Bouwen in het Noorden N88

#88 2018

FBA STATE, LEEUWARDEN:

Een parel uit zijn tijd is opgepoetst

DE LEISTER IGGE, OPEINDE:

Succesvolle eerste pilot van School vol Energie SPORTCENTRUM EUROPAPARK, GRONINGEN ALLES WAT EEN SPORTSTAD NODIG HEEFT

RENOVATIE HET MEERVELD, EMMEN

204 NOM-WONINGEN, LEEUWARDEN

VERTROUWEN IS HET SLEUTELWOORD

NIEUW BOUWSYSTEEM VOOR GROOTSCHALIGE WIJKVERNIEUWING

Voorwoord

88

BOUWEN AAN HET IMAGO Hoofdredactie Jurriën Hendriks Eindredactie Vera Bosma Redactie Arjen Bakker, Vera Bosma, Folkert van der Glas, Henri Hendriks, Tine van Knijff en Johanna Kommerie Fotografie Mark Sekuur en Henri Vos Advertentieverkoop Breuker Telemarketing & Meer Ontwerp Idee-fix Abonnement € 24,95 per jaar Losse nummers € 6,50

Uitgever & Administratie Idee-fix Peizerweg 140, 9727 AP, Groningen 058-2153937 | bihn@idee-fix.nl

In deze laatste Bouwen in het Noorden van 2018 veel aandacht voor de krapte op de arbeidsmarkt. Veel bedrijven in de bouwsector hebben moeite om goede vakmensen aan te trekken en binnen boord te houden. Maar de bouw is slagvaardig en zoekt mogelijkheden om het tekort aan personeel op te vangen. Bijvoorbeeld met innovatieve technieken, met name in prefab. De droogstapelbouw-woningen in Leeuwarden zijn daar een mooi voorbeeld van.

Tegelijkertijd gaat het erom het imago van het werken in de bouw een flinke poetsbeurt te geven, om zo jonge mensen te interesseren voor het vak. Tijdens het Rondetafelgesprek bleek dat er al veel gebeurt om de bouw sexy te maken. Om jongeren zo vroeg mogelijk - zelfs op de basisschool!

- te bereiken. Meeloopdagen, BIM-experts als gastdocent, werk-leerplekken, kennisdeling, gebruik maken van elkaars ruimtes en mogelijkheden, hybride docenten, reclamecampagnes… Er zijn zó veel manieren om jongens en meiden warm te maken voor het werken in de bouw!

Die imago-verandering is in de praktijk ook volop gaande, de menselijke maat van de bouw komt steeds meer naar voren. Lees bijvoorbeeld de verhalen over de renovatieprojecten in Leeuwarden en Emmen. Wie had tien jaar geleden gedacht dat bewoners genomineerd konden worden als ‘betrokken bewoner van het jaar’, vanwege hun positieve bijdrage aan een renovatieproject? Zowel bouwers als opdrachtgevers beseffen steeds meer dat het actief betrekken van bewoners kan bijdragen aan het succes van een project, en dat het niet meer alleen om de techniek gaat, maar ook om de vertaling daarvan naar de mensen.

www.idee-fix.nl

Copyright © 2018 Op de inhoud van dit blad rust copyright. Niets mag zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd. Bouwen in het Noorden is een onafhankelijk magazine voor bouwend Nederland. Uitgevers en auteurs kunnen op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van informatie.

Uitgever en auteurs aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor de schade, van welke aard dan ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op informatie uit deze uitgave.

In deze Bouwen in het Noorden leest u uiteraard weer over mooie projecten en brengen we de verhalen van een aantal spelers in het noordelijke bouwveld. We vinden het enorm leuk dat we ook eens wat meer vrouwen aan het woord konden laten. Zo gaat Alja Vos van Bouwend Nederland in haar column in op de arbeidsmarktproblematiek, en werpt Julia Finkielsztajn een blik vooruit naar de trends van 2019.

Veel leesplezier, Jurriën Hendriks Hoofdredacteur

Vera Bosma Eindredacteur

1

2

36

IKC De Kloostertuin, Assen

Eigentijds, innovatief en BENG

42

Kindcentrum Marciaborg, Baflo

Duurzaam kindcentrum leert kinderen over techniek

Le i

le

Muntendam

Nieuwe impuls voor dorpskern

ee m st rs en er te a pi nd Ig lo er ge tv s ,O an du r Sc ve pe ho n d in ol en de vo ke l E n: ne Su rg cc ie es vo l

Sa

56

32

ce n

nd

Ki ha

Sc

48

yn

D

22

ap

n

ee or

sp

uw

bo

ts ta d

g

di

no

ef t

he

k,

ar

ap

Eu ro p

ng

ki

er

G or ro tc A ni en lle ng t s w en rum at

Sp

tr pa el ou ra m w nt an en ie k

w , s ie An on am st na in en voo g p In w r en ar tie er oc ki m S on ng i h n b de ie uu t en rh r t ou je ds m et ar m e m at er ia le n

Compact gebouw zonder loze vierkante meters

D e

16

Gomarus College, Drachten

30

10

tr sk um am oo D da 54 e is nk i,

c W zi

h jk en Ro e ze lo du tt ek p i ur n e B za gh sa tr ert am m ui en ve an il P s ge w r s o

fe ar wi lg no js e es di n g! be pr ’ dr ek ijf sl ev en :‘ W e

4

Ro nd O et el nd ka er a

bb en

he

88

INHOUDSOPGAVE

Sportaccommodatie ‘De Menterne’,

3

0

w oo

ut el

rd

tz el

78

pa

M

Ee n it

re lu

jn

zi

Le e

uw ar d is de o

tij

at e,

St

88

FB A

s

ee

sm

i

68

Le roo eu gs N w ta w ieu ar pe ijk w ve bo de lb rn u

n ou ie ws 62 uw y w

st

D

fd e ad re s

or

n

jn

zi

oe

,h

kt

ar te m

ti

ho

so ft e

ng ee w Lu m on n v o in en et H ss o rg ee ge ‘E te in

H pg en n r n n G r k 7

o n, e et i e e h h 4 e o w pr bo nv 86 po tk e of of ts

o r

c u et ee en e ,G

du w ha Ry Ve st t’ ld o n ct vo lig ro m H r

i p e w e e ni et op pr gt zi e n ‘ c N oc z W

v i l h g j as er oo bl e H es ich 7 en di

ik pr t, ha ou e Ve 94 na 6 rd G o t a e r tt ar ro

bo lv ge ber G ec ni he nd as an ve en ng 26

h t en n j n t T en o 7 ’ H c r i w n 7 e e m o St ei g no

nd

k on l et u t j el

al g m s m de in G lin e Le in a nt n as ns re de gw ge eu J e gi tc ul n Ee en bo w o ia Kr ol n uw br ar erfs Au ni u a F ed pt ke de m eu in tr vo th e e n aa ki w n em or op e A hu t, 2 l a l d s 01 ja is ’s e zt 9 in ar op Vo aj ee be n he s n id

R M eno ee v Ve rv ati rt el e ro d, 94 uw Em w en is m on he en in ts g le

10

RONDE TAFEL

Onderwijs en bedrijfsleven:

‘‘We hebben elkaar nodig!’’

De rode draad van deze editie van Bouwen in het Noorden is de krapte op de arbeidsmarkt in de bouw- en installatiesector. Dit thema leverde aan de Ronde Tafel een boeiend gesprek op tussen onderwijs en bedrijfsleven.

Met als wederzijdse conclusie: we hebben elkaar nodig!

Het nieuwe Van der Valk Hotel in Leeuwarden zorgde op 16 oktober voor een gastvrij onthaal van onze rondetafelgasten: Hans Schaeffer (opleidingscoördinator Bouwkunde NHL/Stenden), Jan Stavast (opleidingsmanager roc Friese Poort), Sophie Dijkstra (hr-manager Dura Vermeer, vestiging Hengelo) en Hans Baan (opleidingscoördinator De Groot Installatiegroep). Gespreksleider was Jurriën Hendriks.

Imagoprobleem Centrale vraag tijdens deze lunchdiscussie is hoe onderwijs en bedrijfsleven ervoor kunnen zorgen dat er voldoende vakmensen beschikbaar zijn en blijven binnen de bouwsector. Welke kansen zijn er om de grote krapte op de

4

Ronde tafel

arbeidsmarkt in deze sector het hoofd te bieden?

Opleidingscoördinator Hans Baan meent dat thema’s als energietransitie en verduurzaming mensen weer zullen triggeren om aan het werk te gaan. ‘Dit soort innovaties maakt de markt aantrekkelijker. Die markt is een tijdlang hetzelfde geweest.’ Hans Schaeffer onderschrijft dit: ‘De bouw heeft toch een wat oubollige uitstraling. De jeugd wordt grootgebracht met games en ICT, logisch dat ICT dan hotter is. En de bouw wordt ook nog steeds geassocieerd met héél hard werken.’ Hij kan niet nalaten even te vermelden dat hij uit ervaring weet dat je als docent nóg harder moet werken. ‘En de bouw wordt geassocieerd met vies en koud werk, wat ook nog slecht verdient - hetgeen overigens niet klopt’, vult Jan Stavast aan.

prachtig geoutilleerde gebouw in Leeuwarden open te stellen voor leerlingen en leerkrachten van het vmbo. ‘Ze kunnen dan aan de slag in het Centrum Duurzaam en in de werkplaatsen.’ Leerlingen kunnen zo alvast kennismaken met de mbo-omgeving. ‘Via Bouwen aan de Bouw vragen wij bijvoorbeeld aannemers om gastlessen te verzorgen, of om stages te regelen. De bouw is wel heel actief in het benaderen van het onderwijs, daar ben ik heel blij mee!’

Sophie Dijkstra reageert: ‘We hebben elkaar sterk nodig.

Vanuit de bouw moeten we er hard aan trekken, en dat werkt alleen als je bij de school aansluit. Vanuit het vmbo meer instroom genereren is echt belangrijk.’

Schaeffer gaat liever nog een stapje verder: ‘Wij zijn van mening dat je al in het basisonderwijs moet beginnen met Bij het hbo is het imago van de stimuleren.’ NHL/Stenden heeft goede l in het bouwsector minder negatief dan bij ervaringen met participatie in het basisonderwijs Technasium, en organiseerde vorig jaar in het mbo. Schaeffer merkt dat zich beginnen met vooral gemotiveerde studenten samenwerking met Bouwen aan de Bouw stimuleren’ aanmelden. ‘Sommigen kiezen heel een speciale dag voor basisschoolleerlingen. bewust voor het werken op de bouw, ‘Dat is een geweldig succes geweest, dit - Jan Schaeffer anderen voor een kantoorbaan, of voor soort initiatieven zouden er meer moeten een mix.’ Baan ziet dat de bouw steeds komen’, aldus Schaeffer. Ook bij Dura meer naar concepten toegaat. ‘Je hebt daarvoor een heel Vermeer laten ze basisschoolleerlingen al even ruiken aan ander soort bouwvakker, en ook een ander soort installateur het werk in de bouw. Dijkstra: ‘We hebben onlangs een en elektricien nodig. Alles is prefab. Dat maakt het werk basisschool op de bouw gehad. Dat is een goede manier misschien niet per se aantrekkelijker.’ Sophie Dijkstra is om de jeugd in aanraking te laten komen met de bouw.’ van mening dat vakmensen nodig zijn en blijven.

‘A

Instroom vanuit vmbo ‘Als Friese Poort gaan wij samenwerken met het vmbo om de leerlijnen af te stemmen, want daar is winst te behalen’, zegt Stavast. Friese Poort heeft al een flinke handreiking gedaan, door op de woensdagmiddagen hun nieuwe,

Elkaar versterken

Bij de De Groot groep is men - meer dan vroeger - veel strategischer bezig met het hr-beleid. Baan: ‘We kijken waar we naar toe willen als bedrijf, en welke mensen we daarvoor moeten aantrekken.’ Bij Dura Vermeer is het een tendens om onderwijsinstellingen actiever te benaderen. ‘Om te

5

RONDE TAFEL

kijken wat we samen kunnen doen om voldoende leerlingen te houden’, legt Dijkstra uit. Het bedrijf werkt veel samen met onder andere Hogeschool Saxion. ‘We zijn actief op bedrijvendagen, verzorgen hier gastcolleges en zitten in de afstudeercommissie. We kunnen op kennisniveau iets toevoegen, bijvoorbeeld op het gebied van BIM, want die ontwikkelingen gaan heel snel. Voor het onderwijs is het lastig om bij te blijven.’ Baan denkt dat je met gastdocenten uit de praktijk ook weer leerlingen aantrekt. ‘Het is een win-winsituatie’, vindt Dijkstra, ‘het is belangrijk om de versterking van elkaar op te zoeken.’

moet er een productje liggen. We hebben zo’n project ook gedaan in de vorm van tiny houses, samen met Heijmans.’

De school wil een soort ‘raad van bedrijven’ rond het onderwijs formeren. Tijdens de eerste projecten waren er nog wel een paar leermomenten. Stavast: ‘Studenten moeten hun verwachtingen soms bijstellen, omdat het in de praktijk net even anders loopt dat wij het ze hebben verteld. En ze moeten zélf initiatieven nemen. Dat zijn dingen waar wij als onderwijs meer aandacht aan moeten schenken.’

Ambassadeurs

De Groot Installatiegroep is aangesloten bij roc Twente, Andersom zoekt NHL/Stenden ook nauwe interactie met vanuit Emmen bij het Drenthe College en in Groningen het bedrijfsleven. Schaeffer: ‘We waren de eersten die bij het Alfa College. Baan: ‘Je bent dat ook wel verplicht begonnen met BIM, en zijn nu ook bezig als je de slag niet wilt missen. Je moet er tijd et moet met het 3D scannen van gebouwen met en energie in stoppen. Als wij studenten vast niet bij point clouds, maar ook met robotisering en willen houden, dan moeten onze mensen praten blijven’ een goede ambassadeur zijn van ons bedrijf. printtechnieken.’ Hierbij zijn koplopers uit het bedrijfsleven nodig. ‘Maar er zijn maar Als bedrijf word je daar ook scherper van.’

- Jan Stavast een paar bedrijven die voorop lopen.’

Volgens Sophie Dijkstra moet de begeleiding van studenten dicht bij de techniek liggen. ‘Ik kan het Samen met aannemers vanuit mijn vak doen, maar voor de student is het Roc Friese Poort zet Centrum Duurzaam in om samen met interessanter als hij/zij begeleid wordt door iemand die aannemers het onderwijs te maken. Niveau-4 studenten inhoudelijk kan bijdragen. Gesprekken met stagiaires doen hebben bijvoorbeeld tien weken meegelopen bij een we ook in de lijn. Pas als het richting traineeship gaat, komt verduurzamingsproject dat Jorritsma Bouw heeft uitgevoerd de hr-afdeling echt in beeld. Onze rol is ook om aansluiting voor Elkien. Stavast: ‘We beginnen vaak met een challenge, te vinden bij bedrijven.’ waarbij de leerlingen een opdracht krijgen. Op het eind

‘H

6

Ronde tafel

Bijblijven

Hybride docenten

Innovaties volgen elkaar in hoog tempo op, zeker op het Voor het mbo is op het gebied van de “hybride docent” gebied van verduurzaming en (bouw)systematiek. Dijkstra: nog wel een slag te maken. Stavast: ‘We zijn in gesprek met ‘Daarom is het ook belangrijk dat we als bedrijfsleven de de hrm-afdeling van Friese Poort over hoe we mensen vanuit ruimte krijgen om gastcolleges te geven.’ Bij NHL/Stenden het bedrijfsleven kunnen krijgen voor ons onderwijs. Het gebeurt dat ook, weet Schaeffer. ‘Vragen uit het bedrijfsleven, zou mooi zijn als je stelstelmatig bij een module iemand maar ook voorstellen van studenten pakken we op. Zo is voor gastlessen kunt inhuren, zodat je meer verbinding vorig semester een groep studenten krijgt. We werken ook samen met het bezig geweest met een innovatieve lectoraat Wendbaar Vakmanschap van elangrijk dat renovatieschil van biobased material, NHL/Stenden. Samen met Marco bedrijfsleven voor woningbouwvereniging Domesta.

Mazereeuw gaan we het hybride leren de ruimte krijgt om Dat soort projecten is geweldig om te vorm geven. Dat houdt in dat studenten gastcolleges te geven’ doen!’ vanuit de praktijksituatie leerervaringen - Sophie Dijkstra opdoen.’ Stavast zou graag de bureauHoe zorgt het onderwijs ervoor dat ze cratie willen wegnemen. Hij wordt bijblijven bij al die ontwikkelingen? Schaeffer: ‘Bijna ons daarin bijgevallen door Baan: ‘Er zijn zó veel overleggen hele docententeam werkt ook nog in de praktijk. En en activiteiten, als bedrijf ben je wel eens zoekende waar je studenten komen met nieuwe ideeën. Als ze daarmee echt wel of niet bij aan wilt haken. aan de slag kunnen, brengen zij ook kennis in en wij hebben dan weer contact met het bedrijf dat daarachter zit. Dus Contact hebben en houden wij leren ook van studenten, en studenten leren van ons. Dura Vermeer is erg actief op het Saxion, maar zou graag Zo komen we verder, als “zelflerend” programma.’ Schaeffer meer doen. ‘We zouden wel graag kennis toe willen voegen is erg blij met zijn NHL/Stenden-team. Gelukkig is tot nu bij andere scholen in ons werkgebied, maar het is soms toe de roep om personeel vanuit het bedrijfsleven nog geen lastig om de ingang te vinden.’ Een probleem dat Baan reden voor de teamleden om hun docentencarrière stop te voor een deel herkent: ‘Als je contacten hebt, moet je actief zetten. Volgens Baan heeft de docent niet langer de wijsheid blijven, anders wordt het lastig.’ Stavast erkent dat je gauw in pacht. ‘Het is een wereld waarin we elkaar nodig hebben, wordt opgeslokt door de waan van de dag. Hij bekijkt het we delen dingen met elkaar.’ probleem vanuit zijn onderwijsstandpunt: ‘Het bedrijfsleven

‘B

7

RONDE TAFEL

wil altijd goed meewerken, maar je moet ze wel concrete drie pijlers: werving, onderwijsvernieuwing en een actieve vragen stellen, zodat ze weten op welke manier ze kunnen ‘Community of Practice’ waarin bedrijfsleven, onderwijs bijdragen. En het moet niet bij praten blijven.’ Hij zou en studenten samen kennis ontwikkelen en delen. willen voorstellen om een orgaan neer te nze mensen zetten, waar onderwijs en bedrijfsleven Lesgeven moeten elkaar voortdurend kunnen ontmoeten.

Hans Baan: ‘Niet iedereen is geschikt om een goede les te geven, maar we gaan wel met onze ambassadeur zijn’ werkvoorbereiders en projectleiders in Het lijkt erop dat Stavast op zijn wenken bediend wordt, want een week na het gesprek om dit op te pakken. De ideale - Hans Baan rondetafelgesprek werd bekend dat de situatie is toch wel dat je met één been in RIF-aanvraag (regionaal investeringsfonds) voor het project het praktijkleven staat, en met het andere been in het Gas 2.0 is toegekend. GAS 2.0 is een initiatief van de onderwijs, want dan kun je schakelen. Een docent die noordelijke mbo-instellingen Drenthe College, twintig of dertig jaar hetzelfde vak heeft gegeven, heeft Noorderpoort, Alfa-college, roc Friese Poort, Friesland denk ik geen aansluiting meer met het bedrijfsleven.’ Dura College, Terra MBO en Nordwin College, in samenwerking Vermeer heeft diverse medewerkers die een bijdrage leveren met 45 regionale bedrijven en Hanzehogeschool Groningen. aan de kennisoverdracht richting studenten. Dijkstra: ‘Dat De Noordelijke provincies en diverse gemeenten zijn ook de mensen die op een school vanuit de techniek ondersteunen het project, waarin wordt ingezet op duurzame kunnen vertellen. Onze BIM-manager is bijvoorbeeld vaak alternatieven om landelijk de toonaangevende regio te aanwezig op het Saxion, als ze daar vragen hebben over blijven op het gebied van energie, ook na het dichtdraaien BIM, dan bellen ze hem.’ van de gaskraan. Deze energietransitie vraagt om veel nieuwe mensen in de duurzame energiesector en veel nieuwe kennis Hoe bereik je de student? en vaardigheden van het personeel. Er wordt ingezet op Dijkstra loopt er tegenaan dat op elke school onderwijs en

‘O

8

Ronde tafel

Dijkstra: ‘Er is krapte in de markt, maar gelukkig hebben we ook dit jaar weer een aantal goede mensen kunnen aannemen.

We hebben een loyaal en betrokken personeelsbestand, met een mooie mix van startende en ervaren professionals. Als je organisatie een bepaalde omvang heeft, kun je medewerkers ook kansen bieden om door te stromen, mensen verantwoordelijkheid geven en de vrijheid om zelf dingen te doen.’ Dura Vermeer Hengelo heeft in 2016 de organisatie horizontaler ingericht, en werkt in stromen van ongeveer vijftien mensen. Alle functionarissen - van ontwikkelaar tot uitvoerder - zijn gekoppeld aan een stroom, die feitelijk een soort mini-bv’tje binnen het bedrijf is. ‘In zo’n stroom worden ongeveer tweehonderd woningen per jaar gerealiseerd. Het is een zelfsturend team, zonder hiërarchisch leidinggevende. Dat was wel even wennen, maar we zien dat mensen het oppakken. We zijn er van overtuigd dat dit ook een stukje aantrekkingskracht richting de markt heeft. De nieuwe generatie heeft het wel nodig om gecoacht te worden, maar wil zelf ook meer verantwoordelijkheid nemen.’

Prachtige toekomst Schaeffer, met zijn jarenlange ervaring zowel in de aannemerij als in het onderwijs, sluit deze Ronde Tafel af met een positieve beschouwing: ‘Er gebeurt zoveel om ons heen, het is zó boeiend voor degenen die lesgeven én voor degenen die les krijgen. Er ligt een prachtige toekomst voor iedereen!’

Fotografie: Henri Vos

Baan zou het een goede zaak vinden als er één grote stagesite zou komen, waar vraagstukken op kunnen worden geplaatst en waarop je kunt zien wanneer welke school een stageperiode heeft. Stavast weet dat dit voor de bouwsector in Friesland al gerealiseerd is in de vorm van Bouwloket. Dura Vermeer werkt samen met Bouwmensen, dat een groter werkgebied bestrijkt dan Bouwloket, maar in het noorden geen grote dekking heeft. ‘Als we zoals nu een project in Beetsterzwaag hebben, moet ik een andere ingang zoeken’, vertelt Dijkstra.

Daarbij komt dat de reisbereidheid onder mbo-studenten niet groot is. Baan heeft daar wel begrip voor: ‘Zeker als ze ’s ochtends om 7 uur ergens moeten beginnen en ze moeten met het openbaar vervoer.’ Bij het hbo ligt dit wat anders, daar studeren studenten af op Mauritius of in Duitsland.

‘Maar er is een hele categorie die het liefst bij de aannemer om de hoek zit’, weet Schaeffer. ‘Meer dan de helft blijft dichtbij huis, tussen 5 en 10% wil naar het buitenland.’

Personeel vasthouden

Tekst: Vera Bosma

stages weer op een andere manier worden georganiseerd. Ook de toegang tot studenten verloopt per school verschillend.

Bij sommige scholen gaat dat via Facebook, andere scholen hebben hun eigen systeem. Dat maakt het lastig om met de scholen in gesprek te blijven, vindt ze. Baan merkt wel dat scholen flexibeler worden. ‘Soms bellen we wel eens op omdat we een student nodig hebben. Als het dan geen stageperiode is, valt er tegenwoordig nog wel eens wat te schuiven.’

9

Scholen

Gomarus College, Drachten

Compact gebouw zonder loze vierkante meters Decennialang was de oude Ambachtsschool aan de Burge-

meester Wuiteweg een opvallende verschijning in het Drachtster straatbeeld. Nu is het pand gesloopt om plaats te maken voor een nieuwe locatie van het Gomarus College.

10

Scholen

‘A

lle vierkante meters moeten ten goede komen aan het onderwijs’ - Marco Zuidema

inderdaad, beide gebouwen hebben meer overeenkomsten dan verschillen. Ook in Drachten bestond de vurige wens om een gebouw te realiseren, waarin zonder onnodige obstakels met twee teams kon worden gewerkt: een vmbotl-team en een havo/vwo-team. Na een architectenselectie werd BDG Architecten gevraagd om de nieuwbouw te ontwerpen. Er werd niet, zoals in Leeuwarden, gekozen voor een C-vorm, maar voor een compact Z-vormig gebouw.

Daarnaast maakte het Zwolse bureau een duidelijke splitsing tussen de twee schooltypen. Met beneden alle vaklokalen en daarboven, op de eerste etage, een personeelskamer en twee vleugels met elk vier theorielokalen. Elke schooltype beschikt bovendien over een eigen leerplein, gesitueerd in de ruimte tussen de theorielokalen.

Nieuwbouw dus. Maar waarom eigenlijk? ‘Het was een sterk verouderd gebouw dat zich niet meer leende om aangepast te worden aan de wensen en eisen van het hedendaagse onderwijs’, legt Marco Zuidema uit. Zuidema is adviseur Huisvesting van de Stichting Gereformeerde Scholengroep, waaronder het Gomarus College valt. ‘We willen een gangloze school, waarbij alle vierkante meters ten goede komen aan het onderwijs’, vervolgt hij. ‘Net zoals de nieuwe school die we onlangs in Leeuwarden hebben laten bouwen.’

Duidelijke splitsing Over die andere nieuwe school heeft u in de vorige editie van Bouwen in het Noorden uitgebreid kunnen lezen. En

11

Scholen

Design & Constructproject Na een meervoudige onderhandse aanbesteding werd, net als bij de realisatie van de school in Leeuwarden, Jorritsma Bouw geselecteerd om in Drachten te bouwen. Voor het bedrijf, met zijn hoofdkantoor in Bolsward, een project met een bijzonder karakter. Eind jaren zestig nam Jorritsma Bouw op dezelfde locatie ook de bouw van de Ambachtsschool voor zijn rekening. De bouw van die school resulteerde zelfs in de opening van de eerste vestiging van het bedrijf buiten Bolsward, recht tegenover de school. 19 maart werd officieel met de nieuwbouw begonnen. Half december moet het gebouw worden opgeleverd. ‘Het betreft een Design & Constructproject waarvoor wij het Definitieve Ontwerp verder hebben uitgewerkt, volgens de principes van Frisse Scholen’, zegt Theo van der Molen, projectleider van Jorritsma Bouw.

Behalve het ontwerp en de bouwkundige kwaliteit waren ook veiligheid en overlast belangrijke thema’s. De omwonenden werden voor de bouw begon uitgebreid geïnformeerd over het werk en de manier waarop Jorritsma Bouw overlast probeerde te beperken.

Een voorbeeld daarvan is de keuze voor boorpalen in plaats van heipalen. Verder maakte het bedrijf strakke afspraken met toeleveranciers over de rijroute naar de bouwplaats. Van der Molen: ‘Om vertragingen in de strakke planning te voorkomen hebben we uitsluitend partijen geselecteerd waarvan we weten dat ze hun afspraken altijd nakomen: BDG Architecten, Janssen Wesselink, Sijperda-Hardy en P. de Vries. ICS uit Zwolle treedt op als bouwmanager. Groot voordeel is natuurlijk dat wij ook de nieuwbouw in Leeuwarden hebben gerealiseerd. We kunnen voortdurend hetzelfde tijdpad volgen.’

12

Scholen

‘D

efinitief ontwerp uitgewerkt volgens de principes van Frisse Scholen’ - Theo van der Molen

Binnenklimaat Een voornaam aandachtspunt was de zorg voor een gezond binnenklimaat.

‘Een vereiste voor elke school’, onderstreept Zuidema. ‘Toch zijn er naar mijn idee nog te veel onderwijsinstellingen waar het binnenklimaat niet goed is en de CO2-waarden dus te hoog oplopen. Als je nieuwbouw pleegt moet je die eisen heel hard neerleggen en er ook niet van afwijken. Dat is precies wat we hebben gedaan.’ Een belangrijke rol op dit terrein was weggelegd voor Sijperda-Hardy. Het adviesbureau uit IJlst adviseerde de Gereformeerde Scholengroep onder meer over de best mogelijke installaties in het nieuwe schoolgebouw. ‘We kijken daarbij eerst naar het bouwkundig ontwerp’, verduidelijkt Robert Zeinstra, projectleider van Sijperda-Hardy, de werkwijze. ‘Dat ontwerp gaan we optimaliseren om daar vervolgens de juiste installaties bij te bedenken. Anders gezegd: we zoeken altijd naar een optimum tussen de gebouweigenschappen en de installaties. Omdat we te maken hadden met dezelfde opdrachtgever, met dezelfde ambitie als in Leeuwarden, verschillen de ontwerpen nauwelijks van elkaar. De bouwfysische eigenschappen van de twee gebouwen komen dus aardig overeen. De Gereformeerde Scholengroep is bovendien een opdrachtgever die weet wat ze wil en daarom ook daadwerkelijk besluiten durft te nemen.’

13

Scholen

‘Z

oeken naar optimum tussen gebouweigenschappen en installaties’ - Robert Zeinstra

Positieve reacties

GOMARUS COLLEGE, DRACHTEN Opdrachtgever :

Stichting Gereformeerde Scholengroep

Bouwdirectie : ICS Aannemer : Jorritsma bouw Architect : BDG Architecten Adviseur : Sijperda-Hardy Adviesbureau Installateur W

:

P. de Vries installatietechniek

Installateur E

:

Lodema Elektrotechniek

Fotografie: Henri Vos

BOUWTEAM

ONDERAANNEMERS & LEVERANCIERS Prefab betonelementen :

N.P.B. Buitenpost

Uitbloeiingsarme doorstrijkmortel : Remix Stukadoor : Afbouw Perdok Hang- en sluitwerk

:

Raadsma

Steigerwerk : Sijperda Verhuur Gietvloeren : Vloertechniek Hoogeveen Afvalinzameling : NNRD

Tekst: Folkert van der Glas

Nadat het dak gereed was en alle binnenwanden waren opgetrokken, liet Marco Zuidema de docenten alvast kennismaken met hun nieuwe schoolgebouw. De reacties waren louter positief. ‘Hoewel we minder ruimte krijgen werd dat niet als zondanig ervaren’, zegt Zuidema. ‘Dat maakt eens te meer duidelijk dat er in oude gebouwen doorgaans veel loze vierkante meters zitten.’

15

SPORT

Sporthal De Menterne, Muntendam

Nieuwe impuls voor dorpskern Twee sporthallen telde de toenmalige gemeente Menterwolde en in beide accommodaties was sprake van onderbezetting. Bovendien waren beide voorzieningen toe aan een grondige en kostbare renovatie. Vandaar dat werd besloten om de binnensport te concentreren op ĂŠĂŠn locatie: De Menterne in Muntendam.

16

SPORT

‘M

ultifunctioneel sportgebouw geeft impuls aan de leefbaarheid van het dorp’ - Alexander Bleker

beginfase werd van ons als aannemer om veel snelheid gevraagd’, zegt projectcoördinator Eddy Tuin van Bouwmij Hendriks. ‘Om die reden is gekozen voor een traditionele bouwmethode. We hebben de bestaande hal tijdelijk ingericht als eigen timmerfabriek om alle hsb voor de nieuwbouw en dakranden van het bestaande pand te prefabriceren. Daarmee sloten we lange levertijden van hsbconstructies uit. In de planning lag de grootste bouwkundige uitdaging. Zeker nadat we tijdens het slopen een paar onaangename verrassingen tegenkwamen. Draagconstructies die anders waren dan verwacht, maar vooral ook de constatering van extra asbest, ondanks dat er vooraf onderzoek was uitgevoerd. Dat zorgde aan het begin voor een vertraging van een kleine vier weken. Door de korte lijnen en de goede samenwerking met zowel de onderaannemers als de opdrachtgever wisten we dat uiteindelijk grotendeels weer in te lopen.’

Twaalf maanden na start uitvoering is het gebouw op 3 september 2018 in gebruik genomen door het onderwijs en vele verenigingen.

‘Een weloverwogen keuze die alles te maken heeft met de ontwikkeling van een sterke dorpskern van Muntendam’, vertelt projectleider Alexander Bleker van de gemeente Midden-Groningen, waarvan Menterwolde sinds 1 januari 2018 deel uitmaakt. ‘Sporthal De Menterne ligt, in tegenstelling tot sportcentrum Ruiterhorn, in het hart van Muntendam en is ook nog eens fysiek verbonden met het dorpshuis. Het combineren en centreren van een aantal functies en voorzieningen geeft een impuls aan de leefbaarheid van het dorp.’

Snelheid Nadat in 2016 was begonnen met de planvorming ging de renovatie, uitgevoerd door Bouwmij Hendriks uit Assen, in september 2017 officieel van start. De sporthal moest volledig worden gestript en worden aangepast aan de eisen van deze tijd. Onder meer door het gebouw te verduurzamen en ervoor te zorgen dat het nog minimaal veertig jaar kan worden gebruikt.

Doel was om het project circa een jaar later af te ronden. ‘Vooral in de

17

SPORT

‘H

et eindresultaat mag er zijn’

- Eddy Tuin

Eternit Na een kennismaking en een succesvolle presentatie tekende Van Manen en Zwart Architecten voor het ontwerp voor de uitbreiding en de verbouwing van de sporthal. Aan het bureau uit Drachten de taak om het gebouw met de sobere ‘jarenzeventiglook’ te voorzien van een meer eigentijdse uitstraling. ‘We hebben om het bestaande gebouw een nieuwe jas getrokken’, legt architect Foppe Hoekstra van Van Manen en Zwart de kern van het ontwerp uit. Daarbij hebben we gebruikgemaakt van een strakke grijze beplating van Eternit, met een fraaie betonlook. Dat zorgt aan alle kanten voor een mooi en uitnodigend aanzicht, zonder afbreuk te doen aan de oorspronkelijke structuur van het gebouw. Om de gevel naar de functie van sporthal te laten verwijzen zijn in de Eternit-beplating met behulp van computertechnologie afbeeldingen van sporters gefreesd. Diezelfde afbeeldingen zie je ook weer terug op de akoestische wandbekleding in het interieur van de sporthal.’

18

SPORT Doorbraak Tussen de sporthal en het dorpshuis bevond zich een relatief grote verkeersruimte. Van Manen en Zwart koos ervoor om deze verbindingsruimte optimaal te gebruiken en in te richten als sportcafé, als een centrale ontmoetingsplek. Daarnaast is tussen het beoogde sportcafé en de sporthal een grote doorbraak gemaakt. ‘Het is een muur van een meter of acht hoog, eensteens en halfsteens buitenblad, waar de kantine tegenaan gebouwd is en waarop ook nog de draagstructuur van het dak ligt’, verduidelijkt Tuin. ‘Het kostte behoorlijk wat denkwerk om daar een opening van 2,5 meter hoog en 10 meter breed in te krijgen. Maar het eindresultaat mag er zijn. Vanuit een prettige ambiance kijken bezoekers van het sportcafé door glazen schuifwanden de sporthal in. Je hebt geen last van het geluid, maar wel prima zicht op de sportactiviteiten.’ Door het wegschuiven van de glazen wanden kunnen het sportcafé en de sporthal ook met elkaar verbonden worden, bijvoorbeeld voor grote evenementen.

Nieuwbouw In de sporthal stond een tribune met daaronder een smalle gang en kleedkamers. Die zijn eruit gesloopt om de kleedkamers vervolgens aan de buitenkant van het gebouw nieuw te bouwen.

‘Op die manier konden we een grotere hal realiseren, zodat er meerdere sporters gebruik van kunnen maken’, verklaart Hoekstra de keuze. Behalve voor sport zal de hal ook gebruikt worden voor muziekevenementen. De beide hallen zijn daarom voorzien van extra voorzieningen en akoestische wanden. In eerste instantie was het de bedoeling om de installaties van het gebouw op het dak te plaatsen. Gaandeweg het project werd

19

SPORT

‘E

ternit zorgt aan alle kanten voor een mooi en uitnodigend aanzicht’ - Foppe Hoekstra

echter een andere mogelijkheid gevonden. ‘Er was een grote dakopbouw, van de trappenhal naar de oude tribune, die leeg kwam te staan’, zegt Tuin. ‘Daar hebben we een vloer gerealiseerd en een groot deel van de installaties ondergebracht. Deze installaties zijn daarmee aan het zicht onttrokken, geven geen geluidoverlast en zijn ook nog eens via een binnentrap makkelijk bereikbaar.’

SPORTACCOMMODATIE ‘DE MENTERNE’, MUNTENDAM Opdrachtgever :

Gemeente Midden-Groningen

BOUWTEAM Aannemer : Bouwmij Hendriks Architect : Van Manen en Zwart Adviseur : Noorman Bouw- en milieuadvies Constructeur : Raadgevend Ingenieursbureau Jansen Wesselink

ONDERAANNEMERS & LEVERANCIERS Schilder- en glaswerk :

Zijlstra Meesterschilders

Zonwering : De Haan Westerhoff

Tekst: Folkert van der Glas

Ook in energetisch opzicht is het gebouw flink geüpgraded. Zo is alle verlichting uitgevoerd in led, liggen er zonnepanelen op het dak en zijn de installaties volledig vernieuwd. Een warmtepomp zorgt voor verwarming, het pand is opnieuw geïsoleerd en voorzien van een stralingsplafond. ‘Alles bij elkaar heeft dat geresulteerd in een flinke verduurzaming’, zegt Bleker. ‘De verwachting is dat de hal, die op 1 augustus is opgeleverd en begin september voor het eerst in gebruik is genomen, een veel lager energiegebruik heeft dan vergelijkbare sporthalen.

We kunnen dus weer heel wat jaren vooruit.’

Fotografie: Henri Vos

Verduurzaming

21

SPORT

Sportcentrum Europapark, Groningen

ALLES WAT EEN SPORTSTAD NODIG HEEFT

Achter de Mediacentrale en langs het Winschoterdiep in Groningen heeft de gemeente Groningen samen met het Noorderpoort het Sportcentrum Europapark gebouwd. Een aardbevingsbestendig, energiezuinig en multifunctioneel gebouw. Een aanwinst voor Stad en Ommeland.

22

SPORT

In de zomer van 2017 werd, na een aanbesteding met voorselectie, de prestigieuze opdracht voor het sportcentrum Europapark gegund aan Bouwbedrijf Kooi uit Appingedam in samenwerking met Bouwonderneming Gebroeders Benus uit Musselkanaal. Een bouwcombinatie waarbij eerstgenoemde de uitvoerende partij is. ‘Een intensief, maar prachtig project met bovenal een geweldig eindresultaat’, zegt Jan Emmo Hut, algemeen directeur van Bouwbedrijf Kooi.

‘Het sportcentrum, met een totale oppervlakte van 5500 m², beschikt over nagenoeg alle faciliteiten die een sportstad als Groningen zich mag wensen. Zo zijn naast de grote sporthal een permanente topsport-turnhal, een dojo voor vechtsporten, een dansruimte en een multifunctionele tussenzaal aanwezig.’

Het is een opvallend en transparant gebouw, ontworpen door CS Verhoeven uit Amsterdam, waarin zich tevens een fitnessruimte, horecavoorzieningen en onderwijslokalen voor het Noorderpoort bevinden.

Zware staalconstructie Sportcentrum Europapark is de eerste aardbevingbestendige sportaccommodatie in de stad Groningen. Om dat ook daadwerkelijk voor elkaar te krijgen, moesten er diverse uitdagingen worden getrotseerd. ‘Er worden stabiliteitsvoorzieningen gevraagd die complexer zijn dan we voorheen gewend waren’, vertelt Paul Benus, directeur van Bouwonderneming Gebroeders Benus. ‘Dat maakte het soms lastig om de juiste inschattingen te maken. We zijn echter met glans in onze missie geslaagd. Niet in de laatste plaats omdat ABT|Wassenaar als constructeur over alles wat er tijdens een beving kan gebeuren had nagedacht.’ Jan Emmo Hut vult aan dat er met name veel tijd en energie is gestoken in het minutieus uitwerken van een zware staalconstructie die aan alle gestelde normen voldoet. ‘Het heeft geleid tot de toepassing van dikke staalplaten, waarvan er een paar nog duidelijk zichtbaar zijn in het gebouw. Dat geeft het geheel een stoere uitstraling.

Ook veel aandacht vroeg de realisatie van voorzieningen waar bijvoorbeeld de speel- en speltoestellen aan kunnen hangen. Zo moesten onderdelen als scheidingswanden, basketbalborden en dergelijke doordacht gekoppeld worden aan de hoofdconstructie van het gebouw.’

PS-blokken Een andere uitdaging met het oog op de aardbevingsbestendigheid was het feit dat Sportcentrum Europapark zich nestelt in een enigszins parkachtig landschap. Het talud bijvoorbeeld werkt zich als het ware tegen het gebouw aan. ‘In het geval van een mogelijke aardbeving is dat, op z’n zachtst gezegd, nogal vervelend’, betoogt Peter Luyendijk, directeur en adviseur van ABT|Wassenaar. ‘Dat hebben we opgelost door het gebouw en het talud los van elkaar te houden. Het gebruik van PS-blokken bleek daarvoor de slimste methode. Ook met het oog op de toekomstige terrasfunctie die daar later boven gecreëerd wordt. Het is tenslotte licht materiaal, zodat er geen grondverzakking plaatsvindt. In tegenstelling tot in de wegenbouw kom je een dergelijke constructie bij gebouwen maar zelden tegen.’ ‘Een spannend gebouw’, noemt Luyendijk Sportcentrum Europapark.

‘V

an de fitnessruimte een doos-in-doos constructie gemaakt’ - Bert Vrijhof

23

SPORT

‘E

en intensief, maar prachtig project’ - Jan Emmo Hut

Zelf is hij met name onder de indruk van de grote uitkragingen aan de gevel.

‘Die enorme luifel is beeldbepalend’, zegt hij. ‘Maar ook als je binnenkomt zie je dat er qua vorm weinig regelmaat te herkennen is. Je ziet verdiepingsvloeren die ten opzichte van elkaar verspringen en wanden die twee verdiepingen hoog oplopen. Dat heeft ons de nodige hoofdbrekens gekost, maar het heeft uiteindelijk wel geresulteerd in iets heel bijzonders.

Ik moet alle betrokkenen een groot compliment maken. Het ontwerpplaatje waar architect CS Verhoeven destijds mee is gestart, is nagenoeg helemaal intact gebleven.’

Fraké Voor de dakconstructie werd gekozen gelamineerde houten liggers die worden gestabiliseerd door staal. Een keuze die met name om esthetisch redenen is genomen. Bovendien is hout relatief licht materiaal en daarmee bij uitstek geschikt voor aardbevingsbestendig bouwen. ‘Hout straalt warmte en intimiteit uit’, benadrukt Benus. ‘Vandaar dat alle binnenwanden zijn afgewerkt met Fraké, Afrikaans eiken. In het hele gebouw is ruim dertig kilometer van deze duurzame en bijzondere houtsoort gebruikt.’ Het sportcentrum heeft een open structuur, met veel glas en doorkijkjes, waarbij alle faciliteiten heel dicht op elkaar gesitueerd zijn. Dat stelt natuurlijk hoge eisen aan de bouwfysische aspecten. Om de opdrachtgever onder meer op

SPORT

‘E

en spannend gebouw’

- Peter Luyendijk

dat terrein van advies en oplossingen te voorzien werd adviesbureau DGMR Bouw B.V. uit Drachten ingeschakeld.

‘De onderwijsruimtes, waarin ook examenlokalen zijn opgenomen, bevinden zich boven de fitness’, vertelt adviseur Bert Vrijhof van DGMR. ‘Daar lag vanuit akoestisch oogpunt dan ook een behoorlijke uitdaging. Om te zorgen voor de best mogelijke geluidsisolatie hebben we van de fitnessruimte een doos-in-doos constructie gemaakt. Met een vrijdragende vloer en een vrijdragend goed isolerend plafond. Op die manier zijn we erin geslaagd om eventuele geluidsoverlast te voorkomen.’

‘O

ns 3D-ontwerp verschafte een goed inzicht in het gebouw’ - Tom de Haas

26

SPORT

Olijve Constructie Olijve Constructie heeft voor het Sportcentrum Europapark de 380 ton wegende staalconstructie geleverd in de uitvoeringsklasse EXC3 en EXC2. Een uitdaging bij dit project was het maken van de verbindingen tussen de liggers en de kolommen en de vele soorten profielen en bouwmaterialen. Rekening houdende met de seismische activiteiten in de regio is er veel aandacht besteed aan de engineering van dit project, wat in de productie heeft geleid tot een hoge doorloopsnelheid. Wij kunnen met trots zeggen dat we ondanks de uitdagingen die er lagen een goed en passend product hebben geleverd, dat voor ons als voorbeeld zal staan voor een mooie samenwerking tussen staalbouwer en aannemer.

Beperkte ruimte voor installaties De ruimtelijkheid van het gebouw maakte het onderbrengen van de vele installaties er niet eenvoudiger op. Voor Pranger-Rosier Installaties was het gedurende het hele proces dan ook een kwestie van zorgvuldig passen en meten. Projectleider Tom de Haas noemt als voorbeeld de aanleg van de sprinklerinstallatie: ‘Je zit dan altijd aan bepaalde patronen vast. Dat betekent dat je daar dus niet flexibel mee kunt zijn, waardoor er veel voor moet wijken. Zeker wanneer je wat betreft kruisingen ook nog eens een beperkte ruimte hebt. Het hele ontwerp hebben we daarom steeds weer tegen het licht gehouden.

Kijken of alles past en voldoet aan de voorschriften. Door alles in 3D te ontwerpen

‘M

et glans in onze missie geslaagd’

- Paul Benus

hebben we onszelf een goed inzicht in het gebouw verschaft. Desondanks hebben we een aantal omtrekkende bewegingen moeten maken om in het installatieproces mee te gaan met de wensen van de architect.’ Hij kijkt met een positief gevoel terug op het bouwproces. Een proces waarbij alle betrokkenen op een constructieve manier samenwerkten, meedachten en naar oplossingen zochten als ze knelpunten tegenkwamen. ‘Zo hebben we met z’n allen op een vrij ontspannen manier naar de oplevering van begin november kunnen toewerken’, vertelt hij. ‘Dat maken we wel eens anders mee.’

De Haas noemt als bijzonderheid nog de duurzame ledverlichting die de sporthal in verschillende ‘scenes’ kan verlichten, passend bij de op dat moment beoefende sport. ‘De gehele installatie is volgens de eisen van NOC*NSF ontworpen.’

27

SPORT

Opdrachtgever : Gemeente Groningen Gebruiker : Noorderpoort

BOUWTEAM Bouwdirectie : Draaijer + Partners Aannemer : Bouwbedrijf Kooi Appingedam Aannemer : Bouwonderneming Gebroeders Benus Architect : ABT Wassenaar Adviseur bouwfysica en brandveiligheid

:

DGMR

Adviseur installaties

:

Sijperda-Hardy Adviesbureau

Installateur : Pranger-Rosier Installaties

ONDERAANNEMERS & LEVERANCIERS Zonwering : De Haan Westerhoff Staalconstructie : Olijve Constructie Tegelwerk : Tegelzetbedrijf Smit Metalstudwanden & systeemplafonds

:

Unipé Afbouw

Schilder- en stucwerk

:

Zijlstra Meesterschilders

Levering aluminium kozijnen en vliesgevels

:

Polybouw

Interieur : A & F Interieurbouw

Artimpression: 3D Studio Prins

SPORTCENTRUM EUROPAPARK, GRONINGEN

circa 1500 m² zonnepanelen en circa 200 m² PVT-panelen op het dak te plaatsen.’ Het gebouw levert stroom aan WarmteStad en maakt op zijn beurt gebruik van duurzame warmte- en koudeopslag (WKO) van dat duurzame nutsbedrijf van de gemeente Groningen en Waterbedrijf Groningen. Met WKO wordt in de zomermaanden overtollige warmte in het grondwater opgeslagen, voor nuttig gebruik in de winter en andersom, want Sportcentrum Europapark kan in de zomer comfortabel en duurzaam worden gekoeld.

Fotografie: Mark Sekuur

Geheel in lijn met de duurzaamheidsambities van de gemeente Groningen is het gebouw volledig energieneutraal; de gebouwgebonden energie én de gebruiksenergie wordt door Sportcentrum Europark zelf opgewekt.

‘Daarbij hebben we voor de gebruiksenergie gekeken naar de apparatuur die in het gebouw nodig is’, vertelt Vrijhof. ‘Op basis van de inschattingen van de bedrijfstijden hebben we vervolgens de jaarlijks benodigde energiehoeveelheid berekend. Dat bij elkaar heeft geleid tot de keuze om

Tekst: Folkert van der Glas

WKO

29

Trends

SAMEN ANDERS DURVEN DENKEN:

SUCCESVOLLE EERSTE PILOT VAN SCHOOL VOL ENERGIE 30

Als pilotproject van School vol Energie

onderging in Opeinde basisschool De

Leister Igge tijdens de afgelopen

zomervakantie een transformatie waar veel schoolbesturen alleen van durven dromen. Yvonne Hofstee, projectleider

onderwijshuisvesting bij de gemeente

Smallingerland, en Olivier Lauteslager, projectleider School vol Energie bij Platform31, vertellen over de bijzondere aanpak.

Trends

Dankzij de gezamenlijke inspanning van schoolbestuur PCBO, gemeente Smallingerland, Platform31, BCN Groep, consortium Grenovation (met als kartrekker Meerbouw uit Rotterdam) en een aantal lokale onderaannemers is basisschool De Leister Igge in zeven weken verbouwd, uitgebreid én energieneutraal gemaakt. Het bijna vijftig jaar oude gebouw is helemaal aangepast aan de eisen van nu én de toekomst en krijgt een tweede leven als integraal kindcentrum.

Green Deal

‘D

e valkuil is dat je toch weer traditioneel gaat denken’ - Yvonne Hofstee

Olivier Lauteslager van kennis- en netwerkorganisatie Platform31 schetst de achtergrond van deze pilot: ‘Met de Green Deal Scholen is een programma gestart om scholen te helpen met verduurzaming. Een van de onderdelen was een innovatieprogramma, dat schaalbare, nieuwe oplossingen voor naoorlogse schoolgebouwen moest opleveren.’ Nederland kent een groot aantal van dat soort scholen, die zonder renovatiestrategie geen perspectief hebben om serieus gerenoveerd en verduurzaamd te worden. ‘De strategie die wij eerder voor Energiesprong ontwikkeld hebben (het programma waarbij bestaande corporatiewoningen naar nul-op-de-meter getransformeerd worden, red.), hebben wij vertaald naar het programma School vol Energie.’

31

Trends

‘E

en grootschalige renovatie is voor scholen nergens goed belegd’ - Olivier Lauteslager

Financieringsmodel Lauteslager formuleerde een businesscase en legde deze voor aan diverse schoolbesturen en gemeentes. Hij kwam met een slimme gezamenlijke financiering op basis van total cost of ownership vanuit gemeenten en schoolbestuur om de ambities (duurzame, frisse scholen, die weer veertig jaar mee kunnen) te kunnen realiseren. Doel was bij school- en gemeentebesturen interesse te wekken en tegelijkertijd aan de aanbiederskant partijen te vinden die dit soort projecten wilden invullen. Bovendien ging hij in gesprek met de wetgevers. Want ook al zijn schoolbesturen en gemeenten bereid om de financieringsproblemen in samenwerking op te lossen, dan nog lopen ze ertegenaan dat schoolbesturen juridisch gezien niet mogen investeren in “stenen”.

Lauteslager: ‘Bij onderwijshuisvesting kan er eigenlijk alleen voor

32

nieuwbouw geld bij de gemeente worden aangevraagd. De gemeente ontvangt daarvoor geld via het Rijk. De scholen zélf krijgen alleen geld voor energie en onderhoud, dat ook alleen daarvoor mag worden gebruikt. Een grootschalige renovatie is dus nergens goed belegd.’

Lauteslagers businesscase was gebaseerd op gecombineerde financiering voor een hoogwaardige, grootschalige renovatie, die zou resulteren in een nul-op-de-meter gebouw dat tegelijkertijd heel gezond is en functioneel toekomstbestendig. ‘We hebben de mogelijkheid bekeken of de schoolbesturen de gelden voor onderhoud en energieverbruik over de komende 20-30 jaar naar voren konden trekken. Daarmee creëerden we investeringskapitaal.

Van de gemeentes vragen we een derde tot de helft van de nieuwbouwkosten. Als je die bedragen bij elkaar legt, krijg je echt een substantieel bedrag. En de gemeente krijgt daarvoor een gebouw dat beter is dan nieuw.’ Platform31 ging vervolgens op zoek naar geïnteresseerde partijen, zowel aan de vraag- als aan de aanbiederskant. Onder aannemers werd een aantal ‘koplopers’ geselecteerd, die gekoppeld konden worden aan pilotgemeentes. Een intensieve zoektocht die uiteindelijk resulteerde in drie pilots.

Trends

‘Prestatie van jewelste’ Van de drie pilots begon De Leister Igge als laatste, maar deze pilot is als eerste opgeleverd. ‘Een doorlooptijd van vijftien maanden is ongekend in scholenland. En dan is het gebouw ook nog eens in zeven weken tijd gerenoveerd. Een prestatie van jewelste!’ Volgens Lauteslager is dit vlotte verloop te danken aan de bereidheid om samen te werken, wat voor een deel toe te schrijven is aan de personen die erbij betrokken zijn. ‘De gemeente Smallingerland en het schoolbestuur hadden beide de visie en ambitie om het anders te doen. Zij hebben gezegd: wij gaan elkaars hand vasthouden en niet loslaten. En als we problemen tegenkomen, dan lossen wij die along the way wel op. Ze verschillen daarin essentieel van andere partijen, die liefst alle risico’s van tevoren uit willen sluiten.’ De match van gemeente en het schoolbestuur met het consortium Grenovation, de partij die de transformatie heeft gerealiseerd, pakte heel goed uit.

Valkuil Namens Smallingerland was Yvonne Hofstee bij de pilot betrokken: ‘In onze gemeente hebben we de ambitie om gebouwen zo duurzaam mogelijk te bouwen. Vanuit die gedachte zoeken we kansen en ideeën. Tijdens onze zoektocht om bestaande gebouwen te verduurzamen, kwamen we het programma Green Deal Scholen tegen, maar op dat moment waren wij als gemeente eigenlijk al verder dan het programma toen was. We hadden wel de ambitie, maar na driekwart jaar bleken we aan te lopen tegen een tekort aan kennis. De valkuil is dat je toch weer traditioneel gaat denken. De kennis om een project als dit goed op te zetten, kwam van Platform31. Zij hebben ons meegenomen in het proces.’ Dit proces verliep op een heel andere manier dan gewoonlijk. Hofstee: ‘Via een Design and Build constructie hebben we een consortium opdracht gegeven een gebouw voor ons te maken. We formuleerden de volgende eisen: gasloos, NOM, voldoend aan de eisen van Frisse Scholen. En een school van nú, liefst beter dan nieuwbouw.’ School en gemeente hebben zelf de procedures doorlopen en maakten een keuze uit de negen consortia die vooraf waren geselecteerd. ‘Platform31 heeft de selectie ondersteund en getoetst of het consortium het project aankon. Het is best een belasting voor zo’n aannemer: hij is verantwoordelijk voor het ontwerp en moet prestatieafspraken nakomen, hij moet een consortium vormen en alle partijen aansturen. Plus dat hij ook nog het twintigjarig onderhoud van de school moet doen. Dat is voor ons ook nieuw.’

33

Trends

Investering Met de transformatie was een investering gemoeid van 1,9 miljoen. De gemeente betaalde daarvan 1,2 miljoen, het schoolbestuur ruim een derde. Hofstee: ‘Het bestuur ontvangt van het Rijk een gelabelde vergoeding en mag niet zelf investeren in stenen. Maar investeren in onderhoud en verduurzaming mag het wel, en door de gelden voor twintig jaar onderhoud naar voren te trekken en dit te combineren met een energierekening die tot nul wordt gereduceerd wordt dat betaalbaar. Samen met het bedrag dat de gemeente beschikbaar had was het voldoende om de stichtingskosten en twintig jaar onderhoud in één keer weg te zetten.’ Omdat het onderhoud en de energielasten voor de komende twintig jaar de verantwoordelijkheid zijn van de aannemer, heeft deze er alle belang bij om een gebouw neer te zetten dat zo energiezuinig én zo onderhoudsarm mogelijk is.

Glazen bol Hoewel alle prestatieafspraken goed zijn vastgelegd, is deze vorm van financiering voor de gemeente niet helemáál zonder risico. De inkomsten die de gemeente van het Rijk ontvangt zijn namelijk gekoppeld aan het leerlingenaantal. Hofstee legt uit: ‘Als gemeente hebben wij aan het schoolbestuur een lening verstrekt. Bij grotere krimp dan verwacht heeft het schoolbestuur niet voldoende inkomsten om die lening af te betalen. Maar het leerlingenverloop is een glazen bol, je kunt niet met 100% zekerheid in de toekomst kijken.’ Het schoolbestuur zou ook in een lastig parket kunnen komen als de energiekosten hoger uitpakken dan is afgesproken.

Lauteslager: ‘De gebruikers hebben een verbruiksbundel voor de energie. Dat betekent dat zij bewust om moeten gaan met hun energieverbruik, om aan het eind van de rit niet alsnog een rekening voor de energie te krijgen. De bouwer monitort dit, hij is gehouden aan de prestaties. Hij zal een duidelijke terugkoppeling geven aan de gebruikers.’ De gebruikers zijn er ook zelf mee aan de slag gegaan. Kinderopvang, peuterschool en school waren bijvoorbeeld gewend om hun eigen apparatuur te hebben, zoals vaatwassers, magnetrons en koffiemachines.

Het bleek mogelijk om het aantal apparaten te reduceren door deze zoveel mogelijk met elkaar te delen. Hofstee: ‘Het is natuurlijk heel makkelijk als iedereen alles voor zichzelf heeft. We hebben nu gekeken naar wat écht nodig is.’

34

Trends

Zeer korte doorlooptijd

Hofstee lijkt er nog van onder de indruk: ‘Het was een gekkenhuis, ze hebben zes of zeven dagen per week gewerkt, soms tot twaalf uur per dag.’ Afgezien van een paar restpunten kon de school na de zomervakantie weer gewoon beginnen. ‘Natuurlijk kom je ook wel pech tegen, zoals dingen die - ondanks dat ze op tijd besteld zijn - niet op tijd geleverd kunnen worden. Maar bij Meerbouw hebben ze passie voor hun werk en dat was echt te merken. Het is een enorme prestatie!’ Meerbouw, afkomstig uit Rotterdam, maakte veel gebruik van lokale onderaannemers. En de timmerman om de hoek die kwam vragen om werk, is nu degene die kleine klusjes voor de school gaat doen. Het planmatig onderhoud voert het consortium volgens een MJOP zelf uit.

Fotografie: Henri Vos

In juni 2017 werd de intentieovereenkomst getekend, voor de kerstvakantie is het consortium geselecteerd dat het project heeft uitgewerkt. Vlak voor de zomervakantie 2018 kon het contract worden gesloten. Hofstee: ‘Daar was heel veel commitment voor nodig, en vertrouwen in elkaar.’ In de zeven weken van de schoolvakantie heeft de Leister Igge (vooral van binnen) een ware metamorfose ondergaan. Twee noodlokalen en een fietsenstalling zijn gesloopt. Voor twee groepen kwam nieuwbouw op de begane grond, en op de helft van de school die uit slechts één verdieping bestond, is een verdieping gemaakt. Het dak is daarvoor omhoog gezet. Het speellokaal is verplaatst, er is een leerplein gecreëerd en een podiumtrap. En er is ruimte gekomen voor kinderdagopvang met slaapkamertjes en een aparte ruimte voor peuteropvang. Vloeren, wanden en zoldervloer zijn aan de binnenkant heel goed geïsoleerd en luchtdicht gemaakt. De plafonds zijn vernieuwd en alle verlichting is vervangen door led. Overal zijn nieuwe kozijnen met triple glas geplaatst, de enige verandering - ten goede - die je van de buitenkant waarneemt. De installatie is geheel vervangen. Ieder klaslokaal kreeg een modern ventilatiesysteem met warmtewisseling en elektrische verwarming. Het dak is gevuld met zonnepanelen, met voldoende rendement om het energieverbruik op jaarbasis op te kunnen wekken.

Het programma verdient zeker navolging, maar volgens Lauteslager is het lastig op te schalen. ‘Dat heeft te maken met de grote gedecentraliseerde sector. Een schoolbestuur is volledig bevoegd om zelf te bepalen wat het mag doen in zijn gebouw. Er is maar één manier om iets grootschalig te krijgen, en dat is door mensen te verleiden. En dit voorbeeld van De Leister Igge geeft alleen maar argumenten waarom je het op deze manier zou moeten doen. Maar mensen zijn zó gewend om in hun vaste denkpatronen te blijven opereren… Smallingerland en de school verdienen echt een podiumplek!’

Tekst: Vera Bosma

Verleiden

35

Scholen

IKC DE KLOOSTERTUIN, ASSEN

EIGENTIJDS, INNOVATIEF EN BENG

36

De uitbreidingswijk Kloosterveen in Assen heeft na vijftien jaar onderwijs in noodlokalen eindelijk een groot, eigentijds en innovatief schoolgebouw.

In een Design, Build & Maintain-traject realiseerde Bouwmij Hendriks de eerste Asser gasloze BENG-school. Het nieuwe Integrale Kindcentrum (IKC) werd gerealiseerd in opdracht van Christelijke Kindcentra (CKC) Drenthe, die daarmee vooroploopt in innovatie.

Scholen Albert Velthuis, voorzitter College van Bestuur van CKC Drenthe: ‘Die noodlokalen stonden er al vijftien jaar en dat kon nooit de bedoeling zijn.’ Het idee van een brede school samen met de openbare basisschool (obs) is losgelaten. ‘De obs heeft zijn groeipiek gehad en daalt naar de stabiele situatie, terwijl De Kloostertuin momenteel nog steeds groeiende is. En organisatorisch was het lastig.’ Uitbreiden op de bestaande locatie lukte niet. ‘Wij hebben de keus gemaakt voor nieuwbouw en de obs gaat de vrijkomende permanente lokalen van CKC De Kloostertuin in gebruik nemen.’ In het nieuwe IKC worden een kinderdagverblijf, een buitenschoolse opvang (BSO) en een reguliere basisschool met twee stromen leerlingen gehuisvest, bij elkaar 400 leerlingen en opvang voor 50 kinderen.

‘O

nze mensen moeten veertig jaar in dit gebouw werken’ - Albert Velthuis

Gebouw- en onderwijsconcept Er is nagedacht over een nieuw gebouw- en onderwijsconcept voor leerlingen van 0 tot 13 jaar: met kinderopvang, BSO, peuterarrangementen, doorgaande leerlijnen en een verbinding voor de twee onderwijsstromen Jenaplanonderwijs en Leonardo-onderwijs voor hoogbegaafde kinderen. Velthuis: ‘Wij hebben die laatste bewust gekoppeld aan het reguliere onderwijs van Jenaplan. Deze kinderen moet je niet apart houden maar naar elkaar laten toegroeien.’

Design, Build & Maintain, inclusief onderhoud Ingenieursadviesbureau Sweco werd als bouwadviseur in de arm genomen, terwijl CKC Drenthe zelf de rol van bouwheer vervulde. ‘Om een toekomstbestendige school te bouwen was het budget gebaseerd op de normvergoeding vanuit VNG niet toereikend’, zegt Arie Bottema, projectmanager bij Sweco en in het project onder andere verantwoordelijk voor het programma van eisen en de contractvorming. ‘We kozen voor een geïntegreerde contractvorm, waarbij ontwerp, uitvoering en onderhoud werden ondergebracht bij één marktpartij. Bij de aanbesteding hebben we de aannemers uitgedaagd om binnen het budget zoveel mogelijk te leveren.

Dit leidde tot een efficiënt, toekomstbestendig en compact ontwerp. Door ook het onderhoud voor twintig jaar mee te nemen in het contract, werd de aannemer getriggerd om maximale kwaliteit te leveren.’

37

Scholen

Architect gekoppeld aan aannemer Uitgangspunt in het programma van eisen was de realisatie van een duurzaam gebouw. De eisen van het bouwbesluit werden als ondergrens aangegeven en vanuit klimaat- en gezondheid is het programma van eisen ‘Frisse scholen’ voorgeschreven. Extra’s werden beloond als men die binnen de prijs kon leveren, zoals een betere score op ‘Frisse scholen’ en duurzaamheid. Bottema: ‘En daarmee is de basis van de school goed voor toekomstig onderwijs.’ De geïntegreerde contractvorm bracht met zich mee dat de architect en de technische adviseurs werden gekoppeld aan een aannemer. Volgens Bottema was het voor de architect een uitdaging om het Jenaplan-onderwijs te vertalen naar een ontwerp. Daarbij golden voor Albert Velthuis onder meer criteria als: wie ben jij als mens, kun je luisteren en gevoelens hebben. De voorkeur ging uit naar bedrijven uit de regio, omdat ouders ook vaak bij regionale bedrijven werken. Velthuis: ‘Een gebouw ontwerpen en bouwen is één, maar daarna zijn ze weg en onze mensen moeten er veertig jaar in werken.’

Centraal hart Het aan Bouwmij Hendriks gekoppelde architectenbureau 12WAT uit Assen vertaalde de uitgangspunten van Jenaplan-onderwijs naar een centraal hart met rondom de functionaliteit aan lesruimte. ‘Jenaplan vraagt om veel ruimte en de viering staat centraal’, legt Velthuis uit. ‘Met viering kun je ook de identiteit van je school weergeven.’ Een centraal hart om samen te komen, samen te vieren, samen te leren, samen te spelen en samen te bezinnen, is gevormd door de realisatie van twee speelgroepsruimten, een podium en ruimte daaromheen op de begane grond.

Door de speelruimten te koppelen en te voorzien van grote schuifwanden met glas en de plaatsing van een podium in de centrale hal vond de architect een slimme oplossing om de centrale ontmoetingsruimte te vergroten.

Met openslaande deuren naar buiten heeft het hart ook een relatie met de buitenruimte. Door de keuze voor een alzijdig gebouw werden vier entrees gecreëerd voor de verschillende doelgroepen leerlingen: kinderen (kinderdagverblijf ), kleuters en leerlingen van midden- en bovenbouw.

38

‘A

ls je goede keuzes vooraf maakt dan werkt het daarna soepel’ - Aliek Broekema

Scholen

Bouwopdracht

‘D

e basis van de school is goed voor toekomstig onderwijs’ - Arie Bottema

‘Bouwmij Hendriks verwierf de opdracht op kwaliteit en prijs uit een selectie van drie combinaties’, vertelt directeur Rick Kramer. ‘In november 2017 is gestart met de bouw en het gebouw is in november dit jaar opgeleverd. We verzorgden zelf het vergunningentraject.’ Kramer ziet veel voordelen in een geïntegreerd traject. ‘Als aannemer sta je direct aan het roer, dus dan kun je ook de goede beslissingen nemen in de keuze van materialen om snel en voordelig te bouwen. We kozen voor bewezen systemen die het best bij ons bedrijf passen.’ Projectleider Henk Diphoorn stelt dat het een voordeel is dat je probleemloos een bouwtraject kunt doorlopen. ‘Wij hebben gekozen voor een traditioneel bouwsysteem en een boorpalenfundering. Ook kozen we voor een casco van kanaalplaten en kalkzandsteen en hier en daar zware stalen liggers voor grote overspanningen.’CKC Drenthe heeft samen met Sweco het bouwproces begeleid. CKC Drenthe voor het bouwkundig deel en Sweco voor het installatiedeel.

BENG en gasloos BENG staat voor Bijna EnergieNeutrale Gebouwen. In 2020 wordt het wet: alle nieuwe gebouwen moeten dan volgens de BENG-normen worden gebouwd. IKC De Kloostertuin voldoet nu al aan deze normen en is daarmee de eerste BENG-school in Assen, en bovendien gasloos. Velthuis: ‘De kosten van exploitatie en onderhoud zijn vaak hoger dan je terugwint op energieverbruik.

Voor dit schoolgebouw toonde Sweco aan dat door de duurzaamheidsmaatregelen gasloos rendabel is en tevens aan de BENG-normen wordt voldaan.’ Kramer: ‘Als aannemer zoeken wij naar het belang van de opdrachtgever, we lopen voor zo’n vraag niet weg. Buiten de reguliere bouwopdracht om zijn ook nog zonnepanelen toegevoegd. Dat is in goed overleg tussen opdrachtgever, installateur en architect gerealiseerd. En als aannemer kun je ook sturen, dat is een voordeel.’

39

r ligt een garantieen onderhoudsplan voor 20 jaar’ - Sake van der Kloet

IKC DE KLOOSTERTUIN, ASSEN Opdrachtgever :

Installaties Voor Sake van der Kloet, mede-eigenaar van DRS Installatietechniek was dit project grotendeels een normaal traject. Het bedrijf was bekend met op CO2-gehalte gestuurde klimaatbeheersingsinstallaties. Samen met Aliek Broekema, projectleider bij Noorman Bouw- en milieuadvies en ook partner in het DB&M consortium, is er een eenvoudig en slim ontwerp gemaakt. Hierbij is rekening gehouden met het beperken van de energiebehoefte van het gebouw zelf.

Dit is gedaan door het gebouw goed te isoleren, te voorzien van buitenzonwering en energiezuinige verlichting.

Broekema: ‘We maakten gebruik van elkaars expertise.’

CKC Drenthe

BOUWTEAM Aannemer : Bouwmaatschappij Hendriks Architect : 12WAT Adviseur : Sweco Adviseur Bouwfysica

:

Noorman Bouw- en milieuadvies

Constructeur : Goudstikker - de Vries Installateur : DRS Installatietechniek

ONDERAANNEMERS & LEVERANCIERS Staalconstructie : Olijve Constructie

‘A

ls aannemer zoeken wij ook naar het belang van de opdrachtgever’ - Rick Kramer

Stukadoorswerk : Afbouw Perdok Levering en montage van deuren :

BPZ

Levering en montage hang- en sluitwerk

BPZ

:

Tekst: Henri Hendriks en Arjen Bakker

‘E

Er is wel een overschrijding in kosten geweest. Bottema: ‘Maar met de gemeente is vooraf besproken dat wanneer het bedrag met deze manier van aanbesteden hoger uit zou komen, de gemeente bereid was om extra bij te dragen.’ Velthuis: ‘Het CKC Drenthe heeft er zelf ook een behoorlijk bedrage bij gedaan door de volledige afdeling voor kinderopvang zelf te bekostigen, en de gemeente heeft het andere deel bijgelegd.

Fotografie: Mark Sekuur

Voor die extra duurzaamheid van gasloos bouwen zijn een warmtepompinstallatie met boilers en buffervaten en een elektrische ketel als back-up voor de koude periode geïnstalleerd. ‘Voor die installatie moesten we wel wat ombouwen en een installatieruimte bouwen’, zegt Diphoorn.

‘Maar we hadden een kleine voorsprong in de tijdsplanning.’ Van der Kloet: ‘Er ligt een garantie- en onderhoudsplan voor twintig jaar. Wij zijn al vanaf 2003 actief met warmtepompen. Je hebt je eigen bestek en dan weet je wel de juiste keuzes te maken.’ Broekema, bij het project betrokken als adviseur akoestiek, brandveiligheid en bouwfysica: ‘Vanaf het begin is alles efficiënt uitgewerkt. Als je goede keuzes vooraf maakt door alle diverse kwaliteitseisen op rijtje te hebben, dan werkt het daarna geheel gemakkelijk en soepel. En dat is wel eens anders. Het voordeel is dat je de aannemer beter kan adviseren en de ruimte in materiaalkeuze kan aangeven.’

Artimpressie: 12WAT architecten

Scholen

41

Scholen

Kindcentrum Marciaborg, Baf lo

Duurzaam kindcentrum leert kinderen over techniek

De leefbaarheid in het Groningse tweelingdorp Baflo-Rasquert is er met de komst van het nieuwe multi-functionele kindcentrum Marciaborg erg op vooruit gegaan. Niet alleen de twee basisscholen in het dorp hebben een plekje gekregen in het aardbevingsbestendige gebouw, ook sportclubs zoals de tennisver-eniging en de peuters van Kids2B hebben er hun intrek in genomen.

42

Scholen

In deze Bouwen in het Noorden nemen we u graag nog eens mee naar de bouw van dit duurzame en toe-komstbestendige kindcentrum. Enige tijd geleden besteedden we hier ook aandacht aan. Op 18 oktober is het gebouw met zang en dans feestelijk geopend. Uiteraard met de kinderen in de hoofdrol.

‘V

eel kinderen enthousiast gemaakt voor een toekomst in de bouw’ - Jeroen Dijkhuis

De kinderen van cbs Ichtus en obs Noordewier hebben de bouw van hun nieuwe school op de voet gevolgd. Door middel van workshops en bezoeken aan de bouwplaats bleven de kinderen up-to-date. ‘Met dit project hebben we heel veel kinderen enthousiast weten te maken voor een toekomst in de bouw’, meent Jeroen Dijkhuis van Hesco Bouw. ‘Omdat we bouwden pal naast obs Noordewier konden de kinderen van deze school vanaf het schoolplein de bouw mooi volgen. Sommige kinderen zaten letterlijk iedere pauze te kijken naar wat er aan de andere kant van het hek gebeurde.’

43

Scholen

Herinterpretatie van een Groninger boerderij

Toekomstbestendig

Beatrice Montesano mocht namens KAW-architecten het ontwerp voor de Marciaborg voor haar rekening nemen. Zij liet zich inspireren door architectuur in de regio. ‘De nieuwe school kwam aan de rand van het dorp, met aan de achterzijde een open landschap. Langs de locatie loopt een historisch wandelpad. Dat zijn elementen waar wij veel rekening mee hebben gehouden. Hoe staat het gebouw in relatie tot zijn omgeving? De school moest echt in het Groninger landschap passen. Ik denk dat we daar goed in geslaagd zijn’, vertelt Montesano.

‘Het schoolgebouw is een herinterpretatie van een Groninger boerderij. Er is gekozen voor één bouwlaag met een kap, met een “schuur-uitstraling”. De gevels zijn met hout bekleed, het dak heeft zwarte pannen.’

Bij een toekomstbestendig gebouw hoort in de ogen van het gemeentebestuur - de opdrachtgever van het project - geen gasaansluiting meer. De Marciaborg is all electric en energieneutraal dankzij zonnepanelen op het dak. Het gebouw wordt in zijn warmtebehoefte voorzien door twee brine/ water-warmtepompen. ‘Het bijzondere daaraan is dat ze ook het tapwater verwarmen’, zegt Jeroen Jonge Poerink van installateur Aalbers. ‘De vorige generatie warmtepompen kon water tot 40, 50 graden verwarmen, genoeg voor verwarming maar te weinig voor waterleidingen, want die moet je op 65 graden kunnen doorspoelen om legionellabesmetting te voorkomen. Deze nieuwe variant kan die temperatuur leveren, en dus hoefden we geen doorstroomverwarmers te installeren.

Die stroomvreters vallen in een duurzaam gebouw altijd wat uit de toon.’ De luchtbehandeling wordt aangestuurd op basis van CO2-sensoren per lokaal.

Balans Montesano had rekening te houden met alle partijen die gebruik zouden gaan maken van het gebouw. ‘Niet alleen moesten er twee scholen samen in dit gebouw, ook sportverenigingen en het gemeenschapsleven komen hier samen. De christelijke school wilde haar identiteit terug laten komen in het ontwerp, maar dat gold ook voor de openbare school. De turnvereniging had een gymzaal van een bepaalde grootte nodig om aan de competitie mee te mogen doen. Voor ons was het een zoektocht naar het vinden van de goede balans tussen de verschillende partijen. En hoe ziet Baflo er over dertig jaar uit? Wat als er dan veel minder kinderen in het dorp zijn, kunnen bepaalde ruimtes dan ook worden gebruikt voor bijvoorbeeld zorgdoeleinden?’ Montesano vult aan dat zij, om tot een goed resultaat te komen, op veel momenten de samenwerking met het dorp en alle gebruikers van het kindcentrum heeft opzocht. ‘Met als resultaat dat de gebruikers met trots vertellen: “dat is mijn gebouw!”.’

44

‘B

randscheidingen zijn belangrijke veiligheidsmaatregelen in schoolgebouw’ - Harrie Munnik

Scholen

Techniek in ‘t zicht

Interactief leren over duurzaamheid

‘Wat ik leuk vind is dat de scholen de techniek graag aan de leerlingen willen laten zien’, zegt Jonge Poerink. ‘Alle installaties staan in verbinding met het gebouwbeheersysteem, waarvan de gegevens op de digiborden geprojecteerd kunnen worden; dan kunnen de kinderen live zien wat de zonnepanelen doen, hoeveel stroom er wordt verbruikt, hoeveel lucht er wordt afgezogen, et cetera. In de gymzaal wordt dat ook met kleurtjes inzichtelijk gemaakt: als het gebouw warmte vraagt, lichten er rode lampjes op, als er gekoeld wordt blauwe en als er duurzaam evenwicht is groene.’

Bureau 1232 adviseerde over de akoestiek, bouwfysica en installatietechniek. In het adviestraject was het streven om te voldoen aan de richtlijnen voor Frisse Scholen klasse B. ‘Dat is gehaald, op bepaalde punten scoort de Marciaborg zelfs nog beter.’ Bij hen kwam ook het idee vandaan om een koppeling te maken met de reeds genoemde digiborden in de klaslokalen. ‘Je ziet wel op meer scholen dat er bijvoorbeeld in de centrale hal een bord hangt met daarop inzichtelijk wat de zonnepanelen op dat moment opwekken. Wij wilden graag een stapje verder gaan. Door de koppeling met de digiborden kan er in het klaslokaal meegekeken worden. Op die manier kun je er veel meer lessen aan koppelen’, vertelt Jos Bouwsema.

‘Het wordt een stuk interactiever voor de leerlingen.’

Ook Montesano is erg enthousiast over het zichtbaar maken van de techniek in het gebouw. ‘Ik ben van oorsprong Italiaanse. Bij een Ferrari vind ik ook alles onder motorkap mooi. Dat geldt ook voor de techniek in een gebouw. Dat mag best zichtbaar zijn, zeker als het is om kinderen daarover te laten leren.’

‘B

etere score dan Frisse Scholen B’

- Jos Bouwsema

Brandveiligheid Bureau 1232 schakelde Munnik Brandadvies in voor brandveiligheidsadvies. ‘In de ontwikkelfase zijn wij nauw betrokken geweest. Iedere aanpassing in het bouwplan kregen wij onder ogen, zodat wij konden controleren of die aanpassing ook gevolgen had voor de brandveiligheid. Dat ging soms slechts om detailleringen, maar het zijn wel belangrijke details’, vertelt Harrie Munnik. ‘Dankzij ons advies zijn er bijvoorbeeld op meerdere plaatsen brandscheidingen geplaatst, die ervoor zorgen dat wanneer er brand uit zou breken, kinderen en volwassenen het gebouw tijdig kunnen verlaten. Dat is in een schoolgebouw een belangrijke veiligheidsmaatregel.’

45

•

Onafhankelijk advies brandveiligheid

•

Duurzaam en efficiënte oplossingen

•

Erkend opleider Brandpreventiedeskundige 1

4 maart 2019 opleiding BPD1 Aanmelden: aanmelden@munnikbrandadvies.nl

WWW.MUNNIKBRANDADVIES.NL

Scholen

e school moest echt in het Groninger landschap passen’ - Beatrice Montesano

Trots Hesco Bouw tekende voor de bouw van de Marciaborg. In de aanbesteding kwam bij hen duidelijk naar voren hoezeer zij de kinderen wilden betrekken bij de bouw. ‘Ons plan van aanpak en de aanneemsom zijn voor de gemeente bepalend geweest om ons de bouw te gunnen’, vertelt Jeroen Dijkhuis. ‘Wij zijn er trots op wat we neergezet hebben. Het is echt een mooi gebouw geworden. Het past prachtig in de omgeving.’

KINDCENTRUM MARCIABORG, BAFLO Opdrachtgever :

Gemeente Winsum

BOUWTEAM Architect : KAW-architecten Adviseur brandveiligheid

:

Munnik Brandadvies

Adviseur installaties

:

Bureau 1232

Constructeur : Ingenieursbureau Dijkhuis Aannemer : Hesco Bouw Installateur : Aalbers Installatietechniek

ONDERAANNEMERS & LEVERANCIERS Levering bouwmaterialen

:

Bouwcenter Meijer

Staalconstructie : Olijve Constructie Levering en montage van Digimate deuren, hang- en sluitwerk en Zorgplus schuifdeursystemen :

BPZ

Tekst: Johanna Kommerie

‘D

De kinderen van obs Noordewier en cbs Ichthus werden regelmatig door Hesco Bouw en partners bij de hand genomen om de bouw van dichtbij mee te maken. ‘Door middel van workshops, rondleidingen en het af laten leggen van interviews hebben we hen erg bij de bouw betrokken. Vooral de dag waarop de leraren staakten en Hesco Bouw samen met de bouwpartners door een doe-en-beleefochtend voor alle leerlingen de lessen overnam, was een leerzame dag. Voor ons was het nog een uitdaging om voor de Cito-toets het gebouw dicht te krijgen, zodat we de achtstegroepers niet teveel tot last zouden zijn tijdens deze toets. Dat is goed gelukt.’ De grootste uitdaging was echter al vrij in het begin. ‘Het op de bouwlocatie krijgen van de boorstelling was letterlijk centimeterwerk. We moesten met een transport van 32 meter lang en 3,5 meter breed en met een gewicht van 148 ton door Rasquert. Van tevoren hebben we dit goed gecommuniceerd zodat er geen auto’s geparkeerd zouden staan. Het heeft heel wat zweetdruppels gekost, maar het lukte uiteindelijk zonder ook maar een krasje schade achter te laten’, besluit Dijkhuis.

Fotografie: Annemiek Hensens (voor KAW)

Centimeterwerk

47

Scholen

Kindcentrum De Schaapskooi in Wezep

Dynamisch en duurzaam gebouw dankzij kloeke samenwerking

In het nieuwe Kindcentrum De Schaapskooi in Wezep wordt thematisch onderwijs gegeven in flexibele ruimtes. Precies zoals in de fusieplannen van de Goede Herderschool en de Oranjeschool stond beschreven. Een lange aanlooptijd, een korte bouwtijd ĂŠn een kloeke samenwerking tussen de bouwpartijen leverden een dynamisch en duurzaam pand op.

48

Scholen

‘I

nvulling gegeven aan de wensen van de fusieschool’ - Johan Steenbergen

Strakke planning Voor aannemer HuneBouw was de belangrijkste beperking de strakke planning. ‘Dat wisten we toen we inschreven’, nuanceert projectleider Jan van der Weide van het bedrijf uit Hoogeveen meteen. Ook de aanbesteding was een strak georganiseerd proces. ‘Wij kwamen op basis van referenties door de voorselectie, evenals vijf andere aannemers. De beschrijving hoe wij de zaken wilden aanpakken en de invulling van de samenwerking bleek doorslaggevend voor de gunning.’

Steenbergen bevestigt: ‘Voor een goede samenwerking is het belangrijk vooraf te weten met wie we te maken krijgen.’ Die aanpak bleek de juiste.

‘Deze keuze heeft goed uitgepakt. We hebben goed samengewerkt, ook met de installateur.’ Vestigingsmanager Dennis Heer van Harwig Installatietechniek is eveneens ingenomen met het project. ‘Het ontwerp was goed uitgewerkt en alle partijen stonden open voor aanvullingen. Meedenken werd op prijs gesteld.’ Heer en Van der Weide roemen de werkbesprekingen: elke twee weken, op de bouwplaats, met het volledige bouwteam. Van der Weide: ‘Die waren belangrijk om de afstemming tussen de partijen zo vloeiend mogelijk te laten verlopen.’

Nadat in november 2017 de eerste schep in de grond was gezet, verrees binnen acht maanden een compleet nieuw schoolgebouw. Maar de voorafgaande fase vergde een lange adem. ‘Met de planvorming is gestart in januari 2015. De uitdaging zat vooral in de bekostiging’, vertelt Johan Steenbergen, eigenaar van Steenbergen Bouwmanagement. ‘Omdat de school zoveel mogelijk energieneutraal wil zijn, stelden de gemeente en het schoolbestuur een extra bedrag ter beschikking. De voorbereiding op die besluitvorming nam de nodige tijd in beslag.’

De rol van Steenbergen was die van procesbegeleider. ‘We hebben de wensen van de fusieschool geïnventariseerd en er invulling aan gegeven, Factor Architectuur heeft het ontwerp getekend. In het bestemmingsplan was ruimte voor een langwerpig gebouw, bij het indelen is rekening gehouden met de beperkingen van die ruimte.’

49

Scholen

Zelfvoorzienend Het kindcentrum is gebouwd in een bestaande woonwijk. Steenbergen: ‘In het bestemmingsplan waren de bouwhoogte en goothoogte vastgelegd. Maar we waren vrij in materiaal- en kleurgebruik. De architect liet zich inspireren door bestaande gebouwen, zoals een karakteristieke kerk dichtbij de school. Elementen van dat kerkgebouw zijn terug te zien in het schoolontwerp.’

De opdrachtgever had de wens enigszins zelfvoorzienend te zijn.

‘Daarom zijn een warmtepomp en honderd zonnepanelen in het ontwerp opgenomen. En er is gerecycled materiaal gebruikt, zoals planken aan de gevel en een bijzondere gevelsteen. Deze materialen kunnen, in het kader van circulair bouwen, hergebruikt worden.’

Van der Weide voegt toe: ‘Bouwkundig moest het gebouw goed luchtdicht zijn en is rekening gehouden met hoge Rc-waarden. De constructie heeft een hoge warmteweerstand: in de winter gaat de warmte het gebouw niet uit, in de zomer komt er geen warmte binnen. Daarnaast is gekozen voor een traditionele metselwerkgevel, met een bijzondere steen. De gevelbekleding bestaat uit onderhoudsarme rabatplanken. Verder zaten de duurzaamheidsaspecten vooral in de installaties.’

‘B

ouwkundig moest het gebouw goed luchtdicht zijn’ - Van der Weide

Warmtepomp en zonnepanelen Installatietechnisch waren er geen grote uitdagingen, vertelt Dennis Heer. ‘De technische ruimte waarin wij alle ketels en verdelers moesten plaatsen was wel klein. Het was een uitdaging alles daarin te krijgen, maar het is gelukt.’ Bij het ontwerp van de multifunctionele ruimte moesten maatregelen worden toegepast om geluidsoverlast te voorkomen. ‘We hebben het ontwerp iets aangepast, waardoor we extra afzuigunits en -kanalen konden aanbrengen. En we hebben een hybride verwarmingsinstallatie geplaatst, met voorrang op de warmtepomp en bijverwarming via de cv-ketel. In de zomer kan deze installatie koelen en in de winter verwarmen.

Er is gekozen voor een hoogrendement-warmtepomp, die verspilt weinig energie. In het ontwerp was de warmtepomp al omschreven, wij gaven advies over de keuze van de pomp.’

51

Scholen

Modulaire bouw Van der Weide: ‘De fundering bestond uit mortelschroefpalen met een balkenrooster. De beganegrondvloer was een geïsoleerde kanaalplaatvloer met een constructieve druklaag, die monolithisch werd afgewerkt en daarmee direct de afwerkvloer was. Dit kwam ook terug bij de eerste verdiepingsvloer. In deze constructieve druklagen werd ook de vloerverwarming opgenomen. Dit wordt niet vaak gedaan. Verder was er sprake van een staalconstructie, buitenwanden in houtskeletbouw en een staaldak. Deze onderdelen zijn prefab geleverd. Bijzonder was dat we tegelijkertijd buiten en binnen aan het werk waren.’

Johan Steenbergen haakt aan: ‘Dankzij modulaire bouw was de bouwtijd zelf heel kort. Het kindcentrum wil in de toekomst mogelijk bijbouwen, door het gebruik van prefab-elementen kan ook een uitbreiding snel gerealiseerd worden.’ Flexibiliteit is onderdeel van de onderwijskundige visie van De Schaapskooi.

‘In het kindcentrum wordt thematisch onderwijs gegeven.

Daar zijn flexibele ruimtes voor nodig, die groter of kleiner kunnen worden gemaakt. Daarnaast zijn er flexwerkplekken gecreëerd, verspreid door het gebouw.’

‘A

lle partijen stonden open voor aanvullingen op het ontwerp’ - Dennis Heer

52

Scholen

Feestelijke opening

KINDCENTRUM DE SCHAAPSKOOI, WEZEP Opdrachtgever : Stichting De Akker Gebruikers : Goede Herderschool & Oranjeschool

BOUWTEAM Architect : Factor Architecten Bouwdirectie : Steenbergen Bouwmanagement Aannemer : HuneBouw Installateur : Harwig

ONDERAANNEMERS & LEVERANCIERS

Artimpression en foto's: Factor Architecten

De oplevering kon volgens planning worden behaald: eind juli, net voor de zomervakantie. Maar de school is pas na de herfstvakantie in gebruik genomen. Steenbergen: ‘In de tussentijd is het plein ingericht, is het schilderwerk gedaan en is het een en ander getest. Wij zijn tot en met het neerzetten van het laatste stoeltje betrokken geweest. Dat is onze core business: wij zijn procesbegeleider van begin tot eind. Bij dit project heeft dat dusdanig goed uitgepakt, dat we een fijne samenwerking met alle betrokken partijen hebben gehad en dat we met z’n allen trots kunnen zijn op het eindresultaat.’ Op 23 november was de feestelijke opening van het Kindcentrum.

Zonwering : Schellekens en Schellekens Produceren en monteren aluminium producten :

Voskamp Groep

HSB-wanden : De Mar 2D Uitbloeiingsarme doorstrijkmortel : Remix

Tekst: Tine van Knijff

Vloeren : Vloertechniek Hoogeveen

53

Trends

BERTIL POELMAN, DIRECTEUR VAN BVGO NOORD, KIEST VOOR TRANSPARANTIE, SAMENWERKING EN VERTROUWEN In november 2017 maakte hij de overstap van Strukton naar VolkerWessels. Samen met Wout van Vilsteren (directeur Bouw) en Piet Wigboldus (directie-adviseur) stuurt hij de bedrijven aan die ressorteren onder BVGO Noord: Koenen Bouw in Emmen, Rottinghuis’ Aannemingsbedrijf in Groningen en Reitsma in Drachten. Maak kennis met Bertil Poelman, algemeen directeur van Bouw en Vastgoedontwikkeling Noord (BVGO Noord) van VolkerWessels.

Wat onderscheidt de bedrijven die onder VolkerWessels vallen van andere noordelijke aannemers?

‘VolkerWessels werkt als een netwerkorganisatie van lokale bedrijven, die ook echt als lokaal bedrijf in de markt zijn gepositioneerd. Daardoor kunnen we veel extra power in ons bedrijf stoppen.’ Nieuwe ontwikkelingen als automatisering, bijvoorbeeld BIM, kunnen makkelijker gefinancierd worden.

‘VolkerWessels heeft daarvoor een aantal jaren geleden DigiBase in Nieuwegein opgericht. Hier worden alle high tech ontwikkelingen uitgezocht en verder ontwikkeld, waar wij IM is als bedrijven op kunnen aansluiten.’ Volgens Poelman is bouwen BIM ‘bouwen zoals je zou moeten bouwen’, maar kan de zoals je zou aansluiting met ketenpartners en onderaannemers nog niet moeten bouwen’ altijd worden gevonden. ‘Wij helpen onze vaste partners vanuit DigiBase mee in die ontwikkeling.’ Door het werken met een geautomatiseerd systeem zijn er in de bouwkeet geen kasten vol met tekeningen meer. ‘Een uitvoerder, maar ook een timmerman, zet de details op zijn IPad en gaat daarmee de bouw op. Ze hebben dus altijd de juiste details. Daarnaast levert het systeem voor de opdrachtgever meer transparantie.’

‘B

54

Trends

In welk opzicht zal de bouwsector op de middellange termijn het meest veranderen?

‘Ik voorzie dat de grootste veranderingen in de digitalisering zullen gaan plaatsvinden. Er is al veel mogelijk. Via Google Maps kunnen er bijvoorbeeld massastudies worden gemaakt om te zien hoe het vastgoed eruit ziet, wie de eigenaar is, wat de status is. Zo kun je zien hoe het er in je eigen omgeving voor staat. En je kunt het gebruiken bij het maken van plannen voor ontwikkelingsgebieden. Supergaaf als je dat ziet!’

constant blijft. (cijfers ter vergelijking?). Op dit moment ontwikkelt VolkerWessels een luxere variant van dit concept, zodat bijvoorbeeld ook de plattegronden kunnen worden aangepast.

Hoe zie jij de toekomst van gasloos bouwen?

‘Ik ben voorstander van gasloos bouwen, maar het gaat nu totaal ongestructureerd. Je loopt tegen heel veel praktische problemen aan. Bij oudere nieuwbouwlocaties is de infrastructuur al gelegd.

En het netwerk is niet berekend op de extra toevoer asloos bouwen Hoe kijk je aan tegen het stijgende van elektriciteit die nodig is als je gasloos bouwt. Ze gaat nu totaal prijsniveau en de oplopende hadden dat meer gefaseerd moeten doen. En komt er ongestructureerd’ bouwkosten? in de toekomst niet iets waardoor de infrastructuur die ‘In Noord-Nederland heeft de verkoopprijs mijns inziens zo ongeveer zijn er nu ligt voor gas, ook gebruikt kan worden? Bijvoorbeeld waterstof, of limiet bereikt. Dan komen de bouwkosten onder spanning te staan. Dat wat anders. Wie zegt of dat niet uiteindelijk de toekomst is? Ik denk dat betekent dat je ontwikkelingen niet meer rond kunt krijgen omdat de het opwekken van zonne-energie een soort tussenfase is, en dat er straks bouwkosten hoger zijn dan de ruimte die je hebt om de totale exploitatie weer iets anders komt.’ van een plan haalbaar te maken. Je moet met de verkoopprijzen wel marktconform blijven, anders verkoop je helemaal niets meer.’

Welke stappen hebben jullie gezet op het gebied

‘G

van circulair bouwen?

Vanuit zijn rol als voorzitter van NVB Noord-Nederland (de branchevereniging ‘Wij doen dingen graag praktisch. We zijn begonnen met het labelen van voor ontwikkelaars en bouwondernemers) hoopt Poelman meer invloed te de bouwstoffen die we toepassen, met behulp van Madaster, dat ontwikkeld hebben op de politiek. ‘Ik vind dat de overheid ons meer kan helpen. Ze is in samenwerking met Thomas Rau (zie ook BihN 87, red.). Dan weet je roepen dat wij moeten bouwen, bouwen, bouwen, maar zij moeten daarvoor precies wat er in een woning zit, en waar je dat kunt hergebruiken. Waar de goede voorwaarden creëren: normale grondprijzen, snellere vergunnings- dat past in een project, gebruiken we ook nieuwe initiatieven, zoals gerecycled trajecten en grondposities, ook in de periferie van de steden. En daarnaast isolatiemateriaal.’ Medewerkers van VolkerWessels krijgen een training om - en daar moeten we ook zelf mee aan de slag - moet het circulaire bouwen goed tussen de oren te krijgen. ij moeten het imago van de bouwsector beter.’

bouwen, bouwen, bouwen, maar zij moeten daarvoor de goede voorwaarden creëren’

VolkerWessels werkt sinds ongeveer zes jaar met MorgenWonen, een concept waarbij woningen volledig industrieel worden gebouwd. ‘In onze eigen fabriek worden jaarlijks ongeveer vijfhonderd woningen helemaal geprefabriceerd. We doen dat zonder externe onderaannemers, en zijn dus niet afhankelijk van de markt. Geen vertraging omdat een metselaar niet komt opdagen, geen leverantieproblemen.’ De woningen zijn gasloos, en nul op de meter. ‘Over drie maanden kan een woning er staan. Omdat we inmiddels duizend van deze woningen hebben neergezet, verloopt het vergunningstraject heel soepel.’ Het concept heeft als voordeel dat - in tegenstelling tot de traditionele bouw - het prijsniveau

Hoe vullen jullie de orderportefeuille?

De drie bedrijven van BVGO-Noord doen vrijwel niet meer mee aan aanbestedingen. Poelman kiest liever voor transparantie, voor samenwerken en vertrouwen.

‘Je mag als klant mijn projectadministratie inkijken.

En ik heb liever dat mijn mensen bezig zijn om slimme dingen te bedenken waarmee we nog efficiënter kunnen bouwen en nog betere kwaliteit kunnen leveren, dan dat ze hakketakken over een besteksartikeltje dat je misschien wel op tien verschillende manieren kunt lezen.’

Aan opdrachtgevers die EMVI-aanbestedingen uitschrijven wil hij nog meegeven dat ze wat meer zouden kunnen sturen op zaken als het beperken van overlast, en minder op de prijs. ‘Dan heb je kans dat je zomaar bij een partij uitkomt waar je zelf ook gelukkiger van wordt.’

Tekst: Jurriën Hendriks en Vera Bosma

Is jullie concept MorgenWonen een alternatief voor de toenemende woningvraag?

‘W

55

Woningbouw

32 woningen in Sint Annaparochie

Intiem buurtje met onderhoudsarme materialen

Op het voormalige terrein van csg Ulbe van Houten aan de Kempenaerstraat in Sint Annaparochie staan nu zestien eengezinswoningen en zestien levensloopbestendige woningen voor kleine huishoudens. Jorritsma Bouw verzorgde voor Wonen Noordwest Friesland zowel het ontwerp als de bouw, in een Design & Build-constructie.

56

Woningbouw

‘A

l vrij snel voor Design & Build gekozen’ - Gerard van Keulen

Onderhoudsarm De combinatie Jorritsma Bouw/Van Manen en Zwart architecten/Damstra Installaties kwam bij die selectie als beste uit de bus. ‘Qua prijs en bouwproces scoorde het plan ongeveer even goed als dat van de anderen, maar qua architectuur en materiaalkeuze sprongen wij eruit’, memoreert projectleider Marcel van der Veen van Jorritsma Bouw. ‘Wij presenteerden een intieme, sfeervolle woonbuurt, met woningen van onderhoudsarme materialen zoals aluminium kozijnen, gevelsteen en gebakken dakpannen.’ De gemetselde gevels zijn gepointeerd: een manier om tijdens het metselen meteen de voeg te maken.

Daarmee werd het metselwerk harder en minder onderhoudsgevoelig.

Ook voor Damstra waren lage onderhoudskosten voor de corporatie het leitmotiv bij het ontwerp van het installatieconcept. Projectleider Dirk Jacob Visser somt op: ‘Een hr-ketel met vloerverwarming, mechanische ventilatie op basis van CO2-detectie en op elke woning drie of vier zonnepanelen.’ Over enkele jaren kan de corporatie eventueel voor warmtepompen of iets dergelijks kiezen: de woningen zijn daar qua isolatie al op afgestemd.

‘Tijdens de vooroplevering hebben we met een blower uitgetest waar eventueel nog kou vandaan kwam. Toen bleek dat bij de vloerplaat in de meterkast wat tocht voorkwam, dus dat is toen verholpen.’

Het was al in 2008 toen de toenmalige gemeente Het Bildt begon met plannen voor een gezamenlijke huisvesting van de christelijke en de openbare middelbare school in Sint Annaparochie. Die campus zou uiteindelijk komen op een locatie waar corporatie Wonen Noordwest-Friesland 55 huurwoningen had. ‘We hebben een overeenkomst gesloten, waarbij wij de campuslocatie beschikbaar stelden, in ruil voor huizenbouw op de plek van de Ulbe van Houten’, legt Gerard van Keulen van de corporatie uit.

Design & Build Overigens bouwde Wonen Noordwest Friesland ook bij de nieuwe scholen enkele nieuwe huizen, maar de grootste nieuwe wijk ontstond aan de Kempenaerstraat: zestien eengezinswoningen en zestien levensloopwoningen.

‘We besloten al vrij snel dat we dit project in Design & Build wilden doen’, schetst Van Keulen. ‘We hebben eerst zes aannemers uitgenodigd voor een gesprek, daarna van drie een presentatie gevraagd, waarbij ze aan de hand van ons programma van eisen een schetsontwerp moesten laten zien.’

57

Woningbouw

‘Z

o’n concept kun je probleemloos nog eens bouwen’ - Dirk Jacob Visser

Schaarste Hoewel de planvorming in 2016 wel rond was, duurde het tot na de zomervakantie van 2017 voor Jorritsma Bouw echt kon beginnen. Een bezwaar tegen de bestemmingsplanwijziging hield het proces een tijd op.

Op zich geen groot probleem voor de aannemer, ware het niet dat de markt in de tussentijd erg was aangetrokken en materieel en materialen schaarser waren geworden. ‘De heistelling moesten we uit Zuid-Nederland halen’, zegt Van der Veen, ‘bij een bedrijf dat alleen nog ruimte voor ons had in de periode die wij eigenlijk als bouwvakperiode hadden gepland. Daar hebben we uiteraard de planning op aangepast.’

Een tegenslag was de vaststelling dat een stukje openbare weg nog gesaneerd moest worden. Van Keulen: ‘Wij hadden al tegen de huurders gezegd dat de huizen in juli 2018 opgeleverd zouden worden. Maar doordat de weg er nog uit moest, leek het erop dat de mensen niet bij hun voordeur zouden kunnen komen. In goed overleg met de gemeente is dit gelukkig opgelost.”

58

Woningbouw

Gecombineerde bouwplaats Jorritsma Bouw realiseerde in dezelfde bouwperiode ook een Aldi-supermarkt in hetzelfde gebied. Het bedrijf richtte de bouwplaats zo in dat het voor het woningbouwproject dezelfde faciliteiten en hetzelfde projectteam kon inzetten. Dat scheelde ook transportbewegingen en daarmee overlast. ‘Sowieso hanteerden we een heel strakke transportplanning: de materialen werden direct voor de juiste woning bezorgd op het moment dat ze nodig waren.’

‘W

ij sprongen eruit qua architectuur en materiaalkeuze’ - Marcel van der Veen

59

Woningbouw

Positieve reacties Hoewel de oplevering al voor de zomer was, werd het bouwproject afgelopen september officieel afgesloten met een bescheiden buurtfeestje, waarbij wethouder Nel Haarsma van de nieuwe gemeente Waadhoeke een boom plantte. ‘Een aantal bewoners was nog niet helemaal tevreden, vooral omdat het groen nog moet worden aangeplant.’ zegt Van Keulen. ‘Maar de huurders zijn erg blij met hun woning en met het buurtje.’ Ook Visser was bij de bijeenkomst en trof daar louter tevreden mensen. ‘Zo’n concept als dit kun je probleemloos nog eens bouwen, het zijn praktische en comfortabele huizen. Ergens is het vreemd dat opdrachtgevers vaak helemaal opnieuw beginnen met ontwikkelen, terwijl je ook zo’n kant en klaar plan nog eens kunt uitvoeren.’

32 WONINGEN, SINT ANNAPAROCHIE Opdrachtgever : Wonen Noordwest Friesland

DESIGN EN BUILD TEAM Constructeur : Projectengineering Castelein Installateur : Koninklijke Damstra installatietechniek

ONDERAANNEMERS & LEVERANCIERS Betonwerk : C. van der Hauw Betonbouw Levering en montage stalen kozijnen en opdekdeuren : BPZ Levering en montage hang- en sluitwerk

: BPZ en Raadsma

Uitbloeiingsarme doorstrijkmortel : Remix Afvalinzameling : Visser Afvalinzameling, Transport en Recycling

Tekst: Arjen Bakker

Architect : Van Manen en Zwart

Fotografie: Henri Vos

Aannemer : Jorritsma bouw

61

Woningbouw

Lunettenhof:

‘Een wereld op zich die Groningen nog niet kent’ Aan de Boumaboulevard op het Europapark in Groningen is een verrassend en eigenzinnig stukje stad verrezen: Lunettenhof, een woningbouwcomplex met 79 woningen en commerciële ruimte. Een ontwerp van architectenbureau AAS Groningen, gerealiseerd door Rottinghuis’ Aannemingsbedrijf bv.

62

Woningbouw

‘V

an absolute meerwaarde voor de stad’ - Dennis Hofstee

Totaaloplossing AAS legde een idee neer met een totaaloplossing: niet alleen architectonisch, maar ook inpassing in de wijk en het collectieve groen is mee ontworpen, resulterend in tweelaagse en drielaagse grondgebonden woningen in combinatie met een appartementencomplex en een halfverdiepte parkeergarage. Doorslaggevend voor de keuze voor het ontwerp van AAS was volgens projectarchitect Dennis Hofstee het Welstandsadvies: ‘De commissie was zeer gecharmeerd van het plan en het ambitieniveau: de zorgvuldige stedenbouwkundige en architectonische opzet van het ontwerp in combinatie met het landschappelijke. We hebben deze opgave naar onze eigen hand weten te zetten met het ontwerpteam.’

Lunettenhof, met 38 grondgebonden woningen en 41 appartementen - 15 koop- en 26 huurappartementen - en een commerciële plint, is gesitueerd op het Europapark in Groningen. In 2014 werden AAS en drie andere bureaus in het kader van een prijsvraag benaderd door Credo Integrale Planontwikkeling BV, met een uitvraag voor een woningbouwplan. Randvoorwaarde was dat er gebruik werd gemaakt van het PlusWonen concept van VolkerWessels. De uitvraag omvatte drie doelgroepen voor grondgebonden woningen: stedelijke mensen, gezinnen en een gemengde doelgroep met alle leeftijden en beroepen.

63

Woningbouw

Buurtgevoel Hofstee: ‘Lunettenhof is een wereld op zich die Groningen nog niet kent.

En daarmee van absolute meerwaarde voor de stad.’ Het kenmerkende van het plan zijn grondgebonden woningen zonder een eigen tuin maar met een collectieve tuin in het binnengebied. Landschapsarchitect Jeanne Meijboom heeft die collectieve tuin zodanig ontworpen dat er geen inkijk in de woningen is. Hofstee: ‘Wel is er een private zone: een nis bij de voordeur zodat men buiten kan zitten en droog de woning kan betreden. Daarnaast is er een privézone bij de achtergevel van 2-2,5 meter. De gemeenschappelijke tuin biedt de kans om buren te ontmoeten en een echt buurtgevoel te krijgen.’

Variatie Rondom het bouwplan ligt een park en het Winschoterdiep, wat het groenplan versterkt. Het dakterras van de tweelaagse woningen en de loggia van de drielaagse woningen versterken de variatie van het bouwplan, evenals de optie van 1.20 meter uitbouw van de woningen en de hoogteverschillen in het binnen- en buitengebied door de aanleg van een halfverdiepte parkeergarage. Stedenbouwkundig stelde de gemeente een parkrand van 2-3 hoog aan de waterzijde en een stedelijke rand van 3-4 hoog. Hofstee: ‘Met de variatie van twee- en drielaagse woningen en een appartementencomplex hebben we daarop ingespeeld. Met de keuze voor een in white wash uitgevoerde Douglas houten plint voor de grondgebonden woningen kunnen de diverse gevelopeningen op de begane grond moeiteloos worden geïntegreerd. Daarboven, op de verdiepingen, is gekozen voor een uitvoering in baksteen.’

64

Woningbouw

Dynamiek De parkeergarage is - in plaats van ondergronds - halfverdiept aangelegd, omdat Lunettenhof is gelegen op een voormalige koelvijver van de afgebroken Helpmancentrale. Hofstee: ‘Dat heeft te maken met gronddruk en bouwtechniek. Er moesten zoveel groutankers geplaatst worden dat ondergronds bouwen niet meer rendabel was, en het gaf mogelijk problemen met het tegenoverliggende stadskantoor van de gemeente. Vanuit een probleem in de ontwikkelfase is het plan beter gemaakt: een deel van de woningen staat op die parkeergarage en die staan daarmee 1,5 meter hoger dan het maaiveld. Zo’n halfverdiepte garage geeft een extra dynamiek, meer niveaus, het plan wordt er spannender van.’

Constructie Er is gebouwd volgens het traditionele bouwproces. Projectleider Heerke van Dam: ‘De grondgebonden woningen zijn met een betonvloer op palen gezet, met holle wanden. Een deel van de woningen is geplaatst op het kelderdek dat uitgevoerd is met schilvloeren met verzwaarde stroken.’ Deze casco’s en de andere grondgebonden woningen zijn allemaal prefab casco’s van het PlusWonen concept van moederbedrijf VolkerWessels; een energiezuinig, flexibel en maatwerksysteem voor zowel appartementen als woningen. De appartementen kennen een kolommenstructuur met stabilisatiewanden en daarop schilvloeren met bouwmuren van in het werk gestort beton. Van Dam: ‘Door de voorbereidingen in 3D konden er 1,5 casco’s per dag worden geplaatst.’

65

Woningbouw

Beton- en aannemersbedrijf Veenstra Beton- en aannemersbedrijf Veenstra BV uit Jistrum legt zich toe op gespecialiseerd betonwerk op locatie.

Onze betonwerken lopen uiteen van (machine)fundaties, kelders en betonnen bedrijfsvloeren, tot kleine weg- en waterbouwkundige werken als fietstunnels en bruggen.

Bij ons werk maken wij gebruik van een eigen systeembekisting. Onze ervaren medewerkers, ons ruime aanbod van ca. 2800 m2 bekistingsmaterieel en de korte communicatielijnen maken dat we zeer flexibel, efficiënt en effectief op elke klus kunnen inspringen. Het is niet voor niets dat steeds meer aannemers van kleine en grote projecten hun specialistische werk aan ons uitbesteden.

In de stad Groningen moeten woningbouwaanvragen sinds 1 juni 2018 gasloos zijn. De woningen van Lunettenhof krijgen hun energie via WarmteStad, “het duurzame warmtebedrijf van Groningen”. Voor WarmteStad is er in de parkeergarage een centrale installatieruimte voor een wko gebouwd. Van Dam: ‘Ergens op het terrein is nog een extra bron geboord en er ligt allemaal infrastructuur van bron naar woning en omgekeerd.

Logistiek is dat echt een uitdaging geweest. Er is een gesloten binnengebied - de gemeenschappelijke tuin - waar alles in elkaar haakt. Met 3D lukt dat prima, maar het gaat erom het in de praktijk te realiseren. Je moet voortdurend afstemmen in verschillende fasen.’ Er zijn conform het bouwbesluit woningen met label A gerealiseerd met lagetemperatuurverwarming. Voor de appartementen zijn er zonnepanelen geïnstalleerd.

In april 2017 is er gestart met de bouw; in november en december 2018 worden de woningen gefaseerd opgeleverd.

LUNETTENHOF, GRONINGEN Opdrachtgever & ontwikkelaar

:

Credo Integrale Planontwikkeling

BOUWTEAM Architect : AAS architecten Adviseur installaties en bouwfysica

:

Bureau 1232

Adviseur Brandveiligheid

:

Munnik Brandadvies

Aannemer : Rottinghuis' Aannemingsbedrijf Installateur : Breman Installaties

ONDERAANNEMERS & LEVERANCIERS

Fotografie: Mark Sekuur

- Heerke van Dam

Duurzaamheid

Artimpression: AAS Groningen

et gaat erom het in de praktijk te realiseren’

Pompput : N.P.B. Buitenpost Betonwerk, leggen van vloeren en balkbodems

:

Beton- en aannemersbedrijf Veenstra

Metselmortel : Remix Levering hangen sluitwerk

:

Voskamp Groep

Afbouw : Unipé Afbouw

Tekst: Henri Hendriks

‘H

67

Woningbouw

204 NUL-OP-DE-METERWONINGEN IN LEEUWARDEN

NIEUW BOUWSYSTEEM VOOR GROOTSCHALIGE WIJKVERNIEUWING

68

Woningbouw Een wijkvernieuwing zoals in de OostIndische buurt in Leeuwarden, waar corporatie Elkien ruim tweehonderd woningen laat

‘V

riendelijkheid en kleinschaligheid’

vervangen, zou normaal gesproken vele jaren in beslag nemen. Dankzij de nieuwe droogstapelbouwmethode doet Bouwgroep Dijkstra Draisma (BGDD) het in minder dan drie jaar. De bouw begon in maart 2018.

- Anne Dorenbos

‘Bouwtechnisch gezien zou het nog wel sneller kunnen’, zegt Joan Veenstra van het Dokkumer bouwbedrijf. ‘Vanaf de beganegrondvloer hebben we één dag nodig om een huis winden waterdicht op te zetten en daarna nog een paar dagen voor de afbouw: de binnendeuren erin, de keuken, wat schilderwerk…’

In theorie zouden op die manier 118 grondgebonden woningen in een klein jaar af kunnen zijn en 85 appartementen in het jaar daarop. Zelfs als deze traditioneel worden opgetrokken; momenteel wordt er gewerkt aan het definitieve ontwerp en engineering.

Temporisatie Omdat Elkien echter geen onbeperkte woningvoorraad heeft om wijkbewoners te herhuisvesten, is het project opgeknipt in vijf fases, waarbij steeds bewoners van oude huizen doorschuiven naar een nieuwbouwblok. Alleen voor de huurders van de 45 huizen die als eerste gesloopt werden, moest de corporatie elders woonruimte vinden. ‘De temporisatie om logistieke redenen heeft bouwtechnisch ook weer zijn voordelen’, zegt Arend Hoekstra van Elkien. Het geeft BGDD, architect Anne Dorenbos en andere betrokkenen gelegenheid om het concept te finetunen en van iedere fase weer een iets verbeterde versie neer te zetten.

Innovatie ondersteunen Hoekstra: ‘Dit is het eerste grootschalige project dat volgens deze nieuwe methode wordt uitgevoerd. We zijn overtuigd van de kwaliteit van het woningtype, maar uiteraard kom je hier en daar verbeterpunten tegen. Als je dat niet wilt, moet je niet voor zo’n innovatief systeem gaan. Maar als iedereen dat zegt, verandert er nooit iets in de bouw. Een corporatie heeft ook de verantwoordelijkheid om innovatie te ondersteunen, al is het maar omdat woningontwikkeling anders straks onbetaalbaar wordt. Er zijn steeds minder ‘handjes’ beschikbaar, dus er moeten alternatieven komen voor traditioneel bouwen.’

69

Woningbouw Robotisering ‘Zo is het maar net’, vindt Veenstra. ‘In onze eigen fabriek worden per dag de hsb-gevelelementen voor één huis door een robot bekleed met steenstrips.

Voor datzelfde werk zou je acht of negen steenstripplakkers nodig hebben. En bovendien zouden ze nooit op kunnen werken tegen de woningbouwvraag. In onze optiek kan alleen robotisering in de enorme vraag naar huizen voorzien.’ Daarbij is uiteraard het vertrouwen van grote, vaste opdrachtgevers nodig, want zo’n fabriek vergt een grote investering. Hoekstra: ‘Hier zie je een belangrijk voordeel van ketensamenwerking. We geven – in ons geval vier – bouwpartners de zekerheid van een bepaalde hoeveelheid werk voor een bepaalde periode, zodat zij ruimte krijgen voor innovatie. Wij geven de kaders aan, zij komen met oplossingen en tonen ook hun eigen kwaliteit aan. We houden natuurlijk de vinger aan de pols, maar in feite kun je zeggen dat wij ons kunnen concentreren op het sociale vlak: het uithuizen, tijdelijk onderbrengen, terugverhuizen van de mensen.’

‘E

én dag nodig om een huis wind- en waterdicht op te zetten’ - Joan Veenstra

Demontabel In Leeuwarden zijn alleen de palenfunderingen nog traditioneel aangebracht. Daarop komen vloeren en wanden die volledig demontabel zijn en die zonder natte knopen in elkaar gezet worden. In beide zijn de kabels en leidingen voor de installaties al opgenomen. ‘Het is een kwestie van stekkeren om ze op elkaar aan te sluiten’, zegt Veenstra. Op dezelfde dag worden de gevelwanden uit de eigen fabriek van Dijkstra Draisma gemonteerd, alsmede de prefab-badkamers en de dakelementen. De dakpannen worden nog wel traditioneel gelegd.

‘We hebben nog nagedacht over prefab-keukens, maar die zijn ook heel eenvoudig ter plekke te installeren.’ Omdat in goed overleg met de nutsbedrijven ook de meterkasten al volledig worden voorbereid, kunnen de woningen binnen enkele dagen worden aangesloten. Ze zijn in principe in een weekje bewoonbaar. Hoekstra: ‘Je hoeft geen rekening meer te houden met droogtijden. Zodra de casco’s waren opgebouwd konden wij de verhuurdatum bepalen. De nieuwe woningen leveren dus sneller huurinkomsten op dan bij traditionele bouw. En je kunt de vaart in het project houden omdat bewoners snel kunnen doorverhuizen vanuit de te slopen fase.’

70

Woningbouw

Architectuur Voor Anne Dorenbos van Dorenbos Architekten uit Gytsjerk was het de uitdaging om de vriendelijkheid en kleinschaligheid te behouden die de oude Oost-Indische buurt (grotendeels uit de jaren dertig) kenmerkte. Hij ging daarvoor eerst in gesprek met bewoners over de sterke punten van hun bestaande huizen en wijk. ‘De rijtjes niet te lang, een lage gootlijn aan de straatkant, dakkapelletjes. De hoekwoningen net iets anders, hier en daar de boel iets terug laten springen zodat een pleintje ontstaat… Je hoeft niet historiserend bezig te zijn, maar je kunt wel een knipoog naar het verleden geven.’

71

Woningbouw

‘V

erantwoordelijkheid om innovatie te ondersteunen’

Duurzaamheid Bij de ‘Balistraten en omgeving’ – zoals het project bij Elkien genoemd wordt – speelde in de ontwerpopgave mee dat de huizen volgens het nul-op-de-meterconcept (NOM) gebouwd zouden worden en dat er dus vrij veel zonnepanelen nodig waren. Dorenbos: ‘We hebben gekozen voor een hoge gootlijn aan de achterkant, zodat daar geen dakkapellen nodig waren en het hele dakvlak gebruikt kon worden voor de panelen.’ Verwarming krijgen de woningen via een warmtenet: ze worden gekoppeld aan de stadsverwarmingscentrale van de wijk Camminghaburen. Die draait nu nog op gas, maar krijgt over enkele jaren mogelijk restwarmte van de nabijgelegen melkpoederfabriek van FrieslandCampina, die zelf dan een heetwaterbron gaat aanboren.

204 WONINGEN, OOST-INDISCHE BUURT IN LEEUWARDEN Opdrachtgever :

Elkien

BOUWTEAM Aannemer : Bouwgroep Dijkstra Draisma Architect : Dorenbos Architekten Installateur : Breman installatiegroep

ONDERAANNEMERS & LEVERANCIERS Grondwerk : De Waard Grondverzet Div. ijzerwaren

:

Raadsma

Afvalinzameling : Visser Afvalinzameling, Transport en Recycling

Tekst: Arjen Bakker

Een nieuw bouwsysteem geeft daarbij nieuwe ontwerpkansen. ‘De oude huizen waren natuurlijk gemetseld. Nu werken we met steenstrips: dat geeft grote vrijheid. Het maakt zo’n robot niet uit om af en toe een strookje verticaal te plakken, dus je kunt hier en daar voor een afwijkend detail gaan. Je moet zoiets niet willen overdrijven, maar op de langere termijn gaat droogstapelbouw vast tot heel andere ontwerpen leiden dan we tot nu toe gewend zijn.

We hebben twintig jaar of nog langer op dezelfde manier gedacht.

Als er een nieuw systeem komt, ben je geneigd daar je oude denkwijze op los te laten. Maar gaandeweg leer je het systeem kennen en ga je pas echt alle mogelijkheden benutten.’

Fotografie: Henri Vos

- Arend Hoekstra

73

Trends

VERWEIJ HOUTTECHNIEK

‘WE PROBEREN JONG TALENT EEN BREDE BLIK TE GEVEN’ Met de campagne ‘Hout dat werkt’ maakt de timmerindustrie zich sterk voor duurzaam leren, werken en ondernemen in deze branche. Een publicatie in de Metro was aanleiding om te gaan praten met Leonard Verweij, directielid van Verweij Houttechniek, en met Michel Dagelet, accountmanager voor het noorden. Slaagt hun bedrijf erin om nog steeds genoeg vakmensen binnen de poort te krijgen - en te houden?

Het in 1884 begonnen eenmans-timmerbedrijfje is anno 2018 uitgegroeid tot Verweij Houttechniek, een bedrijf met 110 mensen op de loonlijst en vijftig mensen die als onderaannemer actief zijn, met name voor de montage. Het hoofdkantoor en de fabriek zijn gevestigd in Woerden.

Om tegemoet te komen aan de vraag heeft het bedrijf sinds 2015 een nevenvestiging in Drachten. Voor de landelijke renovatiemarkt fabriceert Verweij onder meer ramen, deuren, kozijnen, prefab dakkapellen, prefab wanden en prefab bergingen. Jaren geleden al is de weg ingeslagen om producten zover mogelijk voor te bereiden, om daarmee opdrachtgevers te ontzorgen. ‘We leveren kant en klaar af: pasmaat producten, beglaasd, afgelakt en voorzien van alle benodigde montagematerialen. We werken als één loket, waarbij wij het calculeren, inmeten op locatie, ontwerpen, werkvoorbereiden, produceren én het monteren verzorgen. Dit betekent dat wij op onze projecten niet meer hoeven te schaven, te schilderen en te beglazen’, vertelt Michel Dagelet. ‘Geen onnodige handjes op de bouwplaats dus.’

Passend personeel

‘O

nze stagiairs besteden zo’n 20% van hun stageperiode buiten’

Het werken voor de renovatiemarkt betekent dat montagemedewerkers ook bij bewoners over de vloer komen. Dagelet: ‘Je verwijdert soms letterlijk bij mensen een deel van de gevel van de woning. Diezelfde gevel moet zo snel mogelijk voorzien worden van nieuwe elementen. De pasmaat geproduceerde en afgelakte producten minimaliseren de overlast en maximaliseren de doorlooptijd.

We werken - indirect - veel voor corporaties. Onze mensen weten dat er achter de voordeur wel eens iets aan de hand is, en moeten daarmee om kunnen gaan.’ De bedrijfscultuur van Verweij is hierop afgestemd.

‘Onze cultuur werkt ook als een goede filter voor nieuwkomers: binnen een proefperiode weten we al snel of iemand bij ons past of niet.’

Jong talent Het personeel van Verweij blijft vrij lang in dienst. Leonard Verweij: ‘Een paar jaar geleden was dat gemiddeld dertien jaar, waarbij de gemiddelde leeftijd 42 jaar is. Daarom nemen we ook jong talent aan, dat we zelf opleiden. Als zij voldoen, blijven ze hier ook jaren.’ Stagiairs voor de uitvoering komen binnen via het Samenwerkingsverband - SWV Hout - uit Woerden. Verweij heeft jaarlijks vijf stageplekken beschikbaar.

‘Dat is op veertig productiemedewerkers en twintig eigen monteurs vrij veel. Een deel van die stageplekken is ondergebracht bij de buitendienst, dus monteren op locatie. Dat hebben we op eigen initiatief zo geregeld, het Samenwerkingsverband is namelijk alleen gericht op binnenwerk.

Onze stagiairs besteden zo’n 20% van hun stageperiode buiten. Zo proberen we de jongens een brede blik te geven en leren ze hoe het is om in de fabriek én in de buitendienst te werken.’

74

Trends

‘J

ongens van 16, 17 jaar die een toekomst moeten kiezen’

Aansluiting

De aansluiting tussen onderwijs en praktijk is in de bouwsector vaak een punt van discussie. Verweij: ‘Wij gaan veel dieper dan scholen kunnen gaan. Dat kan ik ze ook niet kwalijk nemen, wij hebben inmiddels zulke dure machines en gereedschappen, daar kan een school niet meer aan tippen. Bovendien: “de fabriek” bestaat niet. Sommige bedrijven doen nog heel veel met de hand, andere - wij ook - werken zeer geavanceerd.’

Eén mbo-4-opleiding voor heel Nederland Op mbo-4-niveau is het ROC in Rotterdam de enige school in Nederland waar calculators en werkvoorbereiders voor de timmerindustrie worden opgeleid. Verweij schetst hoe weinig aanwas daaruit voort kan komen: ‘Twee jaar geleden slaagden er tien werkvoorbereiders - voor heel Nederland.

Daarvan werd één bakker, één ICT’er, twee gingen naar het hbo en één ging bij zijn vader in de aannemerij. Dus de toestroom van werkvoorbereiders is bijna nihil. Voor kantoorfuncties hebben we dan ook wel moeite om personeel te krijgen, terwijl de vraag uit de markt toeneemt.’ Gelukkig heeft de campagne ook voor dit niveau gewerkt, de eindexamenklas is dit jaar verdubbeld. ‘Voor heel Nederland is dat natuurlijk nog veel te weinig, maar het is een begin!’

Tekst: Vera Bosma

Onder de jeugd op mbo-niveau 2 en 3 is nog voldoende belangstelling voor het uitvoerende vak van timmerman, en Verweij Houttechniek heeft als voordeel dat het op slechts vijf kilometer afstand van de opleiding ligt. ‘De leerlingen wonen in de nabije omgeving, dus dan zijn wij een goede plek om naar toe te gaan. We hebben een goede naam onder leerlingen en docenten, en we kunnen vanwege onze omvang variatie bieden in stageplekken’, aldus Verweij. Jongeren kiezen voor het vak omdat hun vader ook in de bouw werkt.

Of door het succes van een campagne als “Hout dat werkt”, die voor extra instroom van leerlingen heeft gezorgd. ‘Je hebt het over jongens van 16, 17 jaar die een toekomst moeten kiezen. Een deel daarvan is “zwevende kiezer”. Als je die op de juiste manier benadert, kun je ze binnenhalen.’

Fotografie: Verweij Houttechniek

Zwevende kiezers

Leonard Verweij (foto: Ilja Meefout)

75

GastColumn

Einde van 2018 nadert en nodigt uit om na te denken over de uitdagingen van 2019. Internationale onderzoeksbureaus en trendwatchers zijn het met elkaar eens als het om de hoofdtrends gaat, sommige trends zie ik ook in Noord-Nederland.

Integrale benadering en technologische ontwikkelingen In mijn ogen zal het projectmanagement verbeteren mede door het toepassen van nieuwe software, apps en nieuwe contactvormen. Door de bloeiende markt groeit de behoefte om efficiënt om te gaan met de ontwikkel- en bouwtijd. Integratie van het ontwerp en de bouw draagt hieraan bij. Daardoor zie ik naast de verbeteringen in technologie ook meer nadruk op integrale aanpak. Wat ons werk leuker maakt zijn 3D printen , de dronebeelden die regelmatig gebruikt worden in de marketing en bijvoorbeeld voor het vergroten van veiligheid op de bouw.

Verduurzaming Verduurzaming verkoopt goed. Een grote voorraad verouderde gebouwen en groei van de bevolking betekenen behoefte aan nieuwe gebouwen.

Roep om verduurzaming van de bouw gaat verder dan alleen ‘nul op de meter’, milieuvriendelijke materialen en verantwoord omgaan met grondstoffen. Levenscyclusanalyse, beslist geen nieuw thema, krijgt toch nog meer aandacht omdat de bouw verantwoordelijk is voor ca. 20% van de totale emissies. Groene daken en gevels, metselstenen van sigarettenpeuken , zelfhelende materialen en hergebruik van kunststofafval in fietspaden horen hier ook bij.

Steeds meer prefab en modulair bouwen De strijd voor eigenwijs wonen, particuliere opdrachtgeverschap en meer ontwerpvrijheid lijkt momenteel gewonnen door industrialisatie en modulair wonen. Wellicht logisch in de tijden waar de vraag naar woningen dominanter is dan de vraag naar kwaliteit van wonen. Ik zie veel nagenoeg identieke plattegronden. Wel neemt de keuzevrijheid binnen modulair bouwen toe.

Stijgende materiaalprijzen en minder bouwvakkers In 2019 zullen we dit vaker zien, waardoor de aanbestedingsmarkt heel spannend wordt. “Vaste prijs” afspraken komen onder druk. De keuze tussen de prijs en tempo dient worden gemaakt. Of er meer faillissementen komen, is nog te bezien.

Welke disruptieve innovaties passen goed bij het Noorden?

Ter inspiratie is bio-engineering een aanrader. Denk aan het werk van Zijay Tang, Massachusetts Institute of Technology, en zijn onderzoeken naar waterafstotende levende nano-organismen en toepassingen voor de bouw. Tang zegt zelf te zijn “inspired by nature, reaching across disciplines” Bio-engineering is nog geen trend, maar lijkt mij een toekomstige game changer die nu al goed bij onze regionale ambities past.

Julia Finkielsztajn is manager nieuwbouwregeling bij de NAM en lid van Bouwvrouwen Noord, het netwerk van vrouwen werkzaam in de bouw. Deze column is op persoonlijke titel geschreven.

76

TRENDS IN DE BOUW VOOR 2019

GastColumn

KRAPTE OP DE ARBEIDSMARKT

HOE SOFTE THEMA’S INEENS EEN HOT ITEM ZIJN ‘Een tekort van 50.000 arbeidskrachten in de komende jaren’ en ‘tussen de 1400 en 2200 vacatures in de bouw’ in Noord-Nederland.

Hoe gaat we dit met elkaar aanpakken?

Krapte op de arbeidsmarkt zorgt ervoor dat we als bouw anders moeten kijken naar de mensen in ons bedrijf. We willen onze vaste krachten bij ons houden, en jong (of ouder) talent binnen zien te halen. Kortom, binden en boeien! Maar hoe dan? Feit is dat je er met geld alleen niet bent. Je moet je mensen kennen, oog voor ze hebben, waarderen wat

ze doen en zeggen. Dit draagt bij aan de loyaliteit van mensen aan hun werkgever. Loyaliteit is het belang van een ander boven dat van jezelf stellen.

Loyale medewerkers zijn dus goud waard. Moeten we dan bonussen geven?

Of televisies in het kerstpakket? Nee, daar gaat het niet om. Het gaat erom dat als je iemand vraagt hoe het gaat, je ook luistert. Dat je de week erop nog weet dat iemand een spannende week had, of dat je aangeeft dat je het waardeert dat iemand meedenkt over dingen die beter kunnen. En dat je daar ook iets mee doet, of aangeeft waarom juist niet. Dit klinkt allemaal wat soft, maar in feite is in gesprek blijven met je medewerkers de basis voor alles.

We zijn in de bouw gewend om vijf dagen te werken. Maar biedt u ruimte voor een ‘papadag’ wanneer daarom gevraagd wordt, of valt daar niet over te praten? Wijst u uw oudere medewerkers op de mogelijkheden van de vierdaagse werkweek, of ziet u alleen de mogelijke uitval in de toekomst?

Linksom of rechtsom zullen we als sector met onze personeelsplanning aan de slag moeten. Als we mensen willen motiveren om in de bouw of infra aan de slag te gaan, moeten we dus aan ons imago werken. Wees aanwezig bij initiatieven zoals beurzen en werkfestivals, bij open dagen op scholen en geef gastlessen. Of ontvang een groep leerlingen bij u op het bedrijf. Zo laten we zien dat we een gave sector zijn met mooi werk, maatschappelijke relevantie, groei en ontwikkelingsmogelijkheden voor onze mensen. Dit vraagt wel een open mind én dat we onze deuren open zetten. Alleen dán kunnen jong en oud zelf ervaren wat de bouw te bieden heeft, namelijk mooi werk in een fantastische sector!

Alja Vos is adviseur sociale zaken en arbeidsmarkt bij Bouwend Nederland regio Noord.

77

Industrie

Kunststofrecyclingfabriek Morssinkhof Rymoplast, Heerenveen

Gebouw voegt zich naar het productieproces 78

Industrie

‘Het complex bestaat uit drie hallen met daarvoor een kantoorgebouw’, legt projectleider Wiljan van der Heide van Groothuis uit. ‘Wij hebben de bouw verdeeld in vier fases: als de eerste klaar is kunnen de machines daar alvast worden geïnstalleerd, zodat de fabriek zo snel mogelijk kan draaien nadat wij in maart 2019 definitief opleveren.’

‘S

amen het optimale resultaat zoeken’ - Robert van Althuis

Op bedrijvenpark Haskerveen in Heerenveen bouwt Groothuis Bouwgroep uit Genemuiden een hypermoderne fabriek voor kunststofrecycling. De fabriek van Morssinkhof Rymoplast komt naast de kunststofsorteerinstallatie waar Omrin, HVC en Midwaste bruikbaar plastic uit het huisvuil filteren.

Ontwerp afgestemd op inventaris De vormgeving van de fabriek – in de basis ontworpen door DMA uit Kollumerzwaag en verder volledig uitgewerkt door Groothuis zelf en W2N Engineers uit Drachten – is precies afgestemd op de inventaris. Of, zoals projectleider Robert van Althuis van W2N het omschrijft: ‘Het proces is het belangrijkste, het gebouw moet zich aanpassen. Dat betekent in de praktijk variatie in dakhoogtes, af en toe schuiven met kolommen…’ Constructeur Johan van der Wijk preciseert: ‘In een van de hallen zit een verdiepingsvloer: een roostervloer op stalen balken. De constructie daarvan is zo uitgedetailleerd dat de ‘pootjes’ van de machines precies daarop rusten.’

79

Industrie

Finetunen W2N was al vanuit het voorlopige ontwerp aan het rekenen toen Morssinkhof de aannemer voor het bouwteam selecteerde. Van Althuis: ‘Het eerste dat Groothuis deed was nog eens goed op een rijtje zetten wat nu precies de wensen en eisen van de opdrachtgever waren, hoe de fabrieksinstallaties precies in elkaar zaten, dat soort dingen. Vervolgens hebben we samen een optimalisatieslag gemaakt. Een heel goed initiatief, dat zich uitbetaalt tijdens de uitvoering.’ Voor de bouwgroep was het eigenlijk niet meer dan logisch om de plannen eerst nog eens goed door te lichten. ‘Tussen het initiatief en de daadwerkelijke opdracht zit best de nodige tijd, een opdrachtgever kan intussen nieuwe inzichten hebben gekregen, of er zijn technische vernieuwingen in zijn fabrieksproces. Die kun je maar beter direct in beeld hebben, des te minder hoef je tijdens de uitvoering op te vangen’, zegt Van der Heide.

De optimalisatie bracht overigens geen enorme wijzigingen: ‘Het is finetunen tot je prijstechnisch en kwalitatief het beste bereikt hebt. Bijvoorbeeld niet overdimensioneren. Dat deden we in een heel prettige samenwerking met W2N.’ Dat bevestigt Van Althuis: ‘Het is heel plezierig om op basis van gelijkwaardigheid naar het optimale resultaat te zoeken: wat lossen we bouwkundig op, wat constructief?’ Van der Wijk: ‘Doordat je in het voortraject alles al op detailniveau hebt uitgewerkt, zijn er voor ons tijdens de bouw vrijwel geen aandachtspunten meer. Een heel enkele keer worden we nog even gebeld met een vraag over de constructies, maar over het geheel genomen loopt het als een trein.’

81

Industrie

Werôm heien?

In Nijehaske bij Heerenveen wordt op dit moment gewerkt aan de nieuwbouw van Morssinkhof Plastics aan de Frankrijkdreef. Een nieuwe fabriek waarbij de belastingen van de fundering van zowel installaties/machines als van het pand niet door palen worden gedragen. Waardoor dan wel, hoor ik u vragen. RvB Engineering heeft berekend dat door grondverbetering en een speciale funderingslaag een voldoende draagkrachtige ondergrond kan worden gecreëerd. Dus geen wachttijd voor palen en heier, maar vrijwel direct (na een gedegen vooronderzoek en constructieberekening) aan de slag.

Bijkomend voordeel is dat de bouwaannemer (Groothuis uit Genemuiden) kan gaan bouwen op een stabiel en schoon terrein, waarop al een onderlaag asfalt is aangebracht. Geen modder en gaten in bouwwegen en terrein, maar een prachtig werkbaar terrein, waarmee ook veel tijd wordt bespaard.

Een ander voordeel voor de opdrachtgever is dat op een later tijdstip op elke plek in de hal een nieuwe installatie of machine geplaatst kan worden, zonder inpandig weer opnieuw een fundatie te moeten construeren. Heeft u ook interesse of een project? Neem dan contact op met RvB Engineering.

Verkalking De fabriek is op zand gefundeerd, waarbij die zandlaag is verkalkt via een innovatieve methode van Groothuis’ partner RVB infra uit Harderwijk. ‘Dat was voor de opdrachtgever natuurlijk een mooie bezuiniging ten opzichte van een palenfundering’, zegt Van der Heide. Omdat het volledige kavel op deze manier werd aangepakt en daardoor niet meer kan verzakken, kon het hele fabrieksterrein alvast geasfalteerd worden. ‘We hebben dus een bouwplaats waar je op je nette schoenen rond kunt lopen. Alles is meteen netjes en dat is belangrijk om kwaliteit te kunnen leveren.’

82

Innovatie

Op de prefab-funderingsbalken is per hal een staalconstructie opgetrokken, die is bekleed met staalplaten. ‘Het is echt een fabriekshal, zonder franje.’ Van Althuis: ‘De constructie is ook gewoon met gezond boerenverstand uitgedacht. Er zit repetitie in, de onderdelen passen qua breedte en hoogte goed bij elkaar, het is een logisch geheel. In al zijn eenvoud is dat fraai om te zien.’

Het kantoordeel wordt gasloos verwarmd en de dakconstructie van de hallen is sterk genoeg gemaakt om te zijner tijd vol gelegd te kunnen worden met zonnepanelen. De grootste duurzaamheidsbijdrage zit echter in het fabrieksproces. Door consumenten weggegooide PP- (bijvoorbeeld shampooflessen) en HDPE- (o.a. plastic zakken) kunststoffen – worden er verwerkt tot korrels waarmee nieuwe producten gemaakt kunnen worden. Dat scheelt afvalverbranding en productie van nieuw plastic, en daarmee uiteindelijk een CO2-uitstoot van 20.000 ton per jaar.

‘F

inetunen tot je het beste bereikt hebt’ - Wiljan van der Heide

83

•

Onafhankelijk advies brandveiligheid

•

Duurzaam en efficiënte oplossingen

•

Erkend opleider Brandpreventiedeskundige 1

4 maart 2019 opleiding BPD1 Aanmelden: aanmelden@munnikbrandadvies.nl

WWW.MUNNIKBRANDADVIES.NL

Industrie

‘I

n voortraject alles al op detailniveau uitgewerkt’

- Johan van der Wijk

Oplevering

KUNSTSTOFRECYCLINGFABRIEK MORSSINKHOF RYMOPLAST, HEERENVEEN Opdrachtgever :

Morssinkhof Rymoplast

BOUWTEAM Architect : DMA Constructeur : W2N Engineers Adviseur Brandveiligheid

:

Fotografie: Henri Vos

‘Wij hebben geen enkele twijfel dat we het project goed gaan afronden’, zegt Van der Heide zelfverzekerd. ‘We zijn net voor de zomervakantie begonnen en leveren in week 8 tot en met 10 op. Vanaf week 46 van dit jaar kan Morssinkhoff in het eerste gedeelte de machines installeren. We zijn daar zelf dan nog niet helemaal klaar, maar we hebben die werkzaamheden gewoon in onze LEAN-planning meegenomen, dus we gaan elkaar zeker niet in de weg zitten.’

Munnik Brandadvies

ONDERAANNEMERS & LEVERANCIERS Grondwerk en fundatie

:

RvB Groep

Staalconstructie : Machine- en Staalbouw Cluistra Levering trappen en roostervloer :

Level Trappen & Constructies

Tekst: Arjen Bakker

Aannemer : Groothuis Bouwgroep

85

Trends

HET VERHAAL VAN ‘'HEIJMANS IN HET NOORDEN’'

VERBONDEN MET DE REGIO Van links naar rechts: Thomas van Houwelingen (ontwikkelingsmanager), Hille de Haan (ontwerpmanager), Martin Brouwer (commercieel bedrijfsleider) en Wim Oudendorp (directeur)

Een tikje eigenzinnig, dat kun je de noordelijke vestiging van Heijmans in Drachten wel noemen. Hier is gekozen voor een combinatie van woningbouw en vastgoed, waarbij lokale betrokkenheid en transparantie geen loze kreten zijn.

De manier waarop Heijmans in Drachten is opgezet, staat voor grote regiogebondenheid. Dat heeft bijkomende voordelen, zoals kortere lijnen en lokale betrokkenheid. De mensen die hier werken, wonen hier ook. Heijmans richt zich vanuit deze vestiging op de markt in Groningen, Friesland en Drenthe. Begin 2019 start het bedrijf met de bouw van zeventig sociale huurappartementen voor De Bouwvereniging in Harlingen. Op deze binnenstedelijke locatie ontwikkelt Heijmans ook koopwoningen met uitzicht op de Zuiderhaven. Ook in onder andere Groningen, Haren en Norg starten verschillende woningbouwprojecten die in Drachten zijn ontwikkeld.

Werken in het noorden

‘D

Het familiebedrijf werd in 1923 gestart door stratenmaker Jan Heijmans uit Rosmalen om vervolgens uit te groeien tot een beursgenoteerd bedrijf met een sterke regiogebondenheid, gericht op het ontwikkelen en creëren van een gezonde leefomgeving. De anekdote dat zijn vrouw altijd een pan soep kwam brengen die gezamenlijk werd gegeten, leeft nog altijd binnen de organisatie. Het heeft de bedrijfscultuur mede bepaald. Samen dingen doen helpt het bedrijf om één te worden, is de filosofie daarachter.

Die eigen bedrijfscultuur wordt mede gevormd door nieuwe aanwas uit het eigen netwerk te halen. Iedereen die nieuw binnenkomt bij de organisatie, heeft al een connectie met iemand binnen Heijmans.

Hun enthousiasme over het bedrijf maakt dat de eigen medewerkers de beste ambassadeurs zijn om nieuw personeel aan te trekken.

Natuurlijk speelt het ‘grote Heijmans’ ook een belangrijke rol: het bedrijf biedt zijn medewerkers volop groei- en ontwikkelingskansen.

Bijvoorbeeld met Jong Heijmans (de bedrijfsjongerenvereniging) en met verschillende in company opleidingsprogramma’s vanuit de Heijmans Academy.

e beste ambassadeurs van een wijk zitten achter de voordeur’

‘Noord’ is groeiende, sinds januari zijn er zo’n éénentwintig mensen aangenomen, waarmee het totale aantal medewerkers in binnen- en buitendienst op 51 komt. Heijmans verenigt - ook fysiek - de ontwikkelaar en de bouwer. Kan een calculator zijn kamer delen met een vastgoedontwikkelaar, of andersom? Het is een bewuste keuze om de verschillende disciplines bij elkaar te zetten, zodat mensen veel makkelijker en slagvaardiger samenwerken, ook in een eerder stadium dan vaak het geval is.

86

Bedrijfscultuur

Corporaties

Heijmans zoekt de samenwerking met opdrachtgevers, waaronder wooncorporaties, actief op. Het bedrijf ziet zichzelf als een goede partner, bij wie - naast kwaliteit - klanttevredenheid en bewonersparticipatie zeer hoog in het vaandel staan. Daarbij gaat het niet alleen om renovatie en verduurzaming, maar ook om het kritisch kijken naar de bestaande woningvoorraad. Komt daarvan een deel in aanmerking voor sloop en nieuwbouw? De focus van Heijmans ligt erop om als één partij het totaalpakket te leveren: renovatie, nieuwbouw en eventueel ook de infrastructuur. In deze

Trends

aanpak staat ‘samenwerking’ centraal. De vorm maakt daarbij niet uit: bouwteam, ketensamenwerking of resultaatgericht samenwerken, of welke vorm dan ook. Belangrijk is om met de diverse partners vanaf het allereerste moment aan tafel te zitten, en elkaar vertrouwen durven te geven om gezamenlijk het beste eindresultaat te bereiken. Daar hoort ook begrijpend luisteren en transparantie bij, ook in de budgetten. Bij Heijmans merken ze dat die openheid ook in het systeem van opdrachtgevers en partners komt, en dat het vertrouwen groeit. Je moet het een keer gedaan hebben om het te ervaren…

‘J

Bij Heijmans speelt net als bij veel andere bouwers duurzaamheid een grote rol. In hun visie moet, om in 2050 CO2-neutraal te zijn, onder meer de warmtevraag naar beneden. Energiecoaches gaan daarom met bewoners in gesprek. Daarnaast worden woningen in het inmiddels bekende jasje gestoken. Innovatieteams van Heijmans zijn, samen met specialisten, op zoek naar oplossingen en zijn ervan overtuigd dat de wereld er wat dit betreft over vijf jaar heel anders uit zal zien.

Maar de wereld is volop in beweging. Om nog meer specifieke kennis in huis te halen, heeft Heijmans in Drachten de keuze gemaakt om een deskundige aan te nemen die uit de installatiewereld komt. Een van de concrete innovaties waar Heijmans op het gebied van duurzaamheid mee bezig is, is de ontwikkeling van de Heijmans ONE, het verplaatsbare huis voor éénpersoonshuishoudens.

Binnenkort wordt een exemplaar geplaatst op het terrein van de Zernike Campus in Groningen. Ook is samenwerking gezocht met kennis- en innovatiecentrum BuildinG, de RUG en Hanzehogeschool.

e moet gebruik maken van elkaars specifieke kennis’

Bij dit project schoof Heijmans vanaf het allereerste uur aan tafel bij Lefier. Het ging om een ingrijpende renovatie, waarbij onder meer het dak moest worden vervangen. Dat had een enorme impact op de bewoners. Bewoners zaten vol frustratie door een eerdere - mislukte - renovatiepoging, het vertrouwen was ver te zoeken.

Stap voor stap hebben Heijmans en Lefier samen dit vertrouwen terug gewonnen. Onder het motto: zeg wat je doet en doe wat je zegt. Belangrijke schakels in het geheel waren twee leden van de bouwcommissie: buurtbewoonsters Monique en Maureen. Met hun opbouwende kritiek, tips en trucs hebben ze veel gedoe weten te voorkomen. Bij Heijmans weten ze het al langer: de beste ambassadeurs van de wijk zitten achter de voordeur.

Sociaal karakter Hoewel de manier van werken zoals bij Het Meerveld niet een-op-een is door te vertalen naar andere projecten, zal Heijmans bij vergelijkbare projecten steeds kijken of en hoe bewoners bij het werk betrokken kunnen worden. Daarnaast vindt Heijmans het meedraaien van de corporatie in het bouwteam onmisbaar; leg niet alles neer op het bord van de uitvoerende partij. Je moet gebruik maken van elkaars specifieke kennis, van planvorming tot en met realisatie. Zoals de combinatie van uitvoerder en bewonersconsulente van de corporatie; in de uitvoering werkt dit uitstekend.

Groen denken Heijmans zet vol in op gezondheid en duurzaamheid en heeft onder meer ecologen in dienst. Hun kennis wordt gedeeld en ook ingebracht in bijvoorbeeld renovatieprojecten. Het idee is: met flora en fauna moet je gewoon rekening houden, een groene omgeving is nodig. In hun plannen gaan zij er bij voorbaat vanuit dat er zwaluwen, mussen of vleermuizen zitten en dat die dieren na de renovatie een betere leefomgeving hebben dan daarvóór.

Het groene denken breidt zich nu ook uit naar de woonomgeving, zoals tuinen en openbaar groen. Heijmans is een samenwerking aangegaan met NL Greenlabel, het bedrijf van tv-tuinman Lodewijk Hoekstra. Door projecten te laten toetsen wil Heijmans bewoners - maar ook gemeentes en andere betrokkenen - inzicht geven op welke wijze invulling wordt Een uitvoerder op een project als dit is voor de helft bezig met het sociale gegeven aan gezondheid, biodiversiteit en natuur-inclusief ontwikkelen. verhaal, meer dan met het werk zelf. Hij komt bij de opnames samen met Dit gebeurt onder meer in de vorm van tuinworkshops, met als doel de opzichter van de corporatie achter de voordeur, praat met mensen, hoort bewoners inzicht te geven in het nut van het (meer) vergroenen van de klachten aan en reageert daarop. Het is maatwerk dat in de tuinen. Neem als voorbeeld het niet volledig betegelen loop der jaren zijn waarde steeds opnieuw heeft bewezen. van tuinen omdat er dan problemen komen met de et flora Uitvoerders komen niet onvoorbereid op zo’n project. Ze en fauna waterberging. Met provincies en gemeentes wordt lopen eerst mee met oude rotten in het vak en worden zo moet je gewoon gesproken over hoe dit geborgd kan worden door nodig getraind. Maar het gaat vooral om karakter, een stuk bijvoorbeeld een follow up, zoals na een bepaalde tijd nog rekening ervaring en overwicht, en ook om hoe je de dingen brengt: eens langs gaan met een tray met plantjes voor de tuin. houden’ chagrijnig en kortaf, of met een kwinkslag en een lach op je Heijmans doet dit vanuit het besef dat het noodzakelijk gezicht. Het gaat ook om de keuze van de bouwpartners, die moeten er is om iets aan de natuur toe te voegen, en er niet alleen dingen aan te hetzelfde in staan, net als hun medewerkers. Uitvoerders en projectleiders onttrekken. Zo wordt er gewerkt aan een gezonde woon- en leefomgeving. van Heijmans zijn daar scherp op, en zullen de bouwpartner vragen mensen Het werken aan een gezonde omgeving beperkt zich trouwens niet tot de te vervangen die niet op deze manier in het werk staan. Deze aanpak en projecten, ook op het kantoor aan de Lavendelheide zijn de fruitmandjes werkwijze resulteert in hoge klanttevredenheidscijfers. goed gevuld!

‘M

Fotografie: De Henri Vos

Project: 94 woningen Het Meerveld in Emmen

Duurzaam bouwen

87

Transformatie

FBA State Leeuwarden

Een parel uit zijn tijd is opgepoetst

Zes jaar lang stond het voormalige kantoor van Friesland Bank AssurantiĂŤn op de hoek van de Willemskade en de Zuiderstraat in Leeuwarden leeg. Nu gaat het gebouw uit begin jaren tachtig een glansrijke toekomst tegemoet als FBA State, een complex met zestien luxe appartementen.

88

Transformatie

centrum. Als kantoor was het zeer introvert en donker. Maar ik zag wel mogelijkheden om er mooie, lichte appartementen van te maken.’ Ook André Staalenhoef van Borren Staalenhoef architecten was enthousiast. Nog voor Adema met medeinvesteerder Bijland Bouw uit Stiens het gebouw aankocht, maakte hij een oriënterend rondje ‘en er kwamen meteen wel ideeën opborrelen.’ Toch lagen er ook belangrijke vraagstukken. Waar het linkerdeel van FBA State van meet af grote appartementen met dito buitenruimtes had gehuisvest, was het rechterdeel – het kantoor – heel gesloten, op enkele inpandige balkons na. Adema: ‘De uitdaging was om bij ieder appartement een goede buitenruimte te creëren.

Verder wilden we dat het penthouse een duidelijke plus zou krijgen. En we hadden behoefte aan een prominente entree, die ook als ontmoetingsruimte kon fungeren.’

‘D

oordachte ophanging voor balkons’ - Rob van Drogen

Als Albert Adema, directeur-eigenaar van Bouwbedrijf De Vries uit Leeuwarden, een pand heeft ‘gescand’ op de mogelijkheid het te ontwikkelen en daar een goed gevoel aan heeft overgehouden, zoekt hij antwoord op vier vragen.

‘Eén: ziet een architect óók mogelijkheden? Twee: verwacht een makelaar de woningen te kunnen verkopen? Drie: kunnen we het kortsluiten met de gemeente? En vier: wil de bank financieren?’

Mogelijkheden Bij Friesland Bank Assurantiën gingen de seinen al snel op groen. Adema stapte er binnen toen het pand – ontworpen door Abe Bonnema – al zes jaar leeg stond. ‘Er waren rijen andere ontwikkelaars doorheen gegaan. Ik snap niet dat niemand zag wat ik zag: een A1-locatie aan de rand van het

89

Transformatie

Prominente balkons Staalenhoef vond de oplossing voor de respectievelijke vragen in het ophangen van zes prominente balkons aan de voorgevel, van ‘zo dun mogelijke platen beton in een kader van onderhoudsvrij, vergrijzend accoyahout.’ Vanaf de bovenkant bekeken zijn ze trapeziumvormig, waarbij de schuine zijde de daklijn – 60 graden – volgt. Voor het penthouse werd op de bovenste etage een extra verdieping gezet, wederom in lijn met het dak en met hetzelfde koperen dak. De vier appartementen op de begane grond hebben elk een tuintje annex privacyafscheiding tussen gevel en stoep.

‘E

en A1-locatie aan de rand van het centrum’ - Albert Adema

90

Transformatie

Vide Het entreegebied werd geschapen door op de plek van de oude toiletgroepen een ‘opvallende, knalrode maar kleine vide, zeven verdiepingen hoog’ te zagen, ‘een mooie “pit” in het gebouw. Die brengt ruimte, licht en stijl’, aldus Adema. Het gaf bovendien de architect meer mogelijkheden voor goede woningplattegronden dan wanneer het originele trappenhuis zou zijn gehandhaafd. Staalenhoef: ‘De verplaatsing van de entrees maakte het makkelijker om per etage meerdere appartementen te creëren.

De gemeente en de bewoners van het linkerdeel wilden graag grote, luxe appartementen in het gebouw, maar één woning per kantooretage zou wel érg groot zijn.’

Respect voor het origineel Een laatste belangrijke ingreep was het monteren van een groot aantal dakramen in het koperen dak, dat Staalenhoef eigenlijk als extra geveloppervlak beschouwt. ‘Alle ramen van zestig centimeter breed zijn origineel, alles wat een dubbele maat heeft is nieuw.’ Het maakte dat de appartementen nu baden in het daglicht. ‘Het grootste compliment vind ik dat mensen zeggen dat er aan het aanzicht nauwelijks iets is veranderd. Dat vind ik een bewijs dat wij met respect voor het originele ontwerp hebben gehandeld.’ Adema: ‘Het pand was een parel uit zijn tijd, die wij hebben opgewreven en naar 2018 hebben gebracht.’

91

Transformatie

‘H

erontwikkelen is minstens zo leuk als nieuwbouw’ - André Staalenhoef

Zo weinig mogelijk ingrijpen Om te berekenen of de ingrepen constructief mogelijk waren nam Adema Rob van Drogen van EconStruct in Leeuwarden in de arm.

‘Bij een bestaand gebouw is het zaak om voldoende gegevens boven water te halen om de rekensom te kunnen maken. In dit geval lag er bij de gemeente voldoende documentatie, maar het was ook fijn om gewoon even op de fiets te kunnen stappen om ter plekke vast te stellen dat de werkelijkheid klopte met de tekening.’ Het leukste onderdeel vond hij de balkons, waarvoor een doordachte ophanging gevonden moest worden: kolommen zouden afbreuk doen aan het ontwerp. ‘We hebben alles binnen het balkon kunnen oplossen, maar dat was nog wel even een puzzel.’ Ook de extra dakverdieping vereiste wat extra aandacht, ‘maar het gebouw was al vrij hoog en zwaar, relatief kwam er weinig gewicht bij. Het kon dus binnen de bestaande constructie.’

‘Het is ook precies de kunst van transformeren om de gewenste functie te bereiken met zo min mogelijk constructieve ingrepen’, doceert Adema.

‘Als ik in een gebouw sta, kan ik wegdenken wat niet constructief is.

Wat wél moet blijven staan moet je als gegeven nemen, dan haal je je ook geen problemen op de hals. Ik werk graag met Borren Staalenhoef, want zij zien zoiets niet als beperking, maar als een kans om een minder voor de hand liggende oplossing te bedenken. Bijzonderheid in eenvoud, noem ik dat.’ Staalenhoef: ‘Met iets bestaands iets moois doen vind ik minstens zo leuk als nieuwbouw. Het was een hele uitdaging om zestien totaal verschillende appartementen zo te ontwerpen dat ze niet voor elkaar onder doen. Als van een appartement de koper al bekend was, schoof die ook aan en probeerden we zijn specifieke wensen in te passen.

Dat heeft soms nog tot vrij ingrijpende wijzigingen geleid zoals een badkamer op een andere plek, of toch vloerverwarming in plaats van radiatoren. Het is een compliment aan de opdrachtgever waard dat die zulke ingrepen nog in zijn planning kon meenemen.’

FBA STATE, LEEUWARDEN Ontwikkelaar : Bouwbedrijf De Vries

BOUWTEAM Architect : Borren Staalenhoef architecten Constructeur : EconStruct Aannemer : Bouwbedrijf De Vries Installateur : P. de Vries Installatietechnieken

Fotografie: Borren Staalenhoef en Henri Vos

De kunst van transformeren

Kozijnen : Alrako Zonwering : De Haan Westerhoff Hang- en sluitwerk

: Raadsma

Dakbedekking : V&H dakbedekkingen Uitbloeiingsarme doorstrijkmortel : Remix

Tekst: Arjen Bakker

ONDERAANNEMERS & LEVERANCIERS

93

Renovatie

26 woningen Auke Stellingwerfstraat, Leeuwarden

Een nieuw huis op hetzelfde adres

94

Renovatie Bouwbedrijf Lont uit Sint Annaparochie verzorgde voor 26 huurhuizen van Elkien aan de Auke Stellingwerfstraat in Leeuwarden een woningverbeteringsproject.

Dankzij isolatie en nieuwe installaties gingen de woningen van energielabel G naar label A. Het resultaat en de geboden begeleiding tijdens het proces maakten dat de bewoners het project beloonden met een 8,3.

Kees (75) en Aafke (72) Rodenhuis zijn van die huurders die elke woningcorporatie zich wenst. Al 43 jaar vertroetelen ze hun huurhuis in de Auke Stellingwerfstraat alsof het hun eigen woning is. Het was dan ook best even schrikken toen Elkien aankondigde dat ze minimaal drie weken elders zouden moeten wonen, om een grote verbeterslag mogelijk te maken. Aafke: ‘Je levert een mooie woning op en je weet niet hoe je hem weer aantreft.’

‘D

e huizen waren zó vochtig!’

- Bewoner Kees Rodenhuis

Authentiek voorbeeld Toch spartelde het echtpaar niet tegen toen Elkien en ketenpartner Lont hun plannen presenteerden. Want ze zagen heus wel de gebreken. Het tochtte bij de ramen, de vloer was koud, de keuken was een krappe en donkere ruimte… ‘En aan de andere kant van de straat waren de huizen zó vochtig’, weet Kees. ‘De keukenkastjes trokken er krom van. Die buren betaalden zich blauw aan energie en nog konden ze het niet warm krijgen.’

Het eerste idee van Elkien was om de woningen te slopen om er nieuwe voor terug te bouwen. Zo ging het met veertien vergelijkbare huizen in de nabijgelegen Schapestraat. ‘Mede omdat de Auke Stellingwerf een authentiek voorbeeld is van sociale woningbouw uit de jaren twintig hebben we Lont laten onderzoeken of renovatie een optie was’, zegt Theun Schippers, kwaliteitsadviseur ketensamenwerking. ‘En dat bleek een verantwoorde investering.’

95

Renovatie

‘E

en verantwoorde investering’ - Theun Schippers

Comfortabel en duurzaam Elkien schetste voor Lont het niveau van comfort en duurzaamheid waarmee de huizen de komende 25 jaar goed verhuurbaar moeten zijn en daagde de bouwer en onderhoudspartij Zaanderwijk uit om daar samen met Elkien maatregelen voor te bedenken. Daarbij telden niet alleen de technische ingrepen, maar ook de impact daarvan op de bewoners. Projectleider Evert Jan Broersma: ‘We wisten al snel dat het niet praktisch zou zijn om de mensen in huis te laten. Vooral de vervanging van de houten beganegrondvloer door een geïsoleerde systeemvloer zou niet te doen zijn in bewoonde staat.’ De planning moest dus worden afgestemd op de logistiek van een verhuisoperatie. ‘Wij werken graag in een treintje, maar Elkien heeft natuurlijk niet onbeperkt wisselwoningen. Uiteindelijk kwamen we uit op een two-piece-flow, dus twee huizen tegelijk.’

Om de doorlooptijd zo kort mogelijk te houden, ontwikkelden Lont en co-partners een concept met zo veel mogelijk prefab-onderdelen. ‘PIRgipsvoorzetwanden, geïsoleerde aftimmerkaders, kozijnen direct afgewerkt, geïsoleerde dakonderdelen met de panlatten er al op, die zo op het oude beschot geschroefd konden.’ Bij de meeste huizen werd daarnaast de oude schouw verwijderd en werd een doorbraak gemaakt van woonkamer naar keuken. ‘Zeker tachtig procent van de huurders koos daarvoor’. De meeste huizen kregen een nieuw aanrecht, overal werd de cv-ketel vervangen door een hr-exemplaar en men kreeg een CO2-gestuurde ventilatie-unit en twee extra stroomgroepen, waarvan één voor toekomstige zonnepanelen. Huurders die de vorige renovatieronde van badkamers hadden overgeslagen, kregen nu alsnog een nieuwe. ‘Die hebben we uitgevoerd in acrylglas: een kunststofplaat met een kleurtje erachter, met een vloer van epoxy.’

‘T

wee huizen tegelijk’

- Evert Jan Broersma

97

Renovatie

Voor dit alles stond een uitvoeringsperiode van slechts twee weken en twee dagen per twee huizen, met daarna nog wat uitloop voor de schilders. Broersma: ‘We hebben de LEANplanning met al het bouwplaatspersoneel opgesteld, kort voor de start van het werk, met een communicatiedeskundige erbij. Over een planning die vanaf kantoor op hun bord wordt geschoven, verzuchten ze op de bouw nog wel eens ‘dat kan nooit!’ Als je mensen zelf laat uitvinden in welke volgorde het werk het meest efficiënt gedaan kan worden, willen ze het ook waarmaken. Bij de evaluatie zei iedereen dat ze die kick-off-bijeenkomst heel goed hebben gevonden: vanaf het eerste blokje stond de trein op de rails.’ Geprobeerd wordt om met de ketenpartners te leren van het proces en dit continu te verbeteren.

Keurig Ook Kees en Aafke Rodenhuis hebben het traject als positief ervaren. Zij logeerden in het huis van hun zoon, maar waren vrijwel elke dag even in de straat te vinden om de bouw te volgen. ‘Je moet het toch wat in de gaten houden he?’, grijnst Kees. Ze zorgden op de bloedhete dagen voor koud drinken en ijsjes voor de bouwvakkers en bouwden zodoende een goede band met hen op. Wat opviel: ‘dat ze allemaal zo vriendelijk waren, en zo keurig netjes werkten’, zegt Aafke. ‘Zelfs ons achterplaatsje werd elke avond aangeveegd.’

‘V

anaf het begin volstrekt eerlijk’

- Annet Stam

98

et is me reuze meegevallen’

- Bewoner Aafke Rodenhuis

Projectleider sociaal van Elkien Annet Stam denkt dat deze klantvriendelijke aanpak – naast het resultaat natuurlijk – het project uiteindelijk aan een 8,3 qua tevredenheid heeft geholpen. ‘Uitvoerder Arnold Veenstra (‘topvent’, aldus Kees Rodenhuis) heeft samen met de bewonersconsulent van Lont heel veel energie gestoken in het contact met de mensen, zowel vooraf – wat zijn de bijzonderheden per huurder, zijn er specifieke zaken in zijn huis die we ook even moeten meepakken?

– als tijdens het werk. ‘We zijn vanaf het begin volstrekt eerlijk geweest: ja, dit project gaat u overlast brengen, ja, u zit een tijd in de rotzooi, maar wij zijn ervoor om u er zo comfortabel mogelijk doorheen te helpen.’ Dat hebben alle partijen waargemaakt, vindt Aafke Rodenhuis.

‘Het is me reuze meegevallen. We hebben er even over gedacht om maar te verhuizen, maar ik ben blij dat we het niet gedaan hebben. Eigenlijk hebben we nu ook een nieuw huis, maar dan op hetzelfde adres.’

26 WONINGEN AUKE STELLINGWERFSTRAAT, LEEUWARDEN Opdrachtgever :

Elkien

KETENTEAM Aannemer : Bouwbedrijf Lont Installateur : Koninklijke Damstra Installatietechniek

ONDERAANNEMERS & LEVERANCIERS Kozijnen : Alrako Dakrenovatie : Hekstra Rietdekkers Gevelrenovatie : Gevelrenovatie- en Voegbedrijf Douwenga Afvalinzameling : Visser Afvalinzameling, Transport en Recycling

Tekst: Arjan Bakker

‘H

Fotografie: Henri Vos

Renovatie

99

Renovatie

Renovatie 94 woningen Het Meerveld, Emmen

Vertrouwen is het sleutelwoord 94 huurwoningen van Lefier in de wijk Het Meerveld in Emmen kregen een nieuw dak en betere isolatie van muren en vloeren. Een grote operatie voor de corporatie en bouwbedrijf Heijmans, niet in het minst omdat ze heel veel tijd en energie staken in bewonerscommunicatie. ‘Vertrouwen is het sleutelwoord van dit project’.

100

Renovatie

94 huurwoningen van Lefier in de wijk Het Meerveld in Emmen kregen een nieuw dak en betere isolatie van muren en vloeren. Een grote operatie voor de corporatie en bouwbedrijf Heijmans, niet in het minst omdat ze heel veel tijd en energie staken in bewonerscommunicatie. ‘Vertrouwen is het sleutelwoord van dit project’.

‘Het zou beslist verkeerd zijn gelopen als Lefier ‘gewoon’ een brief had gestuurd met de aankondiging ‘we gaan dan en dan uw woning verbeteren, u moet er zo en zo lang uit’, zegt Douwe Bakker, projectmanager van Lefier Zuidoost-Drenthe. De bewoners van de wijk Het Meerveld stonden ‘op zijn zachtst gezegd kritisch’ tegenover hun verhuurder, nadat een eerdere duurzaamheidsslag in 2012 niet het gewenst resultaat had gebracht. De destijds gebruikte korrel-isolatiematerialen in de spouwmuur, onder de vloer

en tussen het dakbeschot en de pannen, zorgden niet voor energiebesparing.

De daken werden er zelfs alleen maar slechter van, zo wees onder meer een rapport van de Woonbond uit.

Nieuwe communicatie-aanpak ‘Wij hebben daarom vorig jaar besloten dat we de huizen opnieuw moesten aanpakken, met een andere technische benadering, maar ook met een nieuwe communicatie-aanpak, waarbij we de bewoners zeer nadrukkelijk meenamen door het hele traject.’ Lefier haalde daarvoor de voornoemde Woonbond en de woningmarktadviseurs van KAW aan boord, maar ook een bouwer die de technische én de sociale kant van het project aan zou kunnen. ‘Wij wisten dat Heijmans veel ervaring heeft met dit soort projecten in dit soort wijken, dus hebben we hen erbij betrokken.’

Drie opties Geen aanbesteding dus op basis van een uitgewerkt bestek, maar een onderhandse opdracht waarbij Heijmans in het bouwteam werd gehaald om in gezamenlijkheid een herstelplan op te stellen. ‘We hebben drie scenario’s onderzocht’, legt Hille de Haan, ontwerpmanager van Heijmans Woningbouw uit Drachten uit. ‘Het eerste was niets doen, maar dat was duidelijk geen optie. Het tweede was reparatie, maar uit onderzoek in de woningen kwam al snel naar voren dat we niet konden voortborduren op de eerdere werkzaamheden. Bleef over optie drie: rigoureus herstel. Het complete dak eraf en een nieuw dak erop. En daarnaast bij-isolatie van de gevels en de beganegrondvloeren.’

‘P

rachtig om te zien dat we gaandeweg het vertrouwen kregen’ - Hille de Haan

101

Renovatie

Samenspraak In dit scenario stond als een paal boven water dat de bewoners niet in hun huizen zouden kunnen blijven. Het bouwteam nam de tijd, aldus De Haan, om ‘een ambitieuze maar goede planning’ op te stellen om de klus zo efficiënt mogelijk te klaren. Daarnaast werd gewerkt aan een sociaal plan om de huurders goed onder dak te krijgen. Dit alles in nauwe samenspraak met die huurders zelf.

‘We hebben geen stap gezet zonder eerst mét de bewoners alle opties te bespreken. Eerst met de bestaande bewonerscommissies, vervolgens in zaalgesprekken met alle bewoners, daarna weer ‘gefinetuned’ in de commissie en tenslotte weer doorgekoppeld in zaalgesprekken en tijdens huisbezoeken. Dat was een arbeidsintensief traject, maar het betaalde zich absoluut terug in vertrouwen – en daarmee bereidwilligheid om mee te werken’, zegt Bakker. ‘We hadden enkele van de meest kritische leden van de bewonerscommissies in het bouwteam gevraagd. Zo konden zij aan de voorkant van het proces meehelpen om het project in goede banen te leiden.’

Ecologie Bij een renovatie in bestaande bouw moet je altijd rekening houden met aanwezigheid van beschermde diersoorten als vleermuizen, gierzwaluwen en huismussen. Als je liever géén maatregelen neemt, moet je met tijdrovende onderzoeken aantonen dat ze niet onder je dakpannen nestelen. Heijmans pakte het anders aan. Hille de Haan: ‘Wij hebben gezegd: we gaan ervanuit dat ze er zijn en laten onze eigen ecoloog een plan opstellen voor een optimale huisvesting in de nieuwe situatie. In elke kopgevel van een rijtje is een vleermuisverblijf ingemetseld en in de daken zitten op meerdere plekken mussenvides.’ Die aanpak bespoedigde de vergunningverlening. ‘Maar het is ook gewoon nodig voor een gezonde leefomgeving! En de bewoners zijn er blij mee, die hebben volop vogels rondom hun huizen.’

103

Renovatie Het dak eraf Uitkomst van dit traject was dat de wijk in blokken van twaalf woningen werd opgedeeld. De bewoners van zo’n blok werden, kort voor het ‘in de hekken’ werd gezet, geholpen met uithuizen (‘daarvoor hadden we samen met TopMovers diverse concepten voor inpakken, verhuizen en opslaan aangeboden’) en voor ongeveer twee weken ondergebracht in een wisselwoning, bungalowpark Parc Sandur, een hotel of bij familie of vrienden, net wat ze wilden.

Nis Baar, directeur NIVO Asbest & Milieutechniek: ”Dit is een uniek project waarbij onze organisatie, die inmiddels ruim 5000 woningen per jaar saneert voor diverse woonbedrijven, bouwondernemingen en vastgoedonderhouders, haar toegevoegde waarde optimaal kan laten zien. We zijn enorm trots dat we de kans van Heijmans en Lefier hebben gekregen om als ketenpartner mee te doen in dit project. Inmiddels is de samenwerking verder uitgebreid met nog een aantal vervolgprojecten in Groningen en Stadskanaal.”

104

Renovatie

Vervolgens had Heijmans de ruimte om het blok aan te pakken. Terwijl één ploeg bezig ging met de naisolatie en waar nodig vervanging van glas of herstel van kleine onvolkomenheden, richtte de andere zich op de daken. ‘Onze planning was: één dag voor het vervangen van de dakplaten van twee huizen’, zegt De Haan. ‘’s Middags de pannen eraf en met een zuigmachine de oude isolatiekorrels verwijderen. De volgende ochtend de bestaande dakplaten loshalen van de gordingen en met de kraan in één keer wegtakelen.

Dan een extra ligger erbij, de nieuwe dakelementen en prefab-dakkapellen erop en afdekken. De volgende ochtend werden de nieuwe dakpannen gelegd. Toen we begonnen trok de bouw net enorm aan. Wij konden gelukkig nog wel alle partijen aan boord houden, maar we konden ons niet veroorloven om achter te raken op schema. De producent van de dakelementen stuurde elke dag vrachtauto’s naar Emmen: als die kwamen moesten wij wel klaar zijn om ze erop te hijsen.’

‘B

ewoners zeer nadrukkelijk meegenomen door het hele traject’ - Douwe Bakker

105

Renovatie

De heer en mevrouw Pruim, tevreden bewoners van Het Meerveld

Fotografie: Mark Sekuur en Hillde de Haan

Wolkbreuk Om de woning in de tussenliggende nacht tegen nattigheid te beschermen gebruikte Heijmans eerst een rijdende dakkap, later een afdekking op maat.

‘We begonnen in april en wilden voor de zomer klaar zijn. We hadden natuurlijk geluk dat we het mooiste weer van de wereld hadden. Alleen in het begin hadden we een paar keer een wolkbreuk, net op vrijdagavond.

Toen zijn we op zaterdag teruggekomen om de waterschade te verhelpen.’

Bakker: ‘Dat is betrokkenheid hé, dat is ook net wat nodig is bij zo’n traject.

Gaat er iets mis, verschuil je dan niet achter de opdrachtgever, maar laat je zien, ga erheen. Bewoners vinden het heel belangrijk dat je laat zien dat je er bent om hen te helpen. In zo’n sfeer werken ze zelf ook beter mee.’

94 WONINGEN HET MEERVELD, EMMEN

Tekst: Arjen Bakker en Vera Bosma

Opdrachtgever :

106

Lefier

BOUWTEAM Architect : KAW Architecten en Adviseurs Adviseur Bouwfysica :

Noorman Bouw- en milieuadvies

Aannemer : Heijmans Woningbouw Noord

ONDERAANNEMERS & LEVERANCIERS Levering kappen en dakkapellen

:

Linex Prefab Daksystemen

Sloopwerk : Mussche Bestratingen Asbestsanering : NIVO Asbest & Milieutechniek

De Haan: ‘Op de eerste bewonersbijeenkomst kwamen we best veel weerstand tegen. Logisch, waarom zouden ze het zomaar van je aannemen als je zegt ‘wij doen het wél goed’. Het was prachtig om te zien dat we gaandeweg toch het vertrouwen kregen. Ik had het proces niet graag willen missen.’

Renovatie

Betrokken bewoners

Interview met ‘de bouwcommissie’ Ze eindigden 11 oktober als tweede in de verkiezing van ‘meest betrokken bewoner’, die was georganiseerd door Renda, netwerkorganisatie voor professionals in de sociale woningbouw.

Monique en Maureen vormden samen de bouwcommissie tijdens de woningverbetering aan Het Meerveld in Emmen.

Voor de buurt was het de tweede renovatie binnen vijf jaar. ‘Bij de eerste zijn zo veel dingen fout gegaan, dat we er nu echt bovenop hebben gezeten’, vertelt Monique. Het Meerveld is kort na de oorlog gebouwd voor fabrieksarbeiders van Enka, echt een buurt van “ons kent ons”. ‘Als een van die bewoners vindt dat hem onrecht wordt aangedaan, dan heb je niet één tegen je, maar vier of vijf. Wij konden het bouwpersoneel uitleggen hoe ze daarmee om konden gaan zonder er last van te hebben.’

De bouwcommissie: Monique (r) en Maureen

107

Renovatie 24/7 Monique en Maureen waren er dag in dag uit mee bezig, en op meerdere fronten. ‘De mensen hier hebben geen geld van zichzelf. We hebben Lefier ervan kunnen overtuigen de vergoeding zo veel te verhogen dat mensen hun huis na afloop ook weer netjes konden behangen en schilderen’, legt Monique uit. Ze adviseerden over waar bewoners het beste konden worden ondergebracht als hun huis aan de beurt was, en regelden ook kleine dingetjes. ‘Zoals de post op de deurmat.’ vertelt Maureen. ‘Om te voorkomen dat iedereen eroverheen sjouwde kwamen er brievenbussen aan een hek, die we meeverhuisden als het project naar het volgende blok ging.’ ’s Ochtends vroeg namen ze de dingen van de dag met de uitvoerder door, en om 16.00 uur bespraken ze hoe het gegaan was. ‘‘s Avonds maakten we vaak nog een rondje om te kijken of alles netjes was achtergelaten, en zorgden we ervoor dat alle deuren en ramen dicht waren.’

Aanvankelijk werd hun bemoeienis niet door al het bouwpersoneel gewaardeerd. Maar dat veranderde nadat de eerste blokken woningen waren aangepakt. Hun inzet was voor Heijmans zelfs aanleiding om hen te nomineren als meest betrokken bewoner. Zelf zijn ze tevreden met hoe het is verlopen. ‘Heijmans en Lefier hebben ons vertrouwen en respect gegeven.’

Tips Als tip geeft Monique mee: ‘Zorg voor een bouwcommissie die het héle project kan begeleiden. Blijf informeren!

Luister naar de bewoners, dan heb je al 50 procent gewonnen.’ Maureen vult aan: ‘Als iemand zich bezorgd maakt, luister dan, en reagéér ook. Denk niet dat het morgen ook nog wel kan.’

108

‘L

uister naar de bewoners, dan heb je al 50 procent gewonnen’

BOUWEN MET EEN CIRCULAIRE VISIE ENERGIE-EFFICIËNT BOUWEN

DESIGN EN BUILD

Out-of-the-box denken om circulair te bouwen en een open samenwerking met onze opdrachtgever zijn essentiële ingrediënten om te komen tot optimale resultaten.