Bouwen in het Noorden N90

#90 2019

EBBINGEKWARTIER, GRONINGEN BASE-ISOLATION OP EEN PARKEERGARAGEDAK

ROELOF WIND OVER ZWEMBAD EMMEN:

‘Samenhang tussen de architectonische, stedenbouwkundige en ruimtelijke kwaliteit’ HILBRAND KATSMA ‘SAMEN BOUWEN AAN RUIMTE VOOR EEN BETER LEVEN’

KINDCENTRA LOPPERSUM EN MIDDELSTUM VEILIG EN ENERGIEZUINIG RICHTING DE TOEKOMST

CAMPUS KOLLUM SAMENWERKEN ALS WAPEN TEGEN DE KRIMP

Voorwoord

90

PARALLELLE REVOLUTIE?

Hoofdredactie Jurriën Hendriks Eindredactie Vera Bosma Redactie Arjen Bakker, Vera Bosma, Folkert van der Glas, Johanna Kommerie en Thea van der Schaaf Fotografie Mark Sekuur en Henri Vos Advertentieverkoop Breuker Telemarketing & Meer

In de toch als vrij conservatief bekendstaande bouwsector lijkt een revolutie gaande. Niet dat de traditionele bouw aan de kant wordt geschoven, in tegendeel, vooral bij de individueel gebouwde woningen is het authentieke vakmanschap onontbeerlijk en dit zal de komende decennia nog wel zo blijven. De tendens die parallel daaraan is ingezet speelt zich met name af op het digitale en modulaire vlak. In deze Bouwen in het Noorden leest u er onder andere over in de gastcolumn van Rolf Koops van BuidlinG en in het trendartikel over De Loskade. Het zijn nieuwe bouwsystemen die hun intrede doen, waarbij digitalisering een steeds belangrijker rol speelt. Daarmee wordt ook het werkveld van de vakman verlegd. De timmerlieden van de bouw gaan van buiten naar binnen, waar ze onder prettige en schone omstandigheden prefab onderdelen van de nieuwe woningen produceren.

Op de bouwplaats zelf komt ander personeel, de bouwvakker maakt plaats voor de monteur, die ervoor moet zorgen dat de prefab vloeren, wanden en daken naadloos aan elkaar komen. Nieuwe ontwikkelingen zie je ook in het materiaalgebruik en technieken, getuige bijvoorbeeld het artikel over Tolhuizen Leeuwarden.

Heb je het over innovatie in de bouw, dan is een huis van gerecycled plastic wel ongeveer het summum. Toch zal over enige tijd het eerste Save Home een feit zijn. Het hoe en waarom leest u in de column van gastauteur, columnist en kwartiermaker duurzaamheid René Notenbomer.

Ontwerp Idee-fix

Uitgever & Administratie Idee-fix Peizerweg 140, 9727 AP, Groningen 058-2153937 | bihn@idee-fix.nl

www.idee-fix.nl

Copyright © 2019 Op de inhoud van dit blad rust copyright. Niets mag zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd. Bouwen in het Noorden is een onafhankelijk magazine voor bouwend Nederland. Uitgevers en auteurs kunnen op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van informatie.

Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor de schade, van welke aard dan ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op informatie uit deze uitgave.

Bouwen en verbouwen doe je hoe dan ook voor bewoners en gebruikers.

Zeker bij transformaties naar nul op de meter spelen bewoners een essentiële rol. De woningcorporaties pakken het op hun eigen manier aan. Met Bert Moormann van Domesta bespraken we hún aanpak op weg naar duurzaamheid. Hoe corporaties hun bewoners kunnen ondersteunen en stimuleren tijdens zo’n NOM-traject, kwam aan bod tijdens het BihNlunchgesprek met twee onderzoekers van de Hanzehogeschool. Zij werken aan het project Op naar Beter, Nul op de Meter. Vooral voor de woningcorporaties komen hieruit mogelijk nog interessante resultaten naar voren.

Dit en veel meer leest u in deze editie van Bouwen in het Noorden. Want ook in de traditionele bouw gebeuren heel mooie dingen, die de moeite van het lezen zeker waard zijn.

We wensen u veel leesplezier!

Jurriën Hendriks Hoofdredacteur

Vera Bosma Eindredacteur

1

16

22 Woningverbetering 115 woningen Leeuwarden

Ketensamenwerking zorgt voor minder overlast

m od

Een bouwkundige primeur in Leeuwarden

er n

re sen tt io du in re st ga n rie la wo el an n ,a ut , H ing he ar en nt ie lin k ge en to n c

2

Duurzame huurwoningen Tolhuizen

In

12

Zwembad Emmen

h

G

nn de ee l v va oo n r de

ge

di

st en

s

ui

V Fr erb ys ou M ke w o w d er er M ing kp ne ar g le e re e kk n t n, m en o ek Jo ee om ur nt st e eh be

28

e

D

22

W w on on in Ke in gv ge er m te n be in ns Le te de a eu rin r o me w g ve nw ar 11 rla e de 5 st rki n ng zo rg tv oo r

INHOUDSOPGAVE

12

4

34

Een zwembad vol uitdagingen

V D erb e o M Fr uw 3 ys i w od e e ke ng 4 rk rn pl e

M ge

ek en 12 ke to arr m e n e G se ko en en re n , m 4 In tt io Jo te st in re m du 0 ur hu be s o g nw e is de tri

st a l en rn ee aa o Re l, d n n, in ig au ge no e H g th m va 4 e a Ve e r n e n t lin rt 6 tie en ie al ge

k te 6 s in e g n n D Ka ch va t o o M m n m ol ch v o pe en is o es ‘V ie ru erd rm tana n an di hu im uu ar ur te rz n: rec hu de in am is te r’ de in ve ur st po g a in Be rt ls g em m rt o id

8

2

90

Lunchgesprek

Op naar Beter, Nul op de Meter!

3

e

‘D

m en

72

se n

en

nd

vi

N

0

5

nw er

ke n

Ko llu m a

50

Ca m Sa pu m e s

ls Ca w en ng m st ap Sa o p c p

en e m k 8 te ol 5 ar In u r k im en s te 8 ke nb um af w 8 K w ge p er va ar

ol om n er

n ga lp k t l K u de R e 56 i la ra er er e in m n s g kr M n a t Zw w d ed ic l é im s i c ka ak w W a on Ve dd en p ap n el tr 6 es ag in to ili j To en s e g a g w e t 8 tu L ko en 9 lu er e en vo ta te xe

m op m e ee st lk le ge 5 n s w sb up e K t p n e n in on

rg in er uu g de d r ie en G d E s a r e t zu ce de um as 7 ,D St en 9 i D n ni vo tc ed ve 6 e e g en 6 ol or um ilig tru di ric

gi u m o st h m ud ta H tin ab 72 St le n e W ilbr ie g ed re Ro 10 ap lk de ‘D a i v jn n um ol ‘S in e lf pa 0 e d a ut m d

K b 8 m n c

rt et e en ie oo en 0 N Kat em er n en se 68 tr oo s ps bo

l um n e m d en M a ve u vi e rd a 7 w p n o b in 4 n te de e ou ’ v e lu pa M 5 w n n n an n kk rt w a a tr od o As O V Eb p n di an ad er en em p tf os a se ru iti ne Ba bin ar ing an st e t: n on w i n t m e n r p t s g e as aa te te el on ar en m e i e in t k k e t, n vo is ee sol ui g w en n ch or G ts en ar te rg at ’ ro tr m io ee a t n al e i ra n n e n in t in rG ge op g ge da e r e o k n n ni ng en

As tf an se ta n st is ch ’

di

te n

en

rt em

pa

ap

96

80

74 ap w G pa on ro rt in Ba ni em ge ng se n -is en en en 8 ol te a tio 7 n 5 n Eb

o p G bi e a

Recreatie

Zwembad Emmen

EEN ZWEMBAD VOL UITDAGINGEN 4

Recreatie

‘M

et gebruikers de punt op de i gezet’ - Roelof Wind

De Kibbelkoele, een boszwemvijver vlakbij Emmen. Iedereen die daar wel eens op vakantie was, kent het. Houd dat beeld van het blauwe water en het witte zandstrand omzoomd door groen bos voor ogen, plaats het in een gebouw en je bent in het nieuwe zwembad in Emmen.

In week 30 wordt het project opgeleverd.

De gemeente Emmen schreef de aanbesteding uit. Uitgangspunt was maximale kwaliteit binnen een vast budget. De inschrijvers werden uitgedaagd om met name voor de recreatiezaal met een eigen idee te komen. Roelof Wind van Wind Design + Build: ‘Voor gemeente Emmen was het belangrijk dat er een antwoord kwam dat tot een maximaal aantal bezoekers zou leiden. Wij hebben dat vertaald naar een oplossing om vaste bezoekers iets te bieden wat continu uitdaagt. Ons stokpaardje is het recreatiebad geworden. Dat bad heeft straks een interactieve glijbaan, uitgevoerd met tijdregistratie. Daarnaast bedachten we in het doelgroepenbad een klimwand van zes meter hoog. Daarmee is Emmen het tweede zwembad in Nederland dat zoiets biedt. De rode draad is spel, beleving en spanning, met de focus op interactief bezig zijn.’

5

Recreatie

‘V

an de eerste pennenstreek tot de laatste schroef verantwoordelijk’ - Jan Johan de Vries

Wijziging bestemmingsplan

Openheid en veiligheid

De locatie van het zwembad had aanvankelijk een andere bestemming.

Om de realisatie mogelijk te maken moest het bestemmingsplan gewijzigd worden. Dit betekende ook iets voor het beeldkwaliteitsplan.

Wind: ‘Onze strategie was om vooral in te zetten op het interieurconcept. Voor het exterieur hebben we wel voor dezelfde sfeer en materialen gekozen, dus veel hout en glas, maar daar hebben we het sober gehouden. De kwaliteit van het ontwerp zit in de samenhang tussen de architectonische, stedenbouwkundige en ruimtelijke kwaliteit.’

Jan Johan de Vries van Koenen Bouw: ‘Een zwembad is utiliteitsbouw die veel specifieke eisen met zich meebrengt. Natuurlijk de waterdichtheid van de baden, maar ook maatvastheid, akoestiek, condensvorming, klimaatbeheersing, chloorgehalte in de lucht, en de geluidseisen en de veiligheid van de ruimten onderling.’ Wind vult aan: ‘Je wilt een transparant gebouw, maar tegelijk wil je niet dat peuters en kleuters te direct bij het diepere water kunnen komen. Die openheid en afscheiding hebben we gecombineerd in het toepassen van glazen wanden en schuifpuien.’

7

Recreatie

Ook op een andere manier speelden de eindgebruikers een rol in de manier van uitvoering.

Wind: ‘Tijdens de aanbesteding hadden we alleen contact met de gemeente als opdrachtgever, maar na de gunning zijn we ook in contact gekomen met de eindgebruikers. Deze interactie leverde een nog beter plan op. We beschouwen hen als de echte opdrachtgevers. Met hen hebben we de punt op de i gezet. Zo kwamen we er bijvoorbeeld achter dat de mindervaliden liever via een hellingbaan het bad in wilden dan met een lift.’

Design & Build UAV-gc Een unieke bouwopdracht als het ontwerpen en realiseren van een zwembad wil iedere bouwer wel aan z’n werkenlijst toevoegen. Maar hoe pak je zo’n vraag aan? ‘Design & Build UAV-gc is de contractvorm waarin we heel comfortabel werken. Hij past perfect bij een werk als dit’, vertelt De Vries. ‘Verantwoordelijkheid voor het gehe-

8

Recreatie

le traject, van de eerste pennenstreep tot en met de laatste schroef. Met deze aanpak heb je optimaal invloed, wat maakt dat je volledig kunt sturen naar een resultaat met een volkomen tevreden opdrachtgever.

Daar zijn wij op ingespeeld, dat vinden we prachtig werken.’

Om het proces beheersbaar te krijgen gebruikt Koenen Bouw de BIM-methodiek in combinatie met system engineering. Dat is de sleutel tot succes, weet De Vries: ‘De opdrachtgever vraagt iets breeds, verwoord in een programma van eisen. Als bouwer en ontwerper geef je die vraag dan stap voor stap vorm, steeds concreter. Die stappen toetsen we constant aan de verwachtingen van de opdrachtgever. Dat is echt UAV-gc: je ben zelf verantwoordelijk voor de gemaakte kwaliteit binnen de gestelde eisen.’

‘H

outen spanten nu eens niet wegbezuinigd’

- Jan-Marten van der Reest

9

Recreatie

Een van de meest duurzame baden Aan duurzaamheid is gedacht in isolatie, warmteopwekking, ventilatie, verlichting, en filtering en zuivering van het water. Daarnaast ligt er negenhonderd vierkante meter aan zonnepanelen op het dak. De Vries: ‘Dit zwembad is een van de meest duurzame baden van Nederland; het voldoet aan de hoogst gestelde normen.’ Niet gek voor een plaats als Emmen, waar de zwemsport groot is en veel verenigingen straks gebruik zullen maken van de faciliteiten.

Houten spanten Zwembaden zijn, net als sporthallen, voor W2N engineers geen onbekend terrein. Jan-Marten van der Reest: ‘Het bijzondere in dit zwembad zijn de houten spanten die als overspanning dienen. Die worden vaker bedacht in zwembaden, maar meestal wegbezuinigd. Nu zijn ze wel uitgevoerd, dat maken we niet vaak mee.’ Voor de constructeur zit het werk er al enige tijd op. ‘Al blijven er tijdens de realisatie af en toe vragen komen waardoor we nog eens inspringen.’ Het meeste werk heeft voor W2N gezeten in de voorbereiding. ‘Wij zijn wat dat betreft een flexibele constructeur. We zetten niet alleen onze plannen op papier, maar denken mee en adviseren waar nodig. We beginnen met een schetsmatig ontwerp zonder daar meteen berekeningen op los te laten.

Zo kunnen opdrachtgever en bouwpartners er nog wat van vinden. De grootste vorm is in de basis wel definitief, maar er blijven altijd verschuivingen, wijzigingen zijn nog lange tijd mogelijk. Samen kom je dan vaak tot iets moois en het werk wordt er vaak beter van. Zo is het zwembad in Emmen ook ontstaan.’

10

Recreatie

NIEUWBOUW ZWEMBAD, EMMEN

Fotografie: Mark Sekuur

Opdrachtgever : Gemeente Emmen

DESIGN & BUILD TEAM Architect : Wind Groep Constructeur : W2N Engineers Aannemer : Koenen Bouw :

Niemeijer Installatietechniek Tekst: Thea van der Schaaf

Installateur E&W

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS Vloerafwerking : Kumbo Noord Uitbloeiingsarme anti-smet metselmortel en uitbloeiingsarme voegmortel : Remix Droge Mortel Hang- en sluitwerk

:

Raadsma

11

Lunchgesprek

v.l.n.r. Tineke van der Schoor, Carina Wiekens, Vera Bosma, Jurriën Hendriks

Op naar Beter, Nul op de Meter!

Een onderzoek naar een goede manier om bewoners voor te bereiden en te begeleiden in het wonen in een Nul op de Meter woning Een woning transformeren naar Nul op de

onderzoek “Op naar Beter, Nul op de Meter”.

Meter, het klinkt zo eenvoudig. Maar wat

Tijdens het Bouwen in het Noorden

is ervoor nodig om ook de bewoners van

lunchgesprek in de Prinsenhof in Groningen

een corporatiewoning mee te krijgen? Want

gaven dr. Carina Wiekens, lector Duurzaam

verduurzaming is niet slechts een kwestie

Gedrag bij het Center of Expertise Energy

van techniek, het gaat - misschien zelfs wel

en drs. Tineke van der Schoor, onderzoeker

vooral - over gedrag. Bij de Hanzehogeschool

bij Kenniscentrum NoorderRuimte, alvast

Groningen loopt op dit moment het

een vooruitblik op de resultaten.

12

Lunchgesprek

In de afgelopen jaren hebben veel woningcorporaties een of meer Nul op de Meter renovaties gerealiseerd. Maar Nul op de Meter (NOM) blijkt in de praktijk niet altijd haalbaar te zijn.

Qua techniek is het zelden een probleem, maar wel of niet NOM staat of valt vooral met de rol die bewoners spelen. Voor woningcorporaties is het erg tijdrovend om de bewoners mee te krijgen in het proces, ook omdat nog niet echt duidelijk is hoe de bewonersparticipatie het beste vorm kan krijgen. Bij het onderzoeksproject “Op naar Beter, Nul op de Meter” doen medewerkers van de Hanzehogeschool Groningen hier onderzoek naar. Ze worden daarbij gevoed door een aantal noordelijke woningcorporaties en bedrijven uit de bouwsector. Doel van het project is om een adequate aanpak te ontwikkelen voor dit bewonersproces waarmee positieve bewonerservaringen worden bevorderd en de kans op “Nul op de Meter” zo groot mogelijk wordt. Het onderzoek loopt tot 31 januari 2020 en zal worden afgesloten met een symposium.

‘I

nspraak betekent dat je invloed kunt uitoefenen’ - Carina Wiekens

Omgaan met techniek Tineke van der Schoor legt uit dat “Op naar Beter, Nul op de Meter” een project is dat heel specifiek over de gebruikers gaat, hoe mensen omgaan met de techniek die wordt aangeboden.

Carina Wiekens houdt zich vooral bezig met het motiveren van mensen om duurzamer te gaan leven. ‘Binnen onze onderzoeksgroep gaan we ervan uit dat mensen sociale wezens zijn. Als je verandering wilt bewerkstelligen, kun je dat het beste in groepen doen.’

Sociaal kapitaal Een van de uitkomsten van Stroomversnelling was dat het “onontbeerlijk” was om met individuele bewoners keukentafelgesprekken te voeren.

‘Dat stond in mijn optiek haaks op het doel van Stroomversnelling, namelijk dat je die renovaties steeds sneller wilt gaan doen. Het kost nogal wat als je met iedereen uitgebreid gesprekken moet voeren’, vertelt Wiekens. In de projecten die ze eerder gedaan heeft, kwam naar voren dat je een groep makkelijker kunt beïnvloeden dan elk lid van de groep apart. ‘Het is in een groep vaak makkelijker om mensen in een positieve houding te krijgen. Daarnaast zie je ook dat er sociaal kapitaal in de groep zit waar je gebruik van kunt maken.’ Met sociaal kapitaal bedoelt ze dat sommige bewoners als ambassadeur kunnen optreden. ‘Het hangt er wel vanaf wélke ambassadeur je inzet. Soms kan het handig zijn om mensen met een technische achtergrond al vroeg mee te nemen in het verhaal. Die mensen kunnen misschien ook wel fungeren als eerste aanspreekpunt voor de bewoners.’ Want hoewel er door de woningcorporaties en bouwers serieuze pogingen worden gedaan om bewoners goed te informeren, pakt het niet altijd even goed uit. Bijvoorbeeld omdat de plaatjes in de handleiding niet overeenkomen met hun eigen situatie. ‘En dan heb je een probleem’, aldus Wiekens. ‘Foto’s werken bijvoorbeeld vele malen sterker dan de tekst die op papier wordt meegegeven.’

13

Lunchgesprek Nazorg Behalve met corporaties zijn er ook contacten met uitvoerende partijen. Van de Schoor: ‘We zien dat bij een project de logistiek heel scherp is neergezet, er is een strakke einddatum en eigenlijk mag er niets misgaan. Bouwers hebben medewerkers die weinig anders doen dan “koffiedrinken”, om maar aanspreekbaar te zijn voor bewoners.’ Maar bouwbedrijven zijn alleen in de uitvoeringsperiode aanwezig. Corporaties steken veel tijd in de voorbereiding, maar met name het proces ná de renovatie is volgens haar onderbelicht. ‘Dan is het werk klaar, en dan hebben de mensen maar een summier idee. Ze hebben wel een handleiding, maar die is voor sommige mensen niet voldoende. Die nazorg is belangrijk!’. Wiekens licht toe: ‘Bij Woonborg hebben we een nameting gedaan om te kijken waar mensen tegenaan lopen. Daaruit bleek dat mensen een hele lading papier hadden liggen, waar de meesten nog niet naar hadden gekeken.’

Daarbij dient vermeld te worden dat desalniettemin de tevredenheid over de renovatie hoog was.

Een van de belangrijkste leerpunten uit de onderzoeken tot nu toe is volgens Wiekens: helderheid geven. Ook een bewonersvertegenwoordiger is belangrijk, iemand die aanspreekbaar is. ‘Als er inspraakmogelijkheden zijn, zie je dat de tevredenheid enorm toeneemt, terwijl er in de praktijk weinig gebruik van wordt gemaakt.

Vanuit de psychologie geredeneerd betekent inspraak dat je invloed kunt uitoefenen.’

Onderzoeksopzet Fase 1 van het onderzoek bestaat uit vragenlijsten waarmee de tevredenheid van bewoners wordt getoetst. ‘We zijn nog bezig met het verzamelen van gegevens. Tot nu toe hebben we in Groningen, Stadskanaal en het Westerkwartier een aantal straten gedaan. We zijn nog op zoek naar meer voorbeelden van een uitgevoerde renovatie, we staan open voor nieuwe projecten’, laat Van de Schoor weten. De corporaties nemen deel aan het onderzoek, maken ook deel uit van de stuurgroep.

‘G

root voordeel als corporaties hun bewoners kennen’ - Carina Wiekens

mensen met problemen. Als een woningcorporatie nauw contact onderhoudt met haar bewoners, kunnen ze meestal goed schakelen. Je ziet dan dat de tevredenheid in het proces groter is.

Bewoners weten ook bij wie ze terecht kunnen als er iets aan de hand is.’

Is NOM haalbaar?

‘D

ie nazorg is belangrijk!’

- Tineke van der Schoor

Fase 2 behelst groepsinterviews, waarbij gebruik wordt gemaakt van het sociale aspect - mensen kunnen op elkaar reageren. In fase 3 (na de zomer) komen de gegevens van de corporaties op tafel. ‘Dan kijken we hoe we de aanpak kunnen optimaliseren, bijvoorbeeld wat betreft de nazorg.

En dan niet alleen met tijdrovende 1-op-1 keukentafelgesprekken’, aldus Van der Schoor.

Contact met huurders De ene woningcorporatie onderhoudt veel intensiever contact met haar huurders dan de andere. Wiekens: ‘Bij dit soort trajecten is het een groot voordeel als corporaties hun bewoners kennen. Het verschilt nogal of je te maken hebt met oudere mensen, met jonge gezinnen of met

14

Van der Schoor: ‘Een NOM-woning is haalbaar als de bewoners zich houden aan de leefregels, die uitgaan van het gemiddelde gebruik.’ Vaak wordt er gewerkt met een energiebundel. Een woning kan technisch helemaal voldoen aan de eisen. Het probleem is dat mensen soms handleidingen niet goed begrijpen. ‘En met een energiemonitor, of een app, kan ook niet iedereen omgaan. In de praktijk blijken veel mensen niet steeds bezig te zijn met hun energieverbruik, en zullen ze - ondanks allerlei hulpmiddelen - ook niet zelf bijsturen als ze te veel verbruiken.’

Wiekens vindt het opmerkelijk dat er bij de doelgroep van sociale huurders vanuit wordt gegaan dat mensen absoluut niet met energie bezig zijn. ‘Maar wij zien in de praktijk dat juist deze doelgroep doorgaans heel veel met energie bezig is! Mensen die er niet mee bezig zijn, hebben geld genoeg om zich er niet druk over te maken. De vraag is alleen of sociale huurders ook de goede dingen doen om hun energieverbruik omlaag te brengen. En daar zie je het fout gaan. Dat is schrijnend, want juist deze doelgroep zou hulp kunnen gebruiken. Er wordt wel informatie gegeven, maar het sluit niet aan. Omdat er taalproblemen zijn, of analfabetisme, en er

Lunchgesprek

Inzicht Als gekozen wordt voor een EPV (energieprestatievergoeding), dan moet de corporatie huurders inzicht geven in hun energieverbruik. Vaak gebeurt dat met in home displays. Wiekens: ‘Het is bijzonder dat oudere mensen die héél energiezuinig leefden, juist door de NOM-renovatie meer energie zijn gaan gebruiken. Ze waren bijvoorbeeld gewend om bij kou een vest aan te doen, nu wordt het huis standaard verwarmd.’

Ook kan het energieverbruik samenhangen met niet-energiezuinige (oude) apparatuur. Wiekens: ‘Eigenlijk moet je bewoners feedback geven op apparaatniveau.’ Maar dan nog is het de vraag

of dat helpt. ‘Je kunt van deze doelgroep niet verwachten dat ze even een nieuwe energiezuinige koel-vriescombinatie kopen.’

Energiecoach

Fotografie: Mark Sekuur

‘Op basis van de onderzoeken die we hebben gedaan, zijn we tot de conclusie gekomen dat je een energiecoach alleen moet inzetten in situaties waarin sprake is van een relatief lage sociaaleconomische status én aanvullende problemen’ legt Wiekens uit. ‘Dat kunnen psychische problemen zijn, maar ook taalproblemen. Die energiecoach kun je opleiden, maar je zou de kennis ook kunnen inzetten in de bestaande ketens van instanties die betrokken zijn bij de doelgroep. Mensen met aanvullende problemen zijn vaak al overbelast, die zitten niet op een energiecoach te wachten. Maar zij zijn wel bekend bij de instanties, dus ga samenwerken, dat is mijn boodschap!’

Opsteker Tineke van der Schoor wil graag benadrukken dat we het in Nederland helemaal niet slecht doen. Tijdens een conferentie in Exeter (UK) over Energy & Society vernam ze dat er in andere landen geen enkel voorbeeld was van een dergelijke aanpak. ‘Daar gaat het meer over schuldhulpverlening, terwijl het gebouw blijft tochten.’ Een mooie opsteker voor onze woningcorporaties en bouwers!

‘N

OM is haalbaar als bewoners zich houden aan leefregels’ - Tineke van der Schoor

15

Tekst: Vera Bosma & Jurriën Hendriks

toch dingen op papier worden aangeboden. Dan wordt het een keer uitgelegd, en wordt het niet begrepen. Als iemand dan vraagt “kun je het nog een keer uitleggen” en je dan hetzelfde verhaal opnieuw vertelt, dan wordt het ook dan niet begrepen. En dan durft iemand vaak niet nóg een keer te vragen, of hij zegt dat hij het heeft begrepen.’ Het onderliggende probleem, namelijk dat de informatie niet goed is overgebracht, wordt hierdoor niet onderkend. Wiekens: ‘Door technici worden heel mooie oplossingen verzonnen, maar die komen in de dagelijkse praktijk soms dus niet tot hun recht. Dankzij ons onderzoek kunnen we de verbindende schakel zijn, zodat ze beter landen bij de mensen.’

Grootonderhoud & renovatie

DUURZAME HUURWONINGEN TOLHUIZEN

EEN BOUWKUNDIGE PRIMEUR IN LEEUWARDEN

16

Elkien wil stappen maken richting een duurzame woningvoorraad. Vandaar dat de Friese woningcorporatie haar ketenpartners en de markt steeds weer uitdaagt om samen de zoektocht naar hoogwaardige circulaire bouwmethodes aan te gaan. Waar dat toe kan leiden is goed terug te zien in de nieuwe wijk Tolhuizen in Leeuwarden, waar Zaanderwijk woningen realiseerde volgens een revolutionair bouwconcept.

Grootonderhoud & renovatie

Aan de noordzijde van de Friese hoofdstad bouwde ontwikkelend aannemer Zaanderwijk, een van de ketenpartners van Elkien, woningen volgens een nieuw en revolutionair bouwconcept: Rockzero van isolatiefabrikant Rockwool. Een dragend bouwsysteem waarbij de wanden en het dak grotendeels bestaan uit steenwol. ‘Inderdaad, we bouwen woningen van steenwol in plaats van beton’, vertelt Fred Braaksma, directeur van Zaanderwijk. ‘Dat vraagt om een compleet andere opzet van het bouwen van huizen. We hebben er zelfs een eigen bouwmethode voor moeten ontwikkelen. In de kern is het een montagemethode, vergelijkbaar met houtskeletbouw. Met dat verschil dat het systeem aanzienlijk meer dragend vermogen biedt.

De wanden bestaan uit kolommen die zijn vervaardigd van steenwol. Aan de onder- en bovenzijde worden die kolommen afgesloten met een U-profiel, waardoor er een frame ontstaat. Vervolgens kunnen de volgende verdieping en het dak worden geplaatst.’

‘W

e bouwen woningen van steenwol in plaats van beton’

- Fred Braaksma

17

Grootonderhoud & renovatie

Extreem geïsoleerde bouwschil In het project Tolhuizen is Rockzero voor het eerst in de praktijk toegepast. Tegelijkertijd was het bouwen van nieuwe woningen voor Zaanderwijk ook een primeur. ‘We zijn van oorsprong een vastgoedonderhoudsbedrijf dat zich voornamelijk richt op innovatie, duurzaamheid en het realiseren van lage onderhoudskosten in de exploitatie’, verduidelijkt Braaksma. ‘Een voorname reden waarom we meteen enthousiast waren toen Rockwool, waarvan we al jaren een soort R&D-partner zijn, het concept in 2015 aan ons introduceerde.’ Ook Elkien was onder de indruk

18

van de eigenschappen en mogelijkheden van het bouwsysteem. Niet verwonderlijk, want door de drielaagse opbouw van steenwol wordt een extreem isolerende bouwschil gerealiseerd. De isolatiewaarde van steenwol is maar liefst anderhalf keer hoger dan momenteel gangbaar is in nieuwbouw. Zo is in het project Tolhuizen een gemiddelde Rc-waarde van 8 gehaald. ‘Het bouwen met steenwol heeft daarnaast het grote voordeel dat de woningen circulair, brandveilig, geluidsisolerend, luchtdicht en dampdoorlatend zijn’, zegt Reind Fokkens, asset manager van Elkien. ‘Dat zorgt voor een comfortabel en gezond binnenklimaat.’

‘D

ie lage onderhoudskosten zijn natuurlijk meer dan interessant’ - Reind Fokkens

Grootonderhoud & renovatie

Installatieconcept Maandenlang werkten Zaanderwijk, Rockwool en Elkien ‘achter de schermen’ aan het vertalen van het concept naar complete woningen. Ook TWA architecten uit Burdaard en installatiebedrijf Gebr. Sikma uit IJlst werden nauw bij het proces betrokken. Het project Tolhuizen bestond uit twee fases. In de eerste fase werden veertien NOM-woningen gebouwd. Woningen dus die minstens evenveel energie opwekken als ze verbruiken. ‘We hebben de huizen in een innovatieteam ontwikkeld en in deze fase gezamenlijk verantwoordelijkheid geno-

men voor de bouw’, zegt Braaksma. ‘Niet alleen de woningen zelf, maar ook het installatieconcept is zeer innovatief. Alle daken bestaan bijvoorbeeld voor 100% uit zonnepanelen, met een capaciteit van 285 KWh per paneel.

Er zit dus geen dakbedekking op. Dat is ook niet nodig, want we hebben een systeem met gootjes bedacht waarmee regenwater automatisch in de goot van de woning wordt geloosd.’

Zoals je van huizen van de toekomst, want zo mogen ze met recht worden genoemd, mag verwachten, kennen ze geen gasinstallatie. De

verwarming vindt plaats via drie infraroodpanelen. Tevens is een warmtepompboiler met 300 liter toegepast, zodat bewoners te allen tijde beschikken over warm tapwater. ‘Het is een installatieconcept met relatief lage onderhoudskosten’, onderstreept Fokkens. ‘In combinatie met het feit dat ook de gevel nauwelijks onderhoud behoeft, worden we in staat gesteld om de onderhoudslasten en het planmatig onderhoud flink te reduceren. Die lage onderhoudskosten in de exploitatie zijn voor een woningcorporatie als Elkien natuurlijk meer dan interessant.’

19

Grootonderhoud & renovatie

Steenstripplakmachine

Tweede fase De veertien eengezinswoningen werden in juni 2017 opgeleverd, in februari 2019 gevolgd door nog eens veertien woningen uit de tweede fase.

Laatstgenoemde woningen zijn bedoeld voor huishoudens van een of twee personen. Fokkens: ‘Hoewel deze woningen in de basis energieneutraal zijn, worden ze ditmaal niet weggezet met een EPV-vergoeding, maar vragen we van huurders een servicekostenvergoeding. Dat mag alleen wanneer de zonnepanelen geen bestanddeel zijn van de woningen. Om die reden zijn de panelen nu op de dakpannen geplaatst. Een ander verschil met de woningen uit de eerste fase is dat er in plaats van een warmtepompboiler doorstroomtoestellen zijn toegepast. Een innovatieve oplossing voor de tapwatervraag van kleine huishoudens. Wederom passend bij huizen van de toekomst.’

TOLHUIZEN, LEEUWARDEN

Opdrachtgever : Elkien

BOUWTEAMLEDEN Architect : TWA Architecten Aannemer : Zaanderwijk Installateur E&W

:

Gebr. Sikma

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS Betonwerken :

Beton- en aannemersbedrijf Veenstra

Dak :

Hekstra Bouwers, Rietdekkers & Dakmeesters

Fundering :

IJB groep

Afvalmanagement :

NIVO Asbest & Milieutechniek

Metselmortel :

Remix Droge Mortel

Fotografie: Henri Vos

Tekst: Folkert van der Glas

De woningen zijn gebouwd in de nabijheid van de Bonkevaart, bekend als finishplek van de Elfstedentocht. Om die ligging te benadrukken zijn, naar een idee van TWA architecten, in de gevelpanelen (waarmee de gevels deels zijn afgewerkt) schaatsende figuren uitgefreesd. Ook is in de kopgevels van de woningen een Elfstedenkruisje verwerkt. ‘Daarnaast wilde architect Bauke Tuinstra graag steen in de woningen terugzien’, vertelt Braaksma.

‘Dat betekende dat we circa 600 m² steenstrips moesten aanbrengen. Een omvangrijke en vooral kostbare klus, zeker met het oog op de Nederlandse loonkosten. Op een doordeweekse avond heb ik daarom een mobiele steenstripplakmachine uitgedacht, die vervolgens door een metaalbedrijf uit Akkrum is gebouwd. Met de machine konden we in één keer 1 m² strips op de woningen plakken. Het hele proces werd zo met ongeveer een factor 3 versneld.’

Grootonderhoud & renovatie

Bouwbedrijf Lont uit Sint Annaparochie maakt in de wijken Tjerk Hiddes en Cambuursterhoek in Leeuwarden 115 woningen van woningcorporatie Elkien toekomstbestendig.

In overleg met de corporatie ontwikkelde ketenpartner Lont een aantal scenario’s. Onder de noemer ketensamenwerking benut Elkien het vakmanschap en kennis van vaste bouw- en onderhoudspartners.

De woningen aan de Auke Stellingwerfstraat, de Sontstraat, het Cambuursterpad en de Brunsveldstraat zijn gebouwd in de jaren tachtig. ‘Qua kwaliteit zijn ze binnen best goed, maar gevel, dak en kozijnen waren matig geïsoleerd, met energieverlies, tocht en vochtproblemen als gevolg’, legt Jorrit van der Veen uit. De werkvoorbereider bij Lont ontwikkelde samen met projectleider Evert-Jan Broersma en deskundigen van hun co-makers een aantal scenario’s om de woningen voor de komende veertig jaar exploitabel te houden.

Woningverbetering 115 woningen Leeuwarden

Ketensamenwerking zorgt voor minder overlast 22

‘Z

orgen voor continuïteit’

- Willem Bootsma

Grootonderhoud & renovatie

Gelijkwaardig partnerschap Zoiets doet de corporatie sinds een aantal jaren niet meer zelf. Waar Elkien in het verleden een bestek opstelde voor woningverbetering en dan via een aanbesteding de goedkoopste partijen binnenhaalde voor de uitvoering, heeft de corporatie sinds 2015 (met een aanloop vanaf 2013) een gelijkwaardig partnerschap met vier bouw- en drie onderhoudsbedrijven. ‘Wij schetsen de kaders van wat we willen bereiken – meestal op het gebied van energiebesparing – en laten het aan de expertise van de ketenpartners over om daar de beste oplossingen voor te bedenken’, legt projectleider Theun Schippers van Elkien uit. ‘Ze schetsen enkele scenario’s en op basis daarvan maken wij de keuzes.’ Uiteraard heeft Elkien nog wel deskundigen die kunnen inschatten of de methodes en bedragen die de bouwers voorleggen reëel zijn. ‘We hebben de bedragen wel wat ingekaderd’, zegt contractmanager Willem Bootsma. Maar de basis is vertrouwen. ‘Wij zorgen voor continuïteit in de hoeveelheid werk: we hebben contracten met een horizon van vijf jaar die steeds een jaar opschuift’, zegt Bootsma.

‘G

asaansluiting alvast uit de keuken’

- Theun Schippers

23

Grootonderhoud & renovatie

Groeien Bootsma: ‘De ketenpartners stellen daar tegenover dat ze investeren in nieuwe concepten en de doorontwikkeling daarvan. Het grote voordeel van die werkwijze is dat we van de leerpunten van ieder project een verbetering voor volgende werken kunnen maken. De bouwers en wij groeien samen door naar steeds slimmer en efficiënter werken.’

In het geval van de Leeuwarder wijk komt Schippers allerlei mensen tegen die vorig jaar al samen een ouder deel van de Auke Stellingwerfstraat aanpakten (zie Bouwen in het Noorden 88). De uitkomst qua toekomstbestendigheid – een A++-energielabel – is ongeveer hetzelfde, maar de weg ernaartoe is wezenlijk anders. Bij het project van 2018 kregen de 26 woningen een volledig nieuwe binnenkant, terwijl het karakteristieke buitenaanzicht hetzelfde bleef. De 115 woningen die nu aangepakt worden krijgen juist een nieuwe isolerende schil aan de buitenzijde.

‘P

lanning gemaakt in drie stappen’

- Jorrit van der Veen

Van der Veen: ‘De gevels worden aan de buitenkant bekleed met 12 centimeter EPS-isolatieplaat en daarna voorzien van minerale steenstrips.’ In combinatie met spouwmuurisolatie levert dat een Rc-waarde van 4.5 op.

De kozijnen worden vervangen door kunststof exemplaren met triple beglazing. Verder worden de daken vervangen (Rc 6.0) en komt er bodemisolatie (Rc 3.5). Bootsma: ‘We hebben de ambitie losgelaten om de huizen nu al Nul Op de Meter te maken. Met optimale isolatie realiseren we nu eerst energiebesparing en comfortverbetering en kunnen we rustig de ontwikkelingen op gebied van gasloze verwarming afwachten.’ Voor deze wijk heeft Elkien bijvoorbeeld goede hoop op de aanleg van een warmtenet.

Schippers: ‘We halen nu wel alvast de gasaansluiting uit de keuken, zodat we te zijner tijd vrij eenvoudig kunnen omschakelen.’

25

Grootonderhoud & renovatie

Treintje Binnen wordt met name installatiewerk verricht.

Sjaak van de Witte van Koninklijke Damstra somt op: ‘Een nieuwe ketel, CO2-gestuurde mechanische ventilatie, een nieuwe afzuigkap, een inductiekookplaat, rookmelders en een nieuwe meterkast, ook ten behoeve van de zonnepanelen op het nieuwe dak.’ Damstra heeft vier vaste monteurs op het project gezet, die circa 25 weken bezig zijn met elke week vier woningen.

‘Qua hoeveelheid werk zou het ook met drie mensen kunnen, maar met een ploegje van vier loopt het treintje net wat soepeler en dat is belangrijk als je zo weinig mogelijk klachten wilt.

Dat is belangrijk in een bewoonde situatie.’ In tegenstelling tot het vorige project blijven de mensen tijdens de werkzaamheden dit keer namelijk in hun huizen. Broersma: ‘De belangrijkste uitdaging is het zorgen voor een mooie doorloop van het bouwproces, met zo weinig mogelijk overlast.’ Zijn collega Van der Veen licht toe: ‘We hebben een planning gemaakt in drie stappen: voorbereidend werk, het buitenwerk boven de goot in combinatie met binnenwerk, en het buitenwerk onder de goot. Al met al zijn we ongeveer acht weken bezig met één blokje, daarbinnen hebben mensen ongeveer zeven dagen echt mensen over de vloer.’

26

‘S

amen met partners de vooropnames gedaan’

- Evert-Jan Broersma

Grootonderhoud & renovatie

- Sjaak van de Witte

Pakketjes Die planning wordt steeds kort voor het werk aan een blok begint persoonlijk doorgenomen met de bewoners, die ook altijd een beroep kunnen doen op de bewonersbegeleider van Lont, Marsha van Bijleveld. Broersma: ‘Ook qua logistiek proberen we de overlast te beperken door te werken met kleine volumes. Onze groothandel Regts maakt pakketjes per adres met alle materialen die we voor dat huis nodig hebben, op maat gezaagd en met de juiste hoeveelheid schroefjes erbij. Ook onze co-makers laten hun spullen bij Regts brengen, zodat er niet meerdere transporten naar de wijk hoeven.’

Zo’n aanpak is een goed voorbeeld van iets dat uit ketensamenwerking voorkomt. ‘Bedrijven die toevallig samen op een klus belanden – simpelweg omdat ze de goedkoopste inschrijvers waren – komen er meestal óók wel uit, maar zoeken niet in het voortraject al naar de slimste, efficiëntste scenario’s’, zegt Schippers. ‘Zoiets als het delen van een hijskraan door de daken- en de kozijnenleverancier, of het laten staan van steigers voor de schilders: als je zoiets aan de voorkant van het project goed afstemt heb je er op het werk zo veel genot van.’ Bootsma: ‘En het bespaart ook geld dat in de kwaliteit van het product gestopt kan worden.’

Teambuilding Van de Witte: ‘Iedereen die op het project aan het werk is heeft van tevoren een kick-off gehad bij Lont. Niet alleen een overleg over de planning, maar ook een stuk teambuilding, zodat alle betrokkenen – van dakdekker tot timmerman – elkaar echt kennen. Ik denk dat de huurders wel merken dat we het echt samen doen en niet puur ons eigen klusje uitvoeren en voor de rest nergens naar kijken.’

Broersma: ‘We hebben met de ketenpartners ook samen de vooropnames gedaan, zodat mensen maar één keer iemand over de vloer hadden.’

WONINGVERBETERING 115 WONINGEN, LEEUWARDEN

KETEN Opdrachtgever : Elkien Aannemer : Bouwbedrijf Lont

KETENPARTNERS Installateur E&W

:

Damstra Installatietechniek

Dakrenovatie :

Hekstra Bouwers, Rietdekkers & Dakmeesters

Gevelisolatie met steenstrips

Afbouw Perdok

:

Afvalinzameling :

Visser Afvalinzameling, Transport en Recycling

Fotografie: Ruben van Vliet

iet alleen overleg, ook teambuilding’

Tekst: Arjen Bakker

‘N

Grootonderhoud & renovatie

VERBOUWING GEMEENTEHUIS DE FRYSKE MARREN, JOURE De zogenoemde glazen vleugel van Herema State, het gemeentehuis van De Fryske Marren in Joure, is volledig heringericht en nu een moderne en toekomstbestendige

MODERNE EN TOEKOMSTBESTENDIGE WERKPLEKKEN Na de herindeling van Lemsterland, Gaasterlân-Sleat, Skarsterlân en een deel van Boarnsterhim per 1 januari 2014, besloot de gemeenteraad dat de ambtenaren zo veel mogelijk op één locatie gehuisvest moesten worden, namelijk in het gemeentehuis van voormalig gemeente Skarsterlân in Joure. Een eerste stap om dat te bereiken is een grondige verbouwing van de glazen vleugel, het nieuwste deel van Herema State, waarvan de oudste delen uit de zeventiende eeuw stammen.

werkplek voor zo’n 170 ambtenaren. De gemeente verzorgde de verbouwing in bouwteam met Jorritsma Bouw, Van Manen en Zwart Architecten, Adviesbureau Sijperda-Hardy en PrangerRosier Installaties.

‘G

ezamenlijk komt je tot de beste ideeën’

- Libbe Duinstra

28

Grootonderhoud & renovatie

Strippen ‘Dit was een bouwdeel uit het jaar 2000, opgedeeld in kantoortjes voor 2 à 3 medewerkers’, schetst projectmanager Ruud Sieswerda van de gemeente. ‘Door de vleugel van drie verdiepingen compleet te strippen en daarna opnieuw in te richten, kregen we de beschikking over 120 werkplekken. Omdat dit flexplekken zijn, kunnen er in totaal ongeveer 170 ambtenaren terecht.’ De Fryske Marren nodigde eerst drie architectenbureaus uit voor een presentatie en koos aan de hand daarvan – ‘en op basis van zaken als referenties en prijs’ – voor Van Manen en Zwart (VMEZ) als ontwerppartner. Samen met een delegatie van het personeel werkte VMEZ het Programma van Eisen uit tot een Voorlopig Ontwerp, op basis van de kernwaarden samenwerken, klantgerichtheid en resultaatgerichtheid. Met als belangrijkste punten een verscheidenheid aan soorten werkplekken, een hoog voorzieningenniveau wat betreft automatisering en een stabiel klimaat.

29

Grootonderhoud & renovatie

Bouwteam ‘Op advies van de architect hebben we daarna eerst een bouwteam samengesteld’, legt Sieswerda uit. ‘Als je eerst een volledig bestek uitwerkt en dan een aanbesteding uitschrijft, bestaat de kans dat je niet snel tot bouwen komt, omdat aannemers al vol zitten of niet binnen het budget kunnen inschrijven. Het leek ons beter om een aannemer en installateur te selecteren op basis van een Voorlopig Ontwerp en eenheidsprijzen, om daarna in gezamenlijkheid het Definitief Ontwerp op te stellen, binnen het budget.’ Wat Libbe Duinstra van Jorritsma Bouw betreft een uitstekende manier van werken: ‘Gezamenlijk kom je tot de beste ideeën.’ Ook Klaas Buikema van Pranger-Rosier kijkt er met plezier op terug: ‘We zijn als gelijkwaardige partners met respect voor elkaars disciplines opgetrokken.’ Achteraf beschouwd was het ook wel noodzakelijk om binnen de gestelde tijd een hele vleugel te transformeren – de bouw begon in oktober en op 1 april 2019 moest de gemeente de tijdelijke huurpanden in Joure verlaten. Jorritsma koos dan ook waar mogelijk voor materialen die relaties snel konden leveren. ‘Ook konden we samenwerken met vertrouwde ketenpartners waarvan we weten dat ze hun afspraken nakomen’, zegt Duinstra.

30

Grootonderhoud & renovatie

Gasloos Bij een traditionele aanbesteding op basis van bestek en tekeningen was het vast ook niet gelukt om de plannen om ‘één minuut voor twaalf ’ nog te wijzigen, zegt Sieswerda. ‘Tijdens de voorbereidingsfase kwam de rijksoverheid met de ambitie om van het gas af te gaan. Dat was voor ons reden om de gemeenteraad extra budget te vragen voor een gasloos verwarmingssysteem in de glazen vleugel. Het zou zonde zijn om dat nu niet direct mee te nemen, want dan zouden we over een jaar of tien een veelvoud kwijt zijn om het alsnog te realiseren.’ Het bleek mogelijk om voor een half miljoen extra – het oorspronkelijke budget was 2,4 miljoen euro inclusief inrichting en kosten voor tijdelijke huisvesting – lagetemperatuurvloerverwarming en luchtwarmtepompen in te bouwen. De vleugel geldt nu als uiterst duurzaam, want in het oorspronkelijke plan waren ook al maatregelen daartoe getroffen. Buikema: ‘We hebben de bestaande luchtbehandelingskast in zijn geheel gerenoveerd en voorzien van energiezuinige motoren. Daarnaast is ledverlichting aangebracht. En de gemeente draagt zelf zorg voor het plaatsen van zonnepanelen.’

Duinstra voegt nog toe dat ook de isolatie van het dak verbeterd is.

‘A

ls gelijkwaardige partners opgetrokken’

- Klaas Buikema

31

Grootonderhoud & renovatie

doet met je geld, maar ik heb ervaren dat ze heel integer met die verantwoordelijkheid zijn omgegaan.’

- Ruud Sieswerda

Logistieke puzzels Tijdens de werkzaamheden werkten de ambtenaren in de rest van het gemeentehuis gewoon door. Ook waren er vrij vaak evenementen in Herema State en het omringende park. ‘We hadden een aparte projectleider voor de logistiek, om zaken als parkeren en een veilige toegang voor bezoekers in goede banen te leiden’, zegt Sieswerda. Duinstra: ‘Om overlast te beperken en tegelijk efficiënt te kunnen werken hebben we in de vliesgevel een luik gemaakt. Zo konden we grote materialen met een hoogwerker naar binnen brengen en was het niet nodig om spullen binnendoor via het trappenhuis te vervoeren.’ Werkzaamheden en transporten werden steeds goed afgestemd met de afdelingen communicatie en facilitair van de gemeente, benadrukt Duinstra. ‘En bij de Agrarische Schouw, de Boerebrulloft en een rockopera hebben we de werkzaamheden tijdelijk opgeschort.’

Sieswerda: ‘Als je in het voortraject maar genoeg tijd en energie steekt in dit soort logistieke puzzels, heb je tijdens het bouwen niet zoveel gekke bijzonderheden meer.’ Hij blikt dan ook terug op een ontspannen bouwperiode, die een prachtig resultaat heeft opgeleverd. ‘Ik was eerst best sceptisch over het idee om de bouwers mee te laten beslissen over wat je

VERBOUW HEREMA STATE, JOURE

Opdrachtgever : Gemeente De Fryske Marren

Fotografie: Henri Vos

edewerkers nadrukkelijk meegenomen’

BOUWTEAMLEDEN Architect :

Van Manen en Zwart

Adviseur :

Adviesbureau Sijperda-Hardy

Aannemer :

Jorritsma Bouw

Installateur E&W

Pranger-Rosier Installaties

:

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS Vloeren :

Vloertechniek Hoogeveen

Afvalinzameling :

Visser Afvalinzameling, Transport en Recycling

Hang- en sluitwerk

Tekst: Arjen Bakker

‘M

De ambtenaren werken inmiddels met veel plezier in de nieuwe vleugel. ‘We hadden de medewerkers nadrukkelijk meegenomen in het proces, onder meer door een cultuurwerkgroep die samen met de architect heeft gezocht naar een sfeer die onze kernwaarden benadrukt. Dat is ontzettend goed gelukt, door gebruik te maken van rustige, natuurlijke kleuren in combinatie met kleurrijk fotobehang met het thema water.’

: Raadsma

33

Woningbouw

12 WONINGEN GRETTINGALAAN, HARLINGEN

INDUSTRIEEL, AUTHENTIEK EN TOCH MODERN

34

Woningbouw Aan de Grettingalaan in Harlingen stonden ooit drie oude loodsen, behorend tot de Cocosfabriek. Nadat dit fabrieksgebouw na jarenlange leegstand een nieuwe bestemming kreeg - Bouwbedrijf Jelle Bruinsma transformeerde het tot twaalf zorgappartementen - was het de beurt aan de loodsen om het veld te ruimen.

Inmiddels hebben zij plaatsgemaakt voor twaalf levensloopbestendige woningen. Penta Architecten baseerde het ontwerp op deze oude loodsen.

Bouwbedrijf Jelle Bruinsma uit Harlingen is de ontwikkelaar van de twaalf nieuwe woningen.

Ook de Cocosfabriek was voor het bedrijf een eigen ontwikkeling. ‘Deze woningen zijn gebouwd onder architectuur. Het zijn mooie woningen geworden, met een heel eigen uitstraling.

De verdiepte kozijnen, met de ronde boog aan de bovenzijde hebben wel enige voorbereiding nodig gehad. Voor de metselaars was dit een behoorlijke uitdaging, maar wel een uitdaging waar ze blij van werden’, vertelt Rintje Miedema van Bouwbedrijf Jelle Bruinsma. ‘Deze kozijnen vroegen ook om wat extra constructieve aandacht.

Uiteindelijk heeft het een heel mooi resultaat opgeleverd.’

35

Woningbouw

‘E

en uitdaging waar de metselaars blij van werden’ - Rintje Miedema

Levensloopbestendig Alle woningen zijn al verkocht. ‘De kopers hadden de keuze om óf beneden een badkamer te realiseren, óf een grotere woonruimte te creëren.

Van de woningen die inmiddels opgeleverd zijn, koos één koper voor de badkamer beneden.’ De anderen kozen er niet direct voor om de badkamer beneden te situeren, maar lieten wel de nodige voorbereidingen qua installatiewerk treffen. ‘Een slimme keuze’, aldus Miedema. ‘Zo kunnen zij de komende jaren genieten van extra veel ruimte op de begane grond, maar als het nodig is kunnen ze ook met relatief weinig inspanning hier een badkamer laten plaatsen en beneden gaan slapen.’

36

Woningbouw

Zorgvuldig inpassen in de wijk Ten opzichte van de oude loodsen zijn de huidige woningen 90 graden gedraaid. ‘Dit paste beter op de locatie, de woningen sluiten zo beter aan op de straten en ook qua lichtinval was dit een goede keuze’, aldus Hylke Zijlstra van Penta Architecten. ‘Voor de rest sluiten de woningen goed aan bij de sfeer die er vroeger was. In het ontwerp heb ik heel veel details van toen verwerkt.’

De grootste uitdaging zat voor Zijlstra in het zorgvuldig inpasbaar maken van de woningen in de wijk. Met de eigenaars van een naastgelegen tankstation en garagebedrijf is dan ook het nodige overleg geweest, waardoor er zelfs nog van een kleine grondruil sprake is geweest. ‘Daardoor is het geheel behoorlijk autoluw geworden, een pré voor de bewoners.’ De woningen hebben een schuine kap, waardoor de bovenverdieping optisch kleiner lijkt. ‘Er is echter nog een behoorlijke ruimte op de bovenverdieping’, aldus Zijlstra.

Er is gekozen voor authentieke, tijdloze materialen. ‘De kleur van de baksteen komt overeen met die van de loodsen die hier vroeger stonden. Ook is er gekozen voor zinken details. Het geheel heeft een industrieel, authentiek en toch modern uiterlijk gekregen.’ Zijlstra is zeer te spreken over het feit dat de aannemer en tevens projectontwikkelaar gekozen heeft voor een resultaat dat er mag zijn qua schoonheid. ‘Als projectontwikkelaar en aannemer had je voor een gemakkelijkere weg kunnen kiezen, maar Bouwbedrijf Jelle Bruinsma wilde een mooi product.

Dat valt in hen te prijzen.’

‘W

oningen sluiten aan bij de sfeer van vroeger’

- Hylke Zijlstra

37

Woningbouw

ervent voorstander van duurzame installaties’

BOUWTEAMLEDEN

- Huub Zonderland

Zelfvoorzienend Het installatiewerk is verzorgd door Technisch Bureau Zonderland uit Minnertsga. ‘De woningen voldoen aan de eisen van deze tijd wat betreft duurzaamheid. Het overgrote deel van de twaalf woningen is op het gebied van elektra zelfvoorzienend.’ Zonderland heeft duurzaamheid hoog in het vaandel. ‘Wij zijn fervent voorstander van duurzame installaties, niet alleen van warmtepompen maar ook van infraroodverwarming. De overheid heeft inmiddels bepaald dat nieuwe woningen voortaan altijd zonder gasaansluiting moeten worden uitgevoerd. Die regels waren hier echter nog niet van kracht’, vertelt Huub Zonderland. Duurzaamheid is echter ook op andere manieren te realiseren, bijvoorbeeld door voorzieningen aan te brengen die zorgen voor minder onderhoud. Zonderland: ‘Veel van de kopers hebben een waterontharder laten plaatsen. Dat is een apparaat dat menigeen blij maakt, een goede investering waar je altijd profijt van zult hebben.’

Architect :

Penta Architecten

Constructeur :

W2N Engineers

Ontwikkelaar & Aannemer :

Bouwbedrijf Jelle Bruinsma

Installateur E&W

Technisch bureau Zonderland

:

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS Kozijnen, deuren & hang - en sluitwerk

: BPZ

Isolatiemateriaal :

Isolatiehandel van den Berg

Kraanverhuur :

Kraanverhuur & Transport Friesland

Kozijnen :

Wijnsma Kozijnen

Afvalinzameling :

Visser Afvalinzameling, Transport en Recycling

Uitbloeiingsarme doorstrijkmortel :

Remix Droge Mortel

Bouwmaatvoering in 3D

Fotografie: Penta Architecten

‘F

12 WONINGEN GRETTINGA, HARLINGEN

: BDM

Tekst: Johanna Kommerie

Grootonderhoud & renovatie

RENOVATIE 6 SCHOLEN GEMEENTE KAMPEN:

VERTALING VAN VISIE NAAR HUISVESTING Drie zomervakanties, drie keer zes weken,

drie keer twee scholen: een grote uitdaging om zes verouderde schoolgebouwen toekomstbestendig te maken. Eén ding wordt duidelijk in gesprek met onderwijsstichting IRIS, bouwdirectie LindHorst huisvestingsadviseurs en planvertaler De Mevrouwen: in de gemeente Kampen staat de onderwijsvisie voorop.

In 2015 is er door de schoolbesturen en de gemeente Kampen een integraal huisvestingsplan opgesteld waarin voor alle scholen in de gemeente werd bepaald welke school voor vernieuwing, welke voor renovatie en welke voor functionele verbetering in aanmerking kwam. Zes scholen van IRIS, stichting voor christelijk onderwijs en opvang, kwamen op de planning voor 2016 tot en met 2019. Gerard Wolters, bestuurder bij IRIS: ‘De eerste stap bij iedere school is altijd de onderwijsvisie geweest. Welk onderwijs willen we geven en wat betekent dat voor het gebouw?’

De renovatie van de zes scholen is als één opdracht aan LindHorst huisvestingsadviseurs gegund, die de bouwdirectie voor zijn rekening nam. ‘Maar’, zegt Jeroen van Veen van LindHorst, ‘wij hebben het als zes verschillende opdrachten benaderd.

Alleen de aanbesteding hebben we per twee scholen opgepakt.’ De eerste vier scholen zijn klaar, tijdens de komende zomervakantie volgt de renovatie van de laatste twee.

40

Programma van Eisen Voorop in het programma van eisen vanuit IRIS stond dat de scholen functioneel ondersteunend aan het onderwijsconcept moesten zijn, maar wel zodanig flexibel ingericht dat zij geschikt zijn voor multifunctioneel gebruik. Verder was een goed binnenklimaat belangrijk, met aandacht voor duurzaamheid in het algemeen en hergebruik van materialen. De levensduurverlenging van de scholen moest gemiddeld twintig jaar zijn.

Van Veen: ‘Dat was ten opzichte van het gestelde budget nog een hele puzzel. Maar het is gelukt door vanuit een open visie te denken’.

Grootonderhoud & renovatie

LindHorst pakte het op samen met De Mevrouwen, dat gespecialiseerd is in het vertalen van visie naar huisvesting voor onderwijsinstellingen.

Irene Gerritzen namens De Mevrouwen: ‘Onderwijsmensen denken graag concreet. Voordat je het weet heb je het meteen over het gebouw.

Onze uitdaging is om de wensen los te zien van het gebouw. Het eerste gesprek vullen we dan ook altijd zodanig in dat het over onderwijsvisie gaat en niet over het gebouw. Dan kom je daadwerkelijk tot andere oplossingen, die je anders niet had bedacht.’

‘V

anuit een open visie denken’

- Jeroen van Veen

41

Grootonderhoud & renovatie

Het dak liften Die andere oplossing kwam het bouwteam al op de eerste van de zes scholen tegen, in de zomer van 2016. Van Veen: ‘De Wegwijzer had al een heel grote open ruimte, maar met een relatief laag plafond. In die open ruimte werd een podium bedacht, maar daarvoor was het plafond niet hoog genoeg. We hadden budget om het hele dak te renoveren, en met verschuivingen van onderhoudsbudget is het gelukt om de hele constructie met een meter te verhogen. Natuurlijk viel er juist in die zes weken heel veel water.

Door het water via gaten onder de vloer weg te laten lopen, kon de overlast tot een minimum beperkt kon worden.’ Gerritzen: ‘Een heel dak liften, dat bedenk je niet van de een op de andere dag. Dat dat is gelukt is fantastisch.’

Mooiste plekje van de school ‘Een mooie oplossing voor een andere uitdaging vonden we op de Willem van Oranjeschool, in de tweede zomer’, vervolgt Van Veen. ‘De school had ruimtetekort en had daarvoor al semipermanente huisvesting naast de school staan. De vergunning voor die tijdelijke huisvesting was verlopen, dus werd ze als permanent bestempeld.

In overleg met de welstandscommissie is er een stuk tussen de school en de unit bijgebouwd.

Met steenstrips is de stijl van de school doorgetrokken naar de unit. Aan de buitenkant lijkt het daardoor alsof die er altijd al bij hoorde. Aan de binnenzijde is een groot leerplein gecreëerd.

Gebruikers zijn er lyrisch over: voorheen “moest” een groep naar de unit, nu is het “het mooiste plekje van de school”.’

‘V

erbouwing mocht geen invloed hebben op onderwijsproces’ - Gerard Wolters

42

Grootonderhoud & renovatie

‘W

ensen los zien van het gebouw’

- Irene Gerritzen

Binnen zes weken Volgens Wolters was de tijd de grootste uitdaging.

‘De verbouwing moest plaatsvinden in de zomervakantie, in zes weken. Daarvoor en daarna mocht de verbouwing geen invloed hebben op het onderwijsproces, met name ook vanwege veiligheid. De leerlingen tijdelijk ergens onderbrengen zou geen positieve invloed hebben op de kwaliteit van het onderwijs, wat wel onze primaire voorwaarde was. Natuurlijk konden er wel enkele werkzaamheden die geen overlast veroorzaakten plaatsvinden voor en na de vakanties. Maar veel was dat niet. De meeste verbouwingen zijn begonnen met een asbestsanering.

Dat doe je niet als er nog kinderen rondlopen.

Op twee scholen ontkwamen we er niet aan dat het onderwijs tijdelijk, voor een weekje, op een andere manier georganiseerd moest worden.’

43

Een hele stap vooruit

RENOVATIE 6 SCHOLEN, KAMPEN

Opdrachtgever : Stichting voor christelijk onderwijs IRIS

BOUWTEAMLEDEN Directievoering : LindHorst Huisvestingsadviseurs Aannemer : Aannemersbedrijf Gebr. Van Werven Adviseur : De Mevrouwen

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS Houten kozijnen

:

Noru kozijnen

Vloeren : Vloertechniek Hoogeveen

45

Tekst: Thea van der Schaaf

Gerritzen: ‘We hebben alle scholen een hele stap vooruit kunnen helpen. De scholen waren van origine gebaseerd op klassikaal lesgeven, met een juf of meester frontaal voor de klas en kinderen die daar naar luisterden. De ruimtes waren vaak hokkerig ingedeeld, met lange gangen door de school. Tegenwoordig gaat het in het onderwijs om meer dan klassikaal lesgeven. Het gaat ook om coöperatief samenwerken in groepjes en om zelfstandig werken, ook buiten het klaslokaal.

Zo is er voor het ontwerp van alle zes scholen gedacht vanuit het onderwijs en wat daarvoor nodig was aan ruimte. De scholen zijn er stuk voor stuk een mooi voorbeeld van dat je ook heel veel kunt, zonder dat je meteen nieuw hoeft te bouwen. Dat is echt een slag van visie naar huisvesting die we hebben kunnen maken.’

Fotografie: LindHorst

Grootonderhoud & renovatie

Trends Foto: Iris Sijbom Photography

DOMESTA-DIRECTEUR BERT MOORMANN:

Verduurzaming als middel voor ruimte in de portemonnee van de huurder’ Zo’n drie jaar sneller dan gepland heeft woningcorporatie Domesta haar woningbezit in Zuidoost Drenthe op een gemiddeld energielabel B gebracht. De grote B in de hal van het hoofdkantoor in Emmen is het trotse bewijs daarvan. Bewust zette de corporatie geen huurverhoging tegenover die investering. ‘Verduurzaming is voor ons een middel om huurders ruimte te geven in hun portemonnee’, zegt directeur Bert Moormann.

46

Trends

‘Domesta investeerde altijd al in duurzaamheid, maar de afgelopen jaren hebben we het tempo om te komen tot een gemiddeld energielabel B opgevoerd’, legt Moormann uit. ‘Aanleiding was een woonlastenonderzoek in 2014, waaruit bleek dat huurders in Drenthe gemiddeld 38 procent van hun inkomen kwijt zijn aan woonlasten. Er zijn uitschieters tot 45 procent, terwijl het Nibud 30 procent adviseert als woonquote: huur, energie en heffingen opgeteld.’

wel helemaal door en ligt er straks een waterstofnet in woonwijken waar wij voor veel geld warmtepompen hebben opgehangen. We kunnen nu nog tien tot vijftien jaar aanzien hoe de techniek zich ontwikkelt. Gasloze verwarming zal betrouwbaarder en betaalbaarder worden.’

Domesta levert wel een eigen bijdrage aan die innovatie door met tien huurders – de Duurzame Verkenners – allerlei nieuwe systemen uit te testen, zoals warmtepomRuimte om te pen, pelletkachels, infraet geld moet roodpanelen en balansvenleven terug naar Omdat Domesta conform tilatie. ‘We installeren bij die het gebied’ haar ondernemingsplan mensen een systeem en Ruimte om te leven de bemonitoren dat een jaar. De taalbaarheid voor haar huurders wil verbeteren, belangrijkste vraag daarbij is: is de relatie huurwas de keuze om jaarlijks 7 à 8 procent extra te der-techniek een gelukkige? Soms heb je een investeren in verduurzaming snel gemaakt. ‘Als installatie die op zich wel goed is, maar die zo ingewikkeld is dat de bewoner er niet mee kan je minder energielasten hebt hou je meer ruimomgaan. Dat is dan dus niet de juiste techniek te over in de portemonnee.’ Domesta richtte voor een corporatiewoning.’ een taskforce op met de missie om bestaande plannen voor (groot) onderhoud uit te breiden met duurzaamheidsmaatregelen. Een deel van Draagvlak de noodzakelijke investering werd uit eigen Een ander voordeel – naast het vermijden van middelen bekostigd. Moormann: ‘Wij zijn er desinvesteringen – van deze geleidelijke aanpak niet op uit om als corporatie rijk te worden, het is dat er haast automatisch draagvlak voor is geld moet terug naar het gebied.’ Voor het oveonder bewoners. ‘Een verduurzamingsslag mét rige kon goedkoop geld worden aangetrokken omschakeling naar een warmtepomp zou waarbij de Waterschapsbank en de Bank Nederlandschijnlijk een huurverhoging met zich meebrense Gemeenten. Inmiddels is vrijwel het gehele gen. Dan ben je als huurder de besparing op de woningbezit van tienduizend huizen optimaal energierekening direct weer kwijt. Waarom zou geïsoleerd en heeft de helft van het bezit zonje er dan aan meewerken?’ Je kunt dan wel ‘het nepanelen op het dak. ‘De andere helft heeft grote verhaal’ afsteken over de noodzaak van geen geschikt dak, maar daarenergietransitie om klivoor werken we aan een postmaatopwarming te voorkoe uitdaging coderoosregeling.’ men, maar dat gaat vaak over ligt nu in de hoofden van huurders de installaties’ Cv-ketel heen, is Moormanns ervaring.

Heel bewust investeerde ‘Onze motivering richting de huurders is: een duurzamer huis geeft ruimte Domesta liever in bouwfysische maatregelen dan in techniek. Dak-, muur- en vloerisolatie in uw portemonnee voor andere dingen dan en isolerend glas zijn aan te brengen zonder energie. En u krijgt ook nog meer wooncomhuurverhoging en bovendien nooit weggegooid fort.’ Door het zo aan te vliegen heeft Domesta geld. En ook zonnepanelen hebben een directe bij alle grootonderhoudsprojecten met gemak de vereiste zeventig procent akkoordverklarinpositieve invloed op de energierekening. ‘De volgende stap is natuurlijk die naar CO2-neugen binnengehaald. ‘Het scheelt natuurlijk ook traal wonen. Qua isolatie hebben we daarvoor dat wij de mensen goed meenemen in het verniet zoveel opgave meer. De uitdaging ligt nu haal. We overvallen ze niet met een brief van in de installaties. Wij hangen eerst nog één keer ‘dan en dan gaan we dit en dat doen’: we hebben nieuwe cv-ketels op.’ Noem het tijd kopen. ‘Ik informatieavonden, maken brochures, voeren kan wel zeggen: we maken nú ons hele woningindividuele gesprekken aan de keukentafel… bezit all electric, maar wie weet breekt waterstof kortom, we leveren altijd maatwerk.’

‘H

‘D

47

Trends

Soft selection

Consortium

Een afvaardiging van de huurders mag ook meeNu er weer volop werk is hebben corporaties beslissen bij de aannemersselectie. ‘We werken weer een stuk minder keus. Sterker nog: bij aanmet een soft selection: we geven een budget en bestedingen is het maar afwachten of er wel een lijst met minimale eisen en dagen dan markt(meerdere) aannemers een inschrijving doen. ‘Je partijen uit om zo veel mogelijk méér te bieden ziet dat partijen zich weer terugtrekken. Gelukkig niet onze vaste partners, maar deze ontwikvoor onze euro’s. Dat is een aanpak die aanschurkt tegen Design & Build. Hoe een bedrijf de comkeling heeft ons wel doen nadenken over een municatie met de bewoners wil vormgeven is nieuwe manier van werken. Samen met colleeen belangrijk selectiecritega-corporatie Woonservice, rium. Tijdens de crisis zagen het Drenthe College, het s de relatie we dat nieuwbouwpartijen Alfacollege en Bouwmensen huurder-techniek zich op de renovatiemarkt Drenthe Noord-West Overeen gelukkige?’ begaven, om toch nog wat ijssel (het voormalige Cenwerk binnen te halen. Soft trum Vakopleiding Bouwselection was voor ons een goed instrument om bedrijf, red.) werken we aan de oprichting van een consortium. Het idee is dat wij zorgen voor die partijen eruit te filteren die niet werkelijk het een constante stroom aan werk en dat het conbelang van de bewoners voor ogen hadden. Tijsortium aannemers aan zich bindt om dat werk dens een presentatie legde het gladde verkooppraatje het af tegen het degelijke, onderbouwde uit te voeren, waarbij we tegelijk opleidingsplaatverhaal.’ sen creëren voor nieuwe bouwvakkers. Wij ma-

‘I

48

Trends

‘H

et gladde verkooppraatje legde het af tegen het degelijke, onderbouwde verhaal’

Verhuurdersheffing Bij die grote bouw- en onderhoudsopgave zou het Domesta – en andere corporaties – goed uitkomen als de verhuurdersheffing afgeschaft of op zijn minst anders ingezet zou worden.

Moormann zit in een commissie van corporatiekoepel Aedes die pleit voor het opzetten van een investeringsvehikel voor verduurzamingsprojecten. ‘Wij dragen twee maandhuren per jaar af als belasting. Dat geld kan dus niet ten goede komen aan de huurder. Wij zeggen: stop die twee miljard euro niet in de algemene middelen, maar laat de sector het investeren. De overheid krijgt dan alsnog zijn geld wel: in de vorm van btw, loonbelasting, vennootschapsbelasting, maar de verhuurdersheffing krijgt een economische spin-off.’

Leefbaarheid Dit artikel gaat vooral over de bouw- en onderhoudsopgave van Domesta, maar een corporatie is tegenwoordig ‘veel meer dan de afdeling stenen’, benadrukt Moormann. Ze heeft ook een nadrukkelijke verantwoordelijkheid voor het welzijn van haar huurders en dat zogenoemde leefbaarheidsvraagstuk wordt steeds complexer. ‘De middengroepen en hogere inkomens stromen uit. Wij huisvesten vrijwel alleen nog mensen met echt lage inkomens van minder dan 20.000 euro per jaar. En die kampen vaker met sociale problematiek.’

Daarnaast is het beleid van overheidswege dat dementerende ouderen en mensen met psychische problemen zo lang mogelijk thuis moeten blijven wonen. Het moet wel héél slecht met hen gaan willen ze nog worden opgenomen. ‘Als je mensen die eigenlijk 24-uursbegeleiding nodig hebben in een gezinshuis laat wonen met drie uurtjes begeleiding in de week, is dat vragen om problemen. Voordat iemand alsnog wordt opgenomen – en dan moet er echt een woning vol gas hebben gestaan – is er vaak een lange periode van overlast voor de buurt: voor onze huurders dus. De zorgverleners focussen alleen op de patiënt, niet op de buren. Dus die kloppen bij ons aan, want wij hebben hun woongenot te garanderen.

Op zich logisch, maar wij kunnen frustrerend weinig voor hen doen.’ Hooguit de kat de bel aanbinden en de gemeenten en GGZ-instellingen erop wijzen dat de transitie veel te snel gaat: ‘Is er niet een tussenvorm denkbaar van semi-zelfstandig wonen, waar de begeleiding misschien niet zichtbaar maar wel direct oproepbaar is?’ vraagt Moormann zich af.

49

Tekst: Vera Bosma & Arjen Bakker

Het is zaak om de pieken en dalen van de markt af te vlakken, stelt Moormann. ‘Natuurlijk, wij hebben geprofiteerd van de lage prijzen in de crisistijd. Maar wat heb je daaraan als je nu je opdrachten niet meer ingevuld krijgt, of alleen tegen de hoofdprijs? Voor aannemers zijn die pieken en dalen ook niet goed: in slechte tijden moeten ze mensen ontslaan en in goede tijden kunnen ze niet genoeg vakmensen vinden. Als je nu het werk constant kunt maken, dan kunnen wij een vast bedrag per jaar voor opdrachten reserveren. Dat geeft de aannemers de kans om in mensen te investeren, want ze weten dat ze altijd een bepaalde stroom aan werk hebben.

We zijn nu bezig om aannemers te benaderen.

En we gaan er vanuit dat andere Drentse corporaties ook zullen aanhaken, zodat we een mooi volume aan werk hebben.’

Fotografie: Domesta

ken ons zorgen over de vraag of er in de toekomst nog wel voldoende mensen beschikbaar zijn om onze bouw- en verduurzamingsopgaven te realiseren. Er is veel uitstroom geweest in de bouw en er is minder aanwas van onderop. Ik zeg altijd: “de zoon van een bouwvakker die tijdens de crisis is ontslagen, gaat niet de bouw in”.’

Scholen

Campus Kollum SAMENWERKEN ALS WAPEN TEGEN DE KRIMP 50

Piter Jelles !mpulse, csg Lauwers College, cultureel centrum De Colle en de openbare bibliotheek trekken deze zomer gezamenlijk in een nieuw gebouw aan de Gerrit Bleekerstraat in het Friese Kollum.

Hesco Bouw leverde in mei Campus Kollum op, volgens betrokkenen ‘een wapen tegen de krimp’.

Scholen

Het noordoosten van Fryslân geldt als een gebied waar de bevolkingsomvang de komende decennia zal afnemen. Nieuwbouw voor de plaatselijke middelbare scholen, het dorpshuis en de bibliotheek ligt in zo’n gebied niet voor de hand.

Dat wil zeggen: niet als ze allemaal vasthouden aan een eigen gebouw...

Samenwerking faciliteren Gelukkig raakten partijen ervan overtuigd dat ze sámen misschien wel een mooi, toekomstbestendig gebouw zouden kunnen krijgen. Vanaf 2016 is de daad bij het woord gevoegd en is een vertaling gemaakt naar de huidige planvorming.

‘Door samenwerking bespaar je sowieso heel veel vierkante meters’, zegt Douwe Veltman. ‘Een school staat ’s avonds leeg, een dorpshuis heeft in de avonduren vaak meer vraag naar ruimtes dan overdag: door ze samen te voegen bouw je niet langer deels voor leegstand.’ En dat is alleen nog het praktische argument om elkaar zo veel mogelijk op te zoeken. ‘Door een gebouw te delen kom je automatisch ook tot gezamenlijke initiatieven: elkaar opzoeken is het wapen tegen de krimp’, is de overtuiging van Foppe Hoekstra.

Als architect namens Van Manen en Zwart uit Drachten heeft hij er in ieder geval alles aan gedaan om die samenwerking te faciliteren. ‘De toneelzaal met volwaardig podium van De Colle fungeert overdag als dramalokaal voor de scholen. De leslokalen kunnen vergaderzalen zijn – of andersom. Kortom: het is een open gebouw waar reuring en leven is.’

‘O

pen gebouw waar reuring en leven is’ - Foppe Hoekstra

51

Scholen Paas Totaalafbouw Paas Totaalafbouw heeft voor het project Campus Kollum de cementdekvloeren en het stucwerk uitgevoerd. Deze afbouwgroep uit Emmen kan verschillende disciplines verzorgen. Dat zijn bijvoorbeeld zandcementdekvloeren, binnenwanden (Ytong, MS), alle voorkomende stukadoorswerken, spackspuitwerkzaamheden, buitengevelisolatie, systeemplafonds en behangwerken. In de showroom in Emmen kan eenieder zich professioneel laten informeren over de diverse soorten vloer-, wand- en plafondafwerking.

Paas Totaal Afbouw is VCA- en KOMO-gecertificeerd. Het bedrijf heeft alle (af )bouwdisciplines onder één dak. Dat heeft voor opdrachtgevers als voordeel dat zij tijdens het gehele bouwproces één aanspreekpunt hebben en dat zij zich volledig kunnen laten ontzorgen.

Design & Build Veltman begeleidde als huisvestingsadviseur van BCN Groep – in samenwerking met Sweco – aanvankelijk de gemeente en later de Stichting Campus Kollum bij alles wat met het project te maken had: van tijdelijke huisvesting zoeken voor !mpulse (want op die locatie was de campus geprojecteerd) via het uitschrijven van een Europese aanbesteding voor een Design & Build uav-gc-traject, het opstellen van de vraagspecificatie tot en met de oplevering. ‘Een van de twee scholen, osg Piter Jelles, had bij de bouw van Campus Middelsee in Sint Annaparochie goede ervaringen opgedaan met het concept Design & Build – en met ons als adviseur. Als de partij die ontwerpt en degene die het bouwt vanaf het begin goed samenwerken, krijg je het beste product voor de beschikbare hoeveelheid geld.’

Dat beste product vonden de partijen uiteindelijk – na beoordeling van vier ingediende plannen – bij het ontwerp van Manen en Zwart en Hesco Bouw, met Meijer & Joustra als constructeur en Harwig uit Emmen voor de installatietechniek.

‘Het traject begon met een bijeenkomst waar de toekomstige gebruikers hun droom deelden’, blikt Hoekstra terug. ‘En toen was het aan ons om dat verhaal te interpreteren in een ontwerp.’

Hij kwam tot ‘een centraal plein met daaromheen alle functies bij elkaar in het zicht, met op het plein “kiosken” voor gezamenlijke faciliteiten als de keuken. Het plein heeft geen straat: het hele gebied is verblijfsruimte en nodigt dus uit tot sociale interactie.’

52

‘O

p één stond functionaliteit’

- Douwe Veltman

Scholen

‘Bouwkundig gesproken is het een traditioneel gebouwd pand op heipalen, een balkenrooster en kanaalplaatvloeren, met een combinatie van een staal- en een betonconstructie, opgevuld met schilvloeren en kanaalplaatvloeren, een hsb-binnenblad en een gemetselde buitenschil’, somt Bert Jongsma op. ‘En binnen een schip vol gipsplaten, akoestische systeemplafonds, linoleumvloeren, et cetera. De centrale ruimtes hebben vloerverwarming, de lokalen luchtverwarming. Die werken nog op gas, maar het gebouw is optimaal geïsoleerd en luchtdicht, dus de gebruikers kunnen te zijner tijd eenvoudig omschakelen op een gasloze techniek.’

‘U

itwerking zo eenvoudig mogelijk houden’ - Bert Jongsma

53

•

Onafhankelijk advies brandveiligheid

•

Duurzaam en efficiënte oplossingen

•

Erkend opleider Brandpreventiedeskundige 1

4 maart 2019 opleiding BPD1 Aanmelden: aanmelden@munnikbrandadvies.nl

WWW.MUNNIKBRANDADVIES.NL

Scholen Ron de Groot TheatertextielToneelinrichting B.V.

‘B

egeleiding voorkomt faalkosten’

- Harrie Munnik

Functionaliteit Jongsma is de projectleider namens Hesco Bouw. ‘Onze insteek was om de praktische uitwerking zo eenvoudig mogelijk te houden, maar tegelijk wél zoveel mogelijk aan de verwachtingen van de gebruikers tegemoet te komen.’ Geen bijzonderheden in de constructie dus, maar een zo functioneel mogelijk gebouw. ‘Dat was ook het belangrijkste selectiecriterium’, zegt Veltman.

‘Op 1 stond functionaliteit, op 2 duurzaamheid, op 3 materiaalgebruik. Pas daarna kwam architectuur.’ Dat zo’n volgorde heus niet hoeft te leiden tot een saaie betonkolos bewijst de campus wel, want dat is een heel open en licht gebouw geworden. Behalve door de grote gevelopeningen stroomt volop daglicht binnen door een lichtstraat in het dak boven het centrale leerplein. ‘Een lichte vloer helpt om dat licht verder het gebouw in te sturen’, legt Hoekstra uit. Buitenom liet hij één metselsteen gebruiken, maar wel met verschillende technieken ingevoegd, zodat het licht er steeds anders op valt en als een kameleon lijkt te verkleuren.

‘De metselaars moesten met touwtjes de patronen uitzetten en dan navoegen wat licht moest opschijnen en pointeren wat donker moest worden. Dat was even een toer, maar het is goed gelukt’, prijst de architect.

Ron de Groot Theatertextiel-Toneelinrichting B.V. is een ambachtelijk, technisch bedrijf met meer dan veertig jaar ervaring op het gebied van inrichting van locaties in de culturele en educatieve sector. Het bedrijf levert alle voorzieningen die nodig zijn in een theater c.q. cultureel podium, zoals poppodia, kerken, buurthuizen, scholen etc. Denk hier aan theater- en toneelgordijnen, (zwevende) dans- en balletvloeren, akoestische oplossingen, grids, railsystemen, filmschermen, podiumelementen, hoogwerkers en alle bijbehorende accessoires en benodigde transportmiddelen. Het bedrijf kenmerkt zich door de zeer hoge kwaliteit van zowel de excellente materialen - alle voorzien van een degelijk technisch en vlamvrijrapport - als de service en het vakmanschap van zijn mensen. Als VCA-gecertificeerd bedrijf wordt niet alleen de installatie op een veilige manier uitgevoerd, maar wordt er eveneens veel aandacht besteed aan duurzaam en maatschappelijk verantwoord ondernemen.

Voor het MFC Campus Kollum heeft het bedrijf een grid gemonteerd, de basis van het toneel, en een railsysteem. De doeken op het toneel zijn door Ron de Groot Theatertextiel geleverd en op locatie exact op hoogte afgezoomd. Zodoende transformeerde de eerst wat kale ruimte zich tot een volledig en professioneel inzetbaar toneel. Op een vakkundige manier zijn door de eigen medewerkers op locatie ca. 150 meter zwart gepoedercoate stalen 48³ buizen geïnstalleerd (grid), en zijn bijna 400 meter aan (eigen kwaliteit) nachtblauwe theatervelours en een wit Horizondoek geleverd en geïnstalleerd. Alles voorzien van degelijk bevestigingsmateriaal en ophangfaciliteiten.

Een kleine greep uit andere projecten in het noorden: Theater Sneek, Theaterkerk Nes, ROC Friese Poort - diverse locaties, SPOT/Stadsschouwburg en Oosterpoort Groningen, Poppodium de Neushoorn.

55

Scholen Bruisend hart ‘Dat komt de gebruikers goed uit, want die hebben al grootse plannen’, weet Veltman. ‘Het dorpshuis kan straks vrij grote voorstellingen programmeren, want dan trekken ze gewoon de kantine van het onderwijs bij de zaal. De bibliotheek gaat cursussen aan laaggeletterden en digibeten geven in het ICT-lokaal van de scholen. Het is uiteindelijk natuurlijk aan de gebruikers zelf hoe het echt gaat uitwerken, maar ik zie wel voor me hoe de campus het bruisend hart van het dorp wordt, dat Kollum in leven houdt.’

CAMPUS KOLLUM, KOLLUM

Opdrachtgever : Stichting Campus Kollum Projectmanagement : Sweco Nederland

& BCN Groep

DESIGN EN BUILDTEAM Architect : Van Manen en Zwart architecten Constructeur : Ingenieursburo Meijer & Joustra Aannemer : Hesco Bouw Munnik Brandadvies Fotografie: Hesco Bouw

Harrie Munnik van Munnik Brandadvies in Kolham stond het D&B-team bij, zowel bij het ontwerpen van de brandveiligheidsmaatregelen als het toezicht op het correct aanbrengen daarvan. ‘Het komt erg nauw hoe producten worden toegepast of worden aangebracht: door te begeleiden tijdens de bouw, voorkom je veel faalkosten’, legt Munnik uit. Zijn aandacht ging vooral uit naar de vluchtcapaciteitsberekeningen. ‘Voor een gebouw met veel verschillende gebruikers, waar ook veel mensen tegelijk in aanwezig zijn, is het uiteraard van groot belang om een veilige ontruiming te garanderen.’

Zijn specialistische kennis is aantoonbaar van meerwaarde geweest. ‘Door een kleine aanpassing in de vluchtroutering en het aanbrengen van speciale sloten zodat enkele gewone deuren een vluchtdeur werden, mogen er nu méér mensen tegelijk in het gebouw dan in het Programma van Eisen werd gevraagd.’

Adviseur brandveiligheid :

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS 120 digimate deuren en hang- en sluitwerk

:

BPZ

Stucwerk, spackwerk en cementdekvloeren :

Paas Totaalafbouw

Hout, bouwmaterialen, kalkzandsteen :

Bouwcenter Meijer

Afvalinzameling : Noord Nederlandse Reinigingsdienst Drachten Uitbloeiingsarme doorstrijkmortel : Remix Droge Mortel Toneelgordijnen en -stalen :

Ron de Groot Theatertextiel - Toneelinrichting

57

Tekst: Arjen Bakker

Vluchtcapaciteit

Scholen

Kindcentra Loppersum en Middelstum

Veilig en energiezuinig richting de toekomst De kinderen van Loppersum en Middelstum gaan binnenkort naar een nieuwe, aardbevingsbestendige en energiezuinige school. De aanleiding om nieuw te bouwen was de vaststelling dat de bestaande scholen niet veilig zouden zijn bij een zware beving. ‘Maar het leuke is dat dit bouwproces niet alleen over veiligheid ging, maar ook over het creëren van toekomstbestendige, flexibele gebouwen’, zegt wethouder Bé Schollema van de gemeente Loppersum.

58

Scholen Het was 2014 toen er twee Engelstalige rapporten van de NAM op Schollema’s bureau belandden. Kern van het verhaal: de openbare en de christelijke basisscholen zijn niet aardbevingsbestendig en daar moet iets aan gebeuren. ‘Het voelt als lang geleden, maar ik weet nog goed dat we met de schoolbesturen aan tafel zaten en elkaar aankeken van: “en nu dan?” Ik wil niet spreken van paniek, maar er was in ieder geval emotie: het gaat om de veiligheid van kinderen!’

Nieuwbouw is constructiever Schollema prijst zich achteraf gelukkig dat de partijen het hoofd toch koel hebben weten te houden. ‘Ik had al redelijk snel in mijn hoofd dat het niet verstandig zou zijn om de bestaande gebouwen te gaan versterken. Als het überhaupt al kan, steek je ontzettend veel geld in een – wat

59

Scholen

‘H

et gaat om de veiligheid van kinderen’

- Bé Schollema

60

ik noem – eendimensionale versterking: je krijgt terug wat je had en levert op gebruiksgemak waarschijnlijk zelfs in, omdat er pilaren en balken op onhandige plekken komen.’ Nee, dan liever de NAM vragen of het bedrag dat nodig was voor een veiligheidsoperatie – niet alleen in Loppersum maar ook in Middelstum en Stedum – ook in nieuwbouw gestoken zou kunnen worden: ‘Dat is veel constructiever. Dan kunnen toekomstbestendigheid, gebruiksgemak, didactische mogelijkheden en nieuwe vormen van lesgeven centraal staan bij het plannenmaken. En natuurlijk aardbevingsbestendigheid, maar het leuke is dat die component tijdens het bouwproces weer naar de achtergrond verdween.’ Niet omdat die opeens niet meer belangrijk was, maar omdat de bouwpartijen zich daar wel mee zouden redden.

‘Het werd gewoon een onderdeel van het Programma van Eisen.’

Ontwerp De gemeente Loppersum trok Project- en Bouwmanagement Giezen aan om de nieuwbouwplannen voor de drie dorpen te begeleiden. ‘Van het Programma van Eisen tot het sleutelklaar opleveren’, aldus directeur Peter Giezen. Dit artikel focust op Middelstum en Loppersum, omdat die gebouwen toevielen aan TenW architecten adviseurs uit Den Haag en een bouwteam met Jorritsma Bouw uit Bolsward en D&W Installatiegroep uit Veendam als hoofdaannemers. De architect kwam bovendrijven uit een nationale selectie. ‘Tussen 25 en 30 bureaus hadden hun belangstelling geuit, daaruit hebben wij vijf geselecteerd die hun visie op de locatie mochten geven’, legt Giezen uit. Schollema: ‘TenW had een heel goed verhaal over de didactische kant, met leerpleinen in een open en transparant gebouw.’

Scholen

Loppersum en Middelstum In Loppersum kwam het gebouw aan de Schoolstraat op de locatie van Prinses Beatrixschool (die school kreeg al in 2015 een tijdelijk onderkomen bij de Boshal). Behalve aan deze openbare school biedt het kindcentrum ruimte aan cbs Roemte en kinderopvang Kids2b.

‘Z

o licht mogelijke bovenbouw op zware onderbouw’

- Jeroen Hermans

In Middelstum trekken obs De Wilster, cbs Wicher Zitsema, Kids2b en de openbare bibliotheek in een gebouw aan de Zuiderstraat, op een eilandje waarop tot 2018 de oude gereformeerde basisschool Klim-op stond. Giezen: ‘Ze zien er heel verschillend uit, duidelijk afgestemd op de omgeving.’ In beide gevallen gaat het om een eenlaags gebouw, met in Loppersum als blikvanger een zogenoemde lantaarn in het hart van het gebouw. Deze rode kegel zorgt voor de daglich-

tinval en herbergt het speellokaal. Als daarvan de wanden worden weggeschoven, ontstaat één grote ruimte voor bijeenkomsten. Sowieso kunnen van alle lokalen de glazen wanden worden weggeschoven, zodat er volop transparantie en vrijheid in onderwijsvormen is.

In Middelstum is het uitgangspunt vier clusters van lokalen, die als paviljoens in het terrein staan.

Zij hebben een groene uitstraling met een gebogen luifel, die de lokalen een eigen overdekte buitenruimte geven, waar bijvoorbeeld kinderen in groepjes kunnen werken. Boven deze eenlaagse massa zit een dak in de vorm van drie gebogen lantaarns, die volop daglicht doorlaten. De delen tussen de lokaalclusters kregen een aluminium vliesgevel, die samen met de luifels van de veranda’s de zonwering vormen.

61

Scholen

Heipalen Hoewel dus verschillend in ontwerp, zijn de gebouwen volgens dezelfde bouwmethodiek opgetrokken. ‘Een zo licht mogelijke bovenbouw op een zware onderbouw’, vat Jeroen Hermans van Jorritsma Bouw het samen. Dat begon met extra lange en zwaarder gewapende heipalen.

Schollema: ‘In verband met de kosten – en omdat wij ervan overtuigd waren dat het kon – hebben we besloten gewoon ouderwets te heien.

Dat was wel een dingetje natuurlijk, want in dit gebied is men bovenmatig gevoelig voor trillingen – en terecht. Er waren best inwoners die zeiden: “hebben we nu straks de meeste schade aan onze huizen door een bouwproject van de gemeente?”. Die zorgen hebben we heel serieus genomen: er zijn vooropnames gemaakt en we hadden trillingsmeters in een grote straal rondom het terrein, zodat we het werk direct stil konden leggen als er te veel trillingen zouden zijn. En ja, we hadden ook kunnen kiezen voor boorpalen, maar daarover heb ik gewoon duidelijk gemaakt op de bewonersavond hoeveel duurder die zijn, en dat we dat prijsverschil liever in het gebouw steken dan in de grond. Dat accepteerde men.’

Giezen: ‘Het is ook goed verlopen, maar het was wel een spannend onderdeel van de bouw.’

‘I

nstallaties die niet afhankelijk zijn van gas’

- Elzo van Oosten

63

Scholen

Staalconstructie Op de palen kwamen betonnen funderingsbalken, kanaalplaatvloeren en een druklaag, die allemaal zodanig gewapend zijn dat ze de seismische krachten kunnen afdragen aan de palen.

‘Palen en vloer zijn zo één massief geheel’, legt Hermans uit. Op die ‘vlakke plaat’ staat een staalconstructie, die geheel onafhankelijk kan bewegen van de gevel rondom, die is opgebouwd uit hsb-wanden met keramische dan wel houten bekleding. ‘Bij een aardbeving kan de constructie meebewegen op de trillingen, zonder dat de gevel beweegt. Om dat te bereiken zijn de windverbanden momentvast in de fundering meegestort en staan de kolommen niet op de vloer, maar op de fundering.’ Ook de dakconstructie heeft dankzij slobgaten wat speling om de beweging door een aardbeving op te vangen.

64

Scholen

‘H

eien was een spannend onderdeel’

- Peter Giezen

Binnenwanden Idealiter zou ook boven de binnenwanden nog wat ruimte moeten zitten tot het dak, maar dat zou teveel geluidsoverdracht tussen de verschillende lokalen opleveren. ‘Uiteindelijk zijn de wanden toch maar doorgezet van vloer tot dak’, zegt Hermans. ‘Bij een grotere beving heb je aan de binnenkant misschien lichte schade, maar het alternatief is dat je het geluidstechnisch niet goed doet.’ Uiteraard hebben de wanden en de plafonds wel zo veel mogelijk onderlinge flexibiliteit en ondersteuning gekregen, en zijn de plafondplaten met een staaldraad gezekerd aan het dak, zodat ze nooit op iemands hoofd kunnen vallen.

Want de veiligheid staat voorop.

Installaties Ook alle installaties zijn op die manier gefixeerd, zegt Elzo van Oosten van D&W Installatiegroep.

‘De armaturen kunnen niet naar beneden vallen en voor de zwaardere componenten hebben we maatregelen getroffen tegen omvallen en uitvallen.’ Ook alle leidingen groter dan vijftig millimeter doorsnee zijn gebeugeld en geschoord, zodat ze niet kunnen vallen, of schade kunnen aanrichten door het vrij slingeren tijdens een beving. Aardbevingsbestendig bouwen betekent voor Van Oosten echter ook dat je installaties gebruikt die niet afhankelijk zijn van aardgas: ‘want de winning daarvan is nu net wat alle ellende in Loppersum en omgeving heeft veroorzaakt.’ In samenwerking met Huisman Warmtetechniek verzorgde D&W daarom een verwarmingssysteem gevoed door warm water uit de ondergrond (bronboring), dat in de zomer juist kan koelen.

Scholenplan Loppersum, Middelstum en Stedum krijgen hun nieuwe kindcentrum op grond van het Programma Onderwijshuisvesting Aardbevingsgebied, een convenant tussen de NAM en de Groningse gemeenten. Schollema: ‘Toen wij met de NAM spraken over de mogelijkheid om het geld voor versterking in te zetten voor nieuwbouw, bedacht ik dat veel collega-onderwijswethouders óók met deze vragen te maken zouden krijgen. Toen hebben we die bij elkaar geroepen en is er een regionale stuurgroep gevormd, waaruit het Scholenprogramma is voortgekomen.’ Uitgangspunt van het programma is dat niet klakkeloos gekozen wordt voor aanpassing van bestaande schoolgebouwen en ook niet standaard voor sloop en nieuwbouw, maar dat voor iedere locatie goed gekeken wordt naar wat het beste is voor de toekomst. Niet alleen qua veiligheid, maar ook op gebied van duurzaamheid en leefbaarheid. ‘Gewoon heel logisch nadenken: welk budget is er beschikbaar vanuit de NAM, wat zouden we daarvoor kunnen bereiken en wat is er eventueel nog meer nodig om het nóg beter te maken.’

65

Scholen

De verlichting komt uitsluitend van ledlampen, maar die werken alleen als met daglicht niet de vereiste 500 lux wordt bereikt. ‘Dat wordt door sensoren in de gaten gehouden.’ In combinatie met optimale isolatie en zonnepanelen komen de gebouwen ‘een heel eind richting energieneutraal’, weet Peter Giezen. ‘Ze halen een EPC van 0,07, een A+++-label. Qua hernieuwbare energie zitten ze op ongeveer 87 procent.’

‘Die toekomstbestendigheid is een duidelijk voordeel van nieuwbouw boven versterking van de oude gebouwen’, zegt Schollema. ‘Maar ook voor de leefbaarheid van de dorpen is dit op de lange termijn een stuk beter. We hadden in beide dorpen nog gescheiden locaties voor openbaar en christelijk onderwijs en ik denk niet dat we zonder de “externe druk” van het gaswinningsdossier binnen tien, vijftien jaar toe waren gekomen om één gezamenlijk kindcentrum neer te zetten. Ik stel me zo voor dat tussen schoolbestuurders en ouders een organisch proces op gang komt waarbij men steeds meer samen gaat doen – met behoud van elkaars identiteit.’

KINDCENTRA LOPPERSUM & MIDDELSTUM

Opdrachtgever : Gemeente Loppersum

BOUWTEAMLEDEN Directievoering : Project- en Bouwmanagement Giezen Toezichthouder : Celsus Bouwtoezicht Architect : TenW architecten adviseurs Adviseur akoestiek, bouwfysica en brandveiligheid : Noorman Bouw- en Milieu-advies

Foto's Loppersum: p. 58 t/m 61. Foto's Middelstum: p. 63 t/m 66

Kindcentrum

Aannemer : Jorritsma Bouw Installateur E&W

:

D&W Elektrotechniek

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS 180 digimate deuren, 1 zorgplus schuifdeursysteem en hang- en sluitwerk :

BPZ

Plafond- en wandsystemen :

Unipé Afbouw

Keramische gevelbekleding :

Lander

Fotografie: Henri Vos

Constructeur : Pieters Bouwtechniek

Grondverzet : Dieterman Buiten stucwerk

:

Afbouw Perdok

Afvalinzameling : Visser Afvalinzameling, Transport en Recycling Cementdekvloeren : Paas Totaalafbouw Staalconstructie :

Staalbouw Smid Hoogkerk

Tekst: Arjen Bakker

Betonwerk : IVN Betonboringen

Scholen

68

Scholen

EEN VEILIG STABIEL KINDCENTRUM IN STEDUM Alle betrokken partijen hopen dat het er nooit van komt. Maar als het wel gebeurt, dan is het kindcentrum in Stedum klaar voor aardbevingen die krachtiger zijn dan de bevingen die tot nu toe in de provincie Groningen zijn voorgekomen. ‘Je moet het zo zien: in Nederland zijn dijken gebouwd voor een waterstand die er nog nooit geweest is, en die er misschien ook wel nooit gaat komen. Zo is het ook met het kindcentrum in Stedum. De constructie is berekend op een aardbeving zo hevig dat die misschien wel nooit zal komen. Maar we kunnen het ook niet uitsluiten. In die wetenschap moet je een constructie maken,’ aldus Ycha van Diermen van Pieters Bouwtechniek.

69

Scholen

‘V

oor dit gebouw was flexibiliteit gewenst’ - Ycha van Diermen

Pieters Bouwtechniek was verantwoordelijk voor het constructief ontwerp. Van Diermen: ‘Daarin vormde de aardbevingsbestendigheid een integraal onderdeel. De stabiliteitsconstructie speelde daardoor een prominente rol: aardbevingen geven beduidend grotere vervormingen en krachten dan we in Nederland op basis van wind gewend zijn. Tijdens het ontwerpen zaten we met een interessant spanningsveld, namelijk de eis dat het gebouw ‘functioneel flexibel’ moest worden. Mocht er zo veel bevolkingskrimp optreden dat niet alle ruimtes meer voor de scholen en de kinderopvang nodig zijn, dan moeten die ruimtes voor andere doeleinden te gebruiken zijn. Er mochten dus geen hinderlijke obstakels - zoals dragende muren op onhandige plekken - in het gebouw zitten. Dan ga je op zoek naar een andere stabiliteit. Bij de kindcentra in Lop-

70

Scholen

‘M

aximaal gebruik gemaakt van eigen HSB-fabriek’ - Vincent Eefting

persum en Middelstum vonden we die in de gevel (zie pagina 56, red.). In Stedum zijn we daar op een andere manier in geslaagd. We hebben een stabiliteitsconcept ontwikkeld bestaande uit een systeem van gekoppelde stabiliteitsportalen, die de zadeldak-geleding van het gebouw naadloos volgt.’

Dissipatieve zones Van Diermen vervolgt: ‘In het gebouw zitten zogeheten dissipatieve zones, specifieke delen in de portalen die we opzettelijk zwakker gemaakt hebben dan de rest van de constructie. Daarmee zorgen we ervoor dat de energie uit grondbewegingen juist daar geabsorbeerd wordt, terwijl overige zones voldoende oversterkte hebben en juist geen energie absorberen. Op die manier borgen we dat de constructie niet bezwijkt.’ De funderingspalen zijn voorzien van extra wapening doorgestort in de funderingsbalken. De beganegrondvloer heeft een extra gewapende betondruklaag om belasting bij een aardbeving te kunnen opvangen.

71

Scholen Beeldbepalend B.V. Bouwbedrijf Kooi Appingedam tekende voor de bouw van het nieuwe kindcentrum. Het gebouw, dat onder architectuur van KAW Architecten is ontworpen, heeft vier kappen en heeft zodoende een beeldbepalende uitstraling.

Projectleider Vincent Eefting: ‘We hebben maximaal gebruik gemaakt van onze eigen houtskeletbouwfabriek. Alle HSB-dakelementen en HSB-gevelwanden zijn door onszelf getekend en geproduceerd. Mede daardoor konden we voortvarend van start.’ De bouw is in oktober 2018 begonnen, en als alles volgens planning blijft lopen, kan er voor de bouwvak worden opgeleverd. De kinderen in Stedum kunnen dan het nieuwe schooljaar in hun nieuwe gebouw beginnen. Eefting: ‘De budgetten voor dit gebouw stonden onder druk. Daardoor hebben we bijvoorbeeld de voorgevel erg moeten aanpassen ten opzichte van het oorspronkelijke ontwerp.

Gelukkig is dat dusdanig gelukt dat ook de architect tevreden is met het resultaat.’

72

Scholen

Speels effect De gevels zijn voorzien van aluminium gevelkozijnen en vliesgevels. De houten gevelbekleding bestaat uit een combinatie van onbehandeld Louro Preto (duurzaam FSC-hout) en op kleur behandelde Lariks planken. ‘Door toepassing van verschillende breedte- en diktematen van de planken ontstaat een passend speels effect, dat past bij de invulling van het gebouw. Persoonlijk vind ik het erg mooi geworden’, aldus Eefting.

In het gebouw zijn bovendien energiebesparende maatregelen toegepast. Het gebouw wordt bijna energieneutraal door het gebruik van zonnepanelen op het dak en warmte- en koudeopslag in de bodem.

‘D

e kinderen van Stedum krijgen een prachtige nieuwe plek’ - Bé Schollema

73

Het team van ITN finishte op 20 juni als eerste bij de Bouwen in het Noorden Regatta Cup 2019.

Van harte gefeliciteerd met deze sportieve overwinning!

KINDCENTRUM, STEDUM

Opdrachtgever : Gemeente Loppersum

BOUWTEAMLEDEN Directievoering : Project- en Bouwmanagement Giezen Architect : KAW architecten Constructeur : Pieters Bouwtechniek Adviseur installaties

:

Nijeboer-Hage Technisch adviseurs

Adviseur bouwfysica en brandveiligheid : Noorman Bouw- en milieu-advies Aannemer : Bouwbedrijf KOOI Appingedam Installateur E&W

:

ITBB Elektrotechniek

Fotografie: Mark Sekuur

De opdrachtgever, de gemeente Loppersum, is blij met het resultaat tot nu toe. Wethouder Bé Schollema, met in zijn portefeuille Onderwijs en Duurzaamheid: ‘Ik ben er trots op dat na de zomer het derde nieuwe kindcentrum in onze gemeente klaar is. Die van Loppersum en Middelstum worden nog voor de zomervakantie opgeleverd en ik vind dat ze er heel mooi uitzien.

Na de zomer krijgen ook de kinderen van Stedum dus een prachtige nieuwe plek. Daar heeft het dorp Stedum zich hard voor gemaakt en daar heb ik veel respect voor. De vroegere scholen CBS De Crangeborg en OBS De Bongerd zijn eerst samenwerkingsschool De Klaver geworden, en nu gaan zij met kinderopvang Kids2b naar het kindcentrum aan de Hilmaarweg. Straks hebben we dus onderwijs en opvang voor alle kinderen uit het dorp onder één dak. Drie aardbevingsbestendige kindcentra in onze gemeente, daar droomden we in 2015 al van, en binnenkort staan ze er. Een veilige, stabiele plek voor alle kinderen, daar was het ons om te doen. Ik hoop dat ze er veel mooie jeugdherinneringen gaan opbouwen.’

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS 7 zorgplus schuifdeursystemen, 36 digimate deuren en hang- en sluitwerk

:

Tekst: Johanna Kommerie

Alle dorpskinderen onder één dak

Artimpressies: KAW

Scholen

BPZ

Tegelwerk : Tegelzetbedrijf Smit Plafond- en wandsystemen :

Unipé Afbouw

Schilderwerk : Zijlstra Schilders Vloerafwerking : Kumbo Noord Bouwmaterialen : Bouwcenter Meijer

75

Trends

HILBRAND KATSMA VAN VAN WIJNEN NOORD EN OOST:

SAMEN BOUWEN AAN RUIMTE VOOR EEN BETER LEVEN’ 76

Zoals de rode klaprozen opkomen op een verlaten slagveld, zo ontstaan in een periode van crisis de beste ideeën. Bij Van Wijnen krabbelden ze weer op na de minne periode van de bouwcrisis. De klimaatproblematiek, grondstoffenschaarste, leegloop, vergrijzing en een gebrek aan nieuwe aanwas vormden een vruchtbare voedingsbodem voor een andere kijk op de bouw.

Een kijk die in de afgelopen jaren steeds helderder is geworden. Met het innovatieve - circulaire - project De Loskade op het Suikerterrein in Groningen durft Van Wijnen iets te zaaien waarvan nog niet 100% duidelijk is wat de oogst wordt. Hilbrand Katsma, directeur Van Wijnen Noord en Oost, geeft Bouwen in het Noorden een blik op ‘de nieuwe werkelijkheid.’

‘Het jongetje van zes dat zegt dat-ie metselaar wil worden, tref ik niet meer.’ Hilbrand Katsma is duidelijk bezorgd over de toekomst van de bouw. ‘Als je zoveel mensen verliest in de crisis, als je vaklieden gemiddeld ouder dan 45 jaar zijn en er is niet voldoende jonge aanwas, dan moe-

Trends

‘W

e zagen in dat we het op een andere manier moeten doen’

ten we ons als bedrijfstak aanpassen aan de nieuwe werkelijkheid’, vindt Katsma. ‘Maar’, benadrukt hij, ‘dat betekent niet dat we ons vakmanschap niet moeten koesteren! Wij doen dat met onze specials, de mooie gebouwen waarvan je steeds één bouwt op een mooie plek.’

Daartegenover staat een enorme woningbehoefte, waarvoor de komende jaren 75.000 woningen per jaar moeten worden gerealiseerd. ‘Dat heeft er bij ons toe geleid dat we inzagen dat we het op een andere manier moeten doen. En daar hebben we álles voor uit de kast gehaald.’

Virtueel bouwen Het was in 2011, midden in de bouwcrisis, dat Van Wijnen begon met “virtueel bouwen”, waarbij alles in 3D werd uitgewerkt. In de loop der tijd zijn er steeds meer waardevolle data toegevoegd, werden de modellen slimmer. Katsma: ‘Twee jaar later hebben we onze uitvoeringsteams op de bouwplaatsen van de nieuwste technologie voorzien.’

Toekomstbestendig woonconcept Het begon met ideeën over Fijn Wonen - eerst alleen voor bestaande bouw -, een betaalbaar, toekomstbestendig en comfortabel woonconcept.

‘We zijn ermee begonnen één productontwikkelaar in dienst te nemen. Die heb je normaal niet in de bouw. Nu hebben we een volwaardige afdeling, waar onze plannen tot wasdom komen.’

Van Wijnen moest de inspiratie voor het conceptuele denken van buiten de bouwsector halen en verdiepte zich in andere industrieën. Modulair bouwen in de auto-industrie bracht inzichten die ze konden vertalen naar de bouw. Vervolgens zijn contacten gelegd met Autodesk, een grote Amerikaanse softwareleverancier. ‘Mede via hen zijn we in een andere wereld terechtgekomen.’

In 2014 werd Fijn Wonen voor bestaande bouw geïntroduceerd. Met dit concept worden woningen voorzien van een nieuwe isolerende schil, de gasketel ging eruit. Het doel is dat bewoners geen

energierekening meer hebben. ‘Daaraan gekoppeld zit een dataplatform, waarmee we op afstand het energieverbruik monitoren. We kunnen mensen coachen om zo weinig mogelijk te verbruiken. 93% van deze bewoners krijgen aan het eind van het jaar geld terug van het energiebedrijf!’

De klant centraal, van halen naar brengen Maar Van Wijnen wilde verder. En dat binnen de domeinen wonen, werken, leren, zorgen, recreëren, want ‘daarbinnen speelt je hele leven zich af.’ Het bedrijf onderging - en ondergaat een transitie. ‘We wilden van halen naar brengen, want de klant worstelt met dezelfde problemen als wij. Met betaalbaarheid van wonen, het energiespectrum, circulair bouwen en met het aardbevingsdossier wat vreselijke gevolgen heeft in Groningen. Daarbij verandert ook nog regelmatig de wet- en regelgeving. En er komt een generatie die haar tijd graag aan andere dingen wil

‘95%

van de arbeid gebeurt in fabrieken’

77

Trends

besteden, die het prettig vindt dat ze worden ontzorgd.’ “De klant centraal” betekent ook dat je je bedrijfsprocessen onder de loep moet nemen.

Ook hierin zijn aanpassingen gedaan. ‘We hebben veel technische mensen in dienst, daar hangt een heel jargon omheen. En er moeten veel keuzes worden gemaakt over dingen die klanten lastig kunnen doorzien: warmtepompen, zonnepanelen, verrekenregels van zonne-energie...

Daarom hebben we bijvoorbeeld een cultureel antropoloog aangenomen, die dingen zó kan beschrijven dat ze door onze klanten worden begrepen.’

bouwtijd stond, gaan we aan De Loskade naar 5 dagen. Dat betekent dat 95% van de arbeid in fabrieken gebeurt.’

De Loskade

De Loskade is een wijkje dat wordt gebouwd met de allernieuwste technieken van Fijn Wonen.

Op een kavel van 2500 m2 op het Suikerterrein in Groningen mag Van Wijnen elf jaar lang experimenteren met circulair en remontabel bouwen. Er staan inmiddels veertien woningen en twee appartementenblokken met elk zestien appartementen, waarbij gekozen is voor veel variatie in de types woningen.

Vanuit het modulaire denken ‘We hebben met Circulair Fryse houden is de stap naar nieuwbouw gelân en met andere organisaties er niet maakt. In 2016 is de Fijn Wokennis gedeeld over circulariteit. van fabeltjes te nen Factory geopend en werd Daarmee hebben we Fijn Wovertellen’ Fijn Wonen Nieuwbouw in de nen 3.0 ontwikkeld. Dat zijn markt gezet. ‘Inmiddels hebben woningen met een lange levenswe vier fabrieken voor gevels, wanden, vloeren, duur op onderdelen, die je bovendien uit elkaar kozijnen en sinds kort ook badkamers, toiletten kunt halen en op een andere manier weer kunt en energiemodules. We hebben nu zo’n 600 samenstellen. Zo kunnen componenten heel lang woningen op deze manier gebouwd, en circa meegaan.’ In de toekomst wil Van Wijnen steeds 1400 in portefeuille. Het is een heel snelle manier meer biobased materialen toevoegen, om de van bouwen. Waar oorspronkelijk 110 dagen als footprint zo klein mogelijk te maken. ‘We moe-

‘W

78

ten echter wel garanties kunnen bieden, en dat is met nieuwe producten best spannend.’

Met kleine stapjes ontstaat beweging Bij Van Wijnen hebben ze afgesproken dat ze in 2025 geen afval meer willen produceren. In 2030 wil het bedrijf per saldo geen footprint meer hebben. ‘Dat is heel snel, ik voel de druk iedere dag,’ bekent Katsma. ‘We houden er niet van fabeltjes te vertellen, we willen wat we roepen ook nakomen. Onze afdeling Circulariteit maakt dingen inzichtelijk, zo creëren we bewustwording.

En van daaruit maken we een plan, dat we vervolgens in stapjes uitrollen. Van een stip op de horizon over tien jaar, gaat het via een driejaarlijks en een jaarlijks plan tenslotte naar een plan per kwartaal, waarbij één persoon op dát stukje verschil kan maken. Als je dat niet doet, ontstaat er geen beweging.’ Deze aanpak heeft als voordeel dat mensen ook snel het effect van hun acties zien. ‘Daar creëer je betrokkenheid en trots mee, dat is wel heel gaaf.’

Living lab In het “living lab”, zoals Katsma het project aan De Loskade noemt, kunnen elf jaar lang volop experimenten worden gedaan. De gemeente heeft toestemming verleend voor “short stay” bewoning, in afwachting van de verdere ontwikkeling van het terrein. De woningen en appartementen worden steeds voor een periode van maximaal zes tot tien maanden verhuurd. ‘Dat geeft een enorme dynamiek en het geeft ons de kans om volop te leren van wat daar gebeurt.’ De bewoners geven feedback - daar is een compleet onderzoeksplan voor geschreven - en leveren data. In de woningen worden liefst veertien verschillende installatieconcepten gemonitord. Er is deels gekozen voor bewezen technieken - met name voor de warmwaterbehoefte - deels voor innovatieve concepten, waarbij wordt gekeken of een systeem in de ene soort woning beter of minder functioneert dan in de andere. ‘Huurders hoeven dus niet bang te zijn dat een systeem niet functioneert.’

De hele omschakeling naar de nieuwe manier van werken brengt voor Van Wijnen een enorme investering met zich mee. ‘Maar als je met veel bevlogen mensen aan de slag bent, kun je elkaar enorm motiveren.’ Het is mede dankzij de omvang van Wijnen (24 vestigingen in Nederland, met een totale omzet van 982 miljoen) dat het bedrijf de stap heeft durven en kunnen maken in een periode dat de bouw op zijn gat lag. Katsma: ‘Eigenlijk moet je anticyclisch dingen doen.

Dus een opleiding tot metselaar volgen als er geen vraag naar is, of geld steken in innovatie in een tijd dat het niet goed gaat met de bouw. Dit is echter erg spannend en vergt lef en ondernemerschap.’ Katsma signaleert de laatste tijd bij veel bedrijven een beweging om weer terug te vallen in oud gedrag. De prikkel die in de crisis was ontstaan om dingen anders te gaan doen, neemt hier en daar af. ‘Maar je moet keuzes maken. Als je alleen maar je bouwvolume opvoert

en vergeet dat de tijd straks weer anders wordt... bouwwoning. Katsma: ‘Je wilt van verschillende We zullen voortdurend onze grenzen moeten mensen weten hoe ze de dingen ervaren. Ik kan daar nu al blij van worden!’ verleggen om toekomstbestendig te raken. Maar grensverleggend zijn klinkt simpel. Het houdt wel in dat je iedere dag je grenBij De Loskade gaat het over ‘wonen om te leven, vandaag, zen moet verleggen. Dit is et houdt in morgen en overmorgen’. Alle waar we onszelf en onze mendat je iedere thema’s die nu spelen of nog sen continu toe uitdagen om dag je grenzen er vervolgens onze klanten mee gáán spelen, zijn erin opgeslomoet verleggen’ te inspireren.’ ten. Katsma: ‘We bouwen samen aan ruimte voor beter leven. Met de schaal die wij hebben, kunnen we In balans De eerste bewoners van de Loskade kunnen naar het verschil maken door grenzen te verleggen en verwachting hun (gemeubileerde) huis rond de continu waarde toe te voegen. Door slimme bouwvak betrekken, als de infrastructuur klaar oplossingen te ontwikkelen voor de arbeids- en is. ‘We leggen hier ook een smart grid aan, waargrondstoffenschaarste, voor het milieu goede mee we in de loop der jaren de balans tussen dingen te doen, maar ook en met name voor de gebruiker: betaalbaarheid, comfort, klimaat en opwekking en verbruik van energie binnen de aanvullende diensten. Voor een beter en onbewijk naar nul willen brengen.’ Het idee is om ook variatie te krijgen in het type bewoners: zorgd leven, zonder dat we hiervoor de aarde studenten, expats, misschien ook gezinnen die uitputten of vervuilen. Dit is wat ons drijft en het is nooit af...’ wachten op het gereedkomen van een nieuw-

‘H

79

Tekst: Vera Bosma

Anticyclisch durven ‘doen’ en grenzen verleggen

Fotografie: Van Wijnen

Trends

Woningbouw

74 woningen en 5 appartementen Ebbingekwartier, Groningen

BASE-ISOLATION OP EEN PARKEERGARAGEDAK De wijk Ebbingekwartier op het voormalige CiBoGa-terrein in Groningen is uitgebreid met 74 woningen en 5 appartementen.

Fase 6 van de ontwikkeling die al in 1998 begon, was om vele redenen zeer uitdagend.

Het Circus-, Boden- en Gasterrein (CiBoGa) aan de noordoostelijke rand van de Groninger binnenstad werd vanaf 1998 gesaneerd, om plaats te maken voor parkeergarage Boterdiep en nieuwbouwwijk Ebbingekwartier. De private ontwikkelingscombinatie IMA realiseerde begin deze eeuw drie appartementengebouwen, maar toen het tijd was om het vierde te ontwikkelen, was de woningmarkt ingestort. Uit marktonderzoek bleek dat er voornamelijk vraag was naar grondgebonden woningen op deze unieke plek, maar een specifieke doelgroep was ook zeer geïnteresseerd in luxe appartementen.

Nieuw plan Toen in 2015 de stofwolken van de crisis waren opgetrokken, besloot de enig overgebleven aandeelhouder VanWonen opnieuw te kijken naar fase 6 van het Ebbingekwartier: ‘Uit ons marktonderzoek door middel van crowdsource bleek dat er voornamelijk behoefte was aan grondgebonden woningen’, legt Anne van der Haar van het bedrijf uit. ‘Na klantenpanelavonden hebben wij uiteindelijk een zeer divers aanbod van 74 grondgebonden woningen en 5 luxe appartementen ontwikkeld: van ca. 75 tot 200 vierkante meter groot.’ VanWonen benaderde BDG Architecten voor het ontwerp en Plegt-Vos voor de bouw van 28 verschillende typen woningen.

‘Met beukmaten van 6 meter, 5,40 meter of 4,5

80

Woningbouw meter, vierlaags of tweelaags met kap… en dan nog de bewonersopties die voor variatie zorgen. Als je hier woont heb je echt een uniek huis dat direct aanvoelt als een thuis’, zegt Van der Haar.

Voor Plegt-Vos was die verscheidenheid reden om de klus ‘als utiliteitsbouw en niet als woningbouw aan te vliegen’, zegt Jan Wemmenhove, destijds hoofduitvoerder van Plegt-Vos Noord. ‘Onze werkvoorbereiders en uitvoerders hebben er heel veel werk in gestoken om zo goed mogelijk te bouwen.’ Van der Haar: ‘Wij werken altijd met aannemers die zich onderscheiden in het klanttraject, in individuele aandacht voor iedere koper. Daar kan niet iedereen in mee.’

‘H

ier heb je echt een uniek huis dat direct aanvoelt als een thuis’

- Anne van der Haar

81

Woningbouw

‘B

ouwen op een parkeergarage lijkt makkelijk, maar is het niet’

- Peter Luyendijk

Aardbevingsbestendig Los van de variatie per woning waren er twee belangrijke uitdagingen voor het project: het wijkje kwam bovenop de parkeergarage en het moest aardbevingsbestendig worden uitgevoerd.

Tijdens de planontwikkeling drong het besef door dat ook de stad Groningen niet geheel veilig was voor schade door gaswinningsbevingen.

‘Het proces was al zo ver gevorderd dat we ervoor kozen het bestaande ontwerp ‘om te katten’, in plaats van een nieuwe constructie te ontwerpen’, zegt Van der Haar.

De meest voor de hand liggende oplossing werd daarmee het ontkoppelen van bebouwing en ondergrond. ‘Base-isolation’, aldus Peter Luyendijk, constructeur van abtWassenaar. ‘Je zet de huizen op schotels die horizontaal kunnen bewegen. Als de bodem – in dit geval de garage – gaat bewegen, schuift die onder de bebouwing door. Daarmee verlaag je zowel de seismische krachten in de woningen als ook de seismische krachten in de parkeergarage. Voor deze oplossing is een dubbele fundering nodig en daarom is dit goed toepasbaar op het kelderdek.’

Voor het overige bood het garagedak eerder hoofdbrekens dan gemak. Voor Plegt-Vos onder meer omdat telkens maximaal twee nooduitgangen afgesloten mochten worden en dus de bouwrouting steeds anders moest. ‘Maar ook de aanleg van het hoofdtracé van de nutsleidingen was logistiek veel lastiger dan anders: dat moest tijdens de realisatie van de woningen nog gebeuren. Dat vergde dus heel veel afstemming en overleg.’

Bij dit overleg was regelmatig ook GGB Installaties als ‘co-maker’ van Plegt-Vos betrokken.

Bert Boer van het bedrijf uit Zuidbroek: ‘We hebben wel vaker aardbevingsbestendig gebouwd, maar niet op een betonnen vloer. Je hebt minder ruimte voor je leidingen, dus het is van belang dat je vroeg betrokken wordt en over elk aspect mag meepraten. In teamverband hebben we goede oplossingen bedacht.’ Boer: ‘Het tempo

82

Woningbouw

lag hoog, er zat veel arbeid in per woning en uiteraard ook veel variatie, want iedere koper had eigen keuzes gemaakt voor keuken en badkamer en dergelijke.’

Belasting Luyendijk: ‘Het lijkt zo makkelijk, bouwen op een parkeergarage. Je hebt immers al een mooi harde ondergrond. Maar in werkelijkheid is het juist moeilijker dan bouwen op het maaiveld.’

De constructie van parkeergarage Boterdiep was afgestemd op het origineel bedachte appartementencomplex. ‘De kolommen in de garage staan 7,8 meter uit elkaar in een vierkant grid, zodat er steeds drie auto’s tussen passen. Maar doordat de beukmaten en oriëntatie van de woningen niet afgestemd waren op dit grid, moest een zware funderingsconstructie gemaakt worden om de krachten alsnog naar de juiste punten af te voeren’, zegt Luyendijk. ‘Vervolgens bleek dat de totale belasting op de funderingspalen onder de kelder te hoog zou worden, wanneer we op de normale manier woningen zouden bouwen met betonnen wanden en vloeren. We hebben op enkele plaatsen geschoven met de woningen om ze beter te positioneren op het onderliggende grid. Daarnaast zijn voor sommige huizen de bovenste etages in hsb uitgevoerd.’ Wemmenhove: ‘Daarvoor hebben we massief houten stabilisatiewanden van EkoFLin gebruikt.’

Het belastingsvraagstuk speelde ook bij de inrichting van de tuinen en de openbare ruimte.

Luyendijk: ‘Daar kon niet gewoon 1,3 meter grond op gestort worden. In de binnentuinen van de drie bouwblokken is eerst vijftig centimeter piepschuim en vervolgens zeventig centimeter grond aangebracht. In de publieke straten is een mix van argexkorrels en grond gebruikt om gewicht te reduceren.’

‘P

roject aangevlogen als utiliteitsbouw’

- Jan Wemmenhove

83

Woningbouw Detaillering

‘I

n teamverband goede oplossingen bedacht’

- Bert Boer

Base-isolation op sliders heeft niet zoveel zin als de woningen vervolgens geen ruimte hebben om te bewegen. ‘Tussen het bouwblok en het grondpakket van tuinen en straten was een dilatatie nodig van 15 centimeter breed’, legt Luyendijk uit. ‘Maar dan heb je vanuit het gevelmetselwerk een detail nodig dat daar netjes overheen schuift.’

Wemmenhove: ‘Het aanpassen van die details is allemaal tijdens de bouwfase bedacht. Vanuit ervaring bij eerdere projecten konden wij daarover adviseren.’ Het gevelmetselwerk, dat door Van der Haar wordt bestempeld als ‘een eigentijdse variant van de Groningse baksteenarchitectuur’, noemt Wemmenhove ‘heel bewerkelijk’. ‘Maar toen het uit de steigers was, bleek wel dat het echt heel mooi is zo.’

Van Dijk Metaalbewerking is door Plegt-Vos en de Gemeente Groningen benaderd om mee te denken over de seismische details en afwerking van de woningen aan het Ebbingekwartier te Groningen. Dit naar aanleiding van enkele eerdere projecten waar wij een bijdrage aan hebben geleverd. Bij De Jakobijn hebben we eveneens de seismische details ontworpen en uitgevoerd. Voor het project in het Ebbingekwartier hebben we dezelfde uitvoering toegepast. Voor het project Courtine hebben we de hekwerken en cortenstalen bloembakken geproduceerd en geplaatst. Verder hebben we de hele afwerking op het terrein op het Ebbingekwartier voorzien van stalen trappen en cortenstalen details.

85

Woningbouw

Trots

Fotografie: Gerard van Beek

Van der Haar: ‘Aardbevingsbestendig bouwen op een parkeergarage was niet eerder gedaan in Nederland. De normeringen daarvoor kwamen pas tijdens de ontwikkeling van ons project beschikbaar. Daardoor liepen we best vaak ergens tegenaan, waar met spoed een oplossing voor gevonden moest worden. Noem het een trial-and-error-project: het vraagt veel meer energie en regie tijdens de uitvoering dan een normaal project. Ik kan wel zeggen dat we samen ontzettend trots kunnen zijn dat we dit hebben gerealiseerd.’

Boer wil graag een compliment maken aan de projectleiding en uitvoerders van Plegt-Vos: ‘Dit was een complexe bouw, die heel snel moest, maar zij wisten een heel goede sfeer neer te zetten: positief, mét elkaar en niet ieder voor zich.

Al zijn er nog zoveel uitdagingen, zo blijft het werk leuk.’

74 WONINGEN EN 5 APPARTEMENTEN

Opdrachtgever & ontwikkelaar : VanWonen

BOUWTEAMLEDEN Architect : BDG Architecten Constructeur : abtWassenaar Aannemer : Plegt-Vos Bouwgroep

Tekst: Arjen Bakker

Installateur E&W

: GGB Installaties

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS Seismische details

: J. van Dijk metaalbewerking

Staalconstructie : Staalbouw Smid Hoogkerk Glas- en schilderwerk

: Kuurman Noord

Dekvloeren, stucwerk en binnenwanden

: Heigro

Gastcolum

IN AFVALPLASTIC KAN JE LUXE WONEN Heb jij dat ook, dat schuldgevoel als je net een bak heerlijke Ceasarsalade van de Albert Heijn op hebt? De salade is super, maar al dat afvalplastic voelt slecht. En niet alleen de salade, maar bijna alle producten zijn verpakt in plastic. Mijn prullenbak zit er vol mee.

Heel even heb ik brood in papier gekocht, maar dat was binnen een dag uitgedroogd. Helaas belandt een groot deel van ons plastic in de stookoven of in de natuur. Bram Peters van Save Plastics wil daar een eind aan maken en gaat wonen in afvalplastic. Op één oktober verruilt hij zijn bakstenen huis voor een plastic huis zonder nutsvoorzieningen. En we hoeven bepaald geen medelijden met hem te hebben, want veel luxer kan je haast niet wonen.

Ik leerde Bram kennen tijdens een interview voor mijn nieuwe boek over verduurzaming. Opgeleid als boswachter nam hij jaren geleden het plasticrecyclingbedrijf van zijn vader over. Hij ziet geen afval, maar juist dé grondstof van de eenentwintigste eeuw: onverwoestbaar, rot en splintert niet, kan tegen water en is uv-bestendig. Zijn missie is om de wereld van plastics circulair te maken. Dat klinkt makkelijk, maar een deel van het plastic afval is lastig te recyclen. Toch lukt hem dat en biedt hij gemeenten aan om hun plastic om te smelten tot steigers, lantaarnpalen, banken en talloze andere producten voor de buitenruimte. De handel loopt goed, maar Bram wil meer impact. Waar kan je nou een maximale hoeveelheid plastic in kwijt? Juist, in woningen.

En zo ontstond het idee van een ‘Save

Home’: een luxe modulaire woning, gemaakt van gerecycled lokaal plastic en andere circulaire materialen, zelfvoorzienend en verplaatsbaar.

Bram vertelt vol enthousiasme over zijn nieuwste avontuur.

Een architectenbureau heeft een hip design getekend en binnenkort start de bouw van zijn eigen circulaire woning, de ‘Save Home One’. Overtuigd van zijn moderne woonconcept heeft hij zijn traditionele huis alvast verkocht. Vanaf oktober leeft hij samen met zijn gezin ‘off-grid’. Zijn verplaatsbare en comfortabele onderdak bestaat uit losse units die onderling schakelbaar zijn. Door slimme plaatsing, goede isolatie, zonnecollectoren en de nieuwste technologieën is de woning zelfvoorzienend. Waar mogelijk gebruikt Bram 100% gerecycled plastic. Zo worden de gevel en het buitenterras volledig bekleed met kunststof. Overige gebruikte materialen zijn zo duurzaam mogelijk.

Het groene designhuis voldoet ook nog eens aan alle normen, een hele prestatie voor pure innovatie. Daarvoor werkt Save Plastics in heel Nederland intensief samen met lokale partners: kennisinstellingen, gemeenten én ondernemers. Want het versterken van de lokale circulaire economie vindt Bram belangrijk. In zijn ogen is plaatselijk afval dé motor voor nieuwe bedrijvigheid. Zo wil hij bijvoorbeeld voor Groningen Save Home en Save Office aardbevingsbestendig maken, een belangrijk thema in het noorden.

Ik heb al een 3D-rondleiding gekregen op www.saveplastics. nl, het ziet er prachtig uit. Je kunt zoveel bereiken door circulair bouwen te combineren met innovatieve technologie.

Ik begin alvast maar te sparen voor mijn eigen plastic huis: snel naar de winkel voor nóg zo’n lekkere salade!

René Notenbomer Columnist en kwartiermaker duurzaamheid info@renenotenbomer.nl

87

Woningbouw

56 WONINGEN, ZWAAGWESTEINDE

TOTALE UPGRADE VOOR OUDE VOLKSBUURT

88

Woningbouw

De woningen in de Salomon Levystrjitte in De Westereen behoorden, toen ze in de jaren ’50 van de vorige eeuw gebouwd werden, tot de modernste sociale huurwoningen in het dorp. ‘Het was het nieuwste van het nieuwste. De woningen waren de eerste huurwoningen in De Westereen waar men een eigen douche had. Bewoners van andere straten moesten nog naar het Badhûs’, vertelt Wytske Venema van Thús Wonen, de woningbouwcorporatie die de woningen in de straat beheert. ‘Door de jaren heen is het een typische volksbuurt geworden, waar sommige mensen al meer dan veertig jaar wonen.’

In de zomer van 2018 werden de woningen in de straat gesloopt om ruimte te maken voor nieuwe huurhuizen en een herinrichting van de wijk. Dat ging gepaard met behoorlijk wat sentiment. Thús Wonen organiseerde een ludieke actie met de plaatselijk bekende cabaretier Teake van der Meer.

Maar ook de bewoners zelf namen het initiatief om een reünie te organiseren, waarbij er met buren en oud-buren nog één keer een rondje door de straat werd gelopen om afscheid te nemen van de oude buurt.

89

Woningbouw

‘B

ij dit soort projecten is communicatie cruciaal’

- Wytske Venema

Mix van woningen onder één dak Het project voor nieuwbouw is verdeeld in twee fasen: 24 nieuwe woningen werden in mei van dit jaar opgeleverd, 32 woningen worden - als alles volgens planning verloopt - rond mei 2020 opgeleverd.

Voor de nieuwbouw werd gekozen uit een mix van levensloopbestendige woningen, gezinswoningen en woningen voor kleine gezinnen (1 of 2 personen). Het unieke aan dit project is dat alle drie typen woningen onder één dak voorkomen. Een nadrukkelijke wens van de oud-bewo-

90

ners van de Salomon Levystrjitte, van wie er 22 gezinnen weer terug zullen keren in hun oude straat. ‘Aan de voorzijde van de huizen zie je niets.

Het enige verschil is de kleur van de voordeur, daaraan kun je zien wat voor type woning het betreft’, aldus Venema. Ook is er direct samenwerking gezocht met het Wmo-loket in de gemeente Dantumadiel. Op basis van hun advies is er bij twee woningen direct maatwerk toegepast; deze worden aangepast vanwege de lichamelijke beperkingen van de toekomstige bewoners.

Woningbouw Uit de regio Voor de aanbesteding van het project werd aan drie aannemers uit de regio gevraagd een plan te maken. Deze plannen zijn blanco gepresenteerd aan de bewoners. ‘Zij hebben vervolgens gekozen voor een plan waarvan zij vinden dat het past bij de Salomon Levystrjitte’, vertelt Venema. ‘Een heel transparante en objectieve manier van het selecteren van een aannemer.’

Van sleutel inleveren naar sleutel overhandigen Het plan van Aannemingsmaatschappij Jellema uit Dokkum kwam als winnaar uit de bus. Het bedrijf, dat over twee jaar het honderdjarig bestaan hoopt te vieren, houdt zich veel bezig met seriematige woningbouwprojecten. Samen met Adema Architecten uit Dokkum ontwikkelde het een concept speciaal voor woningcorporaties: een ontwerp waarbij levensloop-, gezinswoningen én starterswoningen onder dezelfde kap gebouwd kunnen worden. ‘Vanaf het moment dat de bewoners de sleutels hebben ingeleverd, tot en met het moment dat zij en nieuwe bewoners de sleutels krijgen, hebben wij de opdrachtgever in alles ontzorgd’, vertelt Klaas Jellema. ‘Dit project is als een puzzel in elkaar gevallen. Doordat we werkten met vaste partners was het heel prettig communiceren met elkaar. De woningen zijn traditioneel gebouwd, met veel prefabelementen.

We zijn half oktober begonnen met heien, en

‘D

it project is als een puzzel in elkaar gevallen’ - Klaas Jellema

91

Woningbouw

‘P

refab werken pakte erg goed uit’

- Alle van der Ploeg begin februari waren alle woningen onder dak.

Het werk is dus heel snel uitgevoerd. Dat was voor ons ook direct de grootste uitdaging. Tegelijkertijd met de bouw van de woningen werd de straat geherstructureerd en werd de riolering aangepakt. Dat zorgde wel eens voor uitdagingen.

Maar desondanks vinden we dat deze eerste fase heel vlot is gelopen.’

Goed geïsoleerd Op het gebied van duurzaamheid gaan de bewoners van de Salomon Levystrjitte er behoorlijk op vooruit. Waar de vorige woningen niet geïsoleerd waren, voldoen de nieuwe woningen geheel aan de eisen van deze tijd, zowel qua isolatie als luchtdichtheid. Ook het installatiewerk, uitgevoerd door Bijlstra Installaties uit Dokkum, is toekomstbestendig. ‘De gehele installatie wordt op zeer lage temperatuur gestookt. Op de begane grond heeft men vloerverwarming gekregen.

Ventilatie is op basis van CO2 en met een vochtsensor. Deze controleert continu de luchtkwaliteit en past deze waar nodig aan’, aldus Alle van der Ploeg. ‘In de badkamer zit een extra schakelaar, waardoor de bewoners eventueel ook zelf

93

Woningbouw

56 WONINGEN, ZWAAGWESTEINDE

Opdrachtgever : Thús Wonen

BOUWTEAMLEDEN Architect : Adema Architecten Constructeur : Raadgevend ingenieursbureau

Jansen Wesselink Aannemer : Jellema Aannemingsmaatschappij Installateur E&W

:

Bijlstra Installaties

Tekst: Johanna Kommerie

Fotografie: Henri Vos

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS de luchtkwaliteit kunnen reguleren.’ De woningen zijn voorzien van een Intergas Xtreme ketel, en vijf zonnepanelen per dak. De installateur ging bij deze woningen voor het eerst prefab werken. ‘Voor ons was dat vrij nieuw, maar bij dit project pakte het erg goed uit. We hebben een aantal heel koude dagen gehad waarbij bijvoorbeeld lijm niet wilde hechten, vanwege de lage temperatuur. Op dat soort dagen werd er bij ons in de werkplaats alvast het een en ander voorbereid, zodat we dat op de bouw snel en efficiënt konden plaatsen.’

Prettige communicatie Alle partijen spreken van een uitmuntende samenwerking, waarbij communicatie een groot goed was. ‘Dat geldt voor het bouwteam, waar we uitstekend mee hebben kunnen communiceren, maar dat geldt ook voor bijvoorbeeld de bewonerscommissie, de gemeente en het dorpsbelang. Bij dit soort projecten is communicatie cruciaal. Je hebt met mensen te maken.

Als je energie en tijd in de mensen steekt, dan zijn projecten als dit goed uit te voeren’, aldus Venema. Ook Jellema en Van der Ploeg zijn zeer te spreken over de samenwerking. ‘Natuurlijk, overal is wel eens wat. Maar doordat we al jaren met elkaar samenwerken, weten we heel goed wat we aan elkaar hebben. En daardoor staan er nu een stel prachtige woningen op de Salomon Levystrjitte. Hier kunnen de bewoners weer jaren vooruit.

Op naar fase twee!’, besluit Jellema.

Kraanverhuur : Dokkumer hoogwerker- en kraanverhuur Sloopwerk : Haarsma sloopwerken Metselwerk : Metselbedrijf Schaafsma Uitbloeiingsarme doorstrijkmortel : Remix Droge Mortel Materialen : Raadsma

Gastcolum

DE DIGITALE REVOLUTIE EN DE BOUW De digitale revolutie geeft ons de mogelijkheid dingen fundamenteel anders te doen. Vergeleken met eerdere ontwikkelingen is dit een echte innovatiesprong die nieuwe manieren van denken en samenwerken mogelijk maakt, juist in de bouw. Laten we die kansen grijpen om zo de technologie dienstbaar te maken aan de planeet in het algemeen, en de bewoonde wereld in het bijzonder.

Met virtuele technieken kunnen we een ontwerp in zijn geheel ervaren voordat er ook maar iets gerealiseerd is. Daardoor kunnen we in een vroeg stadium in gedetailleerd overleg met iedereen die bij het uiteindelijke gebouw betrokken zal raken: zijn de looproutes logisch, is het gebouw handig schoon te houden of past de kast van oma er wel in? Ongebruikelijk onderhoud - dat wil zeggen noodzakelijke aanpassingen aan de functionaliteit van het net opgeleverde gebouw - zal zo tot het verleden gaan behoren.

Door te werken met één centraal datamodel kunnen verschillende disciplines al vanaf uiteenlopende locaties samen werken. Maar het gaat veel verder dan dat; virtuele ondersteuners gaan een steeds grotere rol spelen. Er zijn programma's ontwikkeld waarmee ontwerpers kunnen zien hoe een gebouw optimaal op de kavel kan worden neergezet, hoeveel krachten er op de gevel zijn, of hoe de beschikbare ruimte optimaal kan worden ingedeeld bij door de opdrachtgever bepaalde parameters. Dit maakt het mogelijk om zowel veel complexere ontwerpen te realiseren, als tot in een laat stadium flexibel te blijven.

Tot nu toe werden gebouwen ontwikkeld volgens de cirkel ‘ontwerpen, bouwen, gebruiken’. Wanneer het gebouw toe is aan vernieuwing wordt er opnieuw ontworpen, verbouwd en in gebruik genomen. De bouw van de toekomst verloopt anders: met digitale demo’s wordt de klantvraag geactiveerd en voorzien van aanbod. Dat aanbod wordt ervaren als maatwerk, maar is gebaseerd op een geïntegreerde, geïndustrialiseerde productielijn: file to factory. Robots snijden, printen, frezen en assembleren componenten onder supervisie van de vakman in de fabriek en de montageploeg zet het in elkaar op de bouwplaats.

Onderdelen van het gebouw gaan we prototypen, uitvoerig testen en eventueel in serie produceren.

Denk hierbij aan badkamers, toiletten, operatiekamers etc. We kunnen die onderdelen vervolgens in ons digitaal ontwerp inpassen zodat alles precies aansluit. Als de gebruikspraktijk ons verbeteringen leert, kunnen we die gelijk doorvoeren.

Datzelfde geldt voor nieuwe productontwerpen.

In de fabriekshallen hebben we betere werkomstandigheden, meer controle en een strakker geregeld productieproces. We hoeven niet langer op elkaar of op onderdelen te wachten en worden onafhankelijk van het weer. De vakman blijft, maar zijn werkplek gaat veranderen.

Door gebruik te maken van robots en 3D-printers kunnen we vormen produceren die met de hand onmogelijk of te duur waren. Een verbeterd productieproces betekent ook dat we kunnen gaan optimaliseren voor snijverlies. Dat is goed nieuws, het duurste materiaal ligt immers in de container: geproduceerd, vervoerd, gesneden en vervolgens afgevoerd. Bovendien kunnen we onderdelen zo maken dat we ze kunnen hergebruiken en aan het eind van hun gebruiksduur

kunnen demonteren. Ook hier geldt dat de vakman blijft, maar zijn werk gaat veranderen.

Kortom: door de digitale revolutie ontstaan er eindeloos veel nieuwe mogelijkheden om de bouw en de gebouwde omgeving fundamenteel te verbeteren. Hogere arbeidsproductiviteit, betere werkprocessen en een schonere en effectievere productiewijze, naast een flexibeler, creatiever en meer klantgericht ontwerp. Technisch is het allemaal al mogelijk; de grote maatschappelijke inverdieneffecten kunnen nu worden verzilverd. Dat wil alleen niet zeggen dat professionele opdrachtgevers al deze voordelen bij hun eerstvolgende project al zullen meemaken. Zo snel gaat het niet als je te maken hebt met fundamentele veranderingen binnen de hele sector.

BuildinG, Bouwend Nederland, de Hanzehogeschool, het EPI-kenniscentrum en de Economic Board Groningen investeren samen met het bedrijfsleven in ‘BuildinG Digital: skills for better building’. We ontwikkelen een minor voor studenten, bijscholing voor professionals en willen dit soort faciliteiten beschikbaar maken voor het hele MKB op een ‘pay per use’ basis. ‘Beyond BIM’ zou je het kunnen noemen; zoals je nu naar de copyshop gaat kun je straks de robot inzetten. Onze ambitie is deze ontwikkeling te versnellen met een iconisch industrieel gefabriceerd maaklab/3D-paviljoen in onze proeftuin op de campus in Groningen. We gaan het wiel niet alleen uitvinden en werken graag samen met andere faciliteiten in het Noorden. Doet u ook mee?

Rolf Koops Directeur-bestuurder BuildinG www.building.nl

95

Woningbouw

ARCHITECT 72 APPARTEMENTEN IN ASSEN:

‘DE MENSEN VINDEN DIT FANTASTISCH’ Appartementen in Assen, die waren er

Woonlagen op schaalniveaus

naar verhouding nog niet zoveel. Het

De opdracht voor de architect was in principe simpel: 72 appartementen, 32 kleinere voor de sociale huur en 40 grotere voor de vrije sector.

Van der Zwaag: ‘De eerste uitdaging was de plek waarop het complex moest komen te staan. Een gebied met veel verschillende schaalniveaus waar je het gebouw passend in moet maken.’ De uitkomst is een complex met aan de ene zijde vijf woonlagen, en aan de andere zijde zes. ‘Zo is er op een natuurlijke manier rekening gehouden met de overgang tussen de verschillende niveaus in de omgeving.’

plan om woningen te realiseren op de plek waar eens een brandweerkazerne stond, kon dan ook wel op waardering rekenen. De 72 appartementen van gemiddeld 80 vierkante meter per stuk zijn op 20 juni dit jaar opgeleverd.

‘Het is misschien wel meteen het meest verrassende aan dit hele verhaal: de animo die er bleek te zijn voor de relatief kleine woningen’, vertelt Jan van der Zwaag van VDZ architecten. ‘In het voortraject hebben we ons wel eens hardop afgevraagd “gaan daar wel mensen wonen?”. We dachten best een risico te nemen. Niets blijkt minder waar. Op de eerste huurdersbijeenkomst hebben we het gezien, de mensen vinden dit fantastisch.’

96

‘E

en gebied met veel verschillende schaalniveaus’ - Jan van der Zwaag

Woningbouw

Verwijzingen naar de geschiedenis Dat op de locatie van dit appartementencomplex eens een brandweerkazerne stond, weet volgens de architect bijna niemand meer. Verwijzingen naar de geschiedenis zijn er echter genoeg, zowel opvallend als onopvallend toegepast in het ontwerp. Het meest in het oog springend zijn de ronde hoeken van het gebouw aan de buitenkant, het trappenhuis. Ook de gebakken stenen - ‘hier en daar een verbrand exemplaar’, aldus Van der Zwaag - in het metselwerk zijn aardige details die de architect wist te verwerken in zijn ontwerp.

Nog zo’n leuk detail: de auto’s gaan aan de ene kant de besloten parkeerplaats op, en aan de andere kant er weer af. Net als de routing in een kazerne. De zes meter hoge draagconstructie bij de hoofdingang, in de vorm van een V, heeft een brandweerrode kleur. De appartementen hebben twee buitenruimtes: aan de ene kant de balkons met zicht op water, en aan de andere kant een verbrede galerij op de zon.

Onwerkbaar weer in korte bouwtijd Boven die grote V ligt een vijftig centimeter dikke vloer die in het werk volledig uitgekist moest worden. Best een dingetje voor aannemer Brands Bouw. Op 18 januari 2018 startte het bedrijf met de bouwkundige uitvoering van de plannen. ‘De projectontwikkelaar van dit complex gaf opdracht voor een traditionele bouwmethode’, vertelt Richard Menzen van Brands Bouw. ‘Een methode waarin wij ons goed kunnen vinden.’ Grondverdringende palen waren de basis voor de fundering. Op de begane grond ligt een geïsoleerde kanaalplaatvloer. De prefab balkons zijn gerealiseerd met een Isokorf, en de prefab galerijen liggen op een staalconstructie.

Menzen: ‘De bouwkundige uitdaging zat hem vooral in de voorgevels met verspringende balkons. Met een ondersteuningssteiger naast de metselwerksteiger hebben we dat opgelost. Daarnaast was de planning een behoorlijke uitdaging.

Het complex is vrij groot en de bouwtijd die er voor stond vrij kort. Een nat voorjaar en ook nog eens flink winter in meteen de eerste periode van de bouw zorgde voor veel onwerkbaar weer. Ik denk dat we daar wel een maand op verloren hebben.’

97

Woningbouw

Materiaalkeuze bepaalt bouwvolgorde

- Richard Menzen

De nodige brandjes geblust ‘De duurzaamheid van dit complex zit hem met name in de installaties’, weet Menzen. ‘Er is geen gasaansluiting gemaakt, wat in de tijd van planvorming best vooruitstrevend was, ook omdat de huurder nog lang niet zover was om daar veel geld voor neer te leggen.’ Verder zijn de appartementen voorzien van ledverlichting en warmtepompen. Ook leuk: voor elektrische fietsen is er een stalling en er zijn voorzieningen voor elektrische auto’s. Menzen besluit: ‘Toen we daar uiteindelijk oog in oog stonden met de toekomstige huurders, dit voorjaar, voelde dat wel goed. Ze waren stuk voor stuk heel enthousiast. De samenwerking in dit bouwproject kende ups en downs. Soms waren er best wel moeilijke behoorlijke discussies met nevenaannemers.

Maar we schaften en overleggen nog altijd gezamenlijk, en dat zegt veel. We gaan toch maar mooi met z’n allen weer gezamenlijk over de eindstreep.’

72 APPARTEMENTEN, ASSEN

Opdrachtgever : M.J.F. Nooren

BOUWTEAMLEDEN Directievoering : Esmaura Architect : VDZ Architecten Aannemer : Brands Bouw Adviseur bouwfysica :

Landstra bureau voor bouwfysica

Adviseur constructies :

Raadgevend ingenieursbureau Jansen Wesselink

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS Kozijnen, deuren & hang- en sluitwerk :

BPZ

Bouwmaterialen : HDC Beilen Uitbloeiingsarme doorstrijkmortel : Remix Droge Mortel

Fotografie: Mark Sekuur

ooi met z’n allen gezamenlijk over de eindstreep’

Tekst: Thea van der Schaaf

‘M

Maar de winter ging uiteindelijk voorbij en de bouw zette door.

Het appartementencomplex kwam van de grond met gebruik van veel verschillende materialen. Menzen: ‘In het hoofdtrappenhuis alleen al hadden we te maken met een combinatie van glazen bouwstenen, staal en prefab beton. De glazen bouwstenen zijn maar bij een enkele leverancier in Nederland te verkrijgen en hebben een behoorlijke levertijd. Alles met elkaar zorgde het ervoor dat we qua bouwvolgorde veel op elkaar af te stemmen hadden.’ De buitenkant van het gebouw is grotendeels onderhoudsvrij. Veel metselwerk, kunststof kozijnen weggewerkt achter dat metselwerk en aluminium kozijnen.

Woningbouw

100

Woningbouw

68 APPARTEMENTEN MOLUKKENSTRAAT, GRONINGEN

MODERNE WONINGEN MET TRADITIONELE UITSTRALING De Nieuw-Indische buurt in Groningen wordt sinds 2005 vernieuwd: gedateerde portiekwoningen maken plaats voor moderne appartementen en eengezinswoningen. Nieuwste loot aan die tak is een complex met 68 appartementen aan de Molukkenstraat.

Woningcorporatie Lefier zette de invulling van het bouwperceel op een bijzondere manier in de markt. ‘Op de ene helft van het terrein moest een gebouw met 34 appartementen voor Lefier komen, de andere helft mocht de aannemer zelf ontwikkelen’, legt Foppe Bulder van Bouwgroep Dijkstra Draisma (BGDD) uit. ‘Het ging om een Design & Buildtraject waarbij de kwaliteit van het ontwerp voor 35 procent telde, de functionaliteit voor 20 procent, de meerjarenonderhoudsbegroting voor 15 procent en de geboden overnameprijs voor het ‘eigen’ perceel voor 30 procent.’

Amsterdamse Schoolstijl Een jury met daarin ook buurtbewoners koos medio 2017 voor het plan van BGDD en De Unie Architecten, dat voorzag in twee gelijke bouwblokken van elk 34 appartementen van zo’n 70 vierkante meter, met allemaal een balkon en een eigen fietsenberging. De uitstraling verwijst naar de stijl van de Amsterdamse School, die in de omringende wijken veel is gebruikt. Bulder: ‘Die komt vooral tot uitdrukking in de geveluitstraling. In het metselwerk zitten patronen in afwijkende kleuren: alles was steen voor steen uitgetekend voor de metselaars, met aanwijzingen voor hoe ze moesten beginnen om goed uit te komen.’

101

Woningbouw

Scholen Een hele uitdaging voor de werklieden, maar niet de moeilijkste obstakels van het project. ‘Die zaten in de logistiek. We hadden een krap bouwterrein midden tussen de bebouwing, vlakbij de binnenstad. De uitvoerder zat met buurtbewoners in een appgroep zodat hij doorlopend informatie kon geven over transporten en andere overlastmomenten. We hebben veel met verkeersregelaars gewerkt en vanwege de scholen in de buurt hadden we de afspraak om tussen 8 en 9 uur geen transportbewegingen te hebben.’

Aan het blok woningen voor Lefier werkte BGDD van april 2018 tot februari dit jaar: in december 2018 begon ook de bouw van het tweede woonblok, dat is verkocht aan twee beleggingsbedrijven in de vrije huursector. De voltooiing daarvan wordt verwacht in oktober.

‘Deze knip had logistieke voordelen, maar het had ook vergunningstechnische redenen: we wilden met de aanvraag voor het Lefier-blok niet wachten tot de eigen ontwikkeling verkocht was.’

Het hele complex is aardbevingsbestendig gebouwd, met een dilatatie die eventuele beweging van het betoncasco (holle wanden en breedplaatvloeren) kan opvangen.

102

‘P

uzzelen met positie en formaat van de ramen’

- Tineke Noorman

Woningbouw

‘W

armtepomp zonder buitenunit’

- Jan Roelof Kunstman

Binnen de regels BGDD en De Unie Architecten haalden in een vroeg stadium Noorman Bouw- en Milieuadvies aan boord om te helpen bij het zo goed mogelijk inpassen van zaken als brandveiligheid, daglichttoetreding, het voorkomen van geluidsoverlast en de energieprestatie. ‘Het is een redelijk compact complex, dus het was een uitdaging om de gebouwvorm en de gekozen ontsluiting netjes binnen de regels te laten vallen’, legt directeur Tineke Noorman uit. ‘Om als voorbeeld de daglichttoetreding te nemen: door de huidige isolatie-eisen heb je vrij dikke muren en daarmee ook schaduwwerking door de diepe kozijnen. Het is dan puzzelen met de positionering en het formaat van de ramen om bij de juiste lichttoetreding te komen.’

Energieprestatie Noorman verzorgde ook de toetsberekeningen om aan te tonen dat het complex zou voldoen aan een EPC lager dan de norm van 0,4 en het energielabel A+++. Behalve via optimale isolatie en kierdichtheid werd deze score bereikt met zonnepanelen op het dak en laagtemperatuur-vloerverwarming. INST. uit Noord-Sleen – een dochteronderneming van BGDD – ontwikkelde dit installatieconcept, waarbij de detailuitwerking samen werd opgepakt met instal-

‘U

itvoerder zat met buurtbewoners in appgroep’ - Foppe Bulder

103

Woningbouw

Fotografie: Mark Sekuur

lateur Niemeijer uit Emmen. ‘Het was bij Lefier eigenlijk nauwelijks een discussiepunt dat de woningen gasloos gebouwd zouden moeten worden’, zegt Jan Roelof Kunstman van INST. ‘Wij hebben vervolgens twee opties tegen elkaar afgewogen: een collectief systeem of een warmtepomp voor iedere woning. Uitkomst daarvan was dat ieder appartement zijn eigen ventilatielucht-water-warmtepomp kreeg, een Nibe F730. Die keuze is niet gemaakt op geld, maar op zaken als prestatie, geluidsproductie en de ruimte die ervoor nodig is. Een groot voordeel is bijvoorbeeld dat deze Nibe geen buitenunit heeft, maar zijn energie haalt uit de lucht in de mechanische ventilatie.’ De verwarming in het vrije-sectorblok wordt vooralsnog verwarmd met cv-ketels.

‘Dat is een keuze geweest van de verhuurders’, weet Noorman.

‘Dat kun je jammer vinden, maar het is ook een kans om goed te kunnen vergelijken wat de verschillen in prestatie zijn.’

Teamwork

Tekst: Arjen Bakker

Zowel Bulder, Noorman als Kunstman wijzen erop dat dit Design & Build-project nadrukkelijk in teamverband is opgepakt, waarbij architectuur, woongenot en bouwlogica een onlosmakelijk geheel vormen. ‘Alle partijen hebben hun invloed, je neemt samen de verantwoordelijkheid om een goed gebouw neer te zetten’, zegt Noorman. ‘Dat betekent dus ook meekijken en meedenken op elkaars vakgebied, maar altijd met respect voor elkaar. Je kunt van alles adviseren, maar je moet ook kunnen accepteren dat iets niet bij de gezamenlijke doelen past, of dat iets constructief niet kan.’ Kunstman: ‘Het was echt een gezamenlijke opgave en alle neuzen stonden dezelfde kant op.’ Bulder: ‘Het voordeel van een dergelijk project is natuurlijk dat je je eigen partners kunt meenemen. Wij hebben een grote groep van partijen waarmee we goede afspraken kunnen maken. Als je die in een vroeg stadium kunt meenemen in de planning geeft dat rust tijdens de uitvoering.’

104

APPARTEMENTENCOMPLEX MOLUKKENSTRAAT, GRONINGEN

Opdrachtgever 34 appartementen

:

Lefier

Ontwikkelaar : Rizoem

BOUWTEAMLEDEN Architect :

DE UNIE ARCHITECTEN

Aannemer : Bouwgroep Dijkstra Draisma Adviseur installaties

:

INST.

Constructeur : Ingenieursbureau Dijkhuis Adviseur bouw en milieu : Noorman Bouw- en Milieu-advies

ONDERAANNEMERS EN LEVERANCIERS Metselwerk : Metsel- en afbouwbedrijf

P. Zuidema Stucwerk en spackspuitwerk

:

Stalen kozijnen, opdekdeuren, digimate deuren, hang- en sluitwerk :

Afbouw Perdok

BPZ

Afvalinzameling : Visser Afvalinzameling,

Transport en Recycling Stucwerk en spackwerk

:

Paas Totaalafbouw

Uitbloeiingsarme doorstrijkmortel : Remix Droge Mortel Hang- en sluitwerk

:

Raadsma

BOUWEN MET EEN CIRCULAIRE VISIE ENERGIE-EFFICIËNT BOUWEN

DESIGN EN BUILD

Out-of-the-box denken om circulair te bouwen en een open samenwerking met onze opdrachtgever zijn essentiële ingrediënten om te komen tot optimale resultaten.