Cooperativa Industrial de Alfarería Lenca CofradíaCialcoylYamaranguila
de artesanías
Catálogo
Este catálogo fue desarrollado y producido por el Instituto Hondureño de Antropología e Historia con financiamiento de la Agencia Andaluza de Cooperación Internacional para el Desarrollo (AACID) y el Gobierno de Honduras.
PROYECTO A CARGO DE:
Abogado Héctor Portillo Machuca Gerente IHAH
Martha Patricia Cardona Vivas Subgerente de Promoción y Turismo Cultural Sostenible, IHAH.
Tania Marinela Ramírez Coordinadora Técnica del Proyecto, IHAH.
www.ihah.hn
Facebook: Instituto Hondureño de Antropología e Historia/Relaciones Públicas
Correo electrónico: turismoculturalihah@yahoo.com
IHAH Oficina Principal en Villa Roy (504) 2222-0079
IHAH Oficina Antigua Casa Presidencial, Centro Histórico del Distrito Central Tel.: (504) 2213-0257
El IHAH permite la reproducción parcial o total de este catálogo con cita de la fuente.
El décimotercer día mojó la tierra con barro amasó un cuerpo como el nuestro.
EL TIEMPO, (CUENTO MAYA). MEMORIAS DEL FUEGO, EDUARDO GALEANO
AGRADECIMIENTO
Agradecemos a las artesanas y los artesanos de la CIACOYL en el Municipio de Yamaranguila, Departamento de Intibucá, quienes con amor y el talento de sus manos, forjan diariamente la identidad de su Patria.
ÍNDICE Presentación Introducción Definición de artesanía Antecedentes Ténica y método CIACOYL Galeria de tejidos 5 6 7 8 9 14 15
PRESENTACIÓN
Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex ea commodo consequat.
Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit in vulputate velit esse molestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at vero eros et accumsan et iusto odio dignissim qui blandit praesent luptatum zzril delenit augue duis dolore te feugait nulla facilisi.
Lorem ipsum dolor sit amet, cons ectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex ea commodo consequat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex ea commodo consequat.
Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit in vulputate velit esse molestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at vero eros et accumsan et iusto odio dignissim qui blandit praesent luptatum zzril delenit augue duis dolore te feugait nulla facilisi.
Lorem ipsum dolor sit amet, cons ectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex ea commodo consequat.
Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euismod tincidunt ut
SUBGERENTE DE PROMOCION Y TURISMO CULTURAL DEL IHAH
5
INTRODUCCIÓN
Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex ea commodo consequat.
Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit in vulputate velit esse molestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at vero eros et accumsan et iusto odio dignissim qui blandit praesent luptatum zzril delenit augue duis dolore te feugait nulla facilisi.
Lorem ipsum dolor sit amet, cons ectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex ea commodo consequat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex ea commodo consequat.
Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit in vulputate velit esse molestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at vero eros et accumsan et iusto odio dignissim qui blandit praesent luptatum zzril delenit augue duis dolore te feugait nulla facilisi.
Lorem ipsum dolor sit amet, cons ectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex ea commodo consequat.
Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euismod tincidunt ut
RESPONSABLE DEL PROYECTO IHAH
6
DEFINICIÓN DE ARTESANÍA
“Los productos artesanales son los producidos por artesanos, ya sea totalmente a mano, o con la ayuda de herramientas manuales o incluso de medios mecánicos, siempre que la contribución manual directa del artesano siga siendo el componente más importante del producto acabado. Se producen sin limitación por lo que se refiere a la cantidad y utilizando materias primas procedentes de recursos sostenibles.
La naturaleza especial de los productos artesanales se basa en sus características distintivas, que pueden ser utilitarias, estéticas, artísticas, creativas, vinculadas a la cultura, decorativas, funcionales, tradicionales, simbólicas y significativas religiosa y socialmente.”
UNESCO, 1997
7
La Alfarería es el arte de elaborar objetos de barro o arcilla y, por extensión, el oficio que ha permitido al ser humano crear toda clase de enseres y artilugios domésticos a lo largo de la historia.
En América, los asentamientos precolombinos, eran en su mayoría pueblos agrícolas y, por tanto, sedentarios, lo que hizo que se produjeran grandes cantidades de utensilios domésticos para su uso culinario o de almacenaje. Los Lencas ancestrales que vivían en territorio hondureño, tenían una alfarería muy desarrollada, desde los productos utilitarios más sencillos hasta los objetos ceremoniales y funerarios más refinados, en el barro quedó plasmada la cosmovisión, el gusto estético y la vida cotidiana de este pueblo.
Es así que desde tiempos remotos el barro es materia prima para que la creatividad del hombre se manifieste en todos los sentidos como lo hacen los artesanos hondureños de tradición lenca de la CIALCOYL en la comunidad de Cofradía, municipio de Yamaranguila en el departamento de Intibucá.
Narcisa Hernández, presidenta de la CIALCOYL.
8
“Antes cuando era niña mi mama y mi abuela cocinaban el barro para hacer los comales, ollas y cántaros para la casa, yo aprendí de ellas, y ahora gran parte de la comunidad trabaja el barro, aunque ahora hacemos muchas piezas de adornos”.
Extracción de la materia prima
La extracción de la materia prima del barro blanco utilizado por los artesanos de Cofradía se extrae desde una distancia de aproximadamente 2 km desde la comunidad en un lugar de uso comunal llamado “El ZOmo”, (nombre que se le da a la planta que sirve para el decorado de la ceremonia de la “compostura de la tierra”).
La extracción del barro se inicia haciendo uso de una herramienta que puede ser una “barra, azadón o pala” para hacer los arranques del material y luego introducirlo en unos sacos o costales de nylon para acarrearlo hasta el lugar de su procesamiento dentro del taller. Las cantidades a extraer se determinan según las necesidades propias del grupo. No existen normas ni proporciones, así como tampoco hay un tiempo o época de acarreo del material ya que los artesanos cuentan con un proceso
TEGUCIGALPA Cofradía CIALCOYL Cofradía Yamaranguila La Esperanza INTIBUCÁ CA11A ZONA DE EXTRACCIÓN DEL BARRO Hacia Siguatepeque Hacia Marcala CA11A
Métodos y técnicas de producción artesanal de barro blanco en Cofradía, Yamaranguila, Intibucá.
9 1
Preparación del barro
El barro recolectado se deja secado al sol, para posteriormente triturarlo o “machucarlo”, y luego pasarlo por un tamiz con la finalidad de extrar las impurezas y otros elementos como piedras o arena. Una vez obtenida la materia reducida a polvo es depositada en una “pila” honda con la que cuenta el centro artesanal de la CIALCOYL. Seguidamente, la materia se remoja con abundante agua para lograr humedecerlo y sumergir la totalidad de la masa mientras se remueve con un palo largo, para posteriormente dejarla reposar por unos días para volver liquida la materia. Al cabo de unos días, el barro es liberado de la pila mediante un tubo que está en la base y que está forrado con un pedazo de cedazo haciendo que el barro liquido atraviese sin problemas el ducto y se deposite en otra pila seca que está justamente al lado de la pila honda.
Una vez que se llena la pila seca del barro liquido este se deja en reposo por unos días hasta que el agua se evapora y lo convierte en una masa de barro fino, sin impurezas con una consistencia homogenea que la hacer altamente moldeable. Se destaca que este es un método contemporaneo, adaptado a las necesidades actuales de lograr una materia prima de mejor calidad que se refleja en el resultado de los acabados de las piezas realizadas.
Modelado
La calidad del barro obtenido por el proceso antes descrito permite su maleabilidad, facilitando el modelado manualmente. En la actualidad los artesanos de la CIALCOYL producen las piezas a la manera tradicional y otras veces también usando el torno de mesa giratorio para alfarería. Luego de unos días de reposo de la masa, y una vez comprobada su consistencia y plasticidad, una buena porción del barro es trasladado a la mesa de trabajo que esta cubierta con una lona para ser modelado manualmente o mediante diversas herramientas. El agua es un elemento constante que es utilizada para mantener la plasticidad y elasticidad de la arcilla en el proceso de modelado.
La manera tradicional de elaboración de la pieza utilitaria como vasijas, tinajas, comales, ollas y otros, se realiza colocando una base circular sobre la mesa, una vez definido el tamaño se va levantando la pieza hasta cierta altura al “tanteo”, utilizando los dedos de una mano como soporte desde el interior
2 3 10
mientras se usan los dedos de la otra mano para darle forma desde el exterior. Para seguir agregando altura y forma a la pieza se van incorporando tiras o porciones de barro hasta lograr el maximo de la anchura o panza de la pieza. El emparejado de las paredes se hace tambien al “tanteo”, añadiento otras pequeñas porciones. La pieza estara completa cuando se llega al cuello de la misma, siempre añadiento pequeñas porciones hasta su finalización. De nuevo se deja endurar varias horas antes de proseguir.
Secado y pulido
La última fase del proceso de elaboración de una pieza incluye el pulido con la ayuda de una piedra lisa. Finalmente se le añaden las orejas o asas (si las tuviera) y se deja endurecer antes del engobe o decorado y su posterior horneado.
En el caso de los artesanos de Cofradia, el engobe que consiste en la aplicación de arcilla roja no se usa mas que para dar pequeños toques de decorado (algunas veces, no siempre), de preferencia en casi la totalidad de las piezas se dejan para que luzcan su caracterísco y peculiar color blanco. Luego la pieza es llevada al horno, en donde pierde totalmente humedad y adquiere una mayor resistencia. Puede ser que con esta cocción la pieza ya se dé por acabada. La cantidad de piezas que son depositadas varian según el tamaño del horno del taller. Los horneados se hacen a la máxima capacidad para obtener el mayor provecho del combustible del horno, durante al menos 4 horas de horneado. Una vez finalizada la cocción se espera a que el horno se enfríe para retirar las piezas y depositarlas en una pila de recolección.
Técnicas de terminación y decoración
Las piezas de alfarería de barro blanco son decoradas principalmente con savia de árboles de nance o cedro, la cual es aplicada a la pieza inmediatamente al ser extraída del horno, ya que con el calor que aún conserva se adhiere el tono café de la savia, la que se aplica con escobillas de hierbas.
También decoran las piezas con figuras incisas o al pastillaje y últimamente hacen unas espectaculares combinaciones con ascícula de pino. Este es uno de los grupos productores de alfarería que utiliza al mínimo pinturas artificiales para adornar sus objetos.
4 5 11
El tema
La cosmovisión lenca ancestral aún se conserva en las diferentes piezas fitomorfas, zoomorfas y antropoformas que se realizan, muchas de estas piezas representan elementos de la mitología popular y son elaborados segun la interpretación estetica del artesano que la realizar sin importar que sea una copia realista y detallada, en especial cuando se trata de figuras de animales. Conejos, buhos, cusucos, sapos y pichetes entre otros, son figuras que decoran muchas piezas de alfareria como vasijas decorativas de todo tipo y otras como alcancias o pitos. Para mejorar su oferta en el mercado, los artesanos han diversificado sus productos mostrando creatividad en la realización de campanas de viento, collares y aritos, y mas reciente en la incorporación de bordes con adornos de acicula costurados con hijo con un excelente resultado.
6
MODELADO PREPARACIÓN 12
2 1 3 4 6 5 EXTRACCIÓN PULIDO
/ SECADO ACABADO HORNEADO
Cooperativa Industria de Alfarería Lenca, Cofradia Yamaranguila Cialcoyl
Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex ea commodo consequat.
Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit in vulputate velit esse molestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at vero eros et accumsan et iusto odio dignissim qui blandit praesent luptatum zzril delenit augue duis dolore te feugait nulla facilisi. Lorem ipsum dolor sit amet, cons ectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex ea commodo consequat. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex ea commodo consequat.
Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit in vulputate velit esse molestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at vero eros et accumsan et iusto odio dignissim qui blandit praesent luptatum zzril delenit augue duis dolore te feugait nulla facilisi. Lorem ipsum dolor sit amet, cons ectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex ea commodo consequat.
13
Galería de Artesanías de Barro Blanco
14
FLORERO TORTUGA
Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 28cm x 20cm x 31cm
JARRÓN
Técnica: Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 27cm x 23cm x 19cm
Peso: 5 lbs
ANAFRE GRANDE
Técnica: Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 23cm x 26cm x 19cm
Peso: base 4.5 lbs
15
INCENSARIO
Técnica: Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 37cm x 17cm x 17cm
Peso: 5.5 lbs
JARRÓN CON TASAS
Técnica: Modelado
Materia prima:
Dimensiones:
Peso: 3.5 lbs
VASIJA MAYA
Técnica: Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 12cm x 21cm x 21cm
Peso: 3 lbs
16
ALCANCÍA AYOTE
Técnica: Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 15cm x 15cm x 15cm
Peso: 2 lbs
FLORERO
Técnica: Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 20cm x 14cm x 14 cm
Peso: 2.5 lbs
VASIJA AYOTE
Técnica: Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 18cm x 14cm x 14cm
Peso: 1.5 lb
17
ALCANCÍA PITERO
Técnica: Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 12cm x 9cm x 21 cm
Peso: 2.5 lbs
JARRÓN COBRA
Técnica:
Materia prima:
Dimensiones: Peso:
FLORERO
Técnica: Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 20cm x 14cm
Peso: 2.5 lbs
18
OCARINA TORTUGA
Técnica: Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 5cm x 7cm x 12cm
Peso: 4 onzas
OCARINA TUCÁN
Técnica: Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 5cm x 7cm x 12cm
Peso: 4 onzas
OCARINA BUHO
Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 15cm x 10cm x 6cm
19
COLLAR
Técnica: Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 42cm x 5cm
Peso: 2 onzas
JOYERO ASÍCULA
Técnica: Modelado y tejido
Materia prima: Barro y asícula
Dimensiones: 9cm x 8cm
Peso: 8 onzas
COLLAR
Técnica: Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 42cm x 6cm
Peso: 2 onzas
FRUTERO
Técnica: Modelado y tejido
Materia prima: Barro y asícula
Dimensiones: 8cm x 12cm x 19cm
Peso: 1 lb
MASCARÓN
Técnica:
Materia prima:
Dimensiones:
Peso:
MASCARÓN
Técnica: Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 17cm x 17cm x 10cm
Peso: 1.5 lb
FRUTERO
Técnica: Modelado y tejido
Materia prima: Barro y asícula
Dimensiones: 7cm x 12cm x 48cm
Peso: 4 lbs
CANDELERO
Técnica: Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 16cm x 10cm x 10cm
Peso: 1 lb
PEDESTAL
Técnica: Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 26cm x 22cm x 2cm
Peso: 2 lbs
22
CUMBO 2 SALSAS
Técnica: Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 10cm x 8cm x 20cm
Peso: 3 lbs
PLATO 4 SALSAS
Técnica: Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 3cm x 18cm x 22cm
Peso: 1 lb
VASIJA PEQUEÑA
SAL Y AZUCAR
Técnica: Modelado
Materia prima: Barro
Dimensiones: 10cm x 8cm x 20cm
Peso: 3 lbs
23
24
24
Cooperativa Industria de Alfarería Lenca, CofradiaCialcoylYamaranguila
PROGRAMA DE COOPERACIÓN INTERNACIONAL
Gobierno de la República de Honduras