KIK 38. ‘Hasseletum’ & ‘Historiae Lossensis’, Joannes Mantelius (1599-1676)

X N

K U N S T

D E

K I J K E R

-

38

TRIVIiEGl4|toC^^Jlpr^^

tIf#?--Donationes»Iflfcudanones, &c.-%t: JÆCOia3|£p1^^ CpnfliuitoMHim»1^^l^ti^üffliuiü^Tuimm,

M|•' _ ’ ÿfifïjf/^j/rï■J;

ifcir .

__

-; . .

•'^4 ^Ôfe£; ‘ -'atÊüiu.

' ? * V

F» J b an nis M a n te l I “

■•;^ g W ^ ^ j^aKai^ ¥"' ^ ^ li “

R *«■«»*»»», B*>e»5«,^fa%ic tlKÖ, | «SwïPSiw

■S« Xüi Ordinü Eremitirum S. A o g u i t i n i

HASSELETUM, * IV E

EJUSOEM OPP1DI DESCRIPTIO. Qhj cwttpatur teiim Hi[}orùt LofTenfii Compeiuüum, pr* ttpè tap. XX..uitncn/emur Qomitn,ceUbèrrimi Menafin it ik Henkcatodeflrd. (jfttrcicnfujFaadatvti.

■&]f£-.v-

-/•*'

(' 4■

ijiiiiiiiiiim iiiiiiiiiiiiii! iiiiiiiiiiiu in iiü u iiiiiitin IflIlillllllllllllllllllllHll |llllllllH llll)IIH IHIIIIy

Vmimimmimmmy L O V A K I !,

_______________

Ap*~ A “0l*4J»®O«iTBT*IU*a mu.l3c.Lxnu

HET HASSELETUM EN DE HZSTQRXÀ9 LOSSENSXS, THEE HXSTORXSCHE WERKEN VAN JOANNES MANTEL!US (1599-1676) Hasseletum: bruikleen Stadsarchief Hasselt Historia Lossensis: inv.nr. 91.003

"

Joannes Mantelius (Hasselt, Stedelijk Museua Stellingwerff-Waerdenhof - inv.nr. 79.E.1Q2)

2

DE AUGUSTIJN JQANNES MANTELIUS

Joannes Mantelius werd geboren te Hasselt in 1599. Hij deed zijn humaniora bij de jezuïeten te Luik en trad in 1616 binnen in het augustijnerklooster van zijn geboortestad. Nadat hij in 1623 tot priester gewijd was, werd hij al gauw met bestuurstaken binnen zijn orde belast. Hij werd achtereenvolgens subprior en prior in een aantal kloosters, eerste visitator van zijn provincie, prefect van de augustijnerscholen en zaakgelastigde op het algemeen kapittel van de orde te Rome. In 1649 tenslotte werd hij tot raadsheer van de generaal-overste benoemd. Dit betekende niet alleen een hoogtepunt, maar ook een keerpunt in zijn loopbaan.

Tengevolge van een tweestrijd binnen de orde werd hij immers korte tijd later op een zijspoor gezet. Gelukkig keerde het tij na enkele jaren en werd hij tot zijn opluchting in 1655 tot prior benoemd te Hasselt. Hier bracht hij nog een rustige levensavond door gewijd aan studie. Hij stierf in 1676.

Mantelius was niet alleen een goed bestuurder, hij was ook een groot prediker. Overal waar hij ambtshalve verbleef, was hij prediker in de kloosterkerk en in de hoofdkerk. Vooral zijn vastenpreken kenden veel bijval. Bovendien zou hij tweemaal naar de Noordelijke Nederlanden reizen, waar hij in het kader van de Hollandse Missie volkspredikaties hield.

Als priester nam hij nog andere pastorale taken op zich. Hij ijverde voor de stichting van het klooster van de Grauwzusters te Hasselt en werd er de geestelijke leidsman van. Daarnaast zette hij zich in voor de Broederschap van de H. Augustinus. Ook op vlak van het onderwijs was hij werkzaam.

De augustijnerspiritualiteit werd echter niet alleen gekenmerkt door pastorale bewogenheid, maar ook door contemplatie.

Mantelius bracht heel wat uren van de dag door met koorgebed.

Daarnaast legde hij zich toe op de studie, vooral van de theologie. Hij werd in 1636 te Douai licentiaat en in 1645 te Pavia doctor in de theologie. In de twisten rond het jansenisme koos hij openlijk geen partij. Naar buiten toe trouw aan Rome, lijkt hij echter toch gunstig gestemd geweest te zijn tegenover de jansenisten.

Naast de theologie ging zijn belangstelling uit naar tal van andere wetenschappen. Hieronder nam de geschiedenis de eerste plaats in. Reeds vanaf zijn 18de levensjaar verzamelde hij gegevens over de geschiedenis van zijn geboortestad en -land.

Mantelius was echter vooral een vruchtbaar schrijver die zijn ervaringen en inzichten uit de pastoraal en de studie aan het papier toevertrouwde en zo ten dienste stelde van zijn medemen­ sen. Het is hier niet de plaats om op deze talrijke al of niet uitgegeven werken in te gaan. Wel willen we twee historische publikaties belichten, die nauw verbonden zijn met de geschiede­ nis van de stad Hasselt en het graafschap Loon.

3

HET HASSELETUM EN D E H ISTO RIA LO SSE N SIS Joannes Mantelius had reeds in 1639 een kaart uitgegeven van het prinsbisdom Luik en het graafschap Loon. In 1661 had hij een stamboom van de graven van Loon in het licht gebracht. Beide uitgaven waren een voorbereiding op zijn eigenlijke studies, de geschiedenis van de stad Hasselt en van het graafschap Loon. Van beide werken bezit het Stedelijk Museum Stellingwerff-Waerdenhof een exemplaar.

A. HET HASSELETUM (1663) In 1663 verscheen de studie over Hasselt. De volledige titel luidt: R . p . f. Joannis Mantelii s.th.d. ordinis Eremitarum s.

Augustini Hasseletum, sive Ejusdem oppidi d e s c r i p t i o Q u a continetur totius historiae Lossensis compendium, praecipuè cap.

XX. ubi recensentur comités, celeberrimi monasterii de Herckenrode, ord. Cisterciensis, fundatores.

Het werk werd uitgegeven door Andréas Bouvetius te Leuven. Het is in 4° en telt 241 bladzijden, met een voorwerk van 16 en een nawerk van 19 bladzijden. Het boekblok wordt voorafgegaan door een frontispice, een kopergravure met de verkorte titel, de wapenschilden van het graafschap Loon en de aanverwante vorsten­ dommen Gelderland, Holland en Leuven. Tevens is het wapenschild opgenomen van Anna Catharina de Lamboy, abdis van Herkenrode (1653-1675), aan wie het werk opgedragen is (zie afb. p.4). De titelpagina toont naast de uitgebreide titel- en impressumgegevens een houtsnede met het wapen van het graafschap Loon (cf. afb. p.l). Er zijn geen andere illustraties opgenomen.

Zoals in die tijd gebruikelijk was, werd het boekblok verkocht zonder band. Het was de eigenaar die naar eigen middelen en voorkeur een band errond liet aanbrengen. Het exemplaar van het stadsmuseum is een perkamenten band die op de platten goudgestempeld is. Vermoedelijk dateert hij van de 17de eeuw. We menen immers de vage aantekening in potlood in de bovenste fronthoek van de buitenzijde van het voorplat te mogen lezen als: "Medegebrocht (?) ... Hasselt 1688". De band is beschadigd want de bekleding van de rug is verdwenen en het achterplat met de laatste katern is los van het blok. Men heeft gepoogd de band te herstellen met kleefband, wat weinig uitgehaald heeft en nieuwe beschadigingen achtergelaten. Op blok en band zijn een aantal eigendomsmerken te vinden: F. Laurentius De Labbye, Joannes Hieronymus Lheunis Hasseletensis en A.L. Beliefroid, avocat à Hasselt. Op het voorschutblad staat in een 19de-eeuws handschrift een transcriptie van de geboorteaangifte van Joannes Mantelius op 24 september 1599.

Zoals uit de titel blijkt, wil Mantelius zowel een geschiedenis van de stad Hasselt bieden als een samenvatting van deze van het graafschap Loon.

In de eerste 4 hoofdstukken gaat de aandacht bijna uitsluitend naar de vroegste geschiedenis van de stad. Van hoofdstuk 5 tot 16 staat de geschiedenis van het graafschap Loon op het voorplan, vanaf de aanhechting bij Luik in de 14de eeuw tot in 1660.

Geschikt naar de regeringsperioden van de prins-bisschoppen, worden de voornaamste historische feiten verhaald en wordt er aandacht geschonken aan hun weerslag op de stad Hasselt. In 4

hoofdstukken 17 tot en met 21 verlegt Mantelius' aandacht zich opnieuw naar zijn geboortestad, maar toch komt hier en daar het graafschap Loon op de voorgrond. Mantelius handelt achtereenvol­ gens over het bestuur van de stad en over de beroemdste geeste­ lijken en geleerden van stad en graafschap. Hij geeft een korte geschiedenis van alle Hasseltse kerkelijke instellingen en een plaatsbeschrijving van de stad. Tenslotte vertrekt hij telkens vanuit een andere stadspoort om een heiligdom in de buurt van de stad te behandelen. Hierbij wordt bijzondere aandacht geschonken aan de abdij van van Herkenrode en aan de graven van Loon die deze instelling gesticht en bevoordeeld hebben. Op het einde van het werk volgen enkele bladzijden met toevoegingen. Het gaat hier meestal om teksten van oorkonden die ter staving of ter aanvul­ ling van bepaalde feiten dienen.

Kenmerkend voor zijn bekommernis om zijn kennis ten dienste te stellen van anderen, was dat hij op het einde van zijn leven het Hasseletum in het Nederlands vertaalde. Deze vertaling biedt een verkorte versie, die meer op Hasselt toegespitst is. Zij voegt aan het verhaal nog de feiten toe die tussen 1663 en 1670 voorgevallen zijn.

5

B. DE HISTORIA LOSSENSIS (1717) Verkort weergegeven luidt de titel van het werk: Historiae Lossensis libri decem, authore r. patre Joanne Mantelio, Augustiniano, sacrae theologiae doctore ... [et al.]. Labore & studio clarissimi consultissimique domini Laurentii Robyns, j.u.d. & advocati Leodiensis. Het werd uitgegeven door Alexander Barchon te Luik in 1717.

Het blok is in 4° en bestaat uit drie stukken, die elk een eigen titelpagina, een afzonderlijke paginering en afzonderlijke signaturen hebben. Elk van deze stukken zou dus in theorie afzonderlijk kunnen uitgegeven zijn, maar dit schijnt niet gebeurd te zijn. De titelpagina (cf. afb. p.l) is in rode en zwarte letters. Het frontispice met het wapen van het graafschap Loon ontbreekt in dit exemplaar.

Het blok is gevat in een 18de-eeuwse gemarmerde bruine lederen band. De rug is goudgestempeld en draagt in het tweede rugveld een titelschild in roodbruin leder. Op enkele kleinere beschadi­ gingen na is de band gaaf gebleven.

Zoals een uitwendige beschrijving reeds leert, bestaat het werk uit drie stukken: 1.

De Historiae Lossensis libri decem, de eigenlijke geschie­ denis van het graafschap Loon.

2.

De Diplomata Lossensia, een verzameling van publiekrechte­ lijke teksten.

3.

De Statuta Lossensia, een verzameling van wetten.

Het eerste stuk is van de hand van Mantelius. Het bestaat op zijn beurt uit twee delen, de eigenlijke Historia Lossensis en een bijvoegsel, de Stemma comitum Lossensium.

De Historia Lossensis of "Loonse geschiedenis" bestaat uit tien hoofdstukken, die de geschiedenis van het graafschap verhalen vanaf de inwijking van de Franken in Taxandria (4de eeuw) tot aan de aanhechting van het graafschap bij het prinsbisdom Luik (1366). Mantelius heeft dit werk tijdens zijn laatste levensjaren geschreven, maar het niet meer kunnen afwerken. Hij heeft daarom het handschrift toevertrouwd aan zijn vriend Servatius Vaes, abt van Averbode, in de hoop dat één van diens medebroeders het zou uitgeven.

Het is uiteindelijk Laurent Robijns die dit in 1717 zou doen.

Deze werd geboren te Borgloon in 1662 en werd aan de universiteit van Keulen doctor in de beide rechten. Hij werd advocaat bij de Luikse officialiteit en afgevaardigde van de stad Borgloon bij de Rechtbank der XXII. Hij kwam in het bezit van de heerlijkheid Vrolingen en overleed te Luik in 1734.

Robijns zorgde voor de uitgave van het handschrift van Mantelius en voegde er de reeds in 1661 door Mantelius uitgegeven Stemma comitum Lossensium, of stamboom van de graven van Loon, aan toe.

Omdat er nog geen verzameling van het gewoonterecht van het graafschap Loon bestond, vulde Robijns het werk van Mantelius aan met twee andere stukken, een tekstuitgave van de Diplomata en de Statuta die van belang zijn voor het bestuur en de rechtspraak.

6

Een deel van deze teksten heeft hij overgeschreven uit de archieven van de Leenzaal van Kuringen. Hij droeg daarom zijn werk op aan de stadhouder en aan leden van deze instelling. Maar daarnaast putte hij ook uit de archieven van tal van andere kerkelijke en wereldlijke instellingen.

BBSLUIT Het Hasseletum en de Historiae Lossensis mogen niet los van elkaar gezien worden. In het Hasseletum wordt immers naast de geschiedenis van de stad, tevens de geschiedenis van het graafschap Loon gebracht. Hierbij ligt de klemtoon op de periode dat het graafschap deel uitmaakte van het prins-bisdom Luik. Voor de daaraan voorafgaande periode wordt slechts een aanzet tot een geschiedenis van de graven van Loon gebracht. In de Historia Lossensis wordt dit gegeven verder uitgediept en krijgen we een volledige geschiedenis van het graafschap tot 1366.

De geschiedschrijving van Mantelius beantwoordt grotendeels aan de toenmalige vereisten gesteld aan een algemeen geschiedenis足 werk. Toch kan hij niet op de eerste rij geplaatst worden. Zijn verhaal gaat sterk uit van de dynastieke geschiedenis, een standpunt dat in zijn tijd meer en meer verlaten werd. Bovendien schenkt hij te eenzijdig aandacht aan de verhalende bronnen, die hij te weinig met archivalische bronnen confronteert. Tenslotte neemt hij onvoldoende kritische afstand tegenover toestanden waarin hij zich betrokken voelt.

Wanneer we bovendien het relatieve belang van de historische werken van Mantelius in zijn totale oeuvre bemerken, moeten we hem niet in de eerste plaats als een historicus beschouwen. Wel was hij een veelzijdige en zeer belezen intellectueel, die een sterke historische belangstelling koesterde. Hij heeft heel zijn leven in de praktijk van het dagelijkse leven gestaan en wilde zijn kennis ten dienste stellen. Hij beoogde in de eerste plaats een goed overzicht van de Hasseltse en Loonse geschiedenis voor een groot publiek. Dat het Hasseletum en de Historiae Lossensis uiteindelijk een wetenschappelijk faam hebben verworven, is omdat ze voor het eerst en voor eeuwen lang het enige overzicht boden en omdat ze ondanks hun zwakheden degelijke werkstukken waren.

* * *

BIBLIOGRAFIE A. HANSAY. Notes critiques sur 1 ' "Hasseletum" de Manteli足 us. - Verzamelde opstellen uitgegeven door den Geschied足 en oudheidkundigen studiekring te Hasselt. Bd. IX, 1ste af 1., 1933, p. 79-85.

J. DROOGMANS. Een onbekende Franse vertaling van Manteli足 us' Historiae Lossensis. - Album Dr. M. Bussels. Hasselt 1967. p. 195-206.

G. MICHIELS. Art. Mantelius (Mantels) Joannes, dichter, geschiedschrijver en humanist. - Nationaal Biografisch Woordenboek. Dl. 6, Brussel 1974, p. 622-628.

7

September 1994 Tekst: Foto1s : Copyright:

lie. Karel VERHELST, documentalist Provinciaal Documentatiecentrum Kasteel Rijkei Stedelijke Fotodienst Hasselt STEDELIJK MUSEUM STELLINGWERFF-WAERDENHOF Maastrichterstraat 85, 3500 Hasselt tel. (011)24 10 70

Zn dezelfde reeks verschenen: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

IQ. 11.

12.

13.

14.

15.

15.

17.

18.

19.

2Q. 21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

37.

Portret van keurvorst-prinsbisschop H.-H. van Beieren, anoniea, 2de h. 17de eeuw Catharinapaneel van de oude handboogkaaer, anoniea, e. 17de - b. 18de eeuw Lusterglazuurvaas uit vooraalige Hasseltse keraaiekfabriek, tussen 1895 en 1914 Blazoen van de Hasseltse rederijkerskaaer 'De Roode Roos', D. Van Vlierden, ca. 17QQ Schilderij 'Week-end', L. Pringeis, 1950 Zilveren kruisvoraig reliekostensoriua op voet, F. lans Burduin Gent k l.F. Frederici Hasselt, 1703 Kledingsstel van het Virga Jessebeeld, 1689 - 1863 - 1901 Schilderij 'De Grote Harkt', J.N. Grauls, 1863 Rijksdaalder van prins-bisschop G. van Groesbeeck, Hasselt, 1568 Geschilderd kaartlandschap aet paalstenen tussen Hasselt en Zonhoven, anoniea, 1661 en 1666?

Schilderij 'De Grote Han', F. Hinnaert, (1983) Hirakelprent Q.-L.-V. Virga Jesse, R. Van Orley, wsch. 1689 Zilveren wierookvat, J. Vinckenbosch, Hasselt, 19de eeuw Kaart van Hidden-en Zuid-Liaburg, L. Capitaine, 1795 Lederen Hasseltse brandbluseaaer (1782) en vuurhaak Zilveren reliekhouder van H. Barbara, ca 1702 Portret van abt Eucherius Knaepen, P.J. Verhaghen, 1792 Studiocaaera 18/24, ca. 192Q Schilderij 'Het bos', Dj. Men (1851-1913) Juweel - zgn, 'reukappel'- van Virga Jessebeeld, e. 16de - b. 17de eeuw Schilderij 'Q.-L.-Vrouw aet Kind', Mwerpse paneelaerken,1ste h. 17de eeuw Liturgische gewaden van St.-Vedastus Hoepertingen, 1ste h.16de eeuw Hirakelprent van het H. Sacraaent van Herkenrode, Hasselt,P.F.Hilis, 1854 Gevelsteen "Den Soeten Naeae Jezus", 1664 (Hasselt) Set van vier vazen, Piet(er) Stockaans (194Q-) Portret van Ăźlysse Claes (1792-1880), G. Guffens (1823-1901) Sacraaentsostensoriua of "de aonstrans van Herkenrode", Parijs, 1286 Schilderij 'Strandtafereel', 1930, Jos.Daaien (1879-1973) Gezicht op Hasselt naar Reaacle Le Loup, kopergravure Beeld "Heilige Cecilia", 1530-1540 Barokke zonneaonstrans, H. Sigers & S. Vander Locht, Hasselt, 1669 Biechtstoel, Brabants atelier, 1664 Uurwerken van de Hasseltse uurwerkaaker Leonard Joosten (1762-1849) Kaart Bisdoa Luik, Jaillot, Parijs, 1692 “ Kokosnootbeker, Steven Vander Locht, Hasselt, 1652 Gouache 'De Heukes', ca. 1890, Paul Harie Baaps (1862-1932) Kroningsprent Q.-L.-V. Virga Jesse, Parijs, Lith.Fabre, 1867