KEIK 11. Ets ‘Het Offer’, Jan Toorop (1858-1928)

V Staclsmus

‘HET OFFER’ Jan Toorop (1858-1928) 1927 Reproductie in koperdiepdruk van een reeks tekeningen hoogte 14 x breedte 55 cm Inv.nr. 2006.0128.00 Legaat Willem Grauls 01-12-2006

Affiche voor de ‘Delftsche Slaolie’, 1894. litho 85 x 54 cm

Biografie Jean (Jan) TheodoorToorop wordt op 20 december 1858 in Poerworedjo op Midden-Java geboren.

Zijn vader Christoffel Theodorus Toorop, met licht gemengd bloed, was griffier bij de landraad Bagelen. Zijn moeder, Maria Magdalena Cooke, was half Chinees en half Javaans.

In 1876 vertrekt Toorop naar Batavia om er onderwijs te volgen. Op de boot naar Java ziet kapitein Said Ali de jongen tekenen en geeft hem zijn eerste kleurkrijtjes en tekenpapier. Dit soort krijt is Toorop altijd blijven gebruiken.

In 1869 vertrekt Toorop naar Nederland voor verdere opleiding. Hij studeert aan het H B S in Leiden en aan scholen in Winterswijk en Delft. Tijdens deze eerste jaren verblijft Toorop bij verschillende kenissen van zijn ouders. Het meest heeft hij aan de heer Ernst Ahn en zijn gezin. Ahn heeft oog voor het talent van Toorop. Hij overtuigt Toorops ouders om hem een goede opleiding te laten volgen. Toorop mag in 1880 naar de Academie van Beeldende Kunsten in Amsterdam.

In 1882 vertrekt Toorop naar de Academie van Schone Kunsten in Brussel. Hij wordt lid van L’Essor en Les X X (de Vingt). De avant-garde vereniging Les X X met o.a. Jam es Ensor en Jules Goethals wordt een centrum van kunst, cultuur, literatuur en muziek. Les X X geeft ook regelmatig concerten en houdt tentoonstellingen met buitenlandse gasten (o.a. Toulouse Lautrec en Gauguin). Ook Toorop zendt werken in o.a. Dame in het wit waarop hij zoals Ensor gebruik maakt van het paletmes. Als enig buitenlands lid van Les X X legt hij belangrijke contacten tussen Belgische en Nederlandse kunstenaars.

Toorop leert de Ierse Annie Hall kennen en trouwt met haar in 1886. In 1887 maakt hij onder invloed van de socialistische idealen van William Morris en van de schilderijen met stippeltechniek van Pissarro en Seurat neo-impressionistische schilderijen.

Toorop vestigt zich in 1890 voorgoed in Nederland en onderhoudt vele contacten met dichters, schrijvers, redacteuren van toonaangevende tijdschriften en schilders. In 1891 wordt zijn dochter Charley geboren en is hij medeoprichter van de Haagse Kunstkring. Op initiatief van Toorop komt er een Van Goghtentoonstelling en een expositie van Les XX. Lezingen van de Franse dichter Paul Verlaine en de grootmeester van de Franse Rozenkruisers, Sar Péladan inspireren Toorop voor zijn eerste symbolistische voorstellingen. Hij raakt vervuld van de verleidelijke, fatale vrouw, het symbool van zinnelijkheid en wordt gefascineerd door de vrouwenfiguren van de Engelse PraeRaffaëlieten. De wenende treurwilgen van Maurice Maeterlinck weten hem te boeien. Hierdoor geïnspireerd roept hij in zijn schilderijen en tekeningen een onheilspellende sfeer op. Toorop deformeert steeds meer en meer de werkelijkheid. Jeugdherinneringen aan Java, Japanse en Chinese zijden stoffen en Japanse prenten beïnvloeden sterk Toorops stijl tijdens zijn symbolistische jaren.

Na 1894 spelen onderwerpen als de graalmystiek van Wagners muziekdrama’s, de muziek van C ésar Franck, het anarchisme en idealen van een betere maatschappij ook een rol in Toorops werk. Een van zijn bekendste werken uit deze periode is de affiche voor de Delftsche-Slaolie. In 1900 krijgen Toorops figuren realistische proporties zoals in de drie tegeltableaus die hij ontwerpt voor Berlage’s Beurs van Amsterdam.

Na een lange periode van voorbereiding maakt Toorop in 1905 de overstap naar het RoomsKatholieke geloof. Dit levert hem veel opdrachten op van Katholieke zijde. In geometrische stilering maakt hij Madonna’s en apostelen. Hij vervaardigt glas-in-lood ramen voor de Sint Jozefkerk in Nijmegen en gekleurde tekeningen van de kruiswegstaties voor de R.K. kerk te Oosterbeek.

In 1912 leert hij Miek Janssen (dichteres en schilderes) kennen die zijn mystiek goed aanvoelt en met wie hij voor de rest van zijn leven bevriend blijft. In 1914 raakt hij onder de indruk van de Belgische vluchtelingen die het onderwerp worden van vele van zijn tekeningen. In 1916 vestigt Toorop zich na vele omzwervingen defintief in Den Haag.

In 1919 reist hij nog naar Lourdes maar vanaf 1920 verlamt zijn linkerbeen. Hij maakt vooral tekeningen en grafiek voornamelijk om het katholicisme te propageren. Van 1921 tot 1926 ontstaan veel portretten. Zelf beschouwt Toorop De Pelgrim als één van zijn belangrijkste werken. Zijn laatste werk is een zelfportret met kruis (1927). Op 3 maart 1928 sterft Toorop.

Het legaat van Willem Grauls Het legaat werd bezorgd aan Het Stadsmus door de nicht van Willem Grauls, de journaliste Liesbet Walckiers. Ze is de dochter van zijn zuster, Anny.

Willem Grauls is de zoon van Jan Grauls, geboren in Hasselt in 1887, gestorven in Astene in 1960.

Bij testament laat Willem G rauls vier objecten van zijn vader na aan het museum. Stuk voor stuk refereren de objecten naar Hasselt of de Hasseltse geschiedenis.

Zo schenkt hij een portret van zijn vader, geschilderd door de Lierse schilder Isidoor Opsomer. Dit portret is een officieel portret van Jan Grauls in zijn functie van provinciegouverneur. Jan Grauls groeide op in een landbouwersgezin en mocht als enige van de kinderen verder studeren omwille van zijn intellectuele capaciteiten. Hij studeerde Germ aanse filologie aan de Katholieke Universiteit Leuven. Na zijn studies legde hij zich vooral toe op de wetenschappelijke studie van dialecten (Hasselts, B ru sse ls,...) en de volkstaal. Hij genoot bekendheid dankzij zijn talloze publicaties over het correct gebruik van het standaard Nederlands (toen ABN) onder meer in handel en administratie.

Hij wilde de mensen een correct taalgebruik aanleren. Hij hield zich buiten de partijpolitiek, maar aanvaardde tijdens de Tweede Wereldoorlog de functie van gouverneur ad interim van Antwerpen.

Vanaf 1945 was hij burgemeester van Groot-Brussel.

Een tweede interessant object is een schilderij van het geboortehuis van Jan Grauls, geschilderd door de Hasseltse schilder J. Van Brabant. Het gaat om een schaapsboerderij op de Kem pische heide die rond 1897 afgebroken werd om plaats te maken voor de aanleg van het kanaal. Na de afbraak verhuisden de ouders van Jan Grauls naar Hasselt om er de herberg Het Kompke open te houden. Het Kompke werd afgebroken in 1958.

Het legaat bevat ook nog een schilderij van de Hasseltse schilder G. Wallaert en een reproductie van een tekening van Jan Toorop “Het Offer” waarop het Heilig Paterke afgebeeld staat. We bespreken deze tekening in dit document.

Het Offer’ Toorop maakt graag grote tekeningen, maar in de laatste jaren van zijn leven bezorgt de verlamming aan zijn been hem veel pijn en belemmert hem in zijn bewegingen. Hij tekent zittend aan een tafel op kleinere stukken papier, prikt ze op een houten bord en voegt ze daarna samen tot één groot geheel. Zo kwam de compositie “Het Offer” tot stand.

De plaatsen waar de verschillende fragmenten aan elkaar gehecht zijn, zijn goed zichtbaar. Toorop brengt in dit werk een groep mensen samen voor wie hij bewondering heeft of die hem dierbaar zijn. Het bindende idee achter deze reeks is het offeren aan Christus en Maria.

I

Reproducties van dit kunstwerk hingen in veel katholieke huisgezinnen. Toorop maakt vaak zelf reproducties van zijn werken. Een aantal reproducties kleurt hij achteraf in. Ook deze reeks lijkt met de hand ingekleurd maar is niet gehandtekend. Of hij al of niet deze tekening eigenhandig inkleurde kunnen we niet met stelligheid beweren. Toorop werkt het vele reproduceren zelf in de hand omdat hij de verspreiding van zijn werk vruchtbaar acht.

Bespreking van de figuren:

I

Maria en Christus: Ze staan in de linkerhoek en kijken naar de mensen die hen offers brengen. Het kind steekt de handen uit klaar om te ontvangen.

Twee Zusters: Deze twee figuren verbeelden mogelijk de krachten van het missiewerk waarbij het kruisteken voor het geloof staat en de geldbuidel voor de materiële mogelijkheden om liefdadigheidswerken te steunen. Het geestelijk zowel als het stoffelijk offer staat hier centraal.

De rechtse figuur is een vrome vrouw. Zij draagt op haar voorhoofd het Tau-teken. Dit teken is een kruis in de vorm van een T (zonder bovenstuk) dat in de bijbel voorkomt als het merkteken van de Godsgetrouwen. Sint-Fransiscus had een voorliefde voor ditTau-kruis. Hij gebruikte het bij zijn handtekeningen.

CO c

£ -2 O) =

J3-S © £ co

Iof. cc <

©

©© > I(0 W

OP

Kardinaal Manning: De Engelse kardinaal Manning (°1808 - *1892) is net als Toorop een bekeerling.

In 1851 bekeert hij zich als Protestant tot het Rooms Katholieke geloof. Hij wordt later kardinaal. In 1889 helpt hij de Londense dokstakingen op te lossen. In dit jaar verblijft Toorop in Engeland.

Manning houdt een kerk in zijn handen. Deze staat symbool voor zijn geloof dat hij offert.

Annie Femhout (°1916-?)\ Deze figuur is Toorops kleindochter Annie Fernhout, dochter van Charley (Annie Caroline Pontifex) Toorop en Henk Fernhout en zus van Edgar en John Fernhout. Annietje gaat al vroeg naar haar grootouders omdat Charley haar schilderscarrière en de verzorging van drie kleine kinderen niet kan combineren. Annietje heeft nog tw ee oudere broers. Annietje wordt K ath o liek gedoopt en grootmoeder Annie zorgt voor de opvoeding. Later ontstaat er wrijving omdat Charley haar dochter weer opeist, maar de Toorops willen haar liever niet afstaan.

Annietje houdt de witte lelie, symbool voor zuiverheid, in haar hand.

Mussolini (°1883 - *1945): Mussolini offert het door hem gezond gemaakte Italië. Toorop vindt Mussolini een groot man. Toorop tekent Mussolini aan de hand van foto’s, want hij heeft hem nooit ontmoet maar Wouter Lutkie biedt hem op 11 mei 1927 op audiëntie bij Mussolini enige door Toorop geschilderde portretten aan. Later werd Toorop aangevallen omwille van zijn sympathie voor II Duce, maar Toorop stierf voor Mussolini de nationaal-socialist werd die wij kennen.

■

1^ oco o> co CM

IJ CL

O O £ c ©

Heilige Theresia van Lisieux (°1873- f 1897): Thérèse Martin treedt op 15 jarige leeftijd in bij de orde van de Ongeschoeide Karmelietessen in Lisieux.

Bij haar dood belooft ze het rozen (zegeningen) te laten regenen op aarde.

Daarom wordt ze afgebeeld als een Karmelietes met rozen in de hand.

In 1925, één jaar voordat Toorop aan deze compositie begint, wordt ze heilig verklaard. In 1927 roept de Kerk haar uit tot universele patroonheilige van de missie, ook al heeft ze nooit haar cel in het Karmelietenklooster verlaten. Voor de christenen is ze een belangrijke gids om oprecht te getuigen van het Evangelie in de wereld.

O) 00 co h00 X

9 0 'co Li c co >

l

■MMSR

CO

'co 2 0

■F

JZ

H 0 O) '0 X

Hn

I

I

Jan Toorop: Dit is een zelfportret van de kunstenaar. De zieke Toorop, met krukken, wandelstok en schetsboek, offert zijn artistieke arbeid.

0

O) CD 3 -Q C

0

vco > i_ CD Cü X o o

hCM

o> CL

2 o .o

c co

Moeder overste, zuster Agnes Westermann: Zuster Agnes is overste van de Vrouwen van Bethanië. De Jezuïet Jacques van Ginneken sticht in 1919 te Bloemendaal een lekenbeweging van religieus bewogen vrouwen, de Vrouwen van Bethanië. Deze beweging van Katholieke vrouwen kent een contemplatieve en actieve tak. Zuster Agnes behoort tot de eerste tak. Toorop kent Jacques van Ginneken. Hij illustreert de uitgegeven voordrachten van van Ginnneken over het Katholicisme voor n ie t-K a th o lie k e n . T oo ro p h eeft v e e l re s p e c t v o o r de toen negentwintigjarige zuster Agnes. Hij bezocht vaak de zusters van het huis Bethanië in Bloemendaal.

Pater Valentinus Paquay met biechteling-. Het Heilig Paterke van Hasselt (°1828 - f1905) is representatief voor het belang van de biecht. De biecht en de vergiffenis speelt een grote rol in het RoomsKatholieke geloof, maar is niet aanwezig in het Protestantisme.

Pater Valentinus verwerft tijdens zijn leven naam en invloed door zijn Godgewijd leven. Hij munt uit door zijn intens gebed, door zijn liefde en hulpverlening aan zieken en stervenden en door zijn onvermoeibaar apostolaat in de biechtstoel. Tot ver buiten Hasselt en zelfs in het buitenland vinden mensen dat hij hun de biecht moet horen. Toorop heeft een groot respect voor de biecht.

Kort voor het tekenen van dit portret kwam uit Rome het nieuws dat het proces van de zaligverklaring van het Paterke in een nieuwe fase was gekomen. In 1926 wordt zijn lichaam van het Oude kerkhof aan de Kem pische Steenweg overgebracht naar de nieuw gebouwde grafkapel bij de Minderbroederskerk waar hij een pronkgraf krijgt. W e weten niet of Toorop ooit in Hasselt was of hoe hij de figuur van pater Valentinus leerde kennen.

P a te r V a le n tin u s P a q u a y w ordt in 2 0 0 3 z a lig v e rk la a rd d o o r P a u s J o h a n n e s Paulus II. An H uf : De Vrouwen van Bethanië kennen ook een actieve tak. D eze wordt in de compositie vertegenwoordigd door An Huf. Zij staat afgebeeld bij het Amsterdamse Reinildahuis met een groep achterbuurtkinderen. De Reinildahuizen van de Vrouwen van Bethanië dienden om onbevoorrechte kinderen op te vangen.

Zingende kinderen: Het rechtse kind op d eze p rent is o p n ie u w de kleindochter Annietje.

De kinderen zingen een Paaszang. Deze tekening en het beeld van Maria en Christus lijkt op het werk ‘Drie meisjes zingend’ uit 1927.

Maria met kind Beeld van Maria en Christus.

Onder het beeld staat: Copyright Vorst & C o Amsterdam.

W e kunnen besluiten dat deze verzameling prenten met als gemeenschappelijk thema het offer zowel religieuze als wereldlijke figuren zowel familie als publieke figuren weergeeft. Hij brengt zowel de mensen uit zijn onmiddellijke omgeving als de velen die hij leert kennen in zijn zoektocht naar geloof en waarden in ĂŠĂŠn beeld.

Voor het museum is deze tekening niet alleen een tijdsdocument maar ook een illustratie waarin een stadsfiguur als Pater Valentinus centraal staat. Deze tekening bewijst dat de uitstraling van Pater Valentinus de stadsgrenzen in de jaren 20 al oversteeg.

B

Bibliografie

Victorine HEFTING (1989), Jan Toorop, Een kennismaking, Amsterdam. Uitgeverij Bert Bakker.

t ’ H e ilig p a te rke van H asselt, folder, v e ra n tw o o rd e lijk e u itgever: V ic e -P o s tu la a t, Minderbroedersstraat 19, Hasselt B.H. SPAAN STR A-PO LAK , 18 januari 2007, Toorop, Jean Theodoor (1858-1928)’, in Biografisch Woordenboek van Nederland. U R L van het Instituut voor Nederlandse geschiedenis: URL: http://www.inghist.nl/Onderzoek/Projecten/BWN/lemmata/bwn1/toorop *

R K K Katholiek Nederland, Theresia van Lisieux.

URL: http://www.katholieknederland.nl/abc/detail_objectlD546569.html Bruxelles-Allerheiligen 2006, De heilige Theresia op de zavel.

URL: http://www.bruxelles-toussaint2006.be/spip/spip.php9article604

*

Jan Toorop, lezing door Theo Bodewes.

URL: http://www.jantoorop.eu

*

J.R. D E GROOT, ‘Toorop, Annie Caroline Pontifex (1891-1955)’, in Biografisch Woordenboek van Nederland. (13/02/2007).

U R L van het Instituut voor Nederlandse geschiedenis: http://www.inghist.nl/Nieuws/Tips/ Onderzoek/Projecten/BWN/lemmata/bwn3/toorop

*

Tau-teken.

URL: www.franciscanen.nl M. D E R K S , 14 mei 2007, Strijdend en lijdend op weg naar de wereldbekering.

U R L van de Radboud Universiteit Nijmegen: http://www.ru.nl/actueel/nieuws/strijdend_en_lijdend?

*

Bibliographie, Jan Toorop Research Center.

URL: www.jan-toorop.com PPA2 1921-2004, PPA3 1830-2004 and Sophie Gyselinck. Jan Grauls (1887-1960). In Odis Database Intermediary Structures Flanders [online]. Record Création Date: 23 februari 2004.

Record Last Modified Date: 20 februari 2007. Record no. 14751. Available from World Wide Web: URL: http://www.odis.be

Foto’s: Delftsche slaolie, Mussolini (1927), Jan Toorop, Drie meisjes zingend, Jan Toorop Research Center.

URL: www.jan-toorop.com *

Cardinal Manning.

URL: http://wikipedia.0rg/wiki/image:legr0s_-_cardinal_manning.jpg

*

Theresia van Lisieux.

URL: http://wikipedia.0rg/wiki/afbeelding:therese.jpg

*

Tau-teken.

URL: www.franciscanen.nl

*

‘Het O ffer’, Het Stadsmus

Met dank aan: Eerwaarde heer Paul Begheyn SJ, directeur van het Nederlands Instituut voor Jezuïeten Studies, archivaris van de Nederlandse Jezuïeten.

Mevrouw Liesbet Walckiers, journaliste.

tekst:

Lieve POLLET, schepen van cultuur en erfgoed, en Anja CAMPS

foto’s:

fototheek Het Stadsmus

copyright:

Het Stadsmus G u id o G ezellestraat 2, B-3500 H A S S E L T tel. 011-23 98 90

fax 011-26 23 98 e-m ail: h etstad sm us@ hasselt.b e

O verzicht K u n st in de Kijker 2000-2005: (nog steeds te verkrijgen aan de museumbalie!)

2000: 90. Schilderij ‘Portret van Dr. L. W illem? (1822-1907). 1878, Godfried Guffens (1823-1901); 91. Maquette tweedekker Farman Type III, 1985; 92. Zespuntige ‘Ster v a r f i deRoodeRoos, 1627; 93. Litho 'Gezicht op de Leopoldplaats' ca. 1860, C. J. Hooians;94. ‘Anafemmadsche zonnewijzer' in de museumtuin, 2000; 95 Portret van Ridder Guillaume de Corswarem (1799-1884); 96. Pastel ‘Portret van mevrouw Leynen (1842-1920T, 1919, G J. Wallaert (1889-1954); 97. Keramiek en sierschotel "Irissen-, ca. 1896-1905.98. B a n ia ® ‘Société Royale de Musique e t de Rhétorique", 1858.

2 0 0 1 : 99. Hasselts zilver: aanwinsten 1996-2000; 100. Schilderij ‘Startspanorama van Hasselt’, 1915, Jos. Damien (1879-1973); 101. Uithangteken “Tabakskarot', 102.

Karikatuurtekeningen 1 0 Hasseltse tiguren’, Stef Vanstiphout (1931-1995). 103. Sporttroleeén 11* Linieregiment: "Coupe du Roi Albert" & Voupe Prince Léopold’ (2); 104. 1 Affiche ‘ V ile de Hasselt 1882, programme des fêtes qui auront lieu à l ’occasion de la kermesse. : , 1882; 105. Staande klok met uurwerk, 1761, Joannes Augustinus (cà. 1 7 3 5 - 1 1790), Hasselt; 106. Schilderij ‘ Overhandiging van het vnjheidscharter door Graaf Arnold IV van Loon aan de stad HasselT, 1846, Godfried Guffens (1823-1901); 107. A ffiche ® ‘KEMPO - bronnen en timonaden”. Druk. E. Roose, Hasselt.

2002: 108. Zes wandkleden over ‘ Het Sacrament van Mirakel van Herkenrode’, 1917, Jos. Damien (1879-1973); 109. Portretten van de vier abdissen van Herkenrode: * Twee eeuwen, twee werelden’; 110. Restauratieverslag ‘Redertjkenskraag De Roode Rood. 111. Keramische vaas ‘ Ros Beiaard en de Vier Heemskinderen, Simonne Reyndere(1924);H 112. Keramische vaas in lusterglazuur. Céramiques Décoratives de Hasselt (1895-1954); 113. Ontwerptekening tegelpaneel Turn met vrouw; 114. Jaarkalender C e y se n s-R o o se H 1912; 115. Affiche 'Landbouwdagen 1900'; 116. Schilderij 'Vlaggen', Jac. Leduc (”1921);

2003:

117. Sculptuur 'fcarus', Robert Vandereycken ("1933); 118. Het Hasselts muzikaal verleden van 1910-1960; 2 luxepartituren, Albert Lefebvre (1886-1953); 119. Affiche® Langemansbief, P. Bamps (1862-1932), M. Ceysens (1833-1927) en F. Roose (1843-1913); 120. Vloertegels van de Herkenrodeabdij, 2 tegelpanelen en majolicategels' 121 kopergravure ‘Exlibds fam ilie Weytens’; 122. Schilderij ’Gordon-Bennet. 1924, Paul Hermans (1898-1972); 123. Henri Van Straten (1892-?), lino's en litho's; 124. S c h ild e rije rS 'Geboortehuis' S 'G ezicht op Romboutstoren van Mechelert, Guillaume Ballewijns (1875-1944); 125. Uithangteken ‘In Sint-Lambertus’. 18012 0 0 4 : 126. De kraag van de Hasseltse boogschutters; 127. Schilderij 'G rote Capucienenstraaf, Clement Van Campenhout (1921-1997), 1961; 128. Prent ‘Gezicht op d JS § Boulevard met links de gevangenis’, Charles Jooseph Hoolans (1814-?); 129. Offerandeschotel met in reliëf 7 (keizers)hoofden, 17” eeuw; 130. Affiche van het eerste N e d e rla nd SS Eucharistisch Congres, HassetL 1904, Leo Jaminé (1854-1921); 131. Zes schilderijen uit de cyclus van het H. Sacrament van Mirakel bewaard in Herkenrode; 132. AlamhiekBB afkomstig uit Staatlaboratorium in Guffenslaan in Hasselt, E. Adnet. Parijs; 133. Gedenkpenning "150 Jaar Koninklijk Atheneum H asself, Luc Veriee (”1939), 1994 1994- 134j l p Schilderij 'Hubert Leipren (1909-1997), hoofdredacteur van HBvL van 1929 to t 1978, Eugène Polus, 1951.

2005:135.

Ontwerptekening voor tegelpaneel 'Tuin met pauw en zwaart, Manufacture de Céramiques Décoratives de Hasselt (1895-1954); 136. Beeld van de Roode R o o s ^ | uitgave in beperkte oplage t.g.v. inhuldiging monument op de Schiervellaan HasselL Gérard Moonen (” 1953).

O verzicht K u n st en Erfgoed in de Kijker: (eveneens te verkrijgen aan de museumbalie) 2005: 1. De archeologische vondsten van Herkenrode in Het Stadsmus.

2QQÊI2. Jos Damiens wandschilderingen voor het gouvernement te Hasselt (1908-1910); 3. De Kiosk en het muziekleven in Hasselt in de 198 eeuw; 4. De kapel van Spalbeekj 5. De handboog: van verdedigingswapen tot Olympische discipline; 6. Menukaarten.

20Q7: 7. Stad in groei. Hasselt in de 19* eeuw; 8. De oorsprong van onze kapellen; 9. Een Hasselts bedevaartvaantje uit de 178 eeuw; 10. Processievaandel van de Hasseltse!

Broederschap van het Heilig Sacrament.