfs vier weken sneller klaar dan oorspronkelijk beoogd. Dat is te danken aan het wijzigen van de planning, legt Van der Molen uit. ‘Aanvankelijk hadden we het idee om C en D los van elkaar te bouwen, maar om prijsstijgingen van materialen op te vangen hebben we het proces in elkaar geschoven. Daarnaast hebben we de plattegrond van gebouw D nog wat efficiënter gemaakt, zodat er nog twee woningen bij konden. Zo konden we het project financieel haalbaar houden voor Elkien.’

36

WONEN

129 APPARTEMENTEN KAATSLAND, SNEEK :

Elkien

Architect en adviseur

:

Bureau Bos

eerwaarde in ketensamenwerking’

Constructeur

:

Van Dijke

Aannemer

:

Jorritsma Bouw

- Arend Hoekstra

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS

Opdrachtgever

Meedenken Dat Jorritsma Bouw op die manier meedenkt is een goed voorbeeld van de meerwaarde van ketensamenwerking, zegt Hoekstra: ‘Met dit bouwteam werk ik nu al vijf, zes jaar samen, we gaan van project naar project. Je weet steeds beter wat je over en weer van elkaar kunt verwachten.’ Haaijk vult aan: ‘Wij vinden het alleen maar leuk om gebruik te maken van de kennis van de aannemer. Het budget was echt een grote uitdaging, maar als je de bouwer direct aan tafel hebt, kun je snel schakelen om te kijken wat er mogelijk is.’

Gietvloeren

:

Vloertechniek Hoogeveen

Hang- en sluitwerk

:

Raadsma

Cementdekvloeren, stukadoors- en spackspuitwerk

:

Afbouw Perdok

Afvalinzameling

:

Visser Afvalinzameling, Transport en Recycling

Leveren en monteren Digiprotect deuren, deurkozijnsets incl. hang- en sluitwerk

:

BPZ

Tekst: Arjen Bakker

‘M

Fotografie: Henri Vos

BOUWTEAMLEDEN

37

TRENDS

GAAN WE MET HOUT BOUWEN?

In het Noorden worden nu spraakmakende gebouwen van hout en vernieuwbare materialen gebouwd. Het Biosintrum in Oosterwolde won vorig jaar de prestigieuze Nederlandse Bouwprijs. Nu start de bouw van het Swettehรปs in Leeuwarden en het ontwerp voor Werelderfgoedcentrum Waddenzee is klaar om gebouwd te worden. Hout is een duurzaam bouwmateriaal, het groeit vanzelf en legt CO2 vast in plaats van dat er CO2 vrijkomt. Bouwen met hout vraagt echter wel andere kennis.

Duurzaamheidscentrum Assen. Foto's: Jean Frantzen.

38

TRENDS

door Jean Frantzen, senior adviseur Duurzaam bouwen bij DGMR

Bouwen met vernieuwbare materialen is natuurlijk niet nieuw. Tot 1900 werden de brinkdorpen gemaakt van materialen die uit de directe omgeving kwamen. Op de brink werden de bomen geplant voor de volgende generatie, en leem en riet werden lokaal gewonnen. Deze bouwwijze miste de slag van de industrialisatie en werd vervolgens bestempeld als traditioneel bouwen.

Tegenwoordig is een hele reeks duurzame producten verschenen, waarmee snel en goedkoop gebouwd kan worden. HSB heeft zich doorontwikkeld tot een product dat in de fabriek met hoge kwaliteit gemaakt kan worden. Daarnaast kwamen er nieuwe producten op de markt die bijdragen aan industrieel en flexibel bouwen. De belangrijkste is CLT, Cross Laminated Timber, ofwel kruislings verlijmd hout.

Dit is een sterk constructief bouwmateriaal, waarmee ook hoge gebouwen gemaakt kunnen worden. Het product heeft ook een hoge vormvrijheid. Kerto is een product dat van dunnere fineerlagen is gemaakt en daardoor geschikt is om kanaalplaten te maken met grote overspanningen.

Bouwtechnische verschillen Het grote voordeel van bouwen met hout is dat er principieel met ‘droge’ verbindingen wordt gewerkt: schroeven of draadnagels. Daarmee is het materiaal per definitie circulair, want het is te demonteren en opnieuw te gebruiken.

Dit in tegenstelling tot steenachtige materialen die meestal ‘nat’ worden verwerkt. Mortel voor het vastmaken van baksteen en betonplaten krijgt een druklaag die alle elementen met elkaar samenvoegt. Op deze manier kunnen steenachtige materialen alleen heel laagwaardig hergebruikt worden. Bijvoorbeeld als puingranulaat voor nieuw beton of als fundering onder nieuwe wegen.

Bouwtechnisch is er natuurlijk een verschil tussen bouwen met hout en met beton. Het relatieve gemak om bij beton aan brandveiligheid- en geluidstechnische eisen te voldoen, ligt anders bij bouwen met hout. Bij prestigieuze houtprojecten zoals hotel Jakarta, het nieuwe hoofdkantoor voor Triodos, en in het Noorden voor Duurzaamheidscentrum Assen (zie foto’s) en het Werelderfgoedcentrum, ontwikkelde DGMR daarvoor passende oplossingen.

Oplossingen met hout Voor de hoofddraagconstructie is hout een prima brandveilig materiaal. Hout krijgt bij brand een verkoolde laag die de constructie beschermt. Bij brandscheidingen en doorvoeren is aandacht voor de detaillering belangrijk, zodat de brand niet overslaat naar andere vertrekken. Ook de lijm is een punt van aandacht, omdat deze bij hoge temperaturen kan loslaten.

Houten gebouwen hebben extra aandacht nodig vanwege contactgeluid en flankerend geluid. Hiervoor zijn door DGMR verschillende strategieën ontwikkeld. In de kern komt het neer op het onderbreken van wanden en vloeren in appartementen en kantoren. Dit kan door letterlijk een spouw te maken tussen wanden, maar ook door ‘doos in doos’-constructies te maken. In de ontwerpfase kan de beste oplossing worden gekozen.

Een houten gebouw heeft weinig massa. Dat is nadelig voor de energieprestatie en verhoogt het risico op oververhitting. Hier zijn bouwkundige en architectonische maatregelen belangrijk, zoals het voorkomen van directe instraling van de zon in de zomer door lamellen of overstekken te gebruiken. DGMR heeft oplossingen als deze bij complexe gebouwen goed kunnen simuleren in modellen.

En hoe zit het met aardbevingsbestendigheid?

Houten gebouwen zijn veel beter bestand tegen aardbevingen. Ze zijn veel lichter en kunnen beter ‘meebewegen’. Beton moet het hebben van zijn stijfheid, waardoor er extra beton nodig is. Da’s jammer, want de CO2-uitstoot van beton is ongeveer 5 procent van de totale wereldwijde CO2-uitstoot.

Meer bossen Het voordeel van bouwen met vernieuwbare materialen is dat deze CO2 vastleggen, al is dit

niet opgenomen in de milieuprestatie van deze materialen. Per m3 hout wordt 759 kg CO2 uit de atmosfeer gehaald en vastgelegd. Hout kan voor zeker 500 jaar de CO2 vastleggen.

Het vergroten van het bosareaal in Nederland draagt dus serieus bij aan het verlagen van de CO2-uitstoot en het tegengaan van het broeikaseffect.

En hout is dus herbruikbaar. Balken uit oude gebouwen krijgen op de tweedehandsmarkt een nieuw leven als vloerdelen, vloerdelen kunnen weer verwerkt worden tot verlijmd en gevingerlaste kozijnen. Daarna is dit hout nog te gebruiken als chipwood of spaanplaat. Uiteindelijk kan hout nog energie leveren door verbranding. In deze periode is dezelfde hoeveelheid hout al vele malen aangegroeid en kan de CO2 die vrijkomt weer opgenomen worden door nieuwe bomen.

Gebruik van hout in de bouw levert dus een bijdrage in het verlagen van de milieueffecten van de gebouwen. Bovendien levert het een bijdrage in de CO2-problematiek waarmee we vandaag de dag worstelen. Zeker in Noord-Nederland levert hout mogelijkheden op voor het anders inrichten van het landschap. In de provincie Groningen gaven bewoners aan meer behoefte te hebben aan bossen. We kunnen net als vóór 1900 weer bomen planten voor de volgende generatie.

Meer bos in Groningen: https://www.provinciegroningen.nl/fileadmin/ user_upload/Documenten/Brochure_Bos_en_ hout_Groningen_010920.pdf Noot: Voor de productie van 1 kilo aluminium is veel chemie nodig en 155 MJ energie. De energie-inhoud van één kilo hout is 15 MJ. Het produceren van één kilo aluminium kost dus 10 kilo hout!

39

WONEN

18 POLDERRANDWONINGEN HELPERMAAR:

‘BOUWEN IS TEAMSPORT, JE MOET HET SAMEN DOEN’ Voor de zomervakantie kregen de kersverse eigenaren van achttien nieuwe woningen in de Groningse wijk Helpermaar de sleutels van hun droomhuis. Voor hen kon het klussen in de pas opgeleverde woningen eindelijk beginnen. De bouw van de luxe Polderrandwoningen was onderdeel van de gebiedsontwikkeling van de wijk Helpermaar, een project van VolkerWessels Vastgoed in samenwerking met de gemeente Groningen.

Rottinghuis’ Aannemingsbedrijf bv, onderdeel van VolkerWessels, werd al in het voortraject betrokken bij alle plannen omtrent de bouw van de woningen. Een luxepositie, zo vindt werkvoorbereider Koos de Weerdt.

‘Je zit anders met elkaar om tafel wanneer je al in het voortraject betrokken wordt. Je hebt dan meer sturing op de bouwsystemen en het ontwerp. Je denkt mee over zowel de financiële als de technische haalbaarheid van de plannen. Wat ons betreft de ideale manier van werken.’

Zo sterk als de zwakste schakel In de hele bouwsector zie je tegenwoordig dat dat meer gebeurt; betrokken partijen vroegtijdig betrekken in de plannen. Je kunt echter merken dat er nog wel uitdagingen liggen. ‘Als je bijvoorbeeld werkt in BIM, dan ben je voor het succes daarvan afhankelijk van meerdere partijen.

Je bent zo sterk als de zwakste schakel. Om te kunnen werken in BIM is het nodig dat de neuzen allemaal dezelfde kant op staan. Daar valt nog wel eens wat in te winnen’, meent de Weerdt. ‘Bouwen is teamsport.

Je moet het samen doen. Dat geldt zowel op de bouwplaats als aan de tekentafel.’

40

WONEN

41

WONEN

Meer raam dan muur Het bouwproces van de achttien woningen in Helpermaar was redelijk traditioneel, en toch week het proces wel af van de seriematige woningbouw. ‘In het hogere segment hebben kopers vaak wat meer invloed op het ontwerp.

Daardoor zijn er best wat verschillen te vinden in deze achttien woningen.’

Wat met name opvallend is aan deze woningen zijn de grote raampartijen. Deze raken de zijgevel en hadden dus ook de nodige invloed op de constructie. ‘Bij veel woningen bestaat de voorgevel uit een muur met ramen. In dit geval is er meer raam dan muur, en daardoor moet je goed kijken naar de constructie. De constructeur had dit allemaal goed uitgedacht, maar desondanks moesten we wel extra aandacht besteden aan de verdiepingsvloer. Zo'n verdiepingsvloer heeft een bepaalde kromming.

En bij de ene woning loopt die anders dan bij de andere. Bij zo'n ontwerp is dat allemaal wat kritischer dan bij meer traditionele ontwerpen.

Op zo'n moment moet je met z'n allen de koppen bij elkaar steken om te kijken of het allemaal goed gaat.’

‘D

an moet je met z'n allen de koppen bij elkaar steken’ - Koos de Weerdt

42

WONEN

‘H

et was een uitdaging dat er geen sparingen in de stabiliteitswand kwamen’

- Mark Klein

Thermische scheiding Van de achttien woningen hebben vijftien een cv-ketel. ‘Voor ons is dit waarschijnlijk een van de laatste nieuwbouwprojecten met traditionele cv-ketels geweest’, aldus Mark Klein, projectleider bij Bowa Installaties Emmen bv.

Drie woningeigenaren kozen voor een warmtepomp en dus voor een gasloos huis. In de woonkamers is gekozen voor mechanische ventilatie met CO2-meting.

De installateurs van Bowa Installaties kwamen nog voor een flinke uitdaging te staan. ‘Er kwamen geen sparingen in de stabiliteitswand.

We moesten dus voor een andere route kiezen, via de schacht in de badkamer. Die hebben we opgedeeld in twee delen, voor drink- en cv-water. Hier hebben we een thermische scheiding in gemaakt’, vertelt Klein. Om de cv-ketel minder hard te hoeven laten werken om het douchewater warm te krijgen, is gebruik gemaakt van een douchepijp warmte-terugwinunit voor de douchemengkraan.

43

WONEN

De betrokken partijen kijken terug op een mooi project met mooie resultaten. Dat hebben ze ook te danken aan KYP Project, een online planningspakket dat het de mensen op de bouw makkelijker moet maken. ‘We hebben daar bij dit project goede ervaringen mee opgedaan’, vertelt de Weerdt. ‘Voor ons was het nieuw om hiermee te werken, maar ik ben er zeker enthousiast over. Het is erg laagdrempelig en je kunt gemakkelijk planningsproblemen tackelen die in de praktijk dreigen te ontstaan.’ In het planningspakket kunnen meerdere partijen hun planning kwijt. Wanneer de één een wijziging maakt in zijn planning, dan krijgen de andere deelnemers daar een melding van. ‘Vergelijk het met gekleurde briefjes op de wand plakken’, legt de Weerdt uit. ‘Dit pakket vervangt eigenlijk je zes-weken-planning en stimuleert de samenwerking.’

De Weerdt is voorstander van het werken met vaste partijen, zoals dat ook in dit project het geval was. ‘Dan heb je aan een half woord genoeg.

Bovendien werkt het zo dat hoe beter je elkaar kent, hoe meer respect je voor elkaars werk hebt. En dat is op de bouwplaats goud waard.’

:

VolkerWessels Vastgoed i.s.m. gemeente Groningen

Architect

:

Kuiper Compagnons

Constructeur

:

Dantuma-Wegkamp

Adviseur brandveiligheid

:

Munnik Brandadvies

Aannemer

:

Rottinghuis’Aannemingsbedrijf

Installateur

:

Bowa Installaties

Ontwikkelaar

Fotografie: Nienke Maat

18 WONINGEN HELPERMAAR, GRONINGEN

Tekst: Johanna Kommerie

BOUWTEAMLEDEN

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS Uitbloeiingarme doorstrijkmortel

:

Remix Droge Mortel

45

TRENDS

RUBEN GREVERS, MANAGER VASTGOED BIJ ACCOLADE:

‘ALS SOCIALE VERHUURDER MOET JE MEEBEWEGEN’ In het hoofdkantoor van woningcorporatie Accolade in Heerenveen heerst op deze vrijdagochtend in september de rust van corona. In het monumentale voormalige schoolgebouw uit 1958 zijn maar een paar mensen aanwezig. Van de 166 medewerkers werkt een groot aantal nog thuis. Accolade is er - tegen alle verwachtingen in - in geslaagd om uit de bedreiging van corona ook kansen te creëren in de onderhouds- een duurzaamheidsopgave. Over dit en meer spraken we met Ruben Grevers, sedert bijna twee jaar manager vastgoed bij Accolade.

Sinds medio maart lijkt alle aandacht te worden opgeslokt door corona. wordt de vraag gesteld of de bewoners zich veilig voelen en of alles In elk journaal, bij elke talkshow, in alle dagbladen viert het virus helder is.’ Je zou misschien verwachten dat zo’n formele verklaring bewoners juist reden zou geven om medewerking te weihoogtij. Het lijkt of de duurzaamheidsopgave uit het orona klimaatakkoord volledig naar de achtergrond is geschogeren, maar volgens Grevers blijkt het tegendeel het heeft ons ven. Hier in Heerenveen blijkt echter dat de media geval. ‘Omdat de communicatieprocessen helderder zijn, gedwongen tot een worden mensen beter geïnformeerd en voelen zij zich misschien het gesprek van de dag bepalen, maar dat procesverbetering’ veiliger. Nu is het aan ons om niet terug te vallen in de ondertussen de werkzaamheden om de het woningbeoude gedachte, en weer stappen over te slaan. Je kunt stand te verduurzamen, “gewoon” doorgaan. Accolade niet eerder starten dan wanneer het aan de voorkant is afgehecht. Het koos er samen met haar ketenpartners heel bewust voor om de stip op resulteert in een proces dat beter verloopt dan voorheen het geval was, de horizon - dit jaar alle woningen gemiddeld label B en in 2030 de toen bewoners tijdens het traject nog weleens aangaven dat ze bepaalde bestaande woningvoorraad geheel voorzien van een isolerende schil - te dingen niet wilden, en dat pas op een laat moment bleek dat we het laten staan. Manager vastgoed Ruben Grevers: ‘Niemand zat natuurlijk toch niet goed genoeg duidelijk hadden gemaakt.’ te wachten op corona, maar het heeft ons gedwongen tot een procesverbetering.’

‘C

Dezelfde taal

Vertrouwen

Het besluit om de onderhoudswerkzaamheden niet stil te leggen toen corona een groot deel van het land lam legde, is weliswaar niet over één Die verbetering zit vooral in het voortraject. ‘Corona heeft eraan bijgedragen dat we nóg meer hebben ingezet op communicanacht ijs genomen, maar veel tijd is er niet verloren gegaan. tie richting huurder, het heeft ons gedwongen om nog e kunt pas Grevers: ‘Heel kort nadat de noodklok werd geluid, meer met hen af te stemmen. Huurders moeten nu een starten als het hebben we overleg gehad over wat WE - ik zeg met nadruk akkoordverklaring tekenen voordat we in hun woning aan de voorkant wé - gaan doen, we moesten een gezamenlijk besluit aan de slag gaan. Daarin staat wat we hebben besproken, is afgehecht’ nemen. Vanuit Bouwend Nederland kwam de oproep

‘J

46

TRENDS om alsjeblieft door te gaan, zodat de bouw niet stil zou komen te liggen.

De samenwerking met onze ketenpartners zit zo stevig in elkaar, dat we erop vertrouwden dat we hier uit zouden komen. Ik heb toen tegen de ketenpartners gezegd: hier zijn we gezamenlijk verantwoordelijk voor, we kunnen het ons niet veroorloven dat er dingen fout gaan als het gaat om gezondheid. Onze vastgoedonderhoudsbedrijven zeiden daarop: “wij moeten zelf ook waakzaam zijn, en als we bij de voordeur staan moeten we goed kunnen beoordelen of we een huis wel of niet moeten binnengaan”. Want we merkten dat juist kwetsbare ouderen enthousiast waren als hun woning werd aangepakt - want gezellig, er is reuring.’ Voor de kosten van de coronamaatregelen is door de ketenpartners nooit een factuur verzonden, samenwerking en vertrouwen waren belangrijker. Terwijl het eerder vaak vooral over productie ging. Grevers: ‘Uiteindelijk spreken we toch dezelfde taal.’

The Natural Step De plannen voor de verduurzaming van het woningbestand zijn al jaren geleden gemaakt, toen nog niemand ooit van Covid-19 had gehoord.

Accolade volgt in haar beleid en acties The Natural Step (zie ook: thenaturalstep.nl), een netwerk van organisaties die bouwen aan een toekomst die kwaliteit van leven centraal stelt binnen de grenzen van de aarde. Bij The Natural Step worden de grenzen van wat je uit oogpunt van duurzaamheid wel en niet moet doen bepaald door vier spelregels: • • • •

Geen dingen doen waardoor we mensen beperken in het vervullen van hun fundamentele behoeften.

Niet meer en sneller stoffen uit de aardkorst in het milieu brengen dan de natuur kan verwerken.

Niet meer en sneller natuurvreemde stoffen in het milieu brengen dan de natuur kan verwerken.

De natuur niet sneller afbreken, dan de tijd die nodig is om te herstellen.

Grevers: ‘Wij hebben aan die vier spelregels ambassadeurs gekoppeld.

Zij pakken dat onderwerp bij de kop, parallel aan de dingen waar we dagelijks mee bezig zijn, zodat we het ook kunnen borgen.

The Natural Step staat daarom regelmatig op de agenda.

En we delen het met onze ketenpartners. In de duurzaamheidsopgave - die we eigenlijk in heel korte tijd gaan realiseren - duwen we verduurzaming en planmatig onderhoud in elkaars richting. We leggen dat langs de lat van The Natural Step. Als we vastgoedonderhoud twee jaar vooruit plannen, hebben we de mogelijkheid om keuzes te maken voor scenario’s, of om keuzes bij te stellen waar ze niet langs de lat passen.’ De samenwerking met de ketenpartners is daarin belangrijk.

‘Vanuit die samenwerking stel je gezamenlijk een visie op hoe je met de natuur om wilt gaan. Ik merk dat de motivatie van onze ketenpartners intrinsiek is, ze werken ook vanuit hun eigen visie op duurzaamheid.

Het is goed om te zien dat een externe partij ons erop wijst dat we sommige dingen nog beter kunnen verankeren in onze jaarplannen. We hebben recentelijk een ge47

TRENDS zamenlijk ondernemingsplan geschreven met als de samenwerkende corporaties qua visie op de ketenpartners. Hierin hebben wij onze koers één lijn zitten. ‘Elke corporatie heeft toch wel haar eigen cultuur. Met gelijkgestemden kun (zie ook het visiedocument “Koers 2020-2025” je echt stappen zetten. Het gaat er ook om op op de website van Accolade, red.) naast die van de ketenpartners gelegd. Als bedrijf kun je heel welke manier je gaat samenwerken met de sterk onze visie volgen, maar het gaat er ook ketenpartners. Gaat het echt over het organisatienetwerk? Want dat gaat om waar zo’n bedrijf zélf naar et gelijkgetoe wil. Dat samenvoegen tot verder dan alleen samenwerstemden kun je ken. Je moet plannen en een gezamenlijk onderneecht stappen zetten’ strategieën afstemmen, één mingsplan, waar uiteindelijk jaardoelen uit ontstaan, dat onderneming zijn, en daaris wel uniek!’ binnen heeft ieder zijn rol. Alleen als je elkaars bedrijfsvoering goed snapt kun je een grote Ruimte voor innovaties slag maken in verduurzaming, en ook betaalbaarheid van wonen garanderen.’

Binnen de ketensamenwerking is meer ruimte voor innovaties, meent Grevers. Op organisatorisch vlak is er bijvoorbeeld een gezamenlijk Betaalbaarheid van wonen bedrijfsbureau gevormd. ‘Zo kun je efficiënter Die betaalbaarheid van wonen komt steeds omgaan met personeel, en spreekt het personeel verder onder druk te staan. Ook dit jaar bood dezelfde taal. Ook voor innovaties in producPrinsjesdag geen soelaas, de verhuurdersheffing ten is ruimte. Omdat de basis goed staat, krijg wordt niet verminderd of teruggedraaid. ‘Je je “renovatieversnellers”, zoals het samenwerken ziet wat het doet op de langere termijn. Als we met andere corporaties om grootschalige prodie gelden zouden kunnen investeren, zou dat jecten samen uit te laten voeren.’ Grevers noemt ten goede komen aan de kwaliteit van wonen, maar zeker aan de betaalbaarheid. Het is geld als voorbeeld een straat waar zowel Accolade van de huurders, dat we op dit moment niet als een zustercorporatie woningen heeft staan. direct kunnen inzetten. Willen we het betaal‘Dan kun je de jaarplanningen gewoon op baar houden voor de huurder, dan zullen we elkaar afstemmen. Dat zijn mooie resultanten van een goed basisproces.’ Het moge duidelijk dus keuzes moeten maken als het gaat om zijn dat zo’n samenwerking vooral succes heeft investeringen in verduurzaming. Het is wel

‘M

48

zorgwekkend. Je wilt als corporatie een gezonde balans hebben tussen inkomsten en uitgaven, daar worden we ook op getoetst. We proberen op het scherpst van de snede zoveel mogelijk terug te brengen in ons bezit, wat dan weer ten goede komt aan de huurder. Op het moment dat wij verduurzamen - en dat wordt wel eens onderschat - is dat van invloed op de belasting van het milieu, maar ook op het verlagen van de energiekosten.’

Zonder de verhuurdersheffing zouden corporaties veel meer ruimte krijgen om te investeren.

De verhuurdersheffing is voor 2020 vastgesteld op 0,562 procent van de WOZ-waarde van de huurwoningen. Volgens de vereniging van woningcorporaties Aedes hebben sociale verhuurders eind oktober 2020 ruim 10,6 miljard euro betaald aan de Belastingdienst. Een enorm bedrag dat niet kan worden geïnvesteerd in betaalbare en duurzame huurwoningen. Niet alleen Aedes en de corporaties maken zich zorgen over de betaalbaarheid van wonen. In Friesland is onlangs ook De Bewonersraad, die de belangen van 30.000 huurders behartigt, de barricaden opgegaan (zie kadertekst).

Bewoners Binnen de ketensamenwerking heeft de bewonersconsulent in de afgelopen jaren een be-

TRENDS

In Friesland worden de belangen van ruim 30.000 leden behartigd door De Bewonersraad. De leden huren in vrijwel alle gemeenten in Friesland een woning van een van de corporaties. De Bewonersraad maakt zich grote zorgen over het tekort aan beschikbare en betaalbare huurwoningen in de sociale volkshuisvesting.

Een tekort dat volgens hen mede wordt veroorzaakt door de verhuurdersheffing. In het manifest dat ze op 9 september 2020 naar de Tweede Kamer stuurden, pleiten ze er onder meer voor om van de “sociale verhuurdersheffing” een “verhuurdersheffing” te maken. Zodat de particuliere verhuurder ook zijn bijdrage moet leveren aan de uitdagingen in de woningmarkt, net zoals corporaties dat moeten. Daarmee zou ruim 2 miljard euro extra beschikbaar komen om te kunnen besteden aan woningbouw, verduurzaming en dergelijke.

langrijke positie ingenomen. Grevers: ‘De ontwikkelaar of met andere corporaties. woonconsulent bestond een paar jaar geleden ‘Gezamenlijk kijken we naar wat monog niet in de aannemerij. Wij vinden het gelijk is. We kunnen ook een rol spelen belangrijk dat de ketenpartner hetzelfde verin de wijkvisies van gemeenten ten tegenwoordigt en verkondigt als waar wij aanzien van duurzaamheid. En als je voor staan. Dat maakt de samenwerking met twee of drie corporaties dingen efficiënt. Het maakt het “gezamenlijk besamen kunt doen, kun je natuurlijk drijf ” steeds groter.’ Vaak kiest men er bij meer doen dan wanneer alleen de geAccolade dan ook voor om projecten Design meente haar visie geeft.’ Die prestatie& Build uit te voeren, waarbij het hele pakafspraken gaan niet alleen over aanket - inclusief de bewonersbegeleiding, bij tallen, maar ook over leefbaarheid en de aannemer ligt. ‘Natuurlijk hebben we in relatie tot het sociale domein. ‘Daar onze mensen, die het gezicht zijn van Accozit veel meer achter dan alleen het boulade. Maar als we dit deel zelf zouden moewen van een woning.’ ten doen, dan zouden we onze afdeling Wijken en Buurten moeten verdubbelen.

‘We gaan ervoor om binnen de finanNu kunnen zij in hun rol ciële kaders zoveel innen de financiële mogelijk voor onze blijven als wijkbeheerder, kaders zoveel als aanspreekpunt voor de doelgroep te realimogelijk voor onze wijk. En dat doen ze dan seren. Als sociale doelgroep realiseren’ in gezamenlijkheid met verhuurder moet je de consulenten van onze aannemers.’ meebewegen met de commerciële partijen waarmee je dat doet.

‘B

Samen sterker

Een woningcorporatie bepaalt haar strategie in overleg met diverse partijen. Met gemeenten worden jaarlijks prestatieafspraken gemaakt, soms in combinatie met een bouwend

Dat is ook het principe van de kernwaarden van Accolade: “ondernemend, duidelijk en dichtbij”. Dat moeten niet alleen woorden zijn, we staan daarvoor.’

49

Tekst: Vera Bosma

Bewonersmanifest

SCHOLEN

KINDCENTRUM WOLFSBOS IN HOOGEVEEN

VAN DUURZAAM BOUWEN

50

SCHOLEN

‘Wij gaan de meest duurzame basisschool van Noord-Nederland bouwen.’ Met die missie ging het bouwteam in 2018 aan de slag met kindcentrum Wolfsbos in Hoogeveen. Twee jaar nadat de eerste palen op bijzondere wijze de grond in gingen, is het opvallende gebouw niet alleen een ware eyecatcher in de wijk, maar bovendien een schoolvoorbeeld van duurzaam bouwen.

Ruime gangen, gezellige zithoeken en een fantastisch speellokaal; kindcentrum Wolfsbos in Hoogeveen voelt aan als een sprookjeswereld. ‘Het bijzondere is dat de kinderen van de twee basisscholen en de kinderopvang op hun eerste schooldag meteen de weg wisten te vinden in het nieuwe gebouw’, vertelt architecte Ana-Maria Magdalinoiu van Van Hoogevest Architecten. ‘Een mooier compliment kun je als architect niet krijgen. Het is het bewijs dat het gebouw werkt zoals we het in gedachten hadden.’

Zon op je dak Staande voor het gebouw glijdt je blik via de imposante voorgevel omhoog naar de grote schuine daken, die in plaats van de gebruikelijke dakpannen plaats bieden aan maar liefst 500 zonnepanelen. ‘Het gehele dak bestaat uit pv-panelen’, vertelt Jan Drogt, directeur en senior projectmanager bij LindHorst huisvestingsadviseurs. ‘Vaak zijn zonnepanelen een toevoeging, maar hier zijn ze onderdeel van het totale ontwerp. Het dak is zo geconstrueerd dat de panelen in de meest optimale hoek liggen, zodat ze zoveel mogelijk energie opwekken. Dat heeft nog heel wat voeten in aarde gehad, maar het resultaat is fantastisch.’

51

Kindcentrum Wolfsbos

SCHOLEN

‘H

et gebouw zit vol onzichtbare slimme toepassingen’’

- Jan Drogt

Een conclusie die Peter van der Meer, senior adviseur bij abtWassenaar, van harte onderschrijft. ‘Deze school is qua energieconcept heel bijzonder. De vijfhonderd zonnepanelen op het dak stelden specifieke eisen aan de onderliggende staalconstructie. De panelen moesten snel en handig gemonteerd kunnen worden.

Dat is mogelijk door een uitgekiende onderconstructie. Je wilt onderweg op het dak - bij de montage van de zonnepanelen - geen onverwachte hobbels tegenkomen.’

Hobbels De enige hobbel blijkt na oplevering het terugleveren van energie aan het net. Drogt: ‘Het lukt op dit moment nog niet om de opgewekte stroom van het zonnepanelendak terug te leveren aan het net, omdat het net dan over-

belast wordt. Rondom Hoogeveen vind je nogal wat grote zonneparken. Deze grote spelers maken het voor de kleinere initiatieven lastig. Dat is een vuiltje dat we moeten wegwerken. Samen met netbeheerder Rendo zijn we aan het onderzoeken hoe we dit kunnen oplossen.’

Het bouwteam slaagde erin om andere hobbels vakkundig te omzeilen. Zo bleek het aanbrengen van de fundering een ware breinbreker.

‘Als je in Hoogeveen wilt gaan bouwen, geldt er een heel aantal regels ten aanzien van de funderingspalen. Hoogeveen kent namelijk een erg grillige grond, die ertoe leidt dat het heien van palen een groot risico geeft op uitspoelen’, legt Van der Meer uit. ‘Er zijn talloze projecten geweest waarbij dit is gebeurd.

‘D

eze school is qua energieconcept heel bijzonder’ - Peter van der Meer

Nijeboer-Hage De opgave was om een energieneutraal en bij voorkeur een energieleverend gebouw te ontwerpen. Door een nauw samenspel met de architect en de constructeur is een optimum ontstaan tussen energiezuinigheid en comfort. Het gebouw wordt verwarmd door warmtepompen die gebruik maken van het drinkwatertransportnetwerk van waterleidingbedrijf WMD. Met deze bron wordt tijdens de warme maanden tevens gekoeld. Alle benodigde energie wordt geleverd door 565 elektrische zonnepanelen (165kWp) uitgevoerd als façadedaken. In de lokalen wordt het klimaat automatisch geregeld op basis van aanwezigheid, CO2-meting voor de ventilatiehoeveelheid, daglichtgeregelde verlichting en zonwering. Via een multifunctioneel touchpaneel zijn deze systemen door de leerkracht naar behoefte aan te passen.

53

SCHOLEN

Door schade en schande zijn we wijs geworden.

Vandaar dat we van begin af aan hebben geadviseerd om prefab heipalen in de grond te drukken, in plaats van te heien. Dat bleek uiteindelijk een win-winsituatie op te leveren.

Wij vermeden het risico op uitspoelen en de omgeving had geen last van onze heiwerkzaamheden.’

‘H

et gebouw werkt zoals we in gedachten hadden’’

- Ana-Maria Magdalinoiu

54

Meebewegende muren Waar het gebouw van buiten een robuust karakter heeft met de grote, hoge gevels en een imposant dakvolume, ademt het gebouw van binnen vooral openheid. ‘We hebben gekozen

voor een kolommenstructuur, zodat er zo weinig mogelijk dragende muren in het gebouw aanwezig zijn’, vertelt Van der Meer. Magdalinoiu vult aan: ‘Daardoor krijg je een open en flexibel gebouw, waar alle muren indien gewenst verplaatsbaar zijn. Daarmee is het gebouw toekomstbestendig. Mochten de onderwijsvisies in de loop der tijd veranderen, dan kun je het gebouw daar eenvoudig op aanpassen. Kleinere of juist grotere klaslokalen; het gebouw beweegt mee met de gebruikers.’

Naast de flexibele inrichting kent Wolfsbos meer slimme toepassingen. ‘Neem de warm-

SCHOLEN

tewisselaar die op het hoofdwaterleidingnet van Waterleidingmaatschappij Drenthe zit’, vertelt Drogt. ‘Daarmee halen we warmte uit het leidingwater, waarmee we het gebouw in de koudere maanden kunnen verwarmen. En tijdens warmere perioden werkt het net andersom. Met de warmtewisselaar kunnen we het water koelen. Overal in het gebouw ligt vloerverwarming, waarmee we via betonkernactivering het perfecte klimaatsysteem aanbieden. Alle hiervoor benodigde buizen, leidingen en slangen zijn vakkundig weggewerkt in de vloer. De vloer is daarmee ook meteen een drager voor diverse installaties.’

Licht en open interieur

KINDCENTRUM WOLFSBOS, HOOGEVEEN :

Gemeente Hoogeveen

Adviseur huisvesting

:

LindHorst huisvestingsadviseurs

Duurzaamheid loont

Architect

:

Van Hoogevest architecten

Het budgetvriendelijke aspect zorgde aan het einde van het bouwtraject voor een verrassend extra financieel potje, waarmee tegemoet kon worden gekomen aan een van de wensen van beide basisscholen. Drogt: ‘Aan het einde van het bouwproces bleek dat we niet alleen binnen het beschikbare budget waren gebleven, maar zelfs nog iets extra’s konden doen in de vorm van vaste inbouwkasten in de klaslokalen. Dat geeft net iets meer cachet aan de uitstraling van de ruimten. Zo blijkt maar weer dat duurzaam bouwen uiteindelijk echt loont.’

Constructeur

:

abtWassenaar

Adviseur installatie

:

Nijeboer-Hage Technisch adviseurs

Aannemer

:

Jansman Bouw

Installateur E&W

:

Croonwolter & Dros Elektrotechniek

Opdrachtgever

BOUWTEAMLEDEN

Tekst: Nynke van der Zee

Het lichte, open interieur is dan ook de grote trots van de architect. Magdalinoiu: ‘Ondanks de vele toepassingen van beton hebben we binnen vooral gekozen voor natuurlijke materialen, die aansluiten bij de groene omgeving waarin de school staat. We hebben heel veel gewerkt met hout en rubberwood. Alle meubels zijn gemaakt van rubberwood, een afvalproduct dat ontstaat tijdens de rubberproductie. Het materiaal heeft niet alleen een hoog kwalitatieve uitstraling, maar is ook nog eens milieuén budgetvriendelijk.’

Fotografie: Van Hoogevest archtitecten & Frank Hanswijk

Ook de gevel bevat een aantal onzichtbare slimme toepassingen. ‘In de gevels zitten betonnen gevelelementen, waarmee we in staat zijn om relatief grote raampartijen te creëren’, legt Van der Meer uit. ‘In het traditionele metselwerk hebben we kaderelementen van beton toegepast die het metselwerk dragen. Daarmee hoef je geen dure geveldragers toe te passen en zorg je toch voor volop natuurlijke lichtinval in het gebouw. Precies wat de architecte voor ogen had.’

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS Installatie- en regeltechniek

:

Halmtech

Uitbloeiingarme doorstrijkmortel

:

Remix Droge Mortel

55

TRENDS

HALMTECH INSTALLATIEEN REGELTECHNIEK

‘IN ONS VAK BEN JE NOOIT UITGELEERD’

56

TRENDS

Ruim tien jaar geleden zette Herman Halm de stap naar de Kamer van Koophandel en schreef - hartje recessie - zijn bedrijf in: Halmtech Installatie­techniek en Regeltechniek. Vestigings­ plaats: Ter Apel. Vooral in de regeltechniek had hij in de voorgaande jaren veel ervaring op­ gedaan, zowel in de uitvoering als op kantoor.

Omdat de regeltechniek anno 2010 nog niet zorgde voor een goed belegde boterham, richtte Halm zich ook op de installatietechniek.

Die beslissing heeft goed uitgepakt. In de jaren erna bouwde Halm zijn bedrijf uit tot een allround bedrijf met kennis en expertise op het gebied van onder andere verwarmingsinstallaties, zonnepanelen, airconditioning en alarmsystemen. Halmtech was een van de eerste bedrijven in het noorden die zich waagden aan het installeren van warmtepompen. Tegenwoordig is het dagelijkse kost.

Sinds kort heeft Halmtech ook het installeren van autoladers aan het dienstenpakket toegevoegd.

Regeltechniek In het afgelopen decennium kreeg Halmtech stevig voet aan de grond op het gebied van regeltechniek. Veel moeite om opdrachten binnen te halen, hoeft Halm niet te doen. ‘Het is tot nu toe een kwestie van mond-tot-mondreclame, maar we willen graag onze dienstverlening nog verder uitbreiden.’ Het bedrijf ontwerpt, bouwt en levert besturingspanelen en regelkasten voor klimaatbesturingsinstallatie, brandbeveiliging en verlichting. Dat doen ze voor kleine en grote opdrachtgevers, voor nieuwbouw en renovatieprojecten.

Zo leveren ze een bijdrage aan duurzame technologie met de mogelijkheid tot beheer op afstand. Halm vat het samen: ‘We knopen alle technieken aan elkaar.’

techniek van verlichting, zonwering en alarmsysteem. Ook leverden en monteerden ze het monitoringsysteem. ‘Iedereen kan op een groot tv-scherm de hoogte van het energieverbruik en de opbrengst van de zonnepanelen zien.

Die “energiespiegel” versterkt mede de bewustwording om zuinig om te gaan met energie.’ Met het geavanceerde gebouwbeheersysteem wordt heel veel techniek gemonitord en geregeld, wat ten goede komt aan de energiezuinigheid van het gebouw. ‘Je kunt zelfs instellen dat in een ruimte waar een raam openstaat, de verwarming of koeling automatisch uitgaat. En bij voldoende

natuurlijke lichtinval wordt de ledverlichting gedimd.’ Bij dit project maakte Halmtech deel uit van een multidisciplinair team. ‘Het is mooi om zo in teamverband te werken. Samen heb je meer kennis in huis en sta je sterker. Je legt samen de puzzel’, kijkt Halm terug.

Vooruit kijken Halm heeft in de afgelopen jaren de nodige deskundige mensen om zich heen verzameld met wie hij bij grotere opdrachten samenwerkt. Een tienjarig bestaan is een goed moment om terug te kijken, maar vooral om vooruit te kijken. Sinds maart dit jaar werkt Halmtech vanuit een nieuw pand in Nieuw-Buinen. Voor Halm is dit hét moment om verder te groeien. ‘Ik wil mijn bedrijf uitbreiden, en ben op zoek naar ervaren monteurs die toe zijn aan een nieuwe uitdaging. Maar we hebben ook plek voor jongelui die zich binnen ons bedrijf verder willen ontwikkelen.

In ons vak ben je nooit uitgeleerd, daarom bieden we ook goede scholings- en ontwikkelingsmogelijkheden.’ Met de krapte op de arbeidsmarkt ligt goed personeel echter niet voor het oprapen.

Halm: ‘Mensen met interesse mogen zich bij mij melden, dat kan via onze website www.halmtech.nl. Liever vandaag dan morgen!’

Kindcentrum Wolfsbos Bij het Kindcentrum Wolfsbos in Hoogeveen verzorgde Halmtech de bekabeling en het aansluiten van de besturings-

57

Nieuwbouw

| Verbouw

|

Restauratie

|

Renovatie

|

Onderhoud

Einsteinstraat 10 | Sneek | T (0515) 41 55 17 | E info@bouwbedrijfvandermeersneek.nl

SCHOLEN

M I E N S K I P S S K O A L L E , S I B R A N D A B U O R R E N

VAN EN VOOR DE MIENSKIP

Een unieke situatie: het waren de scholen en ouders zelf die in de Friese dorpen Tersoal, Sibrandabuorren en Gauw met de vraag kwamen om samenwerking tussen de dorpsscholen te organiseren. Iedereen zag de scholen kleiner worden in leerlingenaantal. De vooruitziende blik van de ouders zorgde voor draagvlak in de dorpen voor samenwerking zoals die nu is gerealiseerd in Mienskipsskoalle De Legeaën in Sibrandabuorren. In de Mienskipsskoalle zijn onderwijs, kinderdagverblijf, buitenschoolse opvang, peuterspeelzaal en welzijns-

Het kostte de verschillende schoolbesturen uiteindelijk slechts een middag tijd om overeenstemming te bereiken over de nieuwe bestuurlijke verantwoordelijkheid voor de gezamenlijke school. ‘Het is bijzonder hoe iedereen in dit project over de eigen schaduw is heengestapt en in het belang van het behoud van onderwijs heeft gedacht’, vertelt Joop Fortuin van stichting Palludara. ‘Die bestuurlijke overeenstemming wilden we graag om tegemoet te komen aan het geluid vanuit de maatschappij én om met een goed verhaal naar de gemeente te kunnen stappen. De gemeente was direct enthousiast over onze bestuurlijke beweging en de verantwoordelijkheid die wij hierin namen.’

activiteiten voor kinderen samengevoegd in een Integraal Kind Centrum.

59

SCHOLEN

‘Z

o zou je het thuis ook willen’

- Jaap van der Meer

Extra opzichters Dat de samenleving er in Súdwest Fryslân eentje is waar men zich nog om elkaar bekommert, werd ook duidelijk tijdens de bouw van de school, vertelt Jaap van der Meer van Bouwbedrijf van der Meer.

‘Twee wat oudere mannen die om de hoek van de bouwplaats woonden, hielden alles goed in de gaten. Een vreemd persoon op de bouwplaats werd meteen opgemerkt, daar kon geen camera tegenop. De extra ‘opzichters’ kwamen ook regelmatig een bakje koffie halen, en waren heel geïnteresseerd in het bouwwerk. Ook een inloopavond voor bewoners, in de kerk, met de architect erbij, trok veel publiek. Die betrokkenheid vanuit de dorpen doet je goed.

Het bouwen van deze school was voor ons echt een groot plezier.’

Puntjes op de i Het werk paste Van der Meer uit Sneek - die zichzelf ook wel “een dorpsaannemer in de stad” noemt - als een jas. ‘Wij hebben Bouwcollectief Sneek BV gevraagd om samen met ons dit project uit te voeren. Bij eerder projecten hebben wij met hen ook succesvol samengewerkt. Door extra energie in de voorbereiding te steken, samen met Bouwcollectief Sneek, konden we van tevoren vele potentiële problemen tackelen.’ Dat maakte een uurtje langer doorzetten op de bouwplaats minder erg. Al is het ook wel het eigen perfectionisme van beide bouwers om tijd te steken in de details. ‘De puntjes op de i vinden we belangrijk. Schroefjes die dezelfde kant op staan op een deurklink, de plintjes, het kitten, het aftimmerwerk, dat moet gewoon goed. Zo wil je het thuis, dus zo willen we het voor de klant ook.’

Zelden zo vlot ‘Van alle scholenfusies die we hebben meegemaakt als onderwijsstichting, is dit project het beste voorbeeld van hoe een optimale en positieve samenwerking tussen alle partijen leidt tot een snelle en goede realisatie. Ook de bijdrage van de gemeente Súdwest Fryslân mag daarbij niet onvermeld blijven. Er is geen enkel project dat zó in overeenstemming is verlopen’, vertelt Fortuin. Zelden werd volgens

60

SCHOLEN

hem een project zo vlot gerealiseerd. ‘Van de gedachtevorming tot ingebruikname zit slechts een periode van drie jaar. Eigenbelang en afzonderlijke ambities hebben hierin geen rol gespeeld. De identiteiten van de verschillende scholen samenbrengen tot één nieuwe gedragen identiteit was daarentegen de grootste uitdaging. Iedereen moest zich thuis voelen in de nieuwe school.’

Eigen achtertuin Wijbenga Tromp Architecten en Adviseurs uit Sneek hield de ontwikkeling van de scholen al een tijdje in de gaten. Tineke Wijbenga: ‘We voelen ons betrokken bij onze omgeving en hebben al vrij snel onze interesse getoond in het ontwerpen van een nieuwe school.

Het voelde als onze eigen achtertuin. We kennen de omgeving en mentaliteit hier, we kunnen ons verplaatsen in de situatie, dat zijn belangrijke voorwaarden om met een ontwerp te beginnen.’

Het Friese landschap Een dialoogronde zorgde ervoor dat de architect een nog betere vertaling van de wensen kon maken. ‘Daar hebben we heel goed geluisterd, en dat is ook wat we steeds terug horen.’ In een filmpje* op de website van het architectenbureau wordt duidelijk hoe die voorwaarden terugkomen in het ontwerp. Wijbenga: ‘De Legeaën - de lege geaën, oftewel de lage landen in het Friese landschap - zijn het uitgangspunt voor de samenvoeging van de verschillende onderwijskundige visies geweest. Je ziet het terug in de kleurstellingen, openheid en transparantie van, in en om de school. Leuk detail: de leerlingen droegen bij aan de eigen identiteit van het ontwerp met tekeningen die zijn verwerkt in de vloer.’

Materiaalpaspoort Materiaalkeuzes voor de school werden vastgelegd in een materiaalpaspoort. Levensduur, restwaarde en mogelijkheid voor hergebruik zijn daarin af te lezen.

Wijbenga: ‘We hebben mooie circulaire stappen kunnen maken in denken en doen in deze school.’

Circulaire installaties werden gevonden in een stekkerbaar systeem voor de elektriciteit. Daarmee heb je geen contactdozen meer in de wand, maar zijn elektriciteitspunten flexibel te kiezen en te plaatsen.

‘E

igenbelang heeft geen rol gespeeld’ - Joop Fortuin

61

SCHOLEN

‘E

nergiebesparing voorop bij bezuiniging’

- Hedzer van der Heide

Hedzer van der Heide van Damstra Installaties: ‘De investering is duurder, maar doordat het prefab geplaatst kan worden, verdient het zich terug in de montagetijd. Bovendien is het zeer geschikt voor hergebruik. Het is onze manier om kritisch naar verschillende oplossingen te kijken en daar het beste uit te halen.’

Gaandeweg zuiniger Mienskipsskoalle De Legeaën is bijna-energiezuinig met 135 PV-panelen. Van der Heide: ‘In de uitvraag waren dat er maar 80, maar gaandeweg het traject is nagedacht over hoe het dak nog beter benut kon worden in het nog energiezuiniger maken van de school. Een EPC 0,2 was eis. Bij het testen was de uitkomst 0,17.’ De school is volledig gasloos en wordt middels LED verlicht. Energiebesparing staat voorop als het gaat om bezuiniging, vindt Van der Heide. ‘Hoe minder je verbruikt, hoe minder je hoeft op te wekken.’

Slimme slagen

Het wérkt

Hoewel alles bouwkundig was uitgetekend voor de installateur, maakte Damstra nog wel een aantal slimme slagen, bijvoorbeeld met de installaties voor klimaatbeheersing. De installaties voor verwarming, koeling en luchtbehandeling komen nu van dezelfde fabrikant, en niet van verschillende. ‘Daarmee hoef je maar met één partij af te stemmen én weet je zeker dat alles met elkaar werkt’, aldus Van der Heide.

Wijbenga besluit: ‘Het interieur, exterieur en de omgeving van de school, het is voor ons allemaal een pareltje geworden. Een klein gebouw, maar met grote kracht. We roemen vooral het proces wat we hebben doorlopen, het wérkt gewoon. Nu het in gebruik is zie je in het gedrag van mensen terug dat het klopt wat je hebt bedacht.

Dat is het grootste compliment dat je kunt krijgen.’

Zee van Hout en Meer Samenwerken aan de mooiste projecten! Dat doen we bij Zee van Hout en Meer graag. Zo leverden we bij Mienskipsskoalle de Legegaën te Sibrandabuorren onder meer de gevelbekleding.

Bent u op zoek naar een uitgebreid assortiment hout en bouwmaterialen? Het team van Zee van Hout en Meer kan dat voor u verzorgen! Wij staan voor advies en persoonlijke benadering. Dat combineren we met onze uitgebreide kennis, zodat wij in staat zijn u als klant het juiste product te adviseren.Wilt u meer weten over onze mogelijkheden, neem dan contact met ons op via info@zeevanhoutenmeer.nl.

62

SCHOLEN

‘H

et voelde als onze eigen achtertuin’

- Tineke Wijbenga

*) Link naar filmpje: https://wijbengagroep.nl/ projecten/leren/ mienskipsskoalle-de-legeaen

Zee van Hout en Meer

Stichting Palludara

Adviseur huisvesting

:

LindHorst huisvestingsadviseurs

Architect

:

Wijbenga Tromp architecten en adviseurs

Adviseur installatie

:

Technion adviseurs

Bouwcombinatie

:

Bouwbedrijf Van der Meer & BouwCollectief Sneek

Projectvoorbereiding & werkvoorbereiding

:

Ulbe van der Goot Bouwcoördinatie

E&W installateur

:

Damstra Installatietechniek

BOUWTEAMLEDEN

Zadelmakerstraat 20 8601 WH Sneek

E. info@zeevanhoutenmeer.nl

WWW. ZEEVANHOUTENMEER.NL

Fotografie en artimpressie: Wijbenga Tromp

:

Opdrachtgever

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS Staalconstructie

:

K. Stok en Zn

Houtmaterialen

:

Zee van hout en meer

Uitbloeiingarme doorstrijkmortel

:

Remix Droge Mortel

Tekst: Thea van der Schaaf

ZEE VAN HOUT EN MEER

MIENSKIPSSKOALLE DE LEGEAËN, SIBRANDABUORREN

63

SCHOLEN

64

SCHOLEN

TERRA EMMEN

‘EEN PRACHTIG MOOIE SCHOOL’ Het oude brinkdorp Noordbarge is met het Terra volgens de betrokkenen ‘een prachtig mooie school’ rijker. Wind Design + Build uit Drachten, W2N engineers uit Drachten en Brands Bouw uit Emmen hebben een gebouw neergezet dat naadloos in de omgeving past. Het pand lijkt aan de buitenkant kleiner dan het in werkelijkheid is. Roelof Wind: ‘Er moesten twee scholen samensmelten midden in het dorp. Daar zijn wij goed in geslaagd.’

In Noordbarge maken middelbare schoolleerlingen en mbo-studenten gebruik van hetzelfde groene Terra. Het ontwerp vroeg daarom om meer dan alleen standaard leslokalen. In het gebouw is een ruimte voor de lessen bloemschikken gemaakt, er zijn een paarden- en dierenverblijf gebouwd en er is een kas van zeshonderd vierkante meter geplaatst.

Beide scholen hebben een eigen ingang. Wind: ‘Dat is uniek aan de opgave geweest. Het is een specifiek ontwerp voor een informele setting. De school is niet alleen een gang met leslokalen, maar er zijn

ook open pleinvormen - “brinken” - in verwerkt.

Dat het zo uiteen loopt, maakt het leuk.’ Het ontwerp van de school is van WAA, Sjoerd Betten is de architect. Het gebouw gaat vloeiend op in de omgeving door de gevellijnen en de gebruikte kleuren. Om van het gebouw en het interieur een samenhangend ontwerp te maken is OdV interieur­ architecten uit Assen in een vroeg stadium betrokken. Het thema op de brinken is ontleend aan de vier jaargetijden, met elk een eigen sfeer en kleur.

65

SCHOLEN

Inpassing In de school is specifiek metselwerk toegepast. De gevels van het dierenverblijf en de sportzaal zijn met zwart DumoWood afgetimmerd. ‘Daar wordt vijftien jaar garantie op gegeven en het materiaal heeft weinig onderhoud nodig’, vertelt projectleider Richard Menzen van Brands Bouw. De architect haalde inspiratie uit de veenachtige ondergrond.

Wind legt uit: ‘De lagen in de bodem zie je in de stenen terug. Het toegepaste zwarte hout is ook een knipoog naar de gepotdekselde boerenschuren uit de omgeving.’ Het hoofdgebouw bestaat uit twee “zwerfkeien” die door een aula met elkaar verbonden zijn. Achter op het terrein is de kas als derde “zwerfkei” op het terrein ingepast. Het fiets- en autopar-

keren was integraal onderdeel van het plan, en gebeurt op het terrein zelf, waardoor de buurt geen parkeeroverlast ervaart. De Waard grondverzet uit Meppel verzorgde de aanleg van het terrein.

Puzzel De gymzaal en het dierenverblijf zijn met elkaar geschakeld. De sporthal heeft een vrije overspanning van 22 meter. De vorm van het gebouw maakte dat er complexe verbindingen ontstonden. Voor de constructeur een puzzel om te leggen. ‘Het was een uitdagende vorm’, vertelt Johan van der Wijk van W2N engineers. ‘Daarom hebben wij in een vroeg stadium de vloerleverancier bij het ontwerpproces betrokken.’

67

SCHOLEN

Het oorspronkelijke ontwerp lijkt volgens de constructeur heel erg op het gebouw zoals het is uitgevoerd. ‘We hebben getracht om een zo duurzaam en efficiënt mogelijke constructie neer te zetten. Daarvoor wilden wij niet onnodig veel staal gebruiken, maar het moet wel veilig in gebruik zijn. Bij de constructie zijn we efficiënt met het staal omgesprongen, maar zonder extra zekerheden in te bouwen die niet per se nodig zijn.’ Van der Wijk paste slimme staaldetails toe ter plaatse van de brandscheidingen. ‘Wij hebben een slimme brandnok ontworpen. Dat houdt in dat de constructie sterk genoeg is om de optredende krachten af te dragen. Wanneer de dakligger echter bezwijkt bij brand, blijft de rest van de constructie wel staan.’

Optimaal klimaat Het nieuwe Terra is van alle moderne gemakken voorzien, zoals triple glas, hoogwaardige isolatie, all-electric verwarming met een warmtepomp, een sedumdak en ledverlichting.

Wind: ‘Het is een bijna energieneutrale school geworden. In samenwerking met Niemeijer Installatietechniek hebben we veel aan het comfort gedaan. Zo voldoet de school aan Frisse Scholen klasse B. ‘Het Terra is een heel comfortabele school met een optimaal klimaat om goed te presteren.’

‘K

nipoog naar de gepotdekselde boerenschuren uit de omgeving' - Roelof Wind

68

SCHOLEN

‘D

e boom staat pontificaal in de school’' - Richard Menzen

Boom in de school De opdrachtgever wilde graag een oude boom bij de school bewaren. Voor de aannemer lag daar nog een flinke uitdaging. De bouwlocatie was vrij krap en de boom leverde een belemmering op. Toch is het de bouwers gelukt om het icoon te bewaren ‘De boom staat nu pontificaal in de school.’ Een aantal andere bomen werd gekapt; deze zijn afgeleverd bij het leeuwenverblijf van de Emmer dierentuin.

Puin breken De oude school is nog steeds aanwezig, maar dan in de bestrating. De stenen van het gesloopte AOC Terra konden daarvoor worden gebruikt.

Dit gaf de projectleider ook voordelen, zoals het ter plekke breken van puin. ‘Daarmee hadden wij ongeveer honderd minder vrachtbewegingen.’ Het materiaal dat in het nieuwe schoolgebouw is verwerkt, is grotendeels herbruikbaar.

Het stalen skelet, de kanaalplaat- en de prefabvloeren zijn geschikt voor een tweede leven.

Middeleeuwen De school is op tijd opgeleverd, voor de bouwvak van 2020, maar dit ging niet zonder slag of stoot. Het terrein bleek sporen van de Middeleeuwen te bevatten, zoals paalkuilen voor boerderijen, een waterput en restanten van een haard.

De vondst zorgde voor een vertraging van zeven weken, nodig voor archeologisch onderzoek.

Roelof Wind prijst de inzet van de bouwer en de installateur. ‘Zij hebben zich van hun beste kant laten zien.’

69

Design & build AOC TERRA EMMEN

- Johan van der Wijk

Warm bad De buurt voelde zich betrokken bij de bouw.

Ook de sociale controle was goed. ‘Een buurman deed zelfs iedere zondagmorgen een rondje om te kijken of alles nog heel en compleet was’, lacht Menzen. Wind: ‘De omgeving is vroegtijdig bij het project betrokken. Er is een enorme waardering vanuit het dorp geweest, we hebben geen enkele zienswijze of opmerking ontvangen.

De omgeving is heel blij met de school, leerlingen zitten in een warm bad.’

AOC TERRA, EMMEN :

AOC Terra

Architect & adviseurs

:

Wind Design + Build

Constructeur

:

W2N Engineers

Aannemer

:

Brands Bouwgroep

Opdrachtgever

BOUWTEAMLEDEN

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS Gietvloeren

:

Vloertechniek Hoogeveen

Grondwerk/bestrating

:

De Waard Grondverzet

Uitbloeiingsarme metsel- en voegmortel

:

Remix Droge Mortel

Stalen leuningen en balustrades

:

Peters Metaaltechniek

Tekst: Brenda van Olphen

‘B

ij de constructie efficiënt met staal omgesprongen'

Fotografie: Gerard van Beek

SCHOLEN

71

SCHOLEN

KINDCENTRUM KOLLUM

MET EEN OMWEG TERUG NAAR DE EENVOUD VAN KUBISME Kollum is in ontwikkeling. Eerder al werd de historische kern van het dorp flink aangepakt. Schuin tegenover Campus Kollum verrees afgelopen zomer Kindcentrum Kollum. Met het samengaan van verschillende onderwijslocaties en voorzieningen is er ruimte over voor meer nieuwe plannen. Voorlopig wordt er vooral tevreden teruggekeken op de gelopen trajecten.

72

SCHOLEN

‘Hiermee is een groot gebied heringericht en voorzien van toekomstbestendig onderwijs’, vindt projectleider Marco Feenstra van gemeente Noardeast Fryslân. Hij roemt de samenwerking tussen de verschillende partijen in het proces waarin Kindcentrum Kollum tot stand kwam. ‘Ambtelijk, onderwijskundig, in de stuurgroep: iedereen was meedenkend. Natuurlijk was er ook volop uitdaging maar dat werd al gauw omgezet in praktisch meedenken, flexibiliteit, geduld en enthousiasme voor de plannen. Ook de inzet van dorpsbelang en vele vrijwilligers om draagvlak te creëren en de neuzen dezelfde kant op te krijgen, is van groot belang geweest.’

Flinke uitdagingen In de jaren van voorbereiding tot bouw zijn er prijsstijgingen geweest, een gemeentelijke herindeling, een verschuiving van taken van provin-

cie naar gemeente én bleek het plafondbedrag bij de aanbesteding niet hoog genoeg. Ondertussen groeide het leerlingenaantal sneller dan de prognoses, wat om extra ruimte vroeg nog voor de bouw van start ging. Het is dan ook niet verrassend dat de grootste uitdaging voor de gemeente in dit hele traject het rondkrijgen van de financiering was.

Kinderlijk eenvoudig Het resultaat mag er zijn: Kindcentrum Kollum biedt ruimte aan de basisscholen CBS Koningin Julianaschool, OBS Prof. Casimirschool, de peuterspeelzaal en de BSO van TIKO. ‘Dat vraagt om een heel inventieve plattegrond’, vertelt architect Daan Josee van Kristinsson Architecten. ‘Maar als je het resultaat ziet is het bijna kinderlijk eenvoudig. Soms is een grote omweg nodig om terug te gaan naar eenvoud, flexibiliteit en aanpasbaarheid.’

‘D

e poëzie van een gebouw zit in de kleine dingetjes’ - Daan Josee

73

Aluminium, cortenstaal, koper en zink ZINKWERK ALUMINIUM CORTENSTAAL KOPER ENGINEERING

Tussendiepen 53, 9206 AC Drachten Telefoon: 0512 461 991 www.Hospeszinkwerk.nl

SCHOLEN

‘K

ollum blijft in beweging’

- Marco Feenstra

‘Het leuke is dat beide scholen een heel andere indeling gekozen hebben’, vervolgt Josee. ‘Ze zijn begonnen met eenzelfde hoeveelheid vloeroppervlak. De Casimirschool koos voor vier kleine instructieruimtes en een groot centraal leerplein. De Julianaschool voor vier lokalen met grote glazen schuifdeuren. Gaandeweg het traject kwamen er twee lokalen bij voor de Casimirschool. De indeling is eenvoudig te wijzigen door de flexibele elementen.’

Fijnmazige ontsluiting Het gebouw is in drieën verdeeld, met aan weerszijden een school die als het ware als een boekensteun tegen het gezamenlijke middendeel staat. In dat gedeelte delen de scholen de kantoren, de ontmoetingsruimte en de keuken. Het fungeert ook als hoofdontsluiting naar de eigen domeinen van de scholen. Daarnaast heeft ieder cluster een eigen ingang. Door deze fijnmazige ontsluiting hopen er geen jassen op, hoeven kinderen niet te wachten op elkaar om binnen te komen, maar kun je rustig en snel toegang bieden tot de scholen.

54 scholen Het was voor Daan Josee maar liefst de 54ste school die hij in zijn loopbaan opleverde. Nummer 53 was Campus Damwâld, uitgelicht in de vorige editie van Bouwen in het Noorden. Wie oog heeft voor detail ziet de architectonische overeenkomsten: het gekleurde glas in de vensters van de scholen. ‘Het zorgt aan de buitenzijde van het gebouw voor een kleurrijk spel bij een verder vrij sobere en eenvoudige uitstraling van het baksteen. Aan de binnenzijde geeft het een prachtig effect op de vloer, in ieder jaargetijde anders. Kinderen zijn voor veranderende kleur erg ontvankelijk. Ze zullen zich verwonderen over het spel van licht en kleur.’ Het tekent de stijl van Josee. ‘De poëzie van een gebouw zit in de kleine dingetjes.’

75

SCHOLEN

‘D

e verwachtingen waren duidelijk’

- Jan Kamminga

Samen optrekken

Doorontwikkeling Kollum

Het leren is anders geworden in de loop der jaren. Die ervaring gaat mee in de ontwikkeling van scholen. Regelmatig trekt Kristinsson Architecten samen op met Bouwgroep Dijkstra Draisma om te vernieuwen en door te ontwikkelen in projecten voor onderwijsland. ‘We liggen elkaar goed en de verwachtingen naar elkaar toe zijn duidelijk. Het ruimtelijke effect in de lokalen, het werken met schuifdeuren, de open entree, dat zijn “dingetjes” die we samen met de architect hebben bedacht’, vertelt projectleider Jan Kamminga. Bouwgroep Dijkstra Draisma leverde het gebouw gasloos op. ‘Energie wekken we onder andere op met zonnepanelen en een lucht-water-warmtepomp. Hiermee leveren we een positieve bijdrage aan de duurzame toekomst.’

De gemeente richt zich nu op de ontwikkeling van het - in de volksmond genoemde - kaatsveld, als verlengstuk van het plein van het kindcentrum. Marco Feenstra: ‘Het wordt een ruimte waarvan ook het dorp gebruik kan maken in de toekomst en waar bootjes aan kunnen leggen in het waterrijke dorp Kollum.’ Vlakbij het

Tekst: Thea van der Schaaf

Fotografie: Henri Vos

Luchtdicht Bij het kindcentrum is voor de oplevering in juli 2020 een blowerdoortest gedaan. Kamminga: ‘De afspraak vooraf was om maximaal een Qv;10 te behalen van 0,25 dm3/s/m2. Dat is meer dan de helft lager dan de eis in het landelijke bouwbesluit. Uit de meting kwam een resultaat van 0,15 dm3/s/m2. Dit betekent dat het gebouw heel luchtdicht gebouwd is.’

Het gebouw staat op de scheidslijn tussen het historische centrum en een woonwijk in Kollum.

Kamminga: ‘Zoals stedenbouwkundig werd voorgeschreven, past het gebouw bij de stijl van de woningen, “kubistisch met een sprongetje” en kreeg het bakstenen die passen bij de kleurstelling die Kollum kenmerkt.’

76

kindcentrum ligt nog het bouwterrein waar eens het dorpshuis stond te wachten op invulling.

Ook de oude locatie van het Lauwers College, dat nu gevestigd is in Campus Kollum en waar de basisscholen tijdelijk gezamenlijk onderdak vonden, wordt doorontwikkeld. Feenstra: ‘Zo blijft Kollum in beweging.’

KINDCENTRUM, KOLLUM :

Gemeente Noardeast-Fryslân

Architect

:

Kristinsson Architecten

Aannemer

:

Bouwgroep Dijkstra Draisma

E&W installateur

:

Damstra Installatietechniek

Opdrachtgever

BOUWTEAMLEDEN

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS Hang- en sluitwerk

:

Raadsma

Leveren en monteren 68 Digiprotect- en 17 schuifdeuren incl. hang- en sluitwerk.

:

BPZ

Afvalinzameling

:

Visser Afvalinzameling, Transport en Recycling

Uitbloeiingsarme dunbedmortel

:

Remix Droge Mortel

GASTCOLUMN

IS WATERSTOF DE KATALYSATOR VOOR DE (NOORD-)NEDERLANDSE BOUWSECTOR? We zien de energietransitie steeds meer op gang komen. Maar om de klimaatdoelen te halen is versnelling noodzakelijk. Zou waterstof als katalysator kunnen fungeren? Negentien partijen uit Noord-Nederland denken van wel, en zijn bereid om tot 2030 € 2,8 miljard te investeren in de water­ stofeconomie. De waterstofeconomie zou dus wel eens voor impact kunnen zorgen in het Noorden.

De waterstofeconomie richt zich voor een groot deel op de industrie, mobiliteit en infrastructuur. Maar wat betekent dit nou voor de bouws­ector?

Precies daarom gaan meerdere bestuurders van Bouwend Nederland het gesprek aan om tot een waterstofagenda voor de bouw- en infrasector te komen. Waterstof kan in potentie veel kansen bieden aan onze sector.

Ten eerste is waterstof interessant voor het verduurzamen van het eigen (zware) bouwmaterieel. In het kader van de stikstofproblematiek wordt onze sector geacht om tot een emissiereductie te komen. Met een combinatie van de Groene Koers - waarmee Bouwend Nederland vol inzet op emissiereductie van bouwmaterieel - en de waterstofagenda kan hier concreet invulling aan worden gegeven. Hiervoor zijn zowel samenwerking met opdrachtgevers als genoeg proefprojecten noodzakelijk.

Ten tweede is de waterstofeconomie interessant voor de bouwsector, simpelweg omdat er veel werk moet gebeuren. Als woonwijken en industrie waterstof gaan gebruiken, dan vraagt dit om aanpassingen van het huidige gasnetwerk. Ook moeten er elektrolysers gebouwd worden die duurzame stroom omzetten in groene waterstof. Helaas constateren we nu dat dit soort specifieke werken en aanpassingen vooral belanden bij grote organi-

saties uit het buitenland. Simpelweg omdat zij de kennis al in huis hebben. Maar hoe kunnen we als (Noord-)Nederlandse bouwsector dan toch aanhaken bij deze ‘grote partijen’?

Dit brengt mij tot mijn laatste en misschien wel de belangrijkste kans voor onze sector. Ons menselijk kapitaal. De Rijksuniversiteit Groningen heeft complete opleidingen gericht op waterstof waar buitenlandse studenten op af komen. Deze studenten vertrekken vaak na hun opleiding direct weer uit Nederland.

Waarom? Omdat de bedrijven uit het buitenland verder zijn op het gebied van waterstof. Daarom moeten wij juist nú in onze mensen investeren op alle niveaus, zodat zij de kennis en kunde op het gebied van waterstof kunnen implementeren in het bedrijfsproces. Laten we als bouwsector de handen ineenslaan en samenwerken. Laten we samen investeren in opleidingen die aansluiten bij de ambities van de waterstofeconomie. Laten we gebruik maken van de kennis en expertise van elkaar. Wellicht lukt het ons dan om het werk dat met de grote investeringen gemoeid is in onze eigen regio te houden!

Kees Vianen is Adviseur Duurzaamheid Bouwend Nederland Regio Noord

Reageren? k.vianen@bouwendnederland.nl 77

RETAIL

T H E WA R E H O U S E I N G R O N I N G E N

78

RETAIL

Het voormalige V&D distributiegebouw aan de Rode Weeshuisstraat in de Groninger binnenstad is in een jaar tijd getransformeerd tot The Warehouse. Een modern gebouw in industriële stijl, dat plek biedt aan 24 luxe appartementen en soulstore Laif & Nuver op de begane grond.

Strak, compact, open en transparant.

Of, zoals de initiatiefnemers het samen­ vatten,: een regelrechte ode aan de weder­ opbouwarchitectuur.

Van een somber gebouw in een verweesd achterafstraatje toverden vastgoedontwikkelaars MWPO en Beauvast samen met architectenbureau De Zwarte Hond en Bouwbedrijf Kooi het voormalige V&D distributiegebouw om tot een levendig onderdeel van het Groninger stadshart. ‘De Rode Weeshuisstraat had altijd de ondankbare taak om te dienen als de troosteloze achterkant van de levendige Grote Markt’, vertelt Emil Meems, ontwikkelingsmanager bij MWPO. ‘Als projectontwikkelaar is het ons doel om deze historische straat nieuw leven in te blazen.’

Van gesloten naar transparant De Rode Weeshuisstraat kent een rijk verleden. In de Tweede Wereldoorlog werd een deel van de straat platgebombardeerd. In de huidige straat staan deels authentieke Groninger panden, die zij aan zij staan met gebouwen die worden gekenmerkt door de karakteristieke wederopbouwarchitectuur, zoals het voormalige V&D distributiecentrum. ‘In plaats van de sloophamer te hanteren, hebben we deze elementen uit de wederopbouw juist geaccentueerd’, vertelt projectleider Marc Smit van Bouwbedrijf Kooi. ‘De gesloten gevel hebben we omgetoverd tot een open en transparante voorkant met veel glas.

Alles in het gebouw is gestript, alleen de betonconstructie hebben we intact gelaten.’

Cachet en warmte Juist die strakke betonconstructie geeft de nieuwe appartementen hun loftachtige, industriële sfeer. ‘De grote glaspartijen versterken dat gevoel’, vindt Meems. ‘De grote vides achter het glas zorgen voor verbinding met de straat. Het gebouw heeft bovendien een royale open plint, waar soulstore Laif & Nuver haar winkel heeft.

79

RETAIL

‘D

e kelder met de grote vide is de kroon op ons werk’ - Marc Smit

80

Deze combinatie werkt perfect. De winkel zorgt voor volop reuring in de straat en geeft het gebouw cachet en warmte. Zo draagt The Warehouse direct bij aan de leefbaarheid van de stad.’ Leefbaarheid wordt in één adem genoemd met duurzaamheid. Alhoewel het een bestaand gebouw betreft, koos MWPO bewust voor gasloos bouwen. ‘We willen er een 21e-eeuws gebouw van maken, dus zon-

der gas’, legt Meems uit. ‘Op het dak liggen zonnepanelen en we maken gebruik van warmtepompen. Zo zijn we klaar voor de toekomst.’

Logistieke uitdaging Verdeeld over vier verdiepingen vind je 24 luxe appartementen. Om genoeg ruimte te creëren, plaatste het bouwbedrijf een extra

RETAIL

verdieping op het gebouw. ‘Aan de voorzijde hebben we een verdieping geplaatst van éénhoog, aan de achterzijde zelfs tweehoog’, legt Smit uit. 'Aangezien de bouwlocatie zich middenin het stadscentrum bevindt, zorgde dit voor de nodige logistieke uitdagingen. Je kunt niet dagenlang een kraan in de straat zetten. Dat was af en toe passen en meten, maar het eindresultaat is prachtig!’

In de kelder Het klinkt wellicht tegenstrijdig, maar de kroon op het werk zijn niet de twee nieuwe verdiepingen bovenop het gebouw, maar bevindt zich juist helemaal onderin het gebouw.

‘Het meest trots ben ik op de kelder’, zegt Smit. ‘Om de benodigde winkelruimte te creëren voor Laif & Nuver hebben we een doorgang gemaakt in de begane grond om

de kelderverdieping te betrekken bij de winkel. Via de prachtige trap daal je af naar de benedenverdieping, met een grote vide. Het mooie is dat de architect in de trapleuning dezelfde ribconstructie heeft verwerkt als die je buiten in de gevel ziet. Zo vormen binnen en buiten één geheel.’

81

Kortom: van Aluminium tot Zink!

ZINKWERK ALUMINIUM CORTENSTAAL KOPER ENGINEERING

Lange Weg 54, 1234AB Tussendiepen 53, 9206Stadsdorp AC Drachten Tel 555.543.5432 Fax991 555.543.5431 Telefoon: 0512 461 www.uwwebsite.nl www.Hospeszinkwerk.nl

Metselen in aardbevingsgebieden met Remix/Sakrete ER®-mortels

De nieuwe generatie Remix/Sakrete ER® (Earthquake Resistance) mortels vormt een bijzonder sterke verbinding tussen de metselstenen met een superieure hechting om losraken van de stenen zoveel mogelijk te voorkomen.

• • • • • ER® hoogbouwproject Polaris, Groningen Met uitmuntend resultaat door TNO (Foto TNO) op aardbevingsbestendigheid getest met de nieuwe triltafeltest. Rapport TNO 2019, R10933.

Metselmortels Doorstrijkmortels Dunbedmortels Multimortel Voegmortels in combiatie met Voegfix FX® • DUBOkeur voor duurzaam bouwen

Tel. (0599) 287 360 – www.remix.nl – www.sakrete.nl

RETAIL

‘D

e Rode Weeshuisstraat krijgt eindelijk de allure die hij verdient’ - Emil Meems

Allure die het verdient Als geboren en getogen Groninger is Smit maar wat trots op het eindresultaat. ‘We hebben al aan diverse panden in de binnenstad onze bijdrage mogen leveren. Het is gaaf om door al die binnenstraatjes te lopen en te weten dat je letterlijk en figuurlijk je steentje hebt bijgedragen aan onze prachtige historische binnenstad.’ Ook Meems is geboren Groninger. ‘Het is bijzonder om met zo’n gebouw bij te kunnen dragen aan de leefbaarheid van de stad.’ Klaar met de Rode Weeshuisstraat is hij echter nog niet. ‘Op dit moment werken we aan de bouw van Mercado (naar een ontwerp van architectencombinatie De Zwarte Hond en Loer Architecten, red.), een gebouw met een overdekte versmarkt en daarboven 41 luxe appartementen en penthouses. De Rode Weeshuisstraat krijgt eindelijk de allure die hij verdient.’

THE WAREHOUSE, GRONINGEN :

MWPO

Architect

:

De Zwarte Hond

Adviseur

:

Noorman Bouw- en milieuadvies

Constructeur

:

Ingenieursbureau Dijkhuis

Adviseur brandveiligheid

:

Munnik Brandadvies

Aannemer

:

Bouwbedrijf Kooi

Opdrachtgever/ontwikkelaar

Fotografie: Ronald Zijlstra

BOUWTEAMLEDEN

Staalconstructie

:

Mareko metaalbewerking

Hang- en Sluitwerk

:

Raadsma

Uitbloeiingarme Doorstrijkmortel

:

Remix Droge Mortel

Leveren en monteren 52 Zorgplus schuifdeursystemen, 65 houten kozijnen, 65 Digimate deuren incl. hang en sluitwerk

:

BPZ

Tekst: Nynke van der Zee

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS

83

TRENDS

Sociale huurwoningen Actium

Click House, dat is een term die intrigeert. Het beeld doemt op van een huis van legosteentjes die naadloos op elkaar aansluiten. En jawel, in de praktijk blijkt het daar ook zo’n beetje op neer te komen: bij een Click House worden de houten elementen met een speciaal uitgedacht koppelsysteem strak aan elkaar bevestigd.

Zo strak, dat het mogelijk is om een luchtdicht en dampopen passiefhuis neer te zetten. ‘Passief’, dat is een term die mensen decennialang niet echt kon aanspreken.

Daar lijkt nu echter verandering in te komen. Jack van der Palen, voorvechter van het passiefhuisprincipe: ‘Je merkt dat steeds meer mensen op zoek zijn naar passieve gebouwen.’

Gerke Brouwer 84

TRENDS

PASSIVE HOUSE DESIGNER JACK VAN DER PALEN:

‘BIJ CLICK HOUSE GAAT HET HEEL ERG OVER KWALITEIT’ Hij is een van de twee gecertificeerde passive house designers die Noord-­ Nederland rijk is. Jack van der Palen, onlangs toegetreden als partner bij KLEIN architecten, heeft daarnaast een “architectuurwinkel” aan de Pottebakkersrijge in Groningen. Daar kun je binnenstappen om ideeën op te doen voor een bouwplan. Verduurzaming en circulariteit vormen de basis van zijn werk. Van der Palen gaf een in het oog springend visitekaartje af met zijn ontwerp voor het Infoversum in Groningen (omgedoopt tot DOT), een futuristisch bolvormig gebouw dat rond de kerst wordt getransformeerd tot “de grootste kerstbal ter wereld”.

Over de heg kijken Naar eigen zeggen is hij procesmatig en innovatief ingesteld. Hij kijkt graag over de heg bij andere bedrijven. ‘Het In­ foversum is bijvoorbeeld met scheepsbouwtechniek gemaakt. Je leert ervan om te kijken naar andere disciplines en hoe die werken.’ In de scheepsbouw wordt veel meer dan in de bouw gebruik

gemaakt van de eigenschappen van materialen. ‘De constructie wordt zo efficiënt mogelijk opgezet, en je kunt een heel vrije vorm maken.’

of je met leveranciers componenten met losmaakbare verbindingen in gebouwen kan krijgen.’

Biobased

Als regisseur circulair ontwerpen is Van der Palen betrokken bij het Beton­ akkoord; met het uitvoeringsteam circulair ontwerpen ontwikkelde hij het Bouwwaardemodel. De animatie die daarvan werd gemaakt, ging viraal. Met

Naast technieken uit andere disciplines is Van der Palen sterk gericht op het gebruik van biobased materialen binnen een dampopen constructie. Deze natuurlijke materialen geven, naast dat ze duurzaam zijn, een positief effect op het binnenklimaat.

Circulair bouwen ‘Van het bouwen met gebruik van oude materialen in nieuwe gebouwen ben ik een beetje afgestapt. Dat is niet de manier waarop je het zou moeten doen, je moet bij het begin beginnen. Nu worden veel oude materialen in nieuwe gebouwen gezet zoals we dat altijd hebben gedaan. Dat is natuurlijk goed als je kijkt naar “levensloopverlengend”, maar door ze vast te lijmen of te nagelen ben je toch old school bezig. Dat moet je gewoon niet meer doen! Je moet kijken

Bouwwaardemodel

‘J

e leert ervan om te kijken naar andere disciplines’

Foto: Sebastiaan ter Burg

85

TRENDS

Het bouwsysteem

als gevolg dat het ‘enige integrale model voor circulariteit’ een enorme vlucht nam en Van der Palens agenda volliep met lezingen, gastlessen en debatten. ‘Het Bouwwaarde­model gaat over systeemdenken. Het is een strategisch model, denkend vanuit de gebruiker waarop iedere betrokkene stappen kan maken, dat je inzicht geeft in wat je handelingsperspectief is en hoe je het bouwwerk integraal kan benaderen.’

Passiefhuis in de belangstelling

warmtepomp. De stand van het huis wordt zodanig gekozen dat optimaal van de zoninstraling kan worden geprofiteerd.

Een passiefhuis is vele malen energiezuiniger dan een BENGhuis. ‘Met BENG willen ze naar 55 kWh per vierkante meter; wij bouwen onder de 15 kWh voor nieuwbouw en 20 voor renovatie. Dat ligt dus nog mijlenver uit elkaar.’

Click House

Het Click House is een volgende stap in de ontwikkeling.

Ook bij passief bouwen gaat het om integraal denken. Het Het systeem is circulair, gezond, passief én betaalbaar. ‘Eneris een bouwmethodiek die al eind vorige eeuw is uitgedacht, zijds heb je te maken met dampopenheid van de constructie maar die op de een of andere manier en een goed binnenklimaat. Maar het tot voor kort - weinig voet aan de grond gaat ook heel erg over kwaliteit. Bij pasrots dat een kreeg. Komt het door de naam, die sief bouwen is de kwaliteit van details woningcorporatie misschien niet sexy genoeg is? Of zit er heel belangrijk. De norm voor kierdichtdit heeft aangedurfd!’ wellicht een lobby achter, die het instalheid is bijvoorbeeld veel hoger ten oplatie-arme principe heeft tegengewerkt? zichte van “normale” bouw. Het is beter Feit is dat Van der Palen op de beurzen die hij regelmatig om meer aandacht te besteden aan kierdichting dan aan bezoekt, de naam en het principe nog altijd uit moet leggen. isolatie. Dat betekent dat alle aansluitingen goed moeten zijn, zonder dat je gaat purren. Je moet dus een systeem Het lijkt er echter op dat het passiefhuis zich eindelijk in een ontwikkelen waarin onder andere de kozijnen zo dicht mogelijk op de wand staan. Je moet stelruimtes nauw houden, groeiende belangstelling mag verheugen. Kennelijk is de tijd er rijp voor. De vraag ernaar is volgens Van der Palen nu heel en heel maatvast werken. Maatvastheid is in de reguliere bouw groot, zowel van particulieren als vanuit het bedrijfsleven. best complex. Van daaruit hebben we het systeem Click House Een passiefhuis is een gezonde woning, die vrijwel helemaal ontwikkeld.’ zonder verwarming kan. Er is geen ketel nodig, geen zware

‘T

86

TRENDS

In het Drentse Norg worden als pilot in opdracht van woningcorporatie Actium 16 sociale huurwoningen als Click House gerealiseerd. ‘In die woningen zit een kleine naverwarming op het ventilatiesysteem, meer niet. Ik ben er echt trots op dat een woningcorporatie dit heeft aangedurfd!’

Horizontaal samenwerken

Van der Palen wil toe naar een horizontale samenwerking in de keten, hij is van mening dat bij een verticale samenwerking, dus met hoofdaannemer en onderaannemers, de kwaliteit omlaag gaat. ‘Om de kwaliteit omhoog te krikken heb je nevenaannemers nodig die staan voor dat wat ze maken. Je Toleranties moet verantwoordelijkheid in het proces geven, maar ook De vraag of je bij Click House dan vooral moet werken met nemen. Dat gaat veel verder dan werken in bouwteam. Wij (maatvast) prefab materialen, kan Van der Palen noch bevesproberen een model te maken waarin we alles uitgeëngineerd tigend, noch ontkennend beantwoorden. hebben voor we gaan bouwen. En dan ‘Prefab heeft alles te maken met toleranmoet je het ook samen regelen en orgals meer mensen ties, en die wil je eigenlijk zo min mogeniseren.’ Het komt erop neer dat hij als passief gaan lijk hebben. Het is meer een kwestie van architect de rol wil terugnemen zoals die bouwen, ben ik “voorbereiden op”.’ Als voorbeeld noemt honderd jaar geleden ook bestond. Daartevreden’ de architect een particuliere woning aan bij was de architect ook de regisseur van het Eemskanaal in Groningen, waarbij de de bouw waarvoor hij zelf het ontwerp aannemer alles ter plekke op de bouwplaats in elkaar “clickt”, had gemaakt. In het licht van de wet op kwaliteitsborging die volgend jaar van kracht wordt, verwacht Van der Palen terwijl bij het hierboven genoemde project in Norg alles prefab is. ‘Hier wordt gewerkt met een haaksysteem, dat is dat die regierol ook meer bij architecten zal komen te liggen. bij prefab het beste. Zo probeer je dingen te ontwikkelen die je zoveel mogelijk circulair in elkaar kunt zetten, en bovendien Richting circulair bouwen maatvast.’

Het Click House is een flinke stap richting circulariteit, maar we zijn er nog lang niet. Van der Palen: ‘We zijn allemaal erg bezig met wat het kost. Je moet echter kijken naar TCO, de Een click met hout total cost of ownership. Dan zie je dat je goedkoper uit bent Bij het Click House wordt veel hout gebruikt, en houtgerelateerde producten. De draagconstructie is van multiplex, dan bij traditionele bouw. De gebruikte bouwmaterialen zijn met daartussen 30 centimeter cellulose-isolatie. Het systeem bijvoorbeeld onderhoudsarm. En hoe minder installaties je toepast, hoe minder onderhoud nodig is. Voor bewoners is bestaat uit vaste en demontabele elementen, waarbij de laathet fantastisch, die hebben nauwelijks nog een energierekeste in een ligger worden geklikt of gehaakt. Door het element ning!’ te verschuiven, is het weer los te halen. ‘Er is wel een goede constructie nodig. Bij KLEIN is veel expertise met houtskeletbouw, dat geeft een goede synergie.’ Het is ook een van de Jack van der Palen verwacht dat passief bouwen nu echt voet redenen van zijn partnerschap met KLEIN. ‘Je merkt dat aan de grond krijgt, en niet alleen bij woningbouw. ‘Je merkt mensen echt met passief bouwen bezig zijn. Omdat ik zo veel dat ook ondernemers steeds kritischer worden op vaste lasten. aanvragen kreeg, ben ik op zoek gegaan naar een partner die Zij moeten voldoen aan het energielabel en gezondheid is hetzelfde denkt. En bij KLEIN werken ze ook met biomateeen steeds belangrijker aspect van een gebouw. Als meer rialen, dat praat al veel makkelijker.’ mensen passief gaan bouwen, ben ik tevreden. Ze hoeven niet hetzelfde te doen als ik, maar als dit een basis kan zijn...’

‘A

Tekst: Vera Bosma

Detail kliksysteem

87

UTILITEIT

B I O A N A LY S E L A B O R AT O R I U M ARDENA, ASSEN

EFFICIËNTE KEUZES VOOR EEN CHIC GEBOUW Onderzoekslaboratorium Ardena in Assen groeide uit zijn jasje. Dankzij een uitbreiding van 1200 vierkante meter naar ontwerp van KAW Architecten en gerealiseerd door de plaatselijke Bouwmij Hendriks en Pranger-Rosier Installaties uit Dokkum, kan het bedrijf nu weer een tijd vooruit. En desnoods kan er gemakkelijk nog een verdieping bij.

88

UTILITEIT

Rust en ruimte De uitbreiding is een l-vormig gebouw, stijf om het oude heen. Ardena heeft er onder meer de zware en lawaaiige analyse-machines naartoe verhuisd, zodat in het bestaande gebouw de laboranten meer rust en ruimte hebben voor het opwerken van de monsters die door ontwikkelaars van nieuwe medicijnen worden aangeleverd. ‘Een verbetering van de werk­ omstandigheden dus’, legt De Jonge uit.

‘E

en erg boeiend traject’

- Karel de Jonge

Trillingvrij Dergelijke machines zijn heel gevoelig, ze hebben een stabiele, trillingvrije ondergrond nodig.

Dát, de positionering tegen twee bestaande buitengevels, de gewenste vrije indeelbaarheid én de optie voor een extra verdieping, maakte het uitwerken van het ontwerp van KAW Architecten een uitdagende klus voor Wiebe Kuipers, constructeur en mede-eigenaar van Dijkhuis Ingenieurs in Groningen. ‘De mortelschroefpalen moesten een stuk bij de oude buitengevel vandaan blijven, maar de gevel van de nieuwbouw staat er wél stijf tegenaan. Dat levert een hefboomeffect op waardoor de druk op de palen toeneemt, met als gevolg dat er dubbele palen nodig zijn met daaroverheen

een dwarsbalk waardoor er een grote hoeveelheid beton in de fundering is verwerkt.’ De constructie bestaat verder uit dragende wanden van kalkzandsteen en voorgespannen kanaalplaatvloeren van 260 mm dik met een gewapende druklaag. Deze garanderen een hoge vloerbelasting van een halve ton per vierkante meter en bovendien een hoge eigenfrequentie van 5 Hertz. ‘Dat is van belang voor laboratoriumopstellingen. De vloer mag over zijn hele overspanning van 8,30 m slechts 12 mm doorbuigen om te kunnen voldoen aan deze eis, waar dat bij een “normaal” gebouw met een eigenfrequentie van 3 Hertz 34 mm mag zijn.’

‘Wij zijn analytici, van bouwen hebben we absoluut geen verstand. Ik heb me erover verbaasd hoeveel specialisten er zijn voor alle verschillende onderdelen. Maar ook over het feit hoe makkelijk die allemaal op elkaar aansluiten en hoe snel ze een nieuw gebouw optrekken. Ik vond het een erg boeiend traject.’

Aan het woord is Karel de Jonge, operationeel directeur van Ardena. Het bedrijf in analyse van geneesmiddelenonderzoekmonsters liet zijn laboratorium aan de W.A. Scholtenstraat in Assen uitbreiden, omdat het ruimte nodig had voor een snel groeiende hoeveelheid werk.

‘We hebben 1200 vierkante meter erbij gekregen in ongeveer een jaar tijd. Op dit moment wordt het oude gebouw nog aangepakt, zodat we eind dit jaar helemaal toekomstbestendig zijn. Al sluit ik niet uit dat we vrij snel weer de bouwers moeten laten komen om een extra verdieping op de nieuwbouw te zetten.’

89

UTILITEIT

‘G

rote hoeveelheid beton in de fundering’

- Wiebe Kuipers

Regionale partners Ardena zocht bewust naar regionale partners – ‘goed voor de lokale economie en beter voor het milieu’, aldus De Jonge – en vond de bouwkundig aannemer wel héél dichtbij. ‘Verder dan achthonderd meter zal het niet zijn’, zegt Henk Diphoorn, projectleider namens Bouwmij Hendriks. Zijn bedrijf schoof aan in het bouwteam om vanaf de schetsontwerpen mee te denken over de maakbaarheid van het gebouw. ‘Met name op het gebied van de kosten: zo veel mogelijk standaard materialen, niet te ingewikkelde constructies en detailleringen.’

Het resultaat is wat hem betreft het bewijs dat zulke efficiënte keuzes niet hoeven leiden tot een goedkoop uiterlijk. ‘We hebben een chic gebouw neergezet, dat met name opvalt door een breed kader van zink in een bruine kleur.’

Uitdagingen tijdens het bouwproces waren de korte doorlooptijd – ‘we zijn midden oktober 2019 begonnen en moesten voor de bouwvak van dit jaar klaar zijn’ – en het beperken van overlast voor het Ardena-personeel, dat gewoon moest kunnen doorwerken in de oudbouw.

‘M

eegedacht op kostengebied’

- Henk Diphoorn

90

UTILITEIT

‘E

ven hard op de rem trappen’

- André Braaksma

‘Dat is goed gelukt’, zegt De Jonge. ‘In feite hoefden we alleen op het laatst, toen beide gebouwen op elkaar aangesloten moesten worden, wat aanpassingen te doen. Maar daar zijn we flexibel mee omgegaan.’

Installaties De aanvankelijk gecontracteerde aannemer voor de E- en W-installaties moest vanwege financiële problemen tijdens de voorberei­ dingsfase de opdracht terug geven. Kort nadat

Hendriks was begonnen kwam Pranger-Rosier Installaties aan boord. ‘We hadden een vliegende start’, zegt Tom de Haas, projectleider voor de W-installaties. ‘De beganegrondvloer lag er al bijna in, dus wij moesten snel schakelen.’ Voor De Haas zat de uitdaging onder meer in het feit dat de buitenunits van de systemen niet op het nieuwe dak geplaatst konden worden – daar komt immers mogelijk nog een extra verdieping. ‘Normaal ga je met je kanalen recht naar boven om ze te combineren op het

dak, nu moesten we ze verzamelen boven het plafond van de eerste verdieping, om ze daarna naar het dak van het bestaande gebouw te brengen.’

Het nieuwbouwdeel wordt verwarmd en indien nodig gekoeld met warmtepompen in een VRF-systeem, daarnaast krijgen specifieke ruimtes verse lucht via inblaasslangen. ‘Bovendien hebben we een perslucht- en stikstofnet aangelegd naar de analyseruimtes.’

91

UTILITEIT

Zwaardere aansluitingen Wat de E-installaties betreft begon de klus voor projectleider André Braaksma met ‘even hard op de rem trappen.’ De in het bestek opgenomen aansluitingen zouden niet zwaar genoeg zijn voor alle analysewerkplekken. ‘Dus dat was snel met de engineers om tafel, alles opnieuw uitrekenen en zwaardere kabels, verdeelkasten et cetera bestellen.’

Voor het datanetwerk had Ardena een andere partner, maar PrangerRosier Installaties legde wel de loze leidingen voor die kabels aan. ‘Dat was enigszins corona-gerelateerd. Door dat deel van het werk even op te pakken, konden die datajongens op hun eigen tijd langskomen om hun kabels te trekken. Je wilt in deze tijd zo weinig mogelijk mensen tegelijk op de bouw hebben.’

Braaksma noemt als interessante uitdaging de installatie van de verlichting op lab-niveau. ‘Op iedere werkplek voldoende licht van de juiste kleurtemperatuur; om dat te bereiken moet je onder meer de lichtinval en de reflectiewaarden van wanden en vloerbedekking invoeren in een computermodel.’ Ook het noemen waard vind hij de praktische oplossing voor de bewakingsunit van de vriezerruimtes.

‘Wij hebben bedacht om een kabelgoot die hoog tegen het plafond was voorzien, een stukje lager op te hangen, zodat de voedingen en de sensorunits in de goot konden liggen. Praktisch en toegankelijk.’

‘E

en vliegende start’

- Tom de Haas

BIOANALYSE LABORATORIUM (ARDENA), ASSEN :

Ardena

Constructeur

:

Ingenieursbureau Dijkhuis

Aannemer

:

Bouwmij Hendriks

Installateur

:

Pranger-Rosier Installaties

Opdrachtgever

Fotografie: Mark Sekuur

BOUWTEAMLEDEN

Vloerbedekkingen

:

Roede Vloeren

Stukadoorswerk

:

Afbouw Perdok

Uitbloeiingarme doorstrijkmortel

:

Remix Droge Mortel

Leveren en monteren 65 Digiprotect deuren, schuifdeursystemen incl. hangen sluitwerk

:

BPZ

Tekst: Arjen Bakker

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS

93

UTILITEIT

BR A NDW EER K A ZER NE H A R LINGEN

GEHEEL DEMONTABEL GEBOUWD

In Harlingen was een nieuwe kazerne op een andere locatie nodig. Met name op het gebied van opkomsttijd was er voor de brandweerlieden veel te winnen. De centrale ligging van de nieuwe kazerne moet deze tijd aanzienlijk verbeteren. Tijd die bepalend kan zijn als het gaat om redden van levens.

In april werd het nieuwe, grotendeels circulaire gebouw opgeleverd.

94

UTILITEIT

Een grote oude scheepsmast fungeert als vlaggenmast voor de nieuwe brandweerkazerne.

Op de kop getikt door de spuitgasten van Harlingen, als eerbetoon aan het maritieme karakter van de stad. Het hergebruik van de scheepsmast staat in verbinding met het hele gebouw aan de Almenumerweg. De kazerne is grotendeels circulair gebouwd. Er is zoveel mogelijk gebruik gemaakt van hergebruikte materialen. Door de manier van bouwen zijn alle materialen die gebruikt zijn, in een later stadium ook weer te hergebruiken. Deze materialen zijn opgenomen in het materialenpaspoort van Madaster, zodat wanneer de kazerne

afgebroken zou moeten worden, precies bekend is wat men in huis heeft en welke eigenschappen deze materialen hebben.

Blauwdruk op maat Dankzij de blauwdruk, die door JOUS architecten eerder in opdracht van de Veiligheidsregio Fryslân is gemaakt voor het ontwerp van alle nieuwe brandweerkazernes in Friesland, wisten alle partijen van tevoren goed waar ze aan toe waren. De kazerne van Harlingen is de tweede kazerne die aan de hand van deze blauwdruk is gebouwd, Surhuisterveen (zie Bouwen in het Noorden N91) was de eerste.

95

Circulair bouwen?

Dat is wat wij doen.

Wij zijn trots op onze duurzame projecten zoals de brandweerkazerne in Harlingen. Bewust omgaan met materiaal, milieu en natuur past bij ons bedrijf en onze visie op bouwen. Meer weten?

Kijk op www.bouwbedrijfbruinsma.nl

Sinds 1986 info@bouwbedrijfbruinsma.nl bouwbedrijfbruinsma.nl 0517 642 475

UTILITEIT

‘N

iet bij iedere kazerne opnieuw het wiel uitvinden'

- Harm Tigchelaar

‘De blauwdruk is ontworpen om niet bij iedere kazerne opnieuw het wiel uit te hoeven vinden’, vertelt Harm Tigchelaar van JOUS. ‘Toch zijn er verschillen tussen de kazerne in Harlingen en die in Surhuisterveen. De kazerne in Surhuisterveen is een kleine kazerne, met twee stallingsplekken. In Harlingen is sprake van een middelgrote kazerne, met vijf stallingsplekken en daarnaast ook nog plek voor de vaartuigen van het Oppervlakte Reddingsteam (OVRT).’ Daarnaast is er een verschil in de gebouwen ten opzichte van het kavel. ‘De blauwdruk is zo ontworpen, dat de stallingsruimte verschoven kan worden ten opzichte van de ondersteunende ruimten, waarbij de functionaliteit gewaarborgd blijft. In Surhuisterveen zitten alle ruimtes naast elkaar, in Harlingen zijn de ondersteunende ruimtes meer naar achteren gepositioneerd. Maar voor de rest zijn de gebouwen gelijk qua uitstraling.

Ook hier is weer gebruik gemaakt van Burned Wood, wat het pand een hele passende uitstraling geeft’, aldus Tigchelaar.

Kijken in mogelijkheden Bouwbedrijf Jelle Bruinsma werd ingeschakeld voor de bouw van het nieuwe pand. Voor hen was de manier van bouwen - circulair - nog vrij nieuw. ‘Natuurlijk houden ook wij ons bezig met duurzaamheid, maar geheel circulair bouwen is daar nog wel een schepje bovenop.

De uitdaging voor ons zat dan ook met name in het vinden van geschikte materialen en in het continu blijven kijken naar mogelijkheden, in plaats van onmogelijkheden. Toch is 100% circulair niet van toepassing op dit gebouw.

97

UTILITEIT

We hebben geen geschikte tweedehands balken voor de verdieping kunnen vinden, en daardoor moesten er dus toch nieuwe worden aangeschaft. Tussen willen en kunnen zit nog wel een verschil’, aldus Jelmer Bruinsma.

Demontabel bouwen Het hele gebouw is geschroefd is in plaats van gelijmd. Bruinsma: ‘Zo kunnen bijvoorbeeld alle scheidingswanden uit elkaar gehaald worden en elders opnieuw opgebouwd worden. Ook is de verdiepingsvloer niet van beton, maar van hout.

Dit is allemaal gedaan vanuit het circulaire principe.’ Een leuk detail in het gebouw is de stalen trap, die gebouwd is door een van de vrijwillige brandweerlieden uit Harlingen, die in het dagelijks leven staalbouwer is.

‘T

ussen willen en kunnen zit nog wel een verschil’’

- Jelmer Bruinsma

98

UTILITEIT

Praatpaal De kazerne is all electric uitgevoerd door Mensonides Installaties. ‘Dat is bij nieuwbouw tegenwoordig al de standaard’, vertelt Niels Mensonides. ‘Wat deze klus leuk maakte was dat we veel hergebruikte materialen hebben toegepast.

Zo komen de armaturen bijvoorbeeld uit een oude sporthal. En we hebben armaturen omgebouwd naar LED. Ook de spoelbak en de tegels voor de zonnepanelen zijn hergebruikt. Voor de deur staat bovendien een laadpaal voor elektrische auto’s die gemaakt is van een oude praatpaal van de ANWB.’

‘V

eel hergebruikt materiaal toegepast’’ - Niels Mensonides

99

UTILITEIT

Simpel maar doeltreffend

Fotografie: Gerard van Beek

Om energie te besparen is er veel met bewegingsmelders gewerkt. Mensonides: ‘De ventilatie wordt gereguleerd op basis van CO2 en de temperatuur op basis van aanwezigheid. Zo wordt er nooit een ruimte verwarmd waar niemand aanwezig is. Het zijn allemaal redelijk simpele maar wel heel doeltreffende maatregelen om het energiegebruik te beperken.

Tekst: Johanna Kommerie

Het laatste deel van de bouw vond plaats tijdens de beginfase van de coronacrisis. Tigchelaar: ‘Dat was voor alle partijen echt niet makkelijk, maar desondanks is er maar een kleine vertraging op de oplevering gekomen. Dat verdient absoluut complimenten voor het bouwteam.’

Mensonides benadrukt het belang van een samenwerking tussen lokale partijen. ‘Doordat er gebruik is gemaakt van zoveel mogelijk lokale partijen kent men elkaar allemaal goed, wat de sfeer en het werken op de bouw ten goede komt.’ Daar is Bruinsma het mee eens.

‘Je weet wat je aan elkaar hebt op de bouwplaats. Dat is heel wat waard.’

100

BRANDWEERKAZERNE, HARLINGEN :

Veiligheidsregio Fryslân

Architect

:

JOUS architecten

Constructeur

:

Goudstikker | De Vries

Aannemer

:

Bouwbedrijf Jelle Bruinsma

Installateur

:

Mensonides Installatie

Opdrachtgever

BOUWTEAMLEDEN

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS Staalconstructie

:

Visser Konstruktie Veenwouden

Kraanverhuur

:

Kraanverhuur & Transport Friesland

Landmeetkundig bureau

:

BDM Brandsma Digitaal Meten

Hang- en sluitwerk en toegangscontrole Salto

:

Raadsma

:

Visser Afvalinzameling, Transport en Recycling

Afvalinzameling

BOUWEN MET EEN CIRCULAIRE VISIE

BEWUST BOUWEN

CIRCULAIR

ENERGIE-EFFICIËNT BOUWEN

DESIGN EN BUILD

Out-of-the-box denken om circulair te bouwen en een open samenwerking met onze opdrachtgever zijn essentiële ingrediënten om te komen tot optimale resultaten.