PolitikART 188

Ziwan û huner

Politik

15 GÜNLÜK EDEBİYAT SANAT VE DÜŞÜN DERGİSİ

16 Nîsane 2016 Şeme

Hûmar: 188

Merdim hendê dinyayî nê, hendê zerîda xo ca gêno...

Tedeyî...

Huner binatê vizêr-ewro û meştê de yew pirdêk o Enwer YILMAZ...................................................Rîpela 4 û 5 Hîkayeyê kirdkî (zazakî) Roşan LEZGÎN................................................... Rîpela 6 û7 Lehçeya kirmanckî û perwerde Haydar DILJEN ................................................ Rîpela 8 û 9

Projekta “Materîyalê musayişî yo dizonkî“ Lerzan JANDIL................................................... Rîpela 10

Reng û vengê ma, ziwanê ma Zana AZADÎ......................................................... Rîpela 11 Rojnamegerîya kirmanckî de rolê Azadiya Welatî Lêl AMED ..............................................................Rîpela 12 Gelo şima ke bi kirmanckî qesey kerd, benê qij?

Wûsênê GESTEMERDE.........................................Rîpela 13 Deyîrbazo xoverdakar û hafiz Rênçber Ezîz: ‘Erjê roşnî bizane’ Emrah KELEKÇÎER ......................................Rîpela 14 û 15 Herausgeber: Medya Presse-und Werbeagentur GmbH Hans-Böckler-Str. 16 63263 Neu-Isenburg

2

Geschäftsführer: İzzet Akcin

Ver. Redakteur: Özgür Reçberlik

politikart@yeniozgurpolitika.org

(...) Çixa adir vêsa î rozû ra na rozû Taê

aşirve aşirû şi wû zere hode Taê honake nîvêsayî vorî vorayî serê Prometeus’ra Pir Sultan’re, Che Guavera’re

Kawa’ra Mazlum’re Dinuraki ma re Ma ra ki...

Recaî Astare

dosya

N

ê rojan de vengê çek û topan, îşaretê rojanê tarîyan dormeEnwer YILMAZ leyê ma girewto. Her kes dormeleyê xo de gêreno ke ronşnîyêk bivîno û nê rojanê tarî û giranan ra bixelisîyo.

Seke nuştoxo ercîyaye Memed Uzunî zî vato: “Eke dînê şaro bindest û serdestî yew bo, o wext semedê şaro bindest tenya yew rayîrê têkoşînî maneno. O zî bi ziwan û kulturê xo de têkoşîn o.” Nika welatê ma yo qedîm de çi cinî, çi camêrd, çi qij, çi pîl her kes seba rojanê roşnayîyan têkoşîn dano. Mucahît Goker zî ê kesan ra yewêk o. Bi ziwanê xo de muzîk û bi vindertişêko raşt verê şarê xo de ca girewto û vano: “Qêyde kû aseno ma hema zaf talî û dej vînenî. La ez hêvî kena, sênî bibo eke roşnayî bibo. Bermê dadîyan, eke rojêk bibiryo. Mi gore eke huner neheqî, nêaro ziwan kêm maneno, nêmcet maneno.” Ma zî zaf derg mekere û goş bide vatişanê hunermendo ercîyayeyî ser.

Huner binatê vizêr-ewro û meştê de yew pirdêk o

Birêz Mucahît Goker merheba.. Ma verî seba ke to ma nêşikit û wextê xo ma rê abirna to rê sipas kenê. Ma verê zi repertûarê mi xêylê hîra wo.) Dadîyê mi bî zazaki, kurcû hîkayeya to, fekê to ra bieşnawê, Mucahît Goker kam o? manckî zi hol zonayene. Saete Radyoya Erivan biamên, heMerheba, weş û war bibên. Ez serra 1962 de Qezaya tanî biqedîyo ma goşdarî kerdênê. 1975-76 ra têpîya kaseÇewlîgî Dara Hênî (Çolîg) de ameya dinya. Mi mektebo tan ra (ge nimti-ge eşkera) kurmanckî û kirmancki goşdarî verîn Dara Hênî de wend. Serra ardlerza Çewlîgî (1971) kerdênê û mi ey deyîran vatenê. Mi va la; însan vinayê xo ra têpîya, mekteba orte û lîse, mi Çewlîg de wend. Mi gore xo (an o zon) ifade keno. 1989 de kilama min a vêrîn, 1981 de dest bi wendegaha mamostayî kerd û Kayserî, “Dara Hênî” mi viraştbî. Dara Hênî; bi zergunîya xo, bi amnan Semsûr û Dara Hênî’de 10 serrî mamostayî ra pê, û zimistana xo, bi Royê Muradî û tarîxa xo, mi de zaf pêynîyê 1998’de bi kêyê xo hewelyawa Mertesîr keno. Yew zî însan, dormalê xo de çi bivîn û sîn. Îta de mamostatî ra 2009 de tekawut çi bicuyo, wazeno eynan bêro ziwan. No tewir bîya. Nika zî, ez ha Mersîn de cuyena.

Mucahît çîyî muzîkê mi ser o zêde têsîr kenê.

Goker bi yew temTêkîlîya to bi muzîkî senî dest pêkerd?

Ti kamcîn enstrumanan cenenî? Cayê Yeno mi vîr ke, ez 6-7 serre bîya, bura şikite dest pê mukamcîn enstrumanî to rê cîya asenê? (kêye de-wendegeh de-kûçe de) zîkî keno û tembura ke Ez tembûr (baxlama), cûra û sazbuş cetim û tim mi dêyîran vatên. Labelê nena. Cumbuş, ud, flut, mey zî nîmcet cemi goşdarî kerdene ra zî zaf hes keryew felqeyê aye çin o nena. Enstrumanî ke ez konseran de şixuldênê. Kam ca ra vengê muzik biareyde vengan şinasneno nena (tembûr-cura-sazbuş) semêdî mi, cayê mên, mi goş nênê ser. û badê cu yeno heta înan cîya yo.

Ez 14-15 serre bîya, mi bi tembûr cenitiş dest pêkerd. Yew tembûra şikitê na rojan.

Serra 2013 de albumêko Dara Hênî vejîya. Wa kewtbî mi dest. Sinê tembûr ra yew felqe xeyrîn bo. Seke ma zanê ke Serdar Keskîn zî to dir çîn bî. 1-2 têl ser de bibî. Bi eya tembura nîmpîya xebityeno û şima pîya şinê konseran. To û Serdar cet ser de ez gêrawa venganî. Mi hetêk ra venganî şima yewbînî senî şinasnayî? Na hevaltî senî dest pêkerde? şinasna, heto bîn ra (xo gore) zi, mi dinya şinasna.

2009 de badê 25 serrî xebate, ez teqawit bîya. Mi waştênê ke muzîk ser o daha zêde bixebitî.Yew-çend konser Mersîn, Çi-çîyî muzîkê to ser o tesir kenê? Çolig, Amed de ma viraşte. Binate de, mi gironê da deyîranê Însan fikre xo, vînayê xo her wext, têna bi qisedayiş nêxo. Tena kilama “Dara Hênî” verê cû viraştbî. Deyîrê bînî pêeşkeno bîaro (zon) ziwan. Resim, edebîyat, muzîk û hunera dima ameyî. Cuwa pê fikrê albumî peyda bi. Mi fikre embazê zobînan, karê ma hem keno asan û hem zî dinyê ma keno muzîsyenan zî girotênê. Semeda album ez kamî de bixebitî? zergun. Ez îna texmîn kena ke; qicê ra nat, ziwanê dadîyê Embazan zafînan mi rî metehê Serdar Keskin kerdbî. (Ma ma ser qedexî (wexta ke ez pê hayîdar bîya) xortîya mi ser yew-di heb pîya rûniştib’) tesîr kerdbi. Eya ra pê deyîr tirkî ra zêde, kurmanckî û kirEy mudê Serdar Keskîn hol a hol hewelyabi Mersîn. Ma manckî mi goşdarî kerdênê û vatênê. (Ez eşkena vacî tirkî

album ser fikrê xo kerd yew û dest pêkerd. Ez eşkena vacî; hefte de 3-4 rojan ma amê têhet û pîya xebityê. Ma repertûar vîjna û her kilam cîya-cîya ser o xebetyê. Album de 8 deyîr ra di deyîr; yew şîîrê W. K. Merdimîn û yew zî Elîyê Kasimun bî.Bestê (muzîk) cî mi viraşt. Yew deyîr zî, êyê Mahmud Ayçiçek bî. Deyîranê bînan vate û muzîk, mi bi xo viraştî. Aranjê album, Serdar Keskîn viraşt û hevaltîyê ma o wext ra nat cî nibirya.

Konseran de zî ma pîya yê. O gere teknîkê muzik û ruhê muzîkê kurdî hol fom keno. Ez ci rî zaf sipas kena.

Kirmanckî de merdim ke muzîk ser o biewnîyo zano ke xeta Vakurî (Dêrsimî) kirmanckî de taybetî hetê muzîkî ra tayêna aver şibî la merdim ewro ewnîyeno ke na xete de zî yanî xeta başurî de zî nimûneyê muhîmî vejîyenê meydan. Înan ra yew zî ti bi xo yî. To gore heta ewro xeta başurî qey hetê muzîkî de hende zeîf mende?

Vakur û başur hetê ziwan ser, dewan de bajar de qisedayîş ser sey yewbînan ê. La hetê muzik ser mi gore ferq zêde yo. Dersim de, înanc-îtîqadê eyn gore kulturê cem muhîm yew ca geno. Tarîxê Dersim de zî, cayê tembûr cîya yo.

Serran verê cû zî ma zanên ke her kêye Dersimijan de yew tembur bibî. Hetê ma (bakur) de, tembûr serranî pêyînan de bî zêde. Qicîye mi de, wexta tembûrê şikitê kewtbi mi dest û mi waştên ez bicênî, babî mi cirgênê mi ser. (Vatên eybo, ma rê nêtawyena.) Ey semed ra, ez nêeşkawa pê babî xo tembûr bidî girewtiş. Dormale de (kêye memûran, yew çend mamostayê xêrîban) tek-tuk tembûr estbî. Dewanî ma, Dara Hênî-Çewlîg hetanî serran pêyînan (1980-90)şênî de veyvan de, bê tembur (bê enstruman) bi xo vatên û kay kerdênê. (Ge-ge zî bi def û zurne.) Nika tembûr zêdîyê, hetêka zî (elektro tembûr) cayê def û zurna girewt. Mezhebê ma (sunnî) de zêde cayê tembûr çînî yo.

4

dosya Tarîxê Dersim de zî, cayê tembûr cîya yo. Serran verê cû zî ma zanên ke her kêye Dersimijan de yew tembur bibî.

Hetê ma (bakur) de, tembûr serranî pêyînan de bî zêde.

Deyîrî ma ra ver, ardê ma ser ame ziwane, wext û mekanî ra tam resnênî ma. Ey qal û muzîk ma geno, beno ey waxtan, mekanan.

Kilama “Bîngol Şewitî” yan zî, “Way Way Nînna” se (100) serr bivêr o, qiymet vîn nêkeno.

Seke ma zanê bajarê Çewlîgî seba Kirdan cayêko muhîm o. Hetê sîyaset û muzîkî ra şexsê muhîmî estê. Raşta ciwexto ke Çewlîg û muzîk yenê têver Rençber Ezîz yeno vîrê merdimî. Eke merdim sey ekolêk biewno ci ra, ca û muzîkê Rençber Ezîzî senî mana îfade keno?

Raşt a. Çewlîg de namê Rençber Ezîz, muzik de zaf nimûneyêko muhîm o. Rençber Eziz, cayê ke tede amo dinya, nêweşîyê çiman ser vînaye xo vînkerdiş, perwerdeyîya medrese, tekilîya Rençber Ezîz o muzîk, cuyayîşê Îstanbul û bad ey Almanya şîyayiş. Û merg… Muzîkê Rençber Ezîz rî yew xebata îhtîsas lazim a. Îmkanê ke tede bîyo; kultura xo gore, koka xo gore resayîş û motîfê modern zî kilamanê ey de ca girewtênê. Her çî ra ver muzîk û hunerê ey de, aqil, fikr o azadî û estetik tîkişta bîy. Emrê kilm la emrêko dekerde…

Mabênê muzîkê otantîk û muzîsyenanê ewroyinî senîn o?

Huner, semedê rûhê însan çîyêko lazim o. La gere insan ra nêzdî bo, cu ra eyne tepişo. Cuya ma de berêk (berengêk) akero. Deyîrî ma ra ver, ardê ma ser ame ziwane, wext û mekanî ra tam resnênî ma. Ey qal û muzîk ma geno, beno ey waxtan, mekanan. Kilama “Bîngol Şewitî” yan zî, “Way Way Nînna” se (100) serr bivêr o, qiymet vîn nêkeno. Ey rid ra huner yew het ra zî; binatê vizêr-êwro û siba de yew pirdêk o. Muzîsyenê ewroyinî muzîka dinya de cayê xo gureto. (Kirmanckî-kurmanckî –soranî) Xêylê aver şîyê. Ez eşkena vacî, xebatê muzîsyenanê kirmanckî daha avêr şîyo. La huneranê

bînan de (Edebîyat, sinema, tiyatro…) kirmanckî zaf peynî de manena.

Wezîyetê ziwanê ma eşkera yo. Ez wazena naye bizanî. To gore têkilîya ziwan û muzîkî çî ya?

Muzîk ziwan ra paşt gêno. Xo ser zî muzik (teyna enstruman) tam dano, la hem melodîk hem zî vate pîya bî cîya mana xo gêno. Melodî û vate çend yewbînan rê bitawyê, o gore cayê xo gêno.

Tarîxê kirmanckî (kirdkî) yê bênuştekî xo resna heta ewro. Ti vaje naye de rolê muzîkî çiqas o?

Ziwanê ma; mîyanê giranîyê kulturê dinya û tirkî de heta nika tengê de bî. Tarîxê ma de edebiyatêko nuştekî çîn bî. Ey ra pay de mendişê ziwanê ma (1-2 nimûne ra cîya); bi sanikan û bi muzîk… yew zî pîlan-kalikan ma ra (goş ra goş) cuyayişê vêrînan xo resna ma. Muzîk de yew tilsimêko xorîn esto. Bi eya tilsim zaf însan hîna zaf girêdayê ziwanê xo beno. Şar bînan (û dinya) zî, hîna zaf pê hesyên ke îna yew ziwan, qiymeta heme însanêtî yo.

Heto bîn ra tarîx de; dej, talî, qetl û qital, koçberî însanî ma sare ra viyerto, zafîn bi dêyîran ma eşnawênê.

Eke ma çarçewaya kurdperwerî ra biewnîm mabênê sîyaset û muzîkî de yew têkîlîya senîne esta?

Mabênê huner (taybetî de muzik) û siyaset de hetêka têkîlîya nêzdî esto. Hetêk ra zî gerê xo zerre de azad bo. Waharê îqtîdaran-dewletan her wext propaganda kenî û şan ma vêr. Gereke huner bêteraf

bo . Huner, eke cuya însanan de yew ferq ano orte, ey wext huner o. Yew ca de kemasîyêk, zulmêk, nêheqîyêk bibo gerê vengê xo berz bikêro. Eya semed ra (nika zî) sistema zordarî, nêwazena kes vengo cîya vejo. Vanî, yew veng, yew welat, yew ziwan, yew bayraq, yew kome. Tehamul nêkênî zobînan. Mi gorê huner (muzîk), eke neheqî, nêaro ziwan kêm maneno, nêmcet maneno.

Peynî de ez naye vajî. Raşta zî ez zî meraq kena. Ti nika wezîyetê welatî yê sîyasî senî vînenî?

Serranî mi gore, û wendişê mi gore, tarîxa Cûmhûrîyet ra nat; zaf qatlîam (Dersim, Qoçgiri, Zîlan, Şêx Seîd, Roboskî…) ma kurdan ser ame viraştiş. La îna yew dewr de, verê çimane dinya û Ewropa de, hendêk xort, cinî, gerguş, kal û pîr amey kiştiş.

Qêyde kû aseno ma hema zaf talî û dej vînenî. La ez hêvî kena, sênî bibo eke roşnayî bibo. Bermê dadîyan, eke rojêk bibiryo.

Ez bêrî persa xo ya peyê ne ser. Ti muzîkê kurdkî (kurmanckî, kirmanckî, sorankî…) û yê dinya ra kamcîn hunermendan goşdarî kenî?

Ez nameyê hunermendan binus zaf derg ramenu. La ez eşkena vacî; muzîk de ez her tarz goşdarî kena. Xora hetê estetîk ra(melodî û vate de) gerê goşê mi rî weş bêro.

Kek Mucahît Goker seba ke to fikrê xo yê qiymetinî ma dir pare kerdî ma to rê sipas kenê û xebata to de to rê serkewtiş wazenê.

Ez zî karê şima de serkewtiş wazena û şima rî zaf sipas kena.

5

dosya

HÎKAYEYÊ KIRDKÎ (ZAZAKÎ) Na lehçeya ke Kurdistanê Bakurî de hetê çend mîlyon kurdî ra yena qiseykerdiş mintiqayanê cîya-cîyayan de bi nameyanê cîya-cîyayan yê sey kirdkî, kirmanckî, zazakî û dimilkî name bena.

S

enî ke kurdkî nameyê panc lehçeyanê cîyayan, yanî nameyê muşterek yê kirdkî (zazakî), kurmanckî, sorankî, hewramkî û lurrkî yo, bi eynî şekl edebîyatê kurdkî zî edebîyatê panc lehçeyan o. Yanî edebîyatê kurdkî; şîîra kurdkî, hîkayeya kurdkî û romanê hetê Malmîsanijî ra nusîyaya, bi mexlesê M. Birîndarî serra kurdkî eynî sey ziwan û welatê kurdan parçeyanê cîyayan 1980 de kovara Tîrêjî de weşanîyaya (5). Nuştox hîkaye de ra yeno meydan. Coka kam gama ke ma edebîyatê kurdkî bi dîyaloganê mîyanê dersdar û wendekara ey de zulm û yan zî şaxêka edebîyatê kurdkî ser o, ma vajin, gama ke tedaya artêşa tirkan ke dewijanê kurdan ser o bena bi hama hunerê hîkayeya kurdkî ser o xebitênê, ganî sey zawayêko realîst û bi ziwanêko sade qisey keno. rûrîyetêk ma cîya-cîya bala xwu bidin lehçeyan ser. ParNa hîkayeya yewine, tesîr û teşwîqo muhtemel ke do çeyê cîyayî ke ma tesbît kerdê, eke ma înan bidin têver, a wendox û namzedanê nuştoxîye ser o bikerdêne nêkena. game tabloyo gird yê edebîyatê kurdkî temam beno. Çunke badê ke hûmara diyine ya kovara Tîrêjî vejîyena, Na meqala de tena çarçewaya edebîyatê kirdkî (zazakî) demeyêko kilm dima ra, cûntaya 12ê êlule hemeyê Tirde ez do destpêk ra hetanî ewro bala xwu bidî averşîyayîş kîya, bitaybetî Kurdistanê Bakûrî de her çî dana û rewşa umûmî ya hunerê hîkaye ser. xwu ver û sey kerrayanê arêyeyî tehnena. O Na lehçeya ke Kurdistanê Bakurî de hetê wext, eke kovarêk yan zî kasetêka kurdkî weçend mîlyon kurdî ra yena qiseykerdiş mintilatîyêkê sadeyî ser o yan keyeyêk de bikewqayanê cîya-cîyayan de bi nameyanê cîya-cîtêne destê dewlete, no ameyêne manaya bi yayan yê sey kirdkî, kirmanckî, zazakî û dimilkî aşman îşkenceyanê giranan, bi serran heps name bena. Seba ke mintiqaya ma bi xwu vanê û zindan û kiştişî. Mevajê ke nê kurdî bê, a kirdkî û ancî seba ke no name yeno manaya game rewşe zaf giranêr bîyêne. Esas na “kurdkî“ coka ez nê nameyî tercîh kena. Nisbet rewşe ronayîşê komara Tirkîya ra bigêrê hebi lehçeya kurmanckî û sorankî sey hewramkî, ÎN ZG Roşan LE tanî serranê 2000an, yanî heta ke pakêtê kirdkî hîna vêşî taybetîyanê ziwananê kanan vurnayîşê qanûnan yê seba beşdarbîyayîşê Yexwu de muhafeze kena la mîyanê lehçeyanê wîya Ewropa meclisê tirkan de qebul bîyî, kêm yan zêde kurdkî ra a ke tewr erey nusîyaya kirdkî (zazakî) ya. hertim wina dewam kerde. Rîyê na rewşa wêrankare ra Kitabo tewr verên ke na lehçe de nusîyayo, Mewludê tam 25 serrî badê cû, badê ke na hîkayeya yewine ya Kirdî yê Ehmedê Xasî (1867-1951) yo. No esero menzûm kirdkî çarçewaya projeyêk de serra 2005 de newe ra weserra 1899 de Dîyarbekir de Çapxaneyê Lîtografya de 400 şanîyaye hema neslê neweyî yan zî hîkayenuştoxê neweyî nusxeyê ey ginayê çape ro (1). No kitabê yewin ê kurdan o aye ra xeberdar bîyî (6). Na rewşa keyexeripîyaya, esas ke Kurdistan de çapxaneyêkê modernî de ginayo çape ro qederê heme lehçeyanê kurdkî û her çar parçeyanê we(2). No eser seba ke welat de weşanîyeno û gelek nusxeyê latê kurdan a, û ganî sey eybêk hesabê dagîrkeran ser ey mîyanê şarî de vila bîyê, hewna, seba ke hetê edebî ra zî bêro nuştiş. Rîyê na rewşa girane ra edebîyatê kurdî de eserêko erjaye yo, coka tesîrêko baş şarî ser o kerdo. Kirdkî gelêk eserî wextanê cîya-cîyayan de la yewbînan ra bêde kitabê diyin Bîyîşa Pêxamberî zî, ancîna, metnêko menxeber, hema vajên ke sey zayîşêkê verênî ameyê xuliqzûm o, û badê weşanîyayîşê Mewludê Kirdî hetê Osman nayene. Wendox û heskerdoxê edebîyatê kurdkî, namEfendîyê Babijî (1852-1929) ra nusîyayo. La no eser zaf serrî zedê nuştoxîye hetanî destpêkê serranê 2000an, yanî dima ra, serra 1933 de Şam de hetê Celadet Alî Bedirxanî hetanî tîya ra pancês serrî verî zî bi hawayêko senkronîk (1893-1951) ra ameyo weşanayene (3). eseranê edebî yê kurdkî ra xeberdar nêbîyêne.

Tehdaya ziwan û edebîyatê kurdî ser o, ta dewrê OsmaDewrê cûntaya eskerî ya 12ê êlula 1980î de hema vajên nîyan ra dest pêkerda (4) û dewrê komara Tirkîya de qedeke heme wendeyê kurdan ameyî tepîştiş, heps û zindanî xekerdiş ra wetêr dereceyê çinkerdişî de bi hawayêko sîsdebî. Nînan ra tayê kesan firsendê xwu dî û vejîyayî bi Ewtematîk dewam bîya, coka nê her di metnananê verênan ropa. Roşinvîrê kurdan ke qismêkê înan Swêd de kom bîyî, ra pey hetanî serranê 1970an xebatêka nuştekî nêbîya. seba averşîyayîşê kurdkî yê nuştekî, bitaybetî warê hîkaye Seba ke kurdê zazayî tena mîyanê sînoranê îdarî yê Tirkîya û romanî de dest bi xebatanê erjayan kerd, gelek kovarî de ciwîyênê, cayêkê bînî de zî tu eserêk bi na lehçe nênuweşanayî. Na çarçewa de ma hûmara hîrêyin ya kovara Çira sîyayo. Hîkaye zî tede metnê destpêkî yê modernî reya vede ke serra 1995 de weşanîyaya rastê hîkayeya diyine ya rêne serra 1979 de hetê ziwanzan û tarîxnasê kurdan Malkirdkî benê. Na hîkaye bi nameyê “Derdê Derwêşî” hetê mîsanijî ra kovara Tîrêjî de weşanîyayê. Senî ke edebîyatê şaîr, hîkayenuştox û arêkerdoxê folklorî J. Îhsan Esparî ra modern yê kurmanckî kovara Hawarî ra dest pêkeno, ma ameya nuştiş (7). Labelê na hîkaye zî eynî sey hîkayeya yeeşkenê edebîyatê modern yê kirdkî zî kovara Tîrêjî ra bidin wine badê ke weşanîyena, des serrî dima ra ke çarçewaya destpêkerdiş. projeyêk de serra 2005î de newe ra yena weşanayîş, neslê Hîkayeya yewine ya kirdkî bi nameyê “Engiştê Kejê” ke

6

neweyî yan zî hîkayenuştoxê ke welat de yê aye ra xeberdar benê (8). Na hîkaye de têkilîyê katibêkê kurdî yê teqawitbîyayeyî ke zêde tirkî nêzano cinîya ey a ke bi şaşî teşxîsê nêweşîyêka mergî ro aye ronîyayo, têkilîya ey derûdor û cîranan dir, çarçewaya nê têkilîyan de serranê 1970an yê Dîyarbekirî, numayîşê sîyasî, hetê polîsan ra eştişê keyeyan ser û tedaya înan yenê qiseykerdiş. Hîkaye de tayê cayan de tarîxê kurdan zî îşaret beno.

Hewna eynî wextan de, di Serdar Roşanî ke serra 1994 de kovara Armanc û Roja Nû de bi lehçeya kurmanckî (kirdaskî) ameyê weşanayene, dima hetê nuştoxî ra tercumeyê kirdkî bîyê û serranê 1995-6 de hûmaranê 2-5. yê kovara Çira de weşanîyayê. Hîkayeyê bi nameyê “Bircanê Dîyarbekirî ra Mektubêke” û “Gozêre” ke hesreta azadîya neteweya kurde qisey kenê, eynî sey her di hîkayeyanê verênan, teqrîben des serrî dima ra, badê ke serra 2005î de newe ra weşanîyayî, hema neslê neweyî yan zî hîkayenuştoxê ke welat de yê înan ra xeberdar bîyî (9).

Standardîzekerdişê kirdkî surgun de zaf erey dest pêkerd. Grûbêk roşinvîrê kurdan ke bi hawayêko mecburî tayê welatanê Ewropa de sey multecî mendêne, serra 1996 de Swêd de kom bîyî. Roşinvîrê ke şaristan û qezayanê cîya-cîyayan yê Kurdistanê Bakurî ra bî, xwu bi nameyê “Grûba Xebate ya Vateyî” name kerd (10) qaydeyê gramerê kirdkî û formê çekuyanê ke sey standard ameyê qebulkerdiş kovara Vateyî de dayî weşanayîş. Kovara Vateyî ke hetanî nika 47 hûmarê aye weşanîyayê, kîşta nê xebatanê ziwanî de, esas seba averşîyayîşê edebîyatê nesrî yê kirmanckî wezîfeyê wendegehêk dî. Gelek nuştoxê ke reya verêne bi rayîrê na kovare musayî wendiş û nuştişê kirdkî yan zî bi rayîrê na kovare wendiş û nuştişê xwu aver berd, demeyêko kilm de her yewî di-hîrê kitabê hîkayeyan weşanayî.

Qonaxê diyin yê averşîyayîşê hîlayeya kirdkî zî kovara Şewçila ya. Kovara edebî hunerî Şewçila ke tena eserê edebî yê kirdkî weşanena, adara 2011î de Dîyarbekir de dest bi weşana xwu kerd û hetanî nika 14 hûmarê aye weşanîyayê.

Nê 14 hûmaran de 90 hebî hîkayeyê kirdkî ro edebîyatê kirdkî zêdîyayê. Kovara Şewçila de bitaybetî cînîyê edîbî beşdarê karwanê edebîyatê kirdkî bîyî.

Qaso ke ez eşkaya tesbît bikerî, hetanî nika 32 hebî kitabê hîkayeyanê kirdkî weşanîyayê: 1) Roşan Lezgîn, Binê Dara Valêre de, Çapa yewine: Weşanxaneyê Apecî, Stockholm, 2002, 72 rîpelî / Çapa diyine: Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2002, 75 rîpelî / Çapa hîrêyine: Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2012, 72 rîpelî 2) J. Îhsan Espar, Beyi Se Bena?, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2004, 62 rîpelî

dosya 3) Denîz Gunduz, HYPERLINK “http://www.zazaki.net/haber/nustox-koy-bngol-deniz-gunduz-94.htm” Hîkayeyê Koyê Bîngolî, Çapa yewine: Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2004, 138 rîpelî / Çapa diyine: Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2015, 152 rîpelî 4) Munzur Çem, HYPERLINK “http://www.zazaki.net/haber/hewn-newroze-hewn-ma-kurdan-o-67.htm” Hewnê Newroze, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2005, 135 rîpelî 5) Roşan Lezgîn, Halîn, Çapa yewine: Weşanxaneyê Komalî, Îstanbul, 2006, 107 rîpelî / Çapa diyine: Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2015, 96 rîpelî 6) Huseyîn Karakaş, HYPERLINK “http://www. zazaki.net/haber/hkayey-huseyn-karakas-omid-esto90.htm” Omîd Esto, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2006, 65 rîpelî 7) Jêhatî Zengelan, Gorse, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2007, 109 rîpelî 8) Roşan Lezgîn, Ez Gule ra Hes Kena, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2007, 84 rîpelî 9) Murad Canşad, HYPERLINK “http://www.zazaki.net/haber/edebyat-ma-de-eserko-muhm-xafilbela-72.htm” Xafilbela, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2008, 85 rîpelî 10) Alî Aydin Çîçek, Teberik, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2010, 95 rîpelî 11) Roşan Lezgîn, Tarîyîya Adirî de, Çapa yewine: Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2012, 80 rîpelî / Çapa diyine: Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2015, 80 rîpelî 12) Bedrîye Topaç, Bero Sûr, Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2012, 72 rîpelî 13) Mehmûd Nêşite, Çakêto Sipî, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2012, 120 rîpelî 14) Abdullah Esen, Kuçaya Hunerî, Weşanxaneyê Avesta, Îstanbul, 2012, 87 rîpelî 15) Şeyda Asmîn, Zeman Sey Fekê Kardî Bî, Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2013, 152 rîpelî 16) Nadîre Guntaş Aldatmaz, Pîyê Mi Kemane Cinitêne, Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2013, 96 rîpelî 17) Murad Canşad, Hesê Mişî, Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2013, 80 rîpelî 18) Burçîn Bor, Hêvîya Macire, Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2013, 72 rîpelî 19) Umer Farûq Ersoz, Berenge, Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2013, 80 rîpelî 20) Erkan Tekîn, Sewdaya Belekine, Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2013, 80 rîpelî 21) Seyîdxan Kurij, Grev, Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2013, 80 rîpelî 22) Huseyîn Karakaş, Zere ra, Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2014, 102 rîpelî 23) Alî Beytaş, Solê Sûrî, Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2014, 132 rîpelî 24) Îsmet Bor, Estareyê Koyê Hesarî, Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2014, 80 rîpelî 25) Alî Aydin Çîçek, Lêl, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2014, 80 rîpelî 26) Hîkmet Çalagan, Ters, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2014, 58 rîpelî 27) Lorîn Demîrel, Vîndîbîyaye, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2014, 88 rîpelî 28) Alî Riza Kalan, Lêlê Şodirî de Yew Rayîrwan, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2014,112 rîpelî 29) Hesen Dilawer Dêrsim, Estareyê Asmênê Ma, Weşanxaneyê Aramî, Îstanbul, 2014, 128 rîpelî 30) Enwer Yilmaz, Ti Dejêko Bêwayîr î, Weşanxaneyê Tevnî, Îstanbul 2014, 63 rîpelî 31) Murad Canşad, Waştî,Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir 2015, 80 rîpelî Nînan ra teber yew zî antolojîyê hîkayeyan esto: 32) Munzur Çem, Antolojîyê Hîkayanê Kirmanckî (Zazakî), Weqfa Kurdî ya Kulturî Li Stockholmê, Stockholm,

2005, 158 rîpelî Seke aseno, nê 32 kitaban ra panc hebî her yew weşanxaneyêk ra weşanîyayê, êyê bînî Weşanxaneyê Vateyî û Weşanxaneyê Roşna ra weşanîyayê.

Hetê tema ra hîkayeyanê kirdkî de merdim zêde rastê nimûneyanê kilîşeyan nêbeno. Ganî merdim na rewşe sewîyeya edebî/estetîkî ya edîbanê kirdan wa girê bido. Çunke bi rastî zî zafê hîkayeyanê kirdkî hetê krîteranê edebî ra, hetê kalîteyê hîkaye ra, hetê şuxulnayîşê ziwanî ra meydan de yo ke bi hawayêko pêroyî, yanî exlebê xwu sewîyeyêk ser ra yê. Edbîyatê kirdkî de şaxa serekîye hîkaye ya. Tewirê edebî yo ke tewr zêde wanîyêno û tewr zêde nusîyeno hîkaye ya.

(1) Malmîsanij, Ehmedê Xasî, “Mewlidê Nebî”, Hêvî: Kovara Çandîya Giştî, No: 4, Êlon-1985, Parîs, s.

75-97, Aktaran: Espar, J. Îhsan “Çend Nuştey û Kitabê Kirdkî” Zend: Kovara Lêkolînî, No: 1, Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, Payîz 1996, Îstanbul, r. 44-48 Xasî, Ehmed, Mewludê Nebî, (Transkirîbekerdox: Mihanî Licokic), Weşanxaneya Firat, Îstanbul 1994 (2) Malmîsanij, Yirminci Yüzyılın Başında Diyarbekir’de Kürt Ulusçuluğu (1900-1920), Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2010, r. 18 (3) Babij, Usman Efendî, Bîyîşa Pêxemberî, Kitabxana Hawarê, No. 4, 1933, Şam - Bedirxan, Celadet “Zarê Dumilî Û Mewluda ‘Usman Efenedî” Hawar, Hej: 23, 16 tîrmeh 1933 Şam (Cilda yekem a Hawarê, Weşanên Nûdem, r. 603-608 - Malmîsanij, Bedirxan, Celadet, “Zarê Dimilî û Mewlida Usman Efendî”, Hêvî: Kovara Çandîya Giştî, Hejmar: 2, Gulan-1985 Parîs, r. 10, Aktaran:

Tehdaya ziwan û edebîyatê kurdî ser o, ta dewrê Osmanîyan ra dest pêkerda û dewrê komara Tirkîya de qedexekerdiş ra wetêr dereceyê çinkerdişî de bi hawayêko sîstematîk dewam bîya, coka nê her di metnananê verênan ra pey hetanî serranê 1970an xebatêka nuştekî nêbîya.

Espar, J. Îhsan “Çend Nuştey û Kitabê Kirdkî” Zend: Kovara Lêkolînî, Hejmar: 1, Weşanên Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê, Payîz-1996 Stenbol, r. 44-48 (4) Malmîsanij, İlk Kürt Gazetesi Kurdistan’ı Yayımlayan Abdurrahman Bedirxan (1868-1936), Weşanxaneya Vateyî, Îstanbul 2009, r. 89-90 (5) M. Brîndar, ”Engiştê Kejê”, Tîrêj: Kovara Çande û Pişeyî, Hejmar: 2, Sal 1980, İzmir, r. 32-37 (6) Munzur Çem, Antolojîyê Hîkayanê Kirmanckî (Zazakî), Weqfa Kurdî ya Kulturî Li Stockholmê, Stockholm 2005, r. 57-63 (7) J. Îhsan Espar, “Derdê Dewrêşî”, Çira kovara kulturî-kovara komelaya nivîskarên kurd li swêdê, Hejmar 3, îlon 1995, Stockholm, r. 55-70 (8) Munzur Çem, Antolojîyê Hîkayanê Kirmanckî (Zazakî), Weqfa Kurdî ya Kulturî Li Stockholmê, Stockholm 2005, r. 31-56 (9) çc. r. 124-158 (10) HYPERLINK “http://www.zazaki. net/html_page.php?page=vate” \t “_blank” http://www. zazaki.net/html_ page.php?page=vate - HYPERLINK “http://www.zazaki. net/haber/vate-33-cikti-340.htm” \t “_blank” http://www.zazaki.net/ haber/vate-33-cikti-340.htm

Kovara Vateyî ke hetanî nika 47 hûmarê aye weşanîyayê, kîşta nê xebatanê ziwanî de, esas seba averşîyayîşê edebîyatê nesrî yê kirmanckî wezîfeyê wendegehêk dî.

7

d osya

Çihar nameyê na lehçada ma estê: dimilî/dimilkî, kirmanckî, kirdkî, zazakî. Kurdî bi xo nê seranê peyênan de zafêrî çekûya “kirmanckî” bi kar anê. Labirê şaro bîn, zafêrî zî tirkî, çekûya “zazakî” bi kar anê.

Lehçeya kirmanckî û perwerde L

ehçeya kirmanckî (dimilkî, kirdkî, zazakî), goreyê hûmara kesê ke qisey kenê, kurmanckî (kirdasî) û soranî dima rêzda hîrin de ya. Yanê lehçeya kurdkî ya hîrêyin a. Se ke yeno zanayîş, kirmanckî vakurdê Kurdistanî de yena qiseykerdiş. Ez wazena verî ke qalê persanê perwerdedê na lehçaya ma bikera, na lehçada ma ser o çend faktayan binûsa.

cidî û ci rê sîstemêdo zaf hera lazim o. Seba ka çi kurmancî çi kirmanckî verdibistan ra heta unîversîta bi ziwandê xo ya perwerde nêbenê, her ke şino ziwanê ma o yo beno hejar û çarçewedê ziwandê rojane de maneno. Ziwano rojane zî çarçewedê qisekerdişî de yo û hem xeznaya çekuyan zaf werdî ya hem zî çekuyê ke estê zî zaf basît ê.

Ziwanê wendegehan ziwanêndo zaf hera yo û averberdişê nê ziwanî zî wezîfeyê wendegehan o. Ziwanê ma, bi lehçeyanê xo pêrin a nê îmkanan ra bêpar o. Ke ma welatê xo de sîstemê xo yê perwerdeyî awan bikerê, ma do sîstemê xo pêroy bi kurdkî ya rayberê. Cayê ke zafêrî kurmancî yena qiseykerdiş do wendegehan de lehçaya yewine kurmancî û a diyine zî kirmankî bo. Cayê ke zafêrî kirmanckî yena qiseykerdiş zî do kirmankî ziwanê perwerdey ê yewin bo û kurmancî zî diyin bo. Tirkî do zey îngilizkî, rusî û erebî ze ziwano xerîb bêro wendiş.

Muhtewayê sîstemê ma zî do hêjayandê demokrasî û heqandê merdiman ser o awan bibo. Însan do merkezdê sîstemdê ma de bo. Sîstemê ma do her ca de yewbîyayişê jinî û camêrdan biparêzo.

Nameyê na lehçada ma Çihar nameyê na lehçada ma estê: dimilî/dimilkî, kirmanckî, kirdkî, zazakî. Kurdî bi xo nê seranê peyênan de zafêrî çekûya “kirmanckî” bi kar anê. Labirê şaro bîn, zafêrî zî tirkî, çekûya “zazakî” bi kar anê.

Fekê kirmanckî Kes çeno vajo çihar fekê kirmanckî yê girdî estê: Fekê Dêrsimî, Gimgim û Koçgirî Fekê Çewlîg û Palo Fekê Sêwreg, Çêrmûg û Aldûş (Gerger) Fekê Amed û qezayandê ci Kirmanckî kotîdê Kurdistanî de yena qiseykerdiş?

Diyarbekir/Amed: mîyanê sûke û qezayanê ci: Çêrmûg, Şankûş (Çunguş), Pîran, Hênî (Hanî) bi temamî; tayn cayandê Lîcê, Hezro, Çinar û Pasûr. Çewlîg (Bîngol): mîyanê sûke û qezayanê ci Dara Hênî (Genc), Gêxî (Kîgî) bi temamî; mîyanê Bongilan (Solhan) û tayn cayanê Kanîreş (Karliova). Dêrsim: mîyanê sûke û qezayanê ci Pilemumurîye, Qişle (Nazimîye), Pulur (Ovacik), Xozat (Hozat), Çemîşgezek pêro. Riha (Urfa): mîyanê sûke û dewê vakur û rojawadê Sêwregi Sêrt: Tayn dewandê Kozluk, Hawîl (Baykan) û Sasone. Semsûr: mîyanê Aldûşî û zafêrandê dewandê Aldûşî de. Mûş: Modan/Motkan (Mutkî), Gimgim û tayn dewandê nê qezayan de Erzirom: Xinûs û Tatos (Tekman) de Erzingan: mîyanê sûke, tayn dewandê Erzinganî û qezaya Tezcanî de Sêwas: Qezaya Zara, mintiqaya Başpinar û tayn dewan de Elezîz: qezaya Pali û Madenî de pêro û nîmeyê qezada Depe (Qereqoçan) de

Tirkî do Kurdistan de zey ziwanêdo xerîb bêro wendiş Heta nika sîstemêdê perwerdeyî yê kirmanckî çinyo. Nika kurmancî Başûr û Rojawa de, soranî zî Başûr de wahîrê sîstemê nê. Labirê kirmanckî, bê dersa weçînayê ke nê 2-3 seranê peyênan de Vakur de tayn cayan de dest pa kerd, dibistanan de perwerde hewna qedexe ya!

Heta nika kuran bi xo tayn cayan de kursê ziwanî akerdî, labirê sîstemêdo ke seranserdê Kurdistanî de ravêreno awan nêbîyo. Çi rê? Seba ke alaqeyê ziwanî raşte-raşt bi nasnameyê merdiman a esto. Dewlete na raştey zana û wazena kurdan vinî kero.

Hem bi kurmancî hem zî bi kirmanckî, kursê ke kurdan heta nika akerdê zî seba wendiş û nuştişdê ziwandê ma yê û zafêrê ê kursan seba pîlan ê.

Ze ke yeno zaneyîş, perwerdeyê welatê çîyêndo hewna

Amadekareyênda cidî ya sîstemêdê perwerdeyî lazim a Çi heyf ke hewna polîtîkayênda kurdan ya perwerdeyî çinya!

Ganî partî û sazîyê ma yê bînî, bi hetkarey a zanayoxanê ziwanî û perwerdekaran a, amadekareya sîstemêdê perwerdeyî yê demokratîkî bikerê. Ganî bextewareya însanan û refahê civaka ma merkezdê nê sîstemî de bo. Armanc, program, prensîb, resnayîşê mamosteyan, materyalê dersan, organîzasîyonê perwerdeyî, muhtewayê dersan pêro ganî nê sîstemî mîyan de demokratîk bê. Çi heyf ke sazîyê ma pêro, mesela ziwan û perwerdeyî de, nê 10-20 serranê peyênan de xo dubare kenê. Qiseyî zaf ê, labirê kerdiş çinyo! Hewna ne teber de, ne zî welat de taximê kitabê ke domanî yan zî wendekarî bişê verdibistan(kreş) ra heta lîse biwanê çinyê!!

Ez hêvîdar a ke ma nê meselan ser o hewna cidî vinderê.

Ewro ziwandê ma ser o qedexeyêndo zalim esto û ziwanê ma nîno wendiş û nuştiş, ziwanê ma zî nê rîskdê vinîbîyayîşî bin do. Ke ziwanê verdibistan ra heta unîversîte nêro wendiş û domanî pa kay û qalî nêkerê, o ziwan aver nêşino û do hêdî hêdî bihelîyo û werte ra wedarî yo. çada ma yo. Di seredê serrandê 90î de, teberê welatî de xeylê kitab û dergîyê bi kirmanckî amey neşirkerdiş. Seredê serandê 2000î ra heta nika welat de zî xeylê kitabî ameyî neşirkerdiş.

Kes şeno vajo serê 2000î, seba kirmanckî zî serê sirgûney ra ageyrayîşdê welatî yê.

Siyasetê partîyandê kurdan yê ziwanî û kirmanckî Partîyê kurdan ê vakurî, teorî de, averberdişdê kirNuştişê kirmanckî manckî ser o baş fikirinê. Laberê pratîk de nê fikranê Seba statuyê siyasî yê welatê ma û goreyê xo çend ca anê, muhtacê munaqeşî yê. nê statuyî zî qedexekerdişê ziwandê ma, lehTZP Kurdî konferansê xo yê hîrêyin de qerarêndo çeya kirmanckî zî zaf nêamaya nuştiş. Seranwina girot: “Cayê ke di lehçeyê ma yenê qisekerdiş, serî tarîxê tirkîye de kurdkî wendegehan ganî xebata ma bi di lehçeyan a (kurmancî û kir(mekteban) de qedexe (yasax) bî. Çiyê ke heta manckî) bo. Ganî xebatanê ma pêrin de di lehçeyî nika ameyê nuştiş zî, teberdê wendegehan birê bikarardiş. Wa seba kirmanckî komîteyê bêro de, kurdan bi xo bi nimitena nuştê.

Haydar DİLJEN awankerdiş. Ganî no komîte netîceyê xebata xo Metnê kirmanckî yê tewr verênî Peter Îvaser o malûmat bido. nowiç Lerchî arê dayê û serra1858î de St.PeSeba averberdişdê kirmanckî, qerarê awankerdişê komustersburg de weşanayê. Malmîsanijî nê nuşteyî transkirîbeyê yonêndê kar û cigêrayişî ameyo dayin.” alfabeya kurdkîya ewroyine kerdê û 1985 de kovarda EnstîEz winyaya programandê partîyandê kurdanê vakurî, hema tuyê Kurd yê Parisî, Hêvî de, weşanayê. hema fikrê pêrini no çarçewe de rê.

Kişta kurdan bi xo ra, kitabo tewr verên Mele Ehmedê Pêro zî vanê, kam ca de kamcî lehça kişta zafêrê kesan a Xasî nuşto û serra 1898î de Diyarbekir de neşir bîyo. Nameyê yena qisekerdiş, ganî perwerde bi a lehçe ya bo û lehçeya bîni nê kitabî “Mewlidê Nebî”oy û heta nika zî yeno wendiş. Kizî, ze leyçeya diyine, bêro wendiş. tabo diyin serra 1903ê de Usman Efendiyê Babijî nuşto. No Persa averbîyayîş û bikarardişê demokrasîda lehçeyan de, kitab zî Mewlid o û nameyê ci “Bîyayîşê Pêxemberî” yo. Cegoreyê kurdanê başûrî, polîtîkaya kurdandê vakurî hewna înladet Bedirxanî no kitab 1933 de Şam de Weşanayo. Di sanî, demokratîk, neteweyî û îlmî ya. beyntarê serandê 1899-1970ê de 2 kitabî neşir bîyê. Labirê serra 1970î ra heta nika 100 kitaban ra vêşêrî ameyê neşirMateryalê derse û kitabê domanan ê bi kirmanckî kerdiş, yanê weşanayîş..

Mi serra 1996î de bi namedê ”Ziwanê ma/Alfaba” kitabê Ze ke amordê kitaban ra zî dîyar beno, kirmanckî zaf nêameya nuşt û no kitab Îstanbul de ame weşanayîş. Verê nê kitabî, kinuştiş. Min gore, sebebê nay o tewr gird, qedexebîyayîşê leh-

8

Serra 2008î de Denîz Gunduzî bi namedê “Kirmanca dil dersleri” (Dersê ziwanî yê kirmanckî) kitabêndê derse amade kerdo.

No kitab qandî pîlan ameyo amedekerdiş û Weşanxaneyê Vateyî neşir kerdo. Serrda 2012î de Sebahattin Gultekinî bi namedê “Mûsnêr”î ya kitabêndê ders nuşt. No kitab, kitabandê Enstîtûya Kurdî yê Amedî mîyan de vejîya. Serra 2013î de, seba dersandê weçînayan, Unîversîteya Artûklu bi namedê “Kurdî 5- Zazakî” kitabê vet û no kitab dibistanandê Tirkîya de ze kitabê derse yeno wendiş. No kitab M. Malmîsanij û Îbrahîm Bîngolî hazir kerdo.

Nê serrandê peyênan de şaredarîyanê kurdan zî xeylê kitabê qeçkan neşir kerdî. Labirê bi awayêndo bi sîstem ganî seba perwerdeyê bi kirmanckî yo ke ma vanê “verdibistan ra heta unîversîte” kitabî û materyalê bînî bêrê amadekerdiş. Na mesela de hewna gamê cidî nêasenê!

Ma senî şenê ziwanê xo bireynê û aver berê?

Dinya de 6000î ra vêşêrî ziwanî estê. Nê ziwanan ra her roj çend ziwanê ke nînê nuştiş û wendiş vinî benê. Seba ke ewro ziwandê ma ser o qedexeyêndo zalim esto û ziwanê ma nîno wendiş û nuştiş, ziwanê ma zî nê rîskdê vinîbîyayîşî bin do. Ke ziwanê verdibistan ra heta unîversîte nêro wendiş û domanî pa kay û qalî nêkerê, o ziwan aver nêşino û do hêdî hêdî bihelîyo û werte ra wedarî yo. No rîsk kêberdê ma ver o yo!

Lehçeyanê ziwandê kurdkî mîyan de, lehçeya ke tewr tayn yena nuştiş û wendiş zî lehçeya kirmanckî ya. Seba ke ma na lehçeya xo bireynê; ganî ma kiştê ra seba heqê wendiş û nuştişê bi ziwandê xo ya xebata sîyasî bikerê; kişta bîni ra zî ganî ma her kes; ze şexs, komel, partî, beledîye mesûlîyetê xo ca bîyarê û nê ziwanî bi kar bîyarê.

Ganî ma samîmî bê! Ke ma wazenê ziwanê ma nêmiro, ma ze kurdî/kirmancî (dimilî, kirdî, zazayî) bimanê, ganî ma ziwandê xo rê wayîr bivijîyê. Senî?

Bi qeçan (domanan), merdiman, embrîyanan, embazan xo ya qisey bikerê, binûsê, biwanê qandê heqdê perwerdeyê bi ziwandê xo ya xebata sîyasî bikerê partî, komel, sendîka, beledîyan de ziwanê xo bi kar bîyarê. Medya sosyal de, zey Facebook, Twitter, Kik, Yotube, Google, Instagram… de ziwanê xo bi kar biyarê.

tabêndê derse yê kirmanckî yo bîn amayo neşirkerdiş ya nê, ez nêzana. Labirê serra 1998î de Enstîtuya Berlînî bi namedê “ Wendene Roştiya” kitabê neşir kerd. No kitab Lerzan Jandîl û Alan Dilpakî nuşto. Eynî nuştoxan kitabo “ Niyade, Binivisne û Birengne” zî nuşto. Na xebata destpêke dima, Enstîtuya Berlînî xeylê kitabê bînî neşir kerdî. Na xebata ercîyayê heta destpêka serandê 2000î dewam kerd, labirê çi heyf ke na xebate ê serana pey vinderde. Min gore, na xebata Enstîtuya Berlînî, di meselada kitabandê derse yê kirmanckî de mîladê na Serra 1997ê de Weşanxaneyê APECî, Stokholm de, dest bi neşirkerdişê kitabandê bi kirmanckî kerd. Nê kitabî swêdkî ra amey çarnayîş. Nê kitaban de kurmancî û kirmanckî di eynî riperan de ameyê nuştiş. O wext kitabê ke APECî neşir kerdî, çarnayîşê înan mi kerd û nameyê ê kitaban no yo: “Tûte yo pasta virazeno” “Tûte yo şino teber” “Emma ya dixtorî heti” “Emma şina tixtordê dindanan heti” A projeya APECî ê çarnayîşê kitabanê domanan heta nika zî dewam kena. APECî heta nika 20 kitabê domanan neşir kerdê. Ê çihar kitabandê verinan dima, 16 kitabê ke ameyê neşirkerdiş, pêro Îhsan Esparî swêdkî ra çarnayê kirmanckî.

Serandê 2002 û 2003ê de Hemdî Ozyurtî, Swêd de, seba domanan bi namedê “ Lajeko Zimbêlin” û “Dîvdîv” di kitabê estanikan (şanikan) nuştî û neşir kerdî.

Serrda 2004î de bi hetkareya “Veqfa kurdî ya kulturî ya Stokholmî”, “Enstîtuya kurdî ya Îstanbulî” û Dewleta Swêdî, seba domanandê verdibistan (kreş) hewt kitabê bi kirmanckî amade kerdî û vakurdê Kurdistanî de bê pereyî vila kerdî.

Serra 1998ê de Turan Erdemî namedê “Kürtçe Dil Dersleri Zazaca Türkçe Açıklamalı-“ qandê kursandê kirmanckî kitabê amade kerdo û weşanxaneyê Firatê no kitab neşir kerdo.

9

dosya

Projekta ‘Materîyalê musayişî yo dizonkî’

B

erlîn de pêynîya seranê 1980ye pîya tenya karê Kurmanckî amê kerdene. de bi înîsîyatîfê hevalê ma Alan Lê sera 2010î de Înstîtutê Ziwan û KulDilpakî, L. Jandîl, Î. Nasso, M. Xaturê Kirmancî (Zaza) –IKK- e. V. û YEKMALe mevan, A. Yezdan amayî tê lewe û mate(Yekîtîya Malbatên Kurdistanê li Berlîn) rîyalanê musayişî seba domananê Kirrêyêna bi înîsîyatîfê heval A. Dilpakî dest mancan û Kurmancan ser ro bîr û bi nê karî kerd. Lê na şope gere materîyalî bawerîya xo ardî re zon û destcikerdişê çerçeweyê ju projekte de hem kî dizonkî seranê 1990ye de kî amade kerdene û vebiyamêne amade kerdene. tena nê materîyalê musayişî seba doYanê materîyalî hem bi Kirmanan bî îhtîyacêde girs. manckî-Almankî û hem kî KurNaye ser ro rêyêna bi înîsîmanckî-Almankî biyamêne yatîfê Alan Dilpakî Berlîn amade kerdene.

Seba naye kî projekta “Matede “Komika zon û pederîyalê musayişî yo dizonkî“ binê gojî“ dest bi karê xo kerd. nameyê O taw armancê “komike“ “Wendene roştî ya“ “Xwendin materîyalî tenya bi Kirronahî ye“ “Lernen ist Licht“ manckî û bi Kurmanckî amê ava kerdene û prînsîbê na amade kerdene bî. Yanê di* projektê o wo, ke her materîyal Lerzan JANDIL zonkî nê bî. gere hem bi Kirmanckî-AlArmancê ma ê bî ke; manckî û hem kî Kurmanckî-Almankî bêro 1- Domanî hetê ra kesîtîya amade kerdene. Verpersîyarê na projekte xo ya şarkî, zonê xo, kulturê xo bimusê û kî Alan Dilpak û Lerzan Jandîl ê. bi nînan bibê pîl.

Ava kerdena na projekte de ked û 2- Domanî qedr û qîmetê der û dorê emegê hevalê ma Alan Dilpakî raştîye kî xo bizanê, resorsanê der û dorê xo bişibê pêm o. Bê dê na projekte nêbîyêne. nasnê înan bi zanayiş bixebetnê û seba Ancîya ked û emegê hevala ma îdaregererasîyonanê pêyênan biparezne. kerdoxa YEKMALe Günay Dariciye kî bê 3- Domanî kesîtîyêde demokratîk û hupêm o. maniste ava bikerê, verhukmna ra azad, Çerçeweyê na projekta materîyalê muduştê bawarîyanê bînan de û duştê şesayişî yo dizonkî de pirtuko verên “Kermo nikşaran de wayirê torans bê. Çimvêşan - Der gefräsiger Wurm”, “Kurmê Seba naye kî metodê ke amêne xebetÇavbirçî -Der gefräsiger Wurm” Gulane nayene kî gere angoreyê nê armancan 2011 de vejîya. Nê herdimîn pirtukî hembiyamêne weçînitene. Yanê nê materîyalî rengên û hem kî seba ke domanî bimîyan de sîmbolê şîdetî, sîmbolê verhukrengnê, sîya sipê teba ju CD’ye amayî weman, sîmbolê talan kerdena der û dorî re şannayene. ca çînê bî.

Nê pirtukî ra dimebi rêze pirtukê “XizNa komike binê îdareyê A. Dilpakî de bi naya Çekuyan- Wortschätze”, “Gencînîya nê armancan û metodan dest bi amade peyvan- Wortschätze” 1-2 Eylule 2011 de, kerdena materîyalan kerd. pirtukê “Hewnê Şîlane - Şîlans Traum”, Her çiqas ke bi Kurmanckî “Xwendin ro“Xwena Şîlanê - Şîlans Traum” Mard 2012 nahî ye“, “Binêre! Binivîsîne! Birengîne!”, de, “Pirtuka wêneyan bi ABC Kurmancî” û bi pirtukê “Xiznaya Çekuyan- WortscKirmanckî “Wendene roştî ya”, “Nîyade! hätze”, “Gencînîya peyvan- Wortschätze” Binivisne! Birengne!”, Pirtukêwenêyan bi 3-4 Eylule 2013 de, ABC Kirmancki” pîya amayî amade kerpirtukê “Çîroka beqikê Ceresunî-Die dene û seba çapkerdene pîya Enstîtuya Geschichte vom mutigen Froschlein”, GuKurdî Îstanbolî re amayî ruşnayene kî, sera lane 2015 de, 1993 de tenya pirtukê Kurmanckî/Kirdaskî pirtukê “Çîroka beqokê leheng- Die hetê Weşanên Enstîtuya Kurdî ra amayî Geschichte vom mutigen Froschlein” Îlon weşannayene.

2015 de amayî weşannayene.

Lê gelê munaqaşayan û îtîrazan ra dima Karê na projekte hêna dewam keno û sera 1996 de pirtukê Kirmanckî “Wendene nika ma dest de çend pirtukê “Xiznaya roştî ya”, “Nîyade! Binivisne! Birengne!”, çekuyan“ zê mêwe, sewze, kulînde û seba Pirtukêwenêyan bi ABC Kirmancki” kî halênde domanan kî materîyalê musnahetê Weşanên Reweşenî ra amayî weşanyişî, yê ke ma kerde amade, est ê. nayene.

Seba ke naca tayê problemî vejîyayî, nê karîbi no qeyde dewam nêkerd. Nay te-

10

* Serekê Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kimancî (Zaza) –ÎKK- e. V.

Armancê ma ê bî ke; 1- Domanî hetê ra kesîtîya xo ya şarkî, zonê xo, kulturê xo bimusê û bi nînan bibê pîl.

2- Domanî qedr û qîmetê der û dorê xo bizanê, resorsanê der û dorê xo bişinasnê înan bi zanayiş bixebetnê û seba gererasîyonanê pêyênan biparezne.

3- Domanî kesîtîyêde demokratîk û humaniste ava bikerê, verhukmna ra azad, duştê bawarîyanê bînan de û duştê şenikşaran de wayirê torans bê.

dosya

Reng û vengê ma ziwanê ma A

verşîyayîş û azadîyê netewan de cayê ziwan hema hema yewin o. Kam heb netew raverşîyaya ziwanê a netew zî hina rawerşîya yo. Kam heb netew çiqas azad bo, ziwanê a netew zî ewqasî azad o.

Tarîx de zî tim û tim hina bîyo.

Kam ca de şariştanîyê gird awan bîyê, uca da kam heb ziwan ameyo qiseykerdiş, tesîr û averşîyayîşê ê ziwanê zî hina zêde bîyo. Tesîr eyê ziwanê ser dorme xo û dinya de zêde bîyo. Şaristanîya Mezopotamya de zî eynî çi qewimî yo.

Hewe ewîlî ziwanê Mezopotamya de virazîyayî. Zerreyê Mezopotamya de zî Kurdîstanê de virazîyayê.

Ziwano ke Mezopotamya de virazîyayo eyê ziwanê rê vanê ziwanê Aryenê(kurdî, persî, belucî, afganî).

Dima ra şaxê ziwanê Aryen virazîyayê. Di hetê rê vila bîyê. Yew şax hetê Ewropa ra, yew şax zî hetê Hîndî ra vila bîyo. Yane kok û ristimê ziwanê Ewropa û Hîndî ziwanê Aryen yane ziwanê kurdî yo.

Sey tayî vanê ziwanê Kurdî şaxe Hînd û Ewropa yo, hina nîyo. Pêronê ziwanê Ewropa û Hîndî şaxê ziwanê Aryenê yê.

Ziwanê Aryen de ziwanê Kurdî, Pers, Afgan û Belucî zî estî.

Ziwanê Aryen de ziwanê Kurdî hîna bi tesîr bi. Ziwanê Kurdî de zî zarava û lehçeya Kirdkî(Kirmanckî, Zazakî, Dimilî) gore lehçeya bînan hîna zêde amênê qiseykerdiş.

Tabletên Hurî û Luwîyan de na Î Zana AZAD raştî zelal yena dîyayîş.

Tîya de vejîyeno werti ke şaristanê û ziwanê têver averşinê. Kapîtalîzm de zî na raştî esta. Îngîlîstanê serkêşîyê kapîtalîzm kerd, nika dinya de en zaf ziwanê îngîlîzî yeno şuxulnayîş.

Bi averşîyayîşê kapîtalîzm û dagîrkerîyê ra, Kurdîstanê de ser şarê kurd û ziwanê kurdî zaf bi plankerî qirkerdişêk ame ramnayîş.

En zaf zî lehçeya kirdkî(dimilî,kirmanckî, zazakî) ser qirkerdişêk ame ramnayîş. Kurdê ke Kirdkî qiseykenê, qirkerdişê Koçgirî, Şêx Seîd û Dêrsim de ameyê kiştiş û koçkerdiş.

Dewlete Tirkî ser nê herêman polîtîka û planê taybet ramnayê. Ziwanê Kurdî qedexe kerd. Nê çîyan tesîrê xo ser Kirdkî kerd, la esasî de averneşîyayîş û kemayîyê ziwanê kemayîyê şarê kurdî yê.

Yew vajo bi ziwanê kurdî sey lehçeya kirdkî înan de perwerde nêbîyo, tena seba ayê kirdkî avernêşîya yo, raşt nêbeno.

Yew bi ewnê Cuhîyan (Yahudî) na raştî hîna zelal yeno dîyayîş. Yahudî tam 1878 serrî teberê welatê xo de ciwîyayê.

Ameybî koçîkerdiş. La Yahudîyan reyna ne ziwanê xo ne zî çand û kulture xo vîr kerd. Yahudîyan hem bawerî hem kultur hem zî ziwane xo pawit. Tutê xo gore ziwanê xo perwerde kerdî.

Keyeyê xo de pê ziwanê Îbranî qisey kerd. Peynîyê peynîyê de wayîre netewe xo vejîyayê û agerayê welete xo.

La ma ewnenê dadî û babîyê tutan Kirdî û yewbînî ra Kirdkî qiseykenî, la tutanê xo rê Tirkî qisey kenî.

Welat de zî hina yo. Teberê welatê de zî hina yo. Kirdê ma tena Yahudîyan mîsal bigerenê û bi ewnê Yahudîyan

Hewe ewîlî ziwanê Mezopotamya de virazîyayî.

Zerreyê Mezopotamya dê zî Kurdîstanê de virazîyayê. senî 1878 serrî ziwane xo pawit, eyê zî hina ziwane xo bipawenê, kirdkî zaf aver şino. Kemayîya yewin hetê ziwanê de hina yo.

A dîyinî: Estune ziwanê cinîyê, la nika en zaf zî cinî û keynayê Kirdan, kirdkî qiseynêkenê. Rewşa nika de tehluke ina yo. Dewleta tirk wextê qirkerdişê Sason û Dêrsim de yew plan awankerd. Vatenê, kirdkî û kurmancî cinî û keynayê kurdî pawenê. Ser cinî û keynayê Kirdan, kirdkî yeno pawitiş, tutê înan kirdkî musenê. Qey ma kirdkî çin bikeri, gera ma verê cû cinî û keynayê Kirdan bi tirkî perwerde bikeri. Eger keyna û cinîyê Kirdan tirkî bimusenê û tutanê xo de rê tirkî qiseybikerenê, tutê înan zî kirdkî qiseynêkenê. Dewlete tirkî hina zî kerd. Nika keyna û cinîyê Kirdan giranî tutê xo de rê Tirkî qiseykenî. Bi xo bi xo qevme xo qirkenê.

A hîrêyin: Kirdê ke kirdkî qal û qisey kenî, zaf înan tirkî sey ziwane modern raverşîyayî, tirkî qiseykerdiş zî sey modernbîyayîş vînenê. Kirdkî qiseykerdiş sey peyde mendiş vînenê. Bin tesîrê hişa dagîrkerî de manenê, seba nayî hina fikirkenî. Hina kenê ke tutanê xo ra zî tirkî dîwan kenî.

A çareyin: Zafe Kirdan pesinê xo danê vanê, domam û qij û tutê mi ewqasî ziwanan zanê. Ziwane bîn musayîş sey serfirazî nîşandanê, la ziwane xo nêzanê şerm zî nêkenê.

A pancin: Kirdê herême cîya cîya seba yewbîn fam bikerenê, yewbîn ra kirdkî qiseynêkenê. Tirkî qisey kenî. La vanê semede ke ma yewbîn fam nêkenê, ma mecburî tirkî dîwan bikeri. La raştî hina nîya. Zaf ferq beyntarê fekê AmedÇewlîg-Xarpêt û Dêrsim û Sewereg çino. Yew çar panc rey yewbîn ra qisey bikero, ne famkerdiş nêmaneno.

A şeşin: Tayî Kirdî, hetê nuştiş û wandişî de cayê kirdkî de kurmancî nusnenê û wanenê. Tayî înan seba ke eleqa kurmancî rê zafa na rayîrî rê şinê. Tayî seba populîzmî hina kenê.

A hewtin: Bakurê Kurdîstanê de mektebe kurdî awan bîyê. Kem zêde qey kurmancî eleqedarî esta. Tayî dadî û

bawê cayê kirdkî de domam û tutê xo şirawenê sinifa kurmancî.

A heştin: Hetê azadî,sîyasî û xoserî de vînkerdişêk bo, yew têkoşîn û şerbikero yew reyna eşkeno serbikewro.

La wexto ziwan û çand vînbibo, reyna sey netewêk bandorbîyayîş û viraştiş ziwan û netew zaf zehmet o. Nê hetê ra zaf zeyîfî estî. Seba musyayîşê kirdkî yew bend û tengî zî nêmendo. Rojname kirdkî estî, kîtabî estî. Radyo estî.

Nika yew TV zî abîyo. Nameyê TV, JÎYAN TV’yo. Tayî kesan vatênê çira TV’yêk kirdkî(dimilî,kirmanckî,zazakî) çino. Nika yew neşkeno hina zî fesadî bikero. Ha JÎYAN TV zî esto.

Zarok TV zî esto. Uca de karton fîlmê kirdkî zî estî. Tîya ra pê kirdkî nuştiş,wandiş û qiseykerdiş de çi kemayî bibo, o kemayî ayê merdim, dadî û babîyê Kirdan o. Ayê pêronê Kirdano.(Kird,Kirmanc,Dimil,Zaza) A newin: Kirdkî de kemayîyê esil aya ke, seba û qey domam û tutan kîtabê dersan çinî. Eger dibistanê verênî ra heta zanîgehe kîtabê dersan zî bêrênê amedekerdiş, qey kirdkî probleme zêde nêmanenê.

Yew vatiş ser ziwanê esto, vanî ya, “Kamîyayîya(nasname) kesî ziwanê kesî bin de nimîtî ya.”

Kam vano ez Kirda, eger kirdkî nêzano, kirdbîyayîş û kamîyayîya ey û aye kêmo û kêma.

Netewêk û kesêk û nasnameyêk senî hîna rindêr beno, nê derheqî de verênan ma yew qisey zaf rind kerdo.

Vato,”Merdim bi reng û vengê xo rindek o.”

Reyna zanyara namdar yê Alman Alexander Von Hulmboldt zî ser ziwanê yew vate kerdo. Vate ye zaf erjîyayîyo.

Vato, “Welate raşt yê netewêk ziwanê eyo. Ziwan bîyayîşê en raşto û waştişe netewêk nîşandano. Eger ziwanê netewî vîn bibo, zaf wext nêşino, bengî û este netewî zî vîn beno.”

Eger Kirdî nê kemayîyan, raştîyan û îmkanan bivînê û gore nînan zî wayîrê kirdkî bivejîyenê, bi averşîyayîşa kirdkî ra netewa Kurd zî averşina.

11

dosya Rojnamegerîya kirmanckî de rolê

Azadiya Welatî

t

Nika rojnameya Azadiya Welatî ra rîpela Verroj zey wendegeh, kirmancan ra rayberî kena. Rîpela Domanî zî domanan ra seba musayîşê kirmanckî hawil dana. Kirmanckî zî seba zanayîşgirewtişê kirmancan rolê xo kay keno.

Lêl AMED

G

oreyê raporê UNESCO ra dinya de nêzdîyê 6500 ziwanî estî. Ê ziwanan ra tena 300 ziwanî fermîyet de ameyê qabulkerdiş. Onca goreyê raporî ra pêroyîya dinya de wazîyetê 3500 ziwanan rind nîyo. Goreyê cigêrayîşan ra Tirkîya de zî ziwan ya zî zarawayî estê. Mîyanê înan de zî wazîyetê 18 ziwanan rind nîyo. Zarawaya kurdî kirmanckî zî mîyanê ê 18 ziwanan de ya. Eke kirmanckî nêra pawitiş, a zî sey ziwananê bînan helîyena û qedîyena. Polîtîkayê asîmîlasyonî kirmanckî ser o dewam kenê. Seserra peyênî de bandorê dewlete de di tewir hegemonya estê. Jenosîd û etnosîd. Jenosîd, seke neteweya ermenîyan ser de ma dî, estbîyayîşê yew netewe bin ra hawanayîş o, yanî qirkerdiş o.

Etnosîd zî kultir û ziwanê neteweyêk mîyanî ra hawanayîş o. Şarê kurdî, nê her di hegemonyayan ra barê xo girewto. Kurdî, se serre ra nata seba estbîyayîşê xo qir benê û ziwan û kulturê înan raştê asîmîlasyonî ameyê.

Na yew polîtîkaya dewlete ya. Arşîv û raporanê dewlete de na raştî qeydkerde ya. Dewlete bi polîtîkayê etnosîdî, nêverdaya ke şarê kurdî kultir û ziwanê xo aver bero.

Dewlete bi na polîtîka waşta ke şarê kurdî mîyanê kamîya tirkan de bihelîno. Na polîtîka bi metodanê îdeolojîk û bi zordarî ramîyaya. Ma çend finekan bidî. Nameyê mintiqa û hereman bîyê tirkî, ê ke kurdî qisey kerdî cezayê pereyan dayê înan, ê ke ziwanê û kultirê kurdan ser o xebitîyayî erzîyeyî zîndanan û zaf zilm dîyî. Her çî bi na polîtîkayê dewlete ra beste yo. Seba nê zî dewlete hem jenosîd hem etnosîd kurdan ser de daya ramitiş û waşta ke kultir û estbîyayîşê kurdan werte ra wedarna. Heya peynîya seserra newêsinî bi kirmanckî nuşte û pirtûkî çin bî. Serra 1898 de Mewlîdê Kimanckî bi destê Melayê Xasîyî ameyo nuştiş.

Mewlîdê Kirmanckî, kirmanckî de bero tewr verên o.

Heya peynîya seserra vîstin zî tayê xebatî bîyê la standardîzekerdiş û arêkerdîşî ra heya gramerî xebatê bi perîyodîk nêameyî kerdiş. Sifte Rojnameya Azadiya Welatî de rojnamegerîya kirmanckî dest pê kerd. Ez zey xebatkarê rojnameya Azadiya Welatî, wazena tikeya Rojnameya Azadiya Welatî ra behs bikera.

Wendoxê Azadiya Welatî, Azadiya Welatî zey wendegehêk vînenî Rojnameya Azadiya Welatî, desan reyde ame girewtiş û heqê xebatkarê na rojnameya şarî de bi hezaran serrî cezaya zîndanî ameya waştiş û bi desan xebatkarê ameyî qetilkerdiş. Na gam zaf xebatkarê rojnameya ma zî zîndanî de yê. Teda û zordarîyê ke rojnamegerîya kurdan ser o 2010 de resa asta xo ya tewr berz la serra 2011 de binçimkerdişî zaf bîyî û hewna zî ser xebatkarê Azadiya Welatî taybet polîtîkayê zilmî domyeno. Çimkî wendoxê Azadiya Welatî, Rojnameya Azadiya Welatî zey wendegehêk vînenî.

Azadiya Welat Tirkîya de yewin rojnameya bi kurdî û ya ke verê zextan û asîmileyî têkoşîn dana zî a ya. Rojnamegeranê ma, vilakerdoxanê ma, nuştoxanê ma amey qetilkerdiş. Di her xêza nuşteyanê ma de sûc gêrayî û ma ra ceza

12

birnayî. Bi seyan dozî ameyû akerdiş.

Serî ra hetanê no demî semedê ke ma raşteyî ra tavîz nêda her tim desthelatdarî ma ser o tedayê xo pê anî. Her serre bi desan rojnameger û vilakerdoxê ma ameyî binçimkerdiş û înan rê gefa kiştiş yena werdiş. Cezaya sifteyin mudirê ma yê îmtîyazî Ozan Kiliçî ra ame birnayiş. Ozan Kiliçî ra bi îdiaya ‘propogandaya’ rayvistişî kerdo ra 21 serre û 3 aşmî ceza dayî.

Rojnameya ma ra tersenê?

Bi serrana ke rojnameya ma semedê ke bi kurdî ya nêverdanê ke bikewa zîndanî. Cayê ke destûr danê bibê se zî çend rojan erey danî. Yanî bi kêfîyeta rayîrberan no hal yeno meydan. Hinî bîyo ke arêkerdiş an zî qedexekedişê rojnameyî çin o zî arê danî. Yanê ziwanê dayîke bi kêfî yeno qedexekediş.

Wazenê ke asîmîlasyon hîna zêd bibo û xebatanê dijî asîmilasyonî wazenê bi zextanê xo yê bêqanûn pey de bifinî. Zîndanî de kesê ke dijî nê zilmê rayîrberan yenî zî yenî sûcdarkerdiş ya heqê înan ê telefonî ya zî yê pêvînayişê înan a akerdeyî, qedexe kenê.

Rojnameya ma nêgirewtî Îmralî zî Tedayê tewr gird Îmralî ser de estî. Rojnameyê ke bi halê paket bî, ma eşrawit Îmralî la nêgirewtî zerre. Dozê ke ma ra abîyê cayê xo dîrok de girewt. Mudirê Rojnameya Azadiya Welatî Vedat Kurşunî ra bi temamî 103 rayan cezaya bi îdiaya propogandaya ‘Rayvistişî’ ra 525 serre ceza amebi waştiş. Bi temamî 166 serre ceza ame birnayiş. Tirkîya û dinya de cezayêk winayine rojnamegerêkî ra nîyamebî birnayiş.

Xebatkaranê azadîya welatî yê tewr peynî ame qetilkerdiş Kadrî Bagdu bî û bi hetkareya hêzanê tarî ame qetilkerdiş. Zaf rayan bi gefwendişê hêzanê tarî ra rû bi rû mendbi. Derheqê kesanê ke qetilkarê Bagdu û xebatkaranê bînan de hetanê ney gamî çîyeke zî nîyameyo kerdiş. Heme qetilkerişî qetilkaran ra mendo û nêameyî cezakerdiş.

Weşana Rojnameya Verrojî Min waşt tay dîroka Azadiya Welatî ra behs bikera, çimkî

Azadiya Welat de rojnamegerîya kirmanckî serrê 90’î de dest pê kerd û 15’ê Gulana 2012 de zî resa asta cor, çimkî zey kertêkê Rojnameya Azadiya Welatî de Rojnameya Verrojî weşanê xo ra dest pê kerd. Na rojname 8 rîpelî ra pêameynî, rîpela yew zey manşet, rîpela diyin zey forum, rîpela hîrêyin cenî, rîpela çarin panoroma, rîpela pancin zey vengûvaj (xeber), rîpela şeşin zey portre, rîpela hewtin zey kultir û huner û heştin zey komel resa wendoxê xo ra.

Bi na rojnameyê kirmancan verênanê xo zey Seyîd Riza, Şêx Seîd, Nurettîn Zaza, Ehmedê Xasî û zey bîn şinasnayî. Na rojname seba standîzekerdişî û yewbînan ra famkerdişê hereman hawila ke gird da qezenckerdiş. Kirmancî fam kerdî ke eke kirmanckî nênusî, nêeşkenî ziwanê xo domanê xo ra zey mîras verabidî. Hewna na rojname kesê ke waştî bi hetkarîya dewlete mîyanê kurmanc û kirmancan toximê nîfaqî bierzî û yewbînan ra cîya bikerî ra bî asteng. Na rojname de hem dêrsimij hem zî hêniyij yewbînan ra fam kerdî la problemê ekonomî ser no kertek weşanê xo peynî kerd.

Vernîyazê Rayberê Şarê Kurdî Abdullah Ocalanî Yew pêvînayîşê xo de Rayberê Şarê Kurdî Abdullah Ocalan vat bi ke ganî Azadîya Welat de di rîpel bi kirmanckî bibî ma zî bi persfektîfê Rayberê Şarê Kurdî Abdullah Ocalan Serra 2013 de Azadiya Welat de kerd hîrê rîpel.

Nameyê yew rîpel bî Verroj zey mîrasê Rojnameya Verrojî, diyin bî Kirmanckî û hîrêyin zî bî Rîpela Domanan. Nika rîpela Verroj zey wendegeh, kirmancan ra rayberî kena. Rîpela Domanî zî domanan ra seba musayîşê kirmanckî hawil dana. Kirmanckî zî seba zanayîşgirewtişê kirmancan rolê xo kay keno. Seba xebatê ma, Rojnameya Ozgur Polîtîka ke Ewropa de weşan keno dest pê weşanê kirmanckî kerd.

Yeni Ozgur Polîtîka rojnamegerîya kirmanckî ra reng da Nika na rojname zî averşîyayîşê kirmanckî ser rolê xo kay kena. Seba ke mîyanê ma û edîtorê kirmanckî ya Yeni Ozgur Polîtîka de têkilî esta, no ser zî ma seba serkewtişê rojnamegerîya kirmanckî xebat kenî. Ez zey xebatkarê kirmanckî wazena, wa heremê kirmancan de rojnameya Azadiya Welat bêro wendiş, belkî rojnameyake xoser kirmanckî lazim a la hetanî na rojnameye ganî kirmancî rojnameya xo ra wayîr bivejî û domananê xo ra bidî wendişî.

Ziwanê ma, huyayîşê ma yo. Ma çiqas bi ziwanê xo bifikrî ma do ewqas bi raştîn bihuyî.

d osya

Gelo şima ke bi kirmanckî qesey kerd,

benê qij?

M

a se beno şima kî zonê xo de qesey bikerê. Ma se beno şima kî zonê xo de binusnê, biwanê, bibermê, bihuyê... Qa şima ke qesey kerd weqete nêvejîna, qe dînya kî nêrijîna. Se bîyo şima re, şima no zon xo re kerd o tomete.

Endî heşarê serê xo bibê û çêberê çêyê xo bi merhamet û bi royê Kirmancîye piştîye ser zonê xo re yakerê. Wextê zonê asîmîlasyonî nîyo, wext wextê kirmanckî qeseykerden a.

Wext wextê vinetene nîyo, wext wextê wayîr vecîyen o.

çinayî danê pêro? Ez ke zana mordem seba raxelesîyena welatê xo dano pêro, seba raxelesîyena zonê xo dano pêro û mucadele keno, seba kamîya xo dano pêro û mucadele keno, seba raxelesîyena qomê xo dano pêro û mucadele keno, seba azadîya miletê xo, seba heq û huquqê miletê xo dişmen de dano pêro û mucadele keno...

Şima se kerd?

Xebera şima tewr welat ra çîne bîye. Şima welat terkit şî û rêyna tewr welatê xo ser dîWusênê GESTEMERDE yarî nêbî. Zê her çî şima zonê xo, kulturê xo, Êndî êy şima bes o bawerîya xo, zîyar û dîyarê xo, Pîr û Rayberê Şima re zamet mebo, şima kî rêyê xo ra perskerê vacê: xo, qomê xo, raya xo, aj û amênê xo kerd ra xo vîrî. Şima "Zonê ma kotî ro, ma qey zonê xo ra kewtîme durî û qey seba raxelesîyena qomê xo û seba miletê bindestî mubîmê xerîbê zonê xo? Qey hona bi zonê asîmîlasyonî qesey cadele nêkerde, şima kewt re taqala çepanê Tirkan û kenîmê?" Rojê nê persan bi rêze xo ra persê û ser o rind biînan re xizmete kerde û şî nêzan seba kamî mucadele kerde. Şima roje "welatê ma kamcî hete de mend" vat? fikrîyê hela şima qutîya eynî de kamî vînenê. Şima ke qutîya Şima roje bi zonê dayika xo "dayê, bawo, wayê, bira, eyneyî de xo nêdî, bizanê ke şima kamîya xo ra, zonê xo ra heval, cîran..." vat? Ma şima caran zonê Xizir de kî "Ya Xikewte durî. zir!" vat? Şima her çî xo re tomete kerd bî, bira! Hona Qey şima hondê zonê xo re bîye lal û kerr, qey? hona kî şima xo re kerdo tomete.

Zonê ma nayê qet tewr heq nêkeno. Şima kam re û çinayî Ma se beno, zonê xo kirmanckî qedayê zonê asîmîlasyonî re xizmete kenê? Şima seba çinayî mucadele kenê û seba mekerê! Helbet her zon bi rengêro û naye re vatena ma

Şima re zamet mebo, şima kî rêyê xo ra perskerê vacê: "Zonê ma kotî ro, ma qey zonê xo ra kewtîme durî û qey bîmê xerîbê zonê xo? Qey hona bi zonê asîmîlasyonî qesey kenîmê?" Şima ke qutîya eyneyî de xo nêdî, bizanê ke şima kamîya xo ra, zonê xo ra kewte durî.

çîn a, la her însanî kî bi rengê qesey kerdena zonê xo rind o. Coka însan bi rengê kamîya xo, bi rengê zon û kulturê xo însan o. Nê degerê rind ke çînê bê, însanî kî çîn o. Na rindekîye ra ne xo marum virdê, ne zav û zêçê xo, ne kî aj û amênê xo marum virdê!

Zon, simgêyê însanetîyênî yo û mordem xo mîyan de, bi zonî xo ano ra zon û îfade keno. Zon de muhîmîya tewr rindekîye, kî bêguman fikirîyayîş o. Însan bi zonê dayike fikirîno. Zonê dayike aracê edaletî, heq û huqiqî, kulturî, hunerî û aracê têduştîyo. Însan bi zon û kulturê xo, cuyena (heyatê) xo, nasnama xo û degeranê xo însan o.

Zon ke çînê bo însan kî çîno, jubîyena zon ke temîn nêkerde, mumkun nîyo ke ma ewro kamîya xo ra qesey bikerîme. No sebeb ra kî milleto ke zonê xo kerdo xo vîra ya kî millet o ke zonê xo re wayir nêvecîno sahneya tarix ra beno pak û benê mahkumê vîndbîyayîşî. Mordem ke zonê xo re wayir nêvecîya, wext ra zon û kulturê xo ra kuno durî û beno xerîb. Çike milleto ke zon û kulturê xo re wayîr vecîya kamîya xo re kî wayir vecino.

Xo înkar kerdene bêbextî ya Caran kamîya xo ra, zonê xo ra, kulturê xo ra, welatê xo ra durî mevinde. Şima şonê kotî şorenê ne kamîya xo, ne zonê xo, ne kî bawerîya xo caran înkar mekerê. Xo înkar kerdene heramzadenî ya. Xo înkar kerdene bêbextî ya, bêşerefî ya... Êndî bi zonê dakila xo qesey bike! Çêyê xo de, wertê qomê xo de, cem û cematê xo de, misletê xo de... Eke ju çekuyê qesey kena kî, wa bi kirmanckî bo! Wa bi zonê dakila to, wa bi zonê bav û kalê to bo! Êndî bes o, mezele de asteyê baw û kalanê ma wa meziqitnê.

13

portre Deyîrbazo xoverdakar û hafiz Rênçber Ezîz

‘Erjê roşnî bizane’

H

ozanê şarî Rênçber Ezîz ke bi degêno û awayo şaş yeno tedawîkerdiş, çimanê yîranê xo muzîkê kurdî de xeylê xo vîndî keno. Heman serre de bi malbatê xo cayo ke muhîm gêno, heman reyde barr kenî û yenî Çewlîg û taxa Dereyî demî de bi taybetî zarawaya kirmanckî de Kasaran de bi ca benî. Rênçber tîya de biraawayo raya sifteyîn kilamî viraştî û vatî, yeno yanê xo reyde maneno û bi hetkarîya birazanayîş.Taybetî hetê vatişê deyîranê kirmanckî yanê xo cuya xo dano domnayîş. Pîyê ci ke de merdim eşkeno bivajo xeylê hunermendê heremî de sey Mela Felît yeno zanayîş, serewedaritişê Şêx Seîdî vera cuya xo surgin de ke eyro deyîrê kirmanckî vanî rê beno wesîle. ÎER domneno û Rêncber Ezîz zî bi hîkayeyanê Şiwan Perwer, Mîkaîl Aslan, Mahsun Kirmizigul Emrah KELEKÇ Şêx Seîdî pîl beno. Merdim eşkeno bivajo û sewbîna zaf hûmarî de hunermendî deyîrê nê hîkayeyê ke goşdaritî, awanbîyîşê kesayetîya ci yê seke Rênçber Ezîzî viraştî, vatî. Rênçber Ezîz deyîranê ‘Bîngol rewedarkar de bandor keno. Rênçber wexto ke şono Şewtî’ (Bîngol veşa), ‘Ez xortê kurd im’ (Ez xortêkî kurd a), dewê ke dormareyî, vejyeno gileyanê daran a tewr berzan ‘Way way nînna’ û sewbîna zaf hûmarî de deyîranê cîya û qasîde û deyîrê ke ê bi xo viraştî, vano. muzîkê kurdî ra da qezenckerdiş.

Serra 1968 de dest pê perwerdeyê medrese keno û mîRêncber Ezîz serra 1955 de dewa Wusfan a ke giredayê yanê demo ke kilmî de Quranî ezber keno û beno Hafizûl Çewlîgîya de ame dinya. Nameyê Rênçber Ezîzî yê raştikên Quran. Malbatê Ezîzî seba ke Ezîz perwerdeyê dînî bigîro, Mehmet Hanefî Berdibek o. Eslê xo de Mehmet Hanefî çi destê înan ra yeno se, kenî. Erdlerzê Çewligî de maya xo Berdibek nameyê birayê ci yê pîl û yê ke merdo yo. Rênçvîndî keno. Rênçber aye serran de hem perwerdeyê dînî ber Ezîz zî qurbanê fobîya ‘mudirê nufisî’ beno û kamîya vîneno û hem zî muzîkî reyde eleqeder beno û heman birayê xo yê ke nêcuyeno reyde cuye ra vano merheba. serrran de cemîyetê dewijan şinasneno. Dibistanê ke aydê Ezîz bi hîkayeyanê Şêx Seîdî pîl beno dewijan de perwerdeyê astengdaran vîneno û wendişHîna yew serrîya xo de semedê ke nêweşîya êşê çiman nuştiş û daktîloye bander beno. Semedê ke muzîkî ra zaf

14

hes keno, banderê cinitişê temburî beno.

Ezîz nameyê ‘Rênçber’î gêno Rêncber Ezîz heta yew demê emrê xo goreyê waştişê malbatî têgêreno. Wexto ke bire gêno ke do êdî goreyê xo bicuyo, temburê xo gêno destê xo û bi no hawa şono qursê Quranî. No şîyîş heman demî de roja peynî ya şîyîşê qursî yo. Ezîz êdî bi tembur, çekuy û kesayetîya xo yê rengin têkoşînê xo dano. Badê Ezîz bi muzîkvanê ke Cemîyetê Korê Alti Nokta de manenî reyde beşdarê turneyan beno û zaf cayanê Stenbolî de beşdarê bernameyê ke şarî ra akerde beno û bi no hawa perwerdeyê xo yê muzîkî aver beno. Ezîz o ke heta aye roj xo sey aşik şinase keno, êdî nameyê Rênçberî xo rê guncav vîneno. Rênçber sey çekuy yeno manaya citkar, ya zê keso ke citkarîye ra eleqeder beno ra yeno vatiş û esil şerê Ezîzî nika ra pey dest pê keno. Çimkî dormareyê Ezîzî zafaneyê înan hetê fikrê raştî (raştgir) de ca gênî û Ezîz zî nînan ra eciz beno û ecizîya xo zî her tim ano ziwan. Seba ke merdimê dormareya xo bikero sosyalîst û demokrat zaf hewl dano. Ezîz keso ke ziwanê ci tuj o û raştîyê ke zano hetê her kesî de awayo bêters ano ziwan. Hetta vatişê xo hetê dozger, polîs û sewbîna kesan de daxî bê ters vano.

S.15-SERBEST:Layout 1 25.05.18 16:50 Seite 1

portre ‘Gelo heskerdişê utopyayêke şima tersneno?’

Ezîz o ke awayo hesas nêzdîyê problemê komelkî beno, 1977 de bi viraştişê berê (eser) xo, mesajan dano komelî. Ezîz bi deyîranê xo darbeya lejkerî ya 12’ê Êlule rexne keno. Aye wext muzîkvanê muxalîfan şinasneno, nînan reyde deyîran vano û 1977 de yeno tepiştiş. Nêzdîyê 7 aşmî û 9 rojan zindan de maneno û badê vejyeno duştê dadgerî. Ezîz dadgehe de pawitox nêwazeno û vano o do bi xo pawitişê xo bikero. Ezîz o ke bi propogandaya komunîzmî ra yeno dariznayîş, pawitişê xo de dîyar keno ke komunîzm doktîrînêko pratîkê ci çin o yo û wina vano: “Welatê ke awayo komunîst yenî zanayîş daxî komunîst nîyî, hîna ravêreyeya dewleta sosyalîst cuyenî. Ti pergal heta ke ravêreyeya sosyalîstî temam nêkero, nêşkeno bivîyaro komunîzmî.

No semedî ra komunizm sey utopyayek a û min seba ke zerrî dayo utopyayêke, ez yena dariznayîş û ez semedê ke hetgirê utopyayek a, sucdar yena hesibnayîş. Gelo heskerdişê utopyayêke daxî şima tersneno?”

Albumê sifteyîn: ‘Hesretê azadî’ Ezîz badê pawitişê xo tehlîye beno û agêreno şaristanê xo. La badê zindanî zî tedayî domyenî û sey bextwaştox (penaber) 1978’î de şono Almanya. Ezîz semedê ke bişînbo awayo azad fikrê xo bi rayîrê muzîkî bîyaro ziwan Almanya weçîneno. Ezîz o ke welatê xo de raştê teda û zordestîyan yeno, Almanya de zî xebatê xo yê muzîkî cayo ke verdayo ra dano domnayîş û albumê xo yê sifteyîn ê bi nameyê ‘Hesreta azadî (Hesretê azadî)’ ke tede deyîrê

kirmanckî, kurmancî û tirkî tede ca gênî, vet. Aye rojan de deyîranê bi kurdî vatiş yew hetî de îmkanê vînayîşê bant û plakî daxî çinêbi. No semedî ra berê Rênçber Ezîzî ameyî qedexekerdiş û bin destan ra awayo amator ameyî vêşîkerdiş û vilakerdiş. Babetê deyîranê Rênçber Ezîzî welatperwerî, eşq, persê komelkî û hesreto ke welatî ra ameynê hîskerdiş bî.

Girêdayeyîya ziwanê dayîkî û welatperwerîya ci, Rênçber Ezîzî hetê polîtîkbîyîşî ra beno û Rênçber Ezîz derheqê Çewligî de zaf çîyan beranê xo ser vêşî keno.

Deyîra Bîngol Veşa mîyanê kurdan de bî sembol Deyîra ‘Bîngol Şewtî’ (Bîngol Veşa) yew lorîkêk a û aydê Rênçber Ezîzî ya. Rênçber Ezîz na deyîre gerîlla Zekî ke berê ci vera yeno qetilkerdiş ser vano û na deyîre muzîkê kurdî de bîya sey sembol û demêko derge hetê zaf kesan ra ameya vatiş.

Deyîra Bîngol Şewtî (kurmancî) Bîngol şewtî mij dûman e/ Megrî megrî dayê megrî /Bîngol şewtî mij dûman e/ Zemanê xerab em têda ne / Esker ketin nav gundane/ Bîngol xerab em têdane/ Zekî kuştin ber malane megrî megrî dayê megrî…

Deyîra Bîngol Şewtî (kirmanckî) Bîngol veşa mij duman o / Meberme meberme dayê meberme/ Bîngol veşa mij duman o / Zemanê xirab ma tede yî / Lejker kewtî mîyanê dewan / Bîngol xirab ma tede yî / Zekî kiştî beran ver de/ Meberme meberme dayê meberme…

Deyîranê Ezîzî de hîsê netewebîyayîşî xeylê vêşî xo danî hîskerdiş. Bi taybetî zî deyîrê ke ser Şêx Saîd û embazanê ci ra virazeno de nê hîsî xo danî teber.

Seba Şêx Seîd û embazanê ci zî deyîr virazeno Rênçber Ezîz seba Şêx Seîd û embazanê ci rê deyîre nuseno û deyîra xo de wina vano: Kirdûn Xarpêt gureto/ Diyarbekir paytexto kirdûn Xarpêt gureto/ Diyarbekir paytext o/ Pirode apê mi pirode, pirode dezay mi pirode/ Lexê bavê mi lexê, lexê kekê mi lêxe/ Kurdistan cennêt kurdûn o/ Êr ruej ruêj cûmîyerdûn o/ Wa cûmîyêrd vîyêc meydûn o/ Pirode biray mi pirode, pirode dezay mi pirode/ Piryedên biray mi piryedên, piryedên dezay mi piryedên… Wexto ke merdim na deyîre ra ewnîyeno, hîsê neteweyîya Ezîzî awayo zelal vîneno. Ezîz cuya xo ya kilmî ra eşqêko gird da ronîştiş û hîkaya ke mîyanê ci bi eşqê welatî pirr o, ma rê verada. Rêncber Ezîz çimanê xo yê ke nêveynenî reyde bi mîlyonan kurdan de zanayîş dano xelqkerdiş.

Mergêko şikdar: Qeza ya zî Cînayet?

Rênçber Ezîz serra 1988’î de Hannoverê Almanya de bînayêke berzî ra ke heta eyro zî sebebê ci nîno zanayîş, kewto war (yan zî hetê tay kes an zî kesan ra ameyo vistiş) û cuya xo dayo. Goreyê tayînan Rênçber Ezîz fikranê xo vera ameyo kiştiş û sirê mergê ci hema zî nêmaeyo roşnkerdiş. Cenazeyê ci dewa Wusfan a Çewligî de ameyo definkerdiş û ser kerraya gorê ci de ser waştişê, wina yeno nuştiş: ‘Ey raywan bivindere! Min 32 serran rîyê roşnîye nêdî. Erjê roşnîye bizane.’ Cuya Rênçber Ezîzî hetê Serekê Komeleya Averşîyîşê Ekonomîk, Kultirî û Komelkî (BÎNDER) Dogan Karasu ra sey pirtuk ame nuştiş.

Ezîz dadgehe de wina pawitişê xo keno: “Welatê ke awayo komunîst yenî zanayîş daxî komunîst nîyî, hîna ravêreyeya dewleta sosyalîst cuyenî. Ti pergal heta ke ravêreyeya sosyalîstî temam nêkero, nêşkeno bivîyaro komunîzmî. No semedî ra komunizm sey utopyayek a û min seba ke zerrî dayo utopyayêke, ez yena dariznayîş û ez semedê ke hetgirê utopyayek a, sucdar yena hesibnayîş. Gelo heskerdişê utopyayêke daxî şima tersneno?”

15

Xatir bizanê… xatirê însanî xatirê tîje, aşme, erd û asmênî û teyr û turî…

Xo vîr a mekerê!

Xora tu kes wayîrê çîyê nîyo na dinya ser o.

Sey awe ênîme û sey awe oncînîme û şonîme,

Xatir

Alî Aydin Çîçek

Peynîya peyêne de mîyanê erd û asmênî de benîme wele, benîme yew xeyal.

Xatir bizanê û xatir bivînê. na dinya kesî rê nêmanena

bêrêçe, bêxêr, bêdem…