EBASO voorbeeldsyllabus Onderwijskunde 1

Onderwijskunde 1: accent op didactiek docent Mikaël Pieters

groep onderwijs

educatieve bachelor in het secundair onderwijs

campus Brugge

academiejaar 2023-2024

Legende van de gebruikte iconen

Legende

van

de

gebruikte iconen

Denkvraag

Voorbeeld

Leerdoelen

Actualiteit

Merk op!

Website

Studeeraanwijzingen

Onderwijskunde 1: accent op didactiek

2

Inhoudsopgave

Inhoudsopgave Legende van de gebruikte iconen ................................................................... 2

Inhoudsopgave ............................................................................................... 3

DEEL 1: Inleiding ............................................................................................. 8 1

Situering van het opleidingsonderdeel ............................................................................ 9

2

Naar een didactisch model ........................................................................................... 10

3

Wat werkt op school? ................................................................................................... 13

4

Structuur van de syllabus.............................................................................................. 18

DEEL 2: De beginsituatie van de leerkracht ....................................................19 1

Professionele identiteit ................................................................................................ 20

2

Wie ben ik? .................................................................................................................. 21

2.1.

Zicht op je eigen capaciteiten ................................................................................................. 21

2.2.

Statische versus op groei gebaseerde mindset ...................................................................... 22

2.3.

Subjectieve onderwijstheorie ................................................................................................. 23

2.4.

Talenten .................................................................................................................................. 24 2.4.1.

Talent: omschrijving en begrippen ............................................................................ 24

2.4.2.

Sterke punten = talenten in actie ............................................................................... 25

2.4.3.

Twee perspectieven ................................................................................................... 26

2.4.4.

Talenten en competenties.......................................................................................... 28

3

Beroepsprofiel en basiscompetenties............................................................................ 29

3.1.

Beroepsprofiel ........................................................................................................................ 30

3.2.

Basiscompetenties voor de leerkracht secundair onderwijs .................................................. 33

3.3.

Maar er is meer … ................................................................................................................... 37

Onderwijskunde 1: accent op didactiek

3

Inhoudsopgave

3.3.1.

Verwachtingen ten aanzien van de leerling...............................................................37

3.3.2.

Ervaring...................................................................................................................... 37

3.3.3.

Leerkrachtstijl ............................................................................................................ 37

3.3.4.

Klasmanagement ....................................................................................................... 38

DEEL 3: De beginsituatie van de school ..........................................................40 1

Algemene principes van het Vlaams onderwijs .............................................................. 41

1.1

Verantwoordelijkheden .......................................................................................................... 41 1.1.1

Vrijheid van onderwijs .................................................................................................. 42

1.2

Leerplicht ................................................................................................................................ 43

1.3

Organisatie van het schooljaar ............................................................................................... 44

1.4

Het schoolreglement .............................................................................................................. 44

1.5

Participatie .............................................................................................................................. 46

2

De onderwijsstructuur in Vlaanderen ............................................................................ 47

2.1

Basisonderwijs ........................................................................................................................ 47

2.2

Secundair onderwijs ............................................................................................................... 50 2.2.1.

Het voltijds secundair onderwijs ................................................................................ 50

2.2.2.

Leren en werken......................................................................................................... 63

2.2.3.

Buitengewoon secundair onderwijs ........................................................................... 64

2.2.4.

Onthaalklas voor anderstalige nieuwkomers (OKAN) ............................................... 65

2.3.

Hoger onderwijs...................................................................................................................... 67

3

Overgang van basis- naar secundair onderwijs .............................................................. 69

4

ZILL?! ........................................................................................................................... 69

5

Focus op zorg ............................................................................................................... 75

DEEL 4: De beginsituatie van de leerling ........................................................79 1

Wie is de adolescent? ................................................................................................... 80

1.1.

Typering .................................................................................................................................. 80

1.2.

Adolescentie versus puberteit ................................................................................................ 81

1.3.

Afbakening .............................................................................................................................. 81

Onderwijskunde 1: accent op didactiek

4

Inhoudsopgave

2

Een continu ontwikkelingsproces .................................................................................. 83

2.1. Wat is ontwikkeling? ....................................................................................................................... 83 2.2.

Hoe ontstaat ontwikkeling? .................................................................................................... 84 2.2.1.

Nature ........................................................................................................................ 85

2.2.2.

Nurture....................................................................................................................... 86

2.2.3.

Zelfbepaling ............................................................................................................... 86

2.2.4.

Een interactiemodel ................................................................................................... 87

3

Hoe leren jongeren? ..................................................................................................... 88

3.1.

Wat is leren? ........................................................................................................................... 88

3.2.

Leertheorieën ......................................................................................................................... 90

3.3.

3.4.

3.2.1.

Behaviorisme ............................................................................................................. 90

3.2.2.

Cognitivisme............................................................................................................. 102

3.2.3.

Constructivisme........................................................................................................ 113

3.2.4.

Connectivisme .......................................................................................................... 114

3.2.5.

Besluit ...................................................................................................................... 115

Executieve functies......................................................................................................115 3.3.1.

Wat zijn executieve functies? .................................................................................. 115

3.3.2.

Verschillende executieve functies ............................................................................ 116

Leervoorkeuren ...........................................................................................................120

DEEL 5: Creëren van een krachtige leeromgeving ........................................122 1

Wat is een krachtige leeromgeving?.............................................................................123

1.1.

Constructief leren bevorderen .............................................................................................125

1.2.

Cumulatief leren bevorderen ...............................................................................................125

1.3.

Zelfgestuurd leren bevorderen .............................................................................................126

1.4.

Doelgericht of intentioneel leren bevorderen...................................................................... 126

1.5.

Gesitueerd of contextgebonden leren bevorderen.............................................................. 127

1.6.

Coöperatief of interactief leren bevorderen ........................................................................ 127

1.7.

Transfergericht leren bevorderen ........................................................................................ 127

Onderwijskunde 1: accent op didactiek

5

Inhoudsopgave

2

Didactische principes ...................................................................................................128

2.1

Inleiding ................................................................................................................................ 128

2.2

Aanschouwelijkheidsprincipe ............................................................................................... 130

2.3

Activiteitprincipe...................................................................................................................132

2.4

Herhalingsprincipe ................................................................................................................133

2.5

Integratieprincipe .................................................................................................................134

2.6

Beperkings- en geleidelijkheidsprincipe ............................................................................... 135

2.7

Motivatieprincipe .................................................................................................................136

3

Didactische werkvormen .............................................................................................137

3.1.

Inleiding ................................................................................................................................ 137

3.2.

Bepalende factoren ..............................................................................................................137

3.3.

3.2.1.

De beginsituatie ....................................................................................................... 138

3.2.2.

De doelstellingen ..................................................................................................... 139

3.2.3.

De leerprocessen ...................................................................................................... 139

Overzicht ............................................................................................................................... 141 3.3.1.

Doceren .................................................................................................................... 143

3.3.2.

Onderwijsleergesprek .............................................................................................. 151

3.3.3.

Individuele opdracht ................................................................................................ 161

3.3.4.

Groepsopdracht ....................................................................................................... 170

3.3.5.

Hoekenwerk ............................................................................................................. 177

3.4.

Tips voor het effectief gebruik van didactische werkvormen .............................................. 180

4

Leermiddelen en media ...............................................................................................181

4.1

Inleiding ................................................................................................................................ 181

4.2

Functies van media ...............................................................................................................183

4.3

Het bord ................................................................................................................................184

4.4

Het digibord ..........................................................................................................................190

4.5

De beamer en PowerPoint....................................................................................................190

4.6

Film, video en dvd .................................................................................................................193

4.7

Digitale leermiddelen............................................................................................................195

Onderwijskunde 1: accent op didactiek

6

Inhoudsopgave

5

Evaluatie .....................................................................................................................198

5.1

Wat is evalueren? .................................................................................................................198

5.2

Waarom evalueren? .............................................................................................................199

5.3

5.2.1

Leervorderingen benoemen ..................................................................................... 200

5.2.2

Leerlingen bijsturen ................................................................................................. 202

5.2.3

Het eigen lesgeven bijsturen .................................................................................... 213

Soorten evaluatie .................................................................................................................215 5.3.1

Informele en formele evaluatie................................................................................ 216

5.3.2

Summatieve en formatieve evaluatie ...................................................................... 217

5.3.3

Permanente en gespreide evaluatie ........................................................................ 218

5.3.4

Betrokkenheid van de leerlingen ............................................................................. 218

Epiloog………………………………………………………………………………………………………221

Bibliografie ..................................................................................................222

Onderwijskunde 1: accent op didactiek

7

DEEL 5: Creëren van een krachtige leeromgeving

DEEL 5: Creëren van een krachtige leeromgeving Dit zal je kennen en kunnen aan het eind van dit deel:

In eigen woorden omschrijven wat een krachtige leeromgeving (KLO) inhoudt en hoe je dit kan bewerkstelligen

Verwoorden hoe de verschillende elementen van het didactisch model bijdragen tot een KLO

Een lesontwerp aanpassen om een KLO te creëren

In eigen woorden omschrijven wat didactische principes, en de meerwaarde ervan, betekenen voor de lespraktijk

Lesbeschrijvingen analyseren en linken aan het juiste didactische principe

Didactische principes vertalen naar tips voor de onderwijspraktijk

Omschrijven wat didactische werkvormen inhouden en gepaste voorbeelden geven

Motiveren waarom een bepaalde didactische werkvorm een goede keuze is, gebaseerd op de bepalende factoren

De visie van de leervoorkeuren linken aan de keuze voor een gepaste didactische werkvorm

Een onderwijsleergesprek op een goede manier opbouwen, daarbij rekening houdend met de vereisten inzake vraagstelling.

De verschillende functies van leermiddelen motiveren a.d.h.v. voorbeelden

Onderwijskunde 1: accent op didactiek

122

DEEL 5: Creëren van een krachtige leeromgeving

Een PowerPointpresentatie kritisch bekijken, rekening houdend met de technische en didactische eisen

Voor- en nadelen van diverse leermiddelen benoemen en staven

Een bordschema ontwikkelen over nieuwe leerinhoud

De didactische vereisten om een individueel en groepswerk vlot te laten verlopen, benoemen

Motiveren waarom evaluatie een permanente activiteit is

Voorbeelden van evaluatie herkennen in een lescontext

Verschillende soorten evaluatie onderscheiden en toepassen op ongeziene voorbeelden

Elementen van krachtige feedback herkennen en verwoorden

Het idee van de leerkracht als didactische coach onderbouwen

Goede didactische handvaten bedenken van hoe evaluatie tijdens een les kan gebeuren

1

Wat is een krachtige leeromgeving?

In deel 4 hadden we het reeds over de betekenis van het woord ‘leren’. We omschreven leren toen als volgt: ‘een proces (leerproces) dat leidt tot een resultaat (leerresultaat)’. De vraag die in deel 5 centraal staat, is nu hoe de leerkracht dat leerproces zo krachtig mogelijk kan ondersteunen. Of anders gezegd, hoe je als leerkracht een krachtige leeromgeving kan creëren: een omgeving die het mogelijk maakt dat je leerlingen in zo gunstig mogelijke omstandigheden tot leren kunnen komen. En het antwoord op die vraag moet uiteraard rekening houden met de inzichten die we de voorbije hoofdstukken hebben opgedaan m.b.t. het leren van de adolescent. Goed lesgeven is immers afgestemd op de manier waarop jouw leerlingen leren (Van den Branden, 2015).

Maar wat is dat dan, zo een krachtige leeromgeving? Een krachtige leeromgeving is een leeromgeving die aangepast is aan de noden van de hedendaagse jongeren. Het eenrichtingsverkeer van leraar naar leerling volstaat niet langer, bleek al duidelijk uit de bespreking van de verschillende leertheorieën.

Deze nieuwe, aangepaste omgeving noemen we een krachtige leeromgeving. In zo een leeromgeving zijn de taken en de instructie dan op zo een manier opgesteld dat ze het leren van leerlingen ondersteunen, met daarbij een actieve rol voor die leerlingen.

Onderwijskunde 1: accent op didactiek

123

DEEL 5: Creëren van een krachtige leeromgeving

Het is immers de lerende (de leerling) zelf die de gewenste gedragsveranderingen moet realiseren.

Toch is hier ook een belangrijke taak weggelegd voor de leerkracht: hij moet immers de context scheppen waarbinnen de gedragsveranderingen mogelijk worden. En dat is nu net het ‘creëren van een krachtige leeromgeving’. We trachten verder vat te krijgen op dit begrip: Wanneer is een les(ontwerp) goed? Dit is een cruciale vraag. We zagen al een aantal elementen waarmee je rekening moet houden bij het voorbereiden van een les. Maar zal het dan ook een goede les worden?

De essentie is dat je goed lesgeeft als je situaties creëert waarin leerlingen zinvol leren. Het resultaat van dat leren is een gedragsverandering (een verandering in kennis, vaardigheden, attitudes). ‘Inzicht hebben in de Franse Revolutie’, ‘veeltermen ontbinden in factoren’, ‘aquarelleren’, ‘nauwkeurig werken’, zijn vrij complexe leerresultaten. Vooraleer de leerlingen een dergelijk leerresultaat bereiken, voltrekt er zich een heel proces. Je geeft goed les als je dat leerproces kunt stimuleren, of eigentijdser gezegd, als je een krachtige leeromgeving creëert.

Maar hoe doe je dat? Het gaat er om dat je de taken en de instructies die je geeft op een zodanige manier opstelt dat ze voldoen aan een aantal leerprincipes. Bij die leerprincipes staat niet de leerkracht centraal, maar wel de leerlingen. Het is immers de lerende die gewenste gedragsveranderingen moet realiseren. Toch is hier uiteraard ook een belangrijke taak weggelegd voor de leerkracht. Het is immers aan jou om een context te scheppen waarbinnen deze gedragsveranderingen mogelijk worden. En dat is het creëren van een krachtige leeromgeving.

Het is dus de taak van de leerkracht om een krachtige leeromgeving te creëren: d.i. een omgeving die zoveel mogelijk rekening houdt met onderstaande leerprincipes.

Pas wanneer je als leerkracht deze principes een plaats geeft in je lespraktijk kunnen leerlingen zinvol leren!

Om tot een krachtige leeromgeving te komen, moet leren:

constructief,

cumulatief,

zelfgestuurd,

doelgericht of intentioneel,

gesitueerd of contextgebonden,

coöperatief of interactief, en

Onderwijskunde 1: accent op didactiek

124

DEEL 5: Creëren van een krachtige leeromgeving

transfergericht

zijn. Hieronder gaan we wat dieper in op elk van deze zeven leerprincipes.

1.1. Constructief leren bevorderen Het leren is zinvol als het om een actief proces gaat dat van de leerlingen cognitieve verwerking en mentale inspanning vergt. Dat betekent dat je de leerlingen geen passieve rol toebedeelt, maar dat je ze zo actief mogelijk aan het onderwijsleerproces laat deelnemen.

Leerlingen zijn geen lege vaten waarin je een leerinhoud kunt uitstorten. Ze construeren hun kennis en vaardigheden zelf. Pas door een leerinhoud te interpreteren, te bewerken, toe te passen, krijgt die een echte betekenis.

Je bevordert constructief leren als je bijvoorbeeld:

de leerlingen laat verwoorden hoe ze redeneren, wat ze doen en waarom (en als je die eigen inbreng van de leerlingen naar waarde schat);

een leerinhoud aanbrengt als een aaneenschakeling van probleemsituaties waarbij de leerlingen actief naar de oplossing moeten zoeken (bv. als je begrippen en regels samen met de leerlingen ontwikkelt; als je geen kennis meedeelt die de leerlingen zelf kunnen vinden);

de instructietijd verkort en meer met opdrachten werkt;

vragen stelt van een hoog denkniveau.

1.2. Cumulatief leren bevorderen Het leren is zinvol als het voortbouwt op de voorkennis (en het verwerkingsniveau) die de leerlingen al hebben. Op die manier waarborgen de opdrachten een reële kans op succeservaringen, wat een zeer belangrijke motivatiefactor is. Je moet er wel rekening mee houden dat leerlingen soms misvattingen en verkeerde werkwijzen hebben, zodat het effect van voorkennis op het leren ook remmend kan zijn!

Je bevordert cumulatief leren als je bijvoorbeeld:

de les begint met het terughalen van relevante informatie uit het geheugen (bv. je roept de voorkennis op waar de nieuwe leerinhoud bij aansluit);

de les start met de vraag waar er zich moeilijkheden voordeden tijdens het maken van bv. huiswerk;

Onderwijskunde 1: accent op didactiek

125

DEEL 5: Creëren van een krachtige leeromgeving

de leerinhoud in een groter geheel situeert of verbindt met andere vakken, met de actualiteit, met de ervaringen van de leerlingen;

de leerinhoud en de taal die je gebruikt aanpast aan het niveau van de leerlingen;

aandacht hebt voor niveauverschillen tussen de leerlingen.

1.3. Zelfgestuurd leren bevorderen Het leren is zinvol als de leerlingen nadenken over hun leren, als ze m.a.w. het leerproces zelf beheren en bewaken. Dit noemen we de metacognitieve kant van zinvol leren. Hoe meer de leerlingen de controle over hun leren zelf in eigen handen nemen, hoe minder ze afhankelijk zijn.

Leerlingen moeten evolueren tot ‘autonome lerenden’, maar dit is niet evident. Een goede begeleiding van de leerkracht is daarom onontbeerlijk!

Je bevordert zelfgestuurd leren als je bijvoorbeeld:

de leerlingen leert hun werk te plannen;

stimuleert dat de leerlingen hun oefeningen zelf nakijken;

de oplossing voor bepaalde problemen niet te gemakkelijk zelf geeft, maar de leerlingen leert zoeken naar een manier om die op te lossen.

1.4. Doelgericht of intentioneel leren bevorderen Het leren is zinvol als je de leerlingen bewust maakt dat je werkt naar een bepaald doel. Rekening houdend met het vorige principe, mag je verwachten dat het leren efficiënter zal zijn als het gericht is op doelen die de leerlingen zelf bepalen of althans minstens aanvaarden. Dit heeft een belangrijke motivationele waarde. Het meest efficiënt is het als je erin slaagt dat de leerlingen leergeoriënteerd zijn: ze stellen ‘iets bijleren’ zelf als doel voorop. Dit staat tegenover het prestatiegeoriënteerd leren, waar vooral de prestatie (erdoor zijn, een goed cijfer halen) telt. In het tweede semester zullen we nog dieper ingaan op het onderwerp ‘motivatie’.

Je bevordert doelgericht leren als je bijvoorbeeld:

de doelen van de les en het nut ervan verduidelijkt;

inspeelt op de belangstelling van de leerlingen;

de leerdoelen die de leerlingen zelf hebben bepaald, ernstig neemt.

Onderwijskunde 1: accent op didactiek

126

DEEL 5: Creëren van een krachtige leeromgeving

1.5. Gesitueerd of contextgebonden leren bevorderen Het leren is zinvol als het is ingebed in authentieke, reële situaties die representatief zijn voor de contexten waarin de leerlingen achteraf hun kennis en vaardigheden zullen toepassen.

Sommigen pleiten ervoor dat het leren in de school vooral gericht moet zijn op abstract denken, los van concrete objecten en gebeurtenissen. Toch zijn de cognitieve activiteiten van de meeste mensen buiten de school vooral verbonden met concrete dingen en situaties.

Je bevordert gesitueerd leren als je bijvoorbeeld:

in de les contexten gebruikt die nauw aansluiten bij toekomstige taak- en probleemsituaties;

de bruikbaarheid van de leerinhouden verduidelijkt;

in de les contexten creëert die rijk zijn aan hulpbronnen en leermaterialen.

1.6. Coöperatief of interactief leren bevorderen Sommigen zien leren vooral als een individueel gebeuren. Toch blijkt zinvol leren in belangrijke mate een sociaal proces te zijn – dat kwam eerder ook reeds ter sprake. Dat betekent dat je mogelijkheden biedt (ontwerpt) tot interactie of samenwerking.

Je bevordert coöperatief of interactief leren als je bijvoorbeeld:

d.m.v. een onderwijsleergesprek met alle leerlingen samen nieuwe inzichten ontwikkelt;

d.m.v. een leergesprek de verschillende oplossingsmethoden voor een probleem bespreekt;

in kleine groepjes laat samenwerken aan opdrachten;

de leerlingen interactief laat werken met educatieve media.

1.7. Transfergericht leren bevorderen Sommigen voegen aan dit lijstje een zevende kenmerk toe: leren is zinvol als de leerlingen het geleerde nadien efficiënt kunnen toepassen in situaties die enigszins afwijken van de oorspronkelijke leersituatie. Hoewel de school vaak algemene, ruim toepasbare kennis en vaardigheden aanleert, blijkt de transfer niet vanzelf op te treden. Je moet daar expliciet op werken.

Je bevordert transfer als je bijvoorbeeld:

oefeningen inlast waarbij het niet meer zo duidelijk is op welke regels de leerlingen een beroep kunnen doen;

Onderwijskunde 1: accent op didactiek

127