KEIK 68. Het Hasseltse Begijnhof verbindt. Over co-creatie, participatie en erfgoed

keik nr. 68

Het Hasseltse Begijnhof verbindt.

Over co-creatie, participatie en erfgoed.

De Begijnhofsite heeft een belangrijke erfgoedwaarde en kennen we als een groene oase binnen de kleine ring. De toekomst van deze site heeft recent heel wat Limburgers beroerd.

In 1938 werd de provincie Limburg eigenaar van deze historische site. Na WO II werden de gebouwen verbouwd en bestemd als provinciale bibliotheek. In 1958 werd een nieuwe gebouwenvleugel opgetrokken en ingericht als museum.

Sedert de jaren 1980 fungeerde het begijnhof als museum voor hedendaagse beeldende kunst en tot vandaag als centrum voor actuele kunst en media onder de benaming Z33. Na een woelig parcours vinden Provincie, Stad Hasselt en Universiteit op aangeven van Vlaams Bouwmeester elkaar om de toekomst van de site te waarborgen.

Jo Berben, Prof. Architect (U.H.) en architect Niels Dujourie reflecteren in hun lezing over verleden en toekomst van het Begijnhof. In een bevlogen verhaal nemen ze als kritische ruimtelijke denkers de aanwezigen mee in de chonologie en de ambitie om van deze site terug een plek voor de Hasselaren en bij uitbreiding alle Limburgers te maken.

Ruimere thema’s zoals participatie, burgerbewegingen, bouwwoede en betonstop, herbestemming van erfgoed bekeken door de bril van geëngageerde architecten komen daarbij aan bod.

De ‘case Begijnhof’ leert ons hoe we in Vlaanderen anno 2019 moeten omgaan met dit soort belangrijke openbare erfgoedsites en hoe het verleden een mooi kompas is voor de toekomst.

2

1. Zicht op de oude begijnhofkerk

Historiek van de begijnhofsite Het 18de-eeuwse ommuurde pleinbegijnhof is gelegen op een unieke locatie, een groene plaats van rust in het centrum van Hasselt. Het Begijnhof beslaat een zeer grote oppervlakte in de Hasseltse binnenstad, een gigantische plek met een bijzondere erfgoedwaarde. Het is de enige publieke groene ruimte binnen de Hasseltse boulevard.

De site bestaat uit dertien aaneengesloten begijnenhuisjes met voortuin, een monumentaal poortgebouw en een bijgebouw van waaruit Z33 opereert.

Het Begijnhof behoort net zoals de oude gevangenis, de dekenij, de Clarissenkerk en andere belangrijke gebouwen tot het collectief geheugen van de Hasselaar.

In een eerste luik van de lezing schetsen we het ontstaan van de begijnenbeweging en hoe ze in Hasselt hun onderkomen vonden.

2. Het Begijnhof, gelegen in het centrum van Hasselt

3

3.4.5.6.

7. Werkzaamheden van de Mechelse begijnen (1578), Mechelen 4

12.13. Het eerste begijnhof is reeds zichtbaar op de Ferrariskaart in 1777. De huidige contouren van het Begijnhof zijn in 1842 op een primitief kadasterplan terug te vinden.

8.9.10.11. Het dagelijkse leven van de begijnen Š Stadsarchief Gent & Stadsarchief Kortrijk

5

14. Zicht op de oude begijnhofkerk

15.16. Rond 1900 dient het begijnhof als dispensarium voor tering- en of tuberculoselijders

6

17. Beeld vanuit de oude begijnhofkerk met zicht op de Sint-Quintinuskathedraal

18.19. Begijnhofkapel aan de Bonnefantenstraat

7

20.

21. Het interieur van de oude begijnhofkerk 8

22. Z33

23. Het Stadsmus

Museumkwartier De stad Hasselt heeft de ambitie om dit deel van de binnenstad te ontwikkelen als een heus museumkwartier. Gelegen tussen het succesvolle Modemuseum, het Jenevermuseum, het straks vernieuwde Z33, de bibliotheek, Het Stadsmus en de Universiteit Hasselt heeft de Begijnhofsite ontegensprekelijk de potentie om een nieuw kloppend hart voor Hasselt te worden. Dit betekent ongetwijfeld een bijzondere toegevoegde waarde, die ook economisch kan renderen.

De heraanleg van de tuin, de restauratie van de kerkruĂŻne en het maken van doorsteken zoals gepland, is een goede zaak.

24. Modemuseum

25. Jenevermuseum

9

26.

Het Begijnhof is van iedereen Sinds 1860, na het vertrek van de laatste begijn, heeft deze plek een publieke functie gehad: van ziekenhuisbedden over bibliotheek tot kunstencentrum.

De poort stond al die tijd open en menig bezoeker loopt er al eens binnen om te vluchten uit de drukte van de stad. De buitenaanleg is eerder armoedig, daarin werd nooit geĂŻnvesteerd.

De Stad verkocht in 1938 de Begijnhofsite aan de Provincie voor 21.070 euro. Nu, 80 jaar later geeft de Provincie aan de Universiteit Hasselt en de Stad de site in erfpacht. Zo is de cirkel rond en blijft het Begijnhof publiek toegankelijk voor de Hasselaren en bij uitbreiding alle Limburgers.

De toekomst blijft op die manier gevrijwaard.

27. In 1938 verwerft de Provincie onder Gov. Verwilghen het begijnhof, de stad participeert

10

28. De kunstcollectie van de stad Hasselt gaat in 1938 over naar de Provincie 29.30. Vleugel ’58 aan het Begijnhof opent in 1958 de deuren en is tevens de start van het PCBK (Provinciaal Centrum voor Beeldende Kunsten)

11

31. De begijnhofhuisjes doen in tussentijd dienst als bibliotheek.

Het Hasselts bestuur heeft de voorbije jaren veel geïnvesteerd in nieuwe gebouwen zoals o.a. het stadhuis, zwembad, de brandweer en civiele bescherming. De Universiteit bewees met de herbestemming van de oude gevangenis dat ze dit soort complexe herbestemmingsdossiers succesvol kan voltooien.

In een partnerschap met de Provincie vormen ze samen een sterk team. Na alle investeringen in al die ‘hardware’, geeft een zorgzame herbestemming van het Begijnhof mentaal en fysiek zuurstof aan een kwaliteitsvolle en solidaire samenleving door kunst, onderwijs, onderzoek en cultuur te promoten.

12

De publiek toegankelijke site zal samen met het nieuwe museum ingezet worden om Hasselt en Limburg uitstraling te geven die het verdient in de Euregio, Vlaanderen en daarbuiten.

Reculler pour mieux sauter In een tweede luik van de lezing overlopen we in vogelvlucht de verschillende plannen die vanaf de jaren ‘90 onder de verschillende gedeputeerden worden opgemaakt.

Mevrouw Frieda Brepoels erkent als eerste de noodzaak van een masterplan voor de site. Er volgen in de jaren daarop onder leiding van Dhr. Sleypen en Dhr. Van Baelen nog diverse plannen.

32. Architectuurwedstrijd “centrum voor kunsten” in 1994 i.o.v. Deputé Frieda Brepoels.

Voorstel Roger Liberloo & Sylvain De Bleeckere

13

33. 34. Begijnhof als cultureel centrum door Afra and Tobia Scarpa & Vittorio Simoni I.o.v. DeputĂŠ S. Sleypen (1997).

14

35. HBVL - 09 2016, het Begijnhof staat officieel te koop

Toen de Provincie in 2016 een poging ondernam om de site aan te bieden aan de private markt kwam er een storm van reacties. Onder het motto “het begijnhof is van iedereen” trokken de studenten van de faculteit architectuur het protest op gang, gesteund door de publieke opinie en de diverse Hasseltse adviesraden. De verkoopplannen werden opgeborgen en samen met de Universiteit en de Stad Hasselt werd naar een doorstart gewerkt. Vlaams bouwmeester Leo Vanbroek trad daarbij op als regisseur. Er werd een architectuurwedstrijd uitgeschreven en de projectdefinitie omvatte vijf opgaves.

1. de begijnhoftuin en kerkruïne herwaarderen als betekenisvol groen en openbaar centrum van de site.

2. de huisjes en het poortgebouw restaureren en herbestemmen met aandacht voor de erfgoedwaarde 3. het begijnhof integreren in het stadsweefsel 4. het begijnhof tot een plek voor onderwijs, onderzoek en dienstverlening maken 5. een hefboom creëren voor de toeristische beleving van de stad.

36.

37.38.39. HBVL - 19-10-2016 De stad Hasselt & Universiteit brengen een bod uit op het begijnhof.

Dat de tuin ook grenst aan de nieuwe vleugel die de bekende Italiaanse architecte F. Torzo ontwerpt voor Z33 is een troef. Beide projecten kunnen elkaar echt wel versterken.

16

40.41.42.43.

Het nieuwe museum zal in het najaar openen en de ruimtes doen vermoeden dat het een zeer bijzonder museum zal worden dat zijn gelijke in Vlaanderen niet kent en haar internationale ambitie zal kunnen inlossen. De plannen voor de Universiteit worden opgemaakt en juridisch hopen de drie partners elkaar snel te vinden in een erfpachtovereenkomst die een duurzame doorstart zal bewerkstelligen van deze historische site.

17

Het verleden als kompas voor de toekomst Het ontwerpteam Bovenbouw/ Kohn architects werd als laureaat weerhouden. We lichten hun plannen toe en tonen hoe hun uitgangspunt ‘herwaardering door reorganisatie’ als leidmotief werd ingezet bij het uitwerken van hun ruimtelijk voorstel.

De architecten voegden geen nieuwbouw toe op de site, met uitzondering van een smalle uitkijktoren. De toren die men wil maken is nu al controversieel. Na het verdwijnen van de kerk is de ruimtelijke balans in de binnentuin verstoord. Deze belvederetoren wil dat evenwicht herstellen. Het ontwerp zet sterk in op huiselijkheid en de gradatie van collectief naar privaat. Aan de ingang ligt een groene verblijfsruimte die de voorkamer wil zijn van alle gebouwen die erop uitgeven. Aan de ruïne ontwerpt het architectenteam een ondiepe spiegelvijver die ruimte laat voor divers gebruik maar eenmaal ondergelopen straks ook uitnodigt om even stil te staan en na te denken.

44.45. Ontwerp Francesca Torzo

18

46. 9 september 2018, open monumentendag in aanwezigheid van David Kohn

47. Spiegelvijver in de oude kerkruĂŻne als onderdeel van het ontwerp van David Kohn & Bovenbouw

19

Juni 2019 – keik nr. 68 Tekst: Arch. Niels Dujourie Foto: Collectie Niels Dujourie en Jo Berben Copyright: Het Stadsmus Guido Gezellestraat 2, B-3500 Hasselt Tel.: 011/23 98 90 - E-mail: hetstadsmus@hasselt.be

Overzicht Kunst in de Kijker 2000-2005: 2000: 90. Schilderij “Portret van Dr. L. Willems” (1822-1907), 1878, Godfried Guffens (1823-1901); 91. Maquette tweedekker Farman Type III, 1985; 92. Zespuntige “Ster” van de Roode Roos, 1627; 93. Litho “Gezicht op de Leopoldplaats”, ca. 1860, C. J. Hoolans; 94.

“Analemmatische zonnewijzer” in de museumtuin, 2000; 95. Portret van Ridder Guillaume de Corswarem (1799-1884); 96. Pastel “Portret van mevrouw Leynen (1842-1920)”, 1919, G.J. Wallaert (1889-1954); 97. Keramieken sierschotel “Irissen”, ca. 1896-1905. 98.

Banier “Société Royale de Musique et de Rhétorique”, 1858.

2001: 99. Hasselts zilver: aanwinsten 1996-2000; 100. Schilderij “Stadspanorama van Hasselt”, 1915, Jos. Damien (1879-1973); 101.

Uithangteken “Tabakskarot”; 102. Karikatuurtekeningen “10 Hasseltse figuren”, Stef Vanstiphout (1931-1995). 103. Sporttrofeeën 11e Linieregiment: “Coupe du Roi Albert” & “Coupe Prince Léopold” (2); 104. Affiche “Ville de Hasselt, 1882, programme des fêtes qui auront lieu à l’occasion de la kermesse...”, 1882; 105. Staande klok met uurwerk, 1761, Joannes Augustinus (ca. 1735-1790), Hasselt; 106. Schilderij “Overhandiging van het vrijheidscharter door Graaf Arnold IV van Loon aan de stad Hasselt”, 1846, Godfried Guffens (1823-1901); 107. Affiche “KEMPO - bronnen en limonaden”, Druk. E. Roose, Hasselt.

2002: 108. Zes wandkleden over “Het Sacrament van Mirakel van Herkenrode”, 1917, Jos. Damien (1879-1973); 109. Portretten van de vier abdissen van Herkenrode: “ Twee eeuwen, twee werelden”; 110. Restauratieverslag “Rederijkerskraag De Roode Roos”; 111. Keramische vaas “Ros Beiaard en de Vier Heemskinderen”, Simonne Reynders(1924); 112. Keramische vaas in lusterglazuur, Céramiques Décoratives de Hasselt (1895-1954); 113. Ontwerptekening tegelpaneel ‘Tuin met vrouw’; 114. Jaarkalender CeysensRoose, 1912; 115. Affiche ‘Landbouwdagen 1900’; 116. Schilderij ‘Vlaggen’, Jac. Leduc (°1921).

2003: 117. Sculptuur ‘Icarus’, Robert Vandereycken (°1933); 118. Het Hasselts muzikaal verleden van 1910-1960; 2 luxepartituren, Albert Lefebvre (1886-1953); 119. Affiche “Langemansbier”, P. Bamps (1862-1932), M. Ceysens (1833-1927) en F. Roose (18431913); 120. Vloertegels van de Herkenrodeabdij, 2 tegelpanelen en majolicategels; 121. kopergravure ‘Exlibris familie Weytens’; 122. Schilderij ‘Gordon-Bennet’, 1924, Paul Hermans (1898-1972); 123. Henri Van Straten (1892-?), lino’s en litho’s; 124. Schilderijen ‘Geboortehuis’ & ‘Gezicht op Romboutstoren van Mechelen’, Guillaume Ballewijns (1875-1944); 125. Uithangteken ‘In SintLambertus’, 1801.

2004: 126. De kraag van de Hasseltse boogschutters; 127. Schilderij ‘Grote Capucienenstraat’, Clement Van Campenhout (19211997), 1961; 128. Prent ‘Gezicht op de Boulevard met links de gevangenis’, Charles Jooseph Hoolans (1814-?); 129. Offerandeschotel met in reliëf 7 (keizers)hoofden, 17e eeuw; 130. Affiche van het eerste Nederlands Eucharistisch Congres, Hasselt, 1904, Leo Jaminé (1854-1921); 131. Zes schilderijen uit de cyclus van het H. Sacrament van Mirakel bewaard in Herkenrode; 132. Alambiek afkomstig uit Staatlaboratorium in Guffenslaan in Hasselt, E. Adnet, Parijs; 133. Gedenkpenning “150 jaar Koninklijk Atheneum Hasselt”, Luc Verlee (°1939), 1994, 1994; 134. Schilderij ‘Hubert Leijnen (1909-1997), hoofdredacteur van HBvL van 1929 tot 1976’, Eugène Polus, 1951.

2005: 135. Ontwerptekening voor tegelpaneel ‘Tuin met pauw en zwaan’, Manufacture de Céramiques Décoratives de Hasselt (1895-1954); 136. Beeld van de Roode Roos; uitgave in beperkte oplage t.g.v. inhuldiging monument op de Schiervellaan Hasselt, Gerard Moonen (° 1953).

Overzicht Kunst en Erfgoed in de Kijker: 2005: 1. De archeologische vondsten van Herkenrode in Het Stadsmus.

2006: 2. Jos. Damiens wandschilderingen voor het gouvernement te Hasselt (1908-1910); 3. De Kiosk en het muziekleven in Hasselt in de 19e eeuw; 4. De kapel van Spalbeek, 5. De handboog: van verdedigingswapen tot Olympische discipline; 6. Menukaarten.

2007: 7. Stad in groei. Hasselt in de 19e eeuw; 8. De oorsprong van onze kapellen; 9. Een Hasselts bedevaartvaantje uit de 17e eeuw; 10. Processievaandel van de Hasseltse Broederschap van het Heilig Sacrament.

2008: 11. Ets ‘Het Offer’, Jan Toorop (1858-1928); 12. Vaas in lusterglazuur, Manufacture de Céramiques Décoratives de Hasselt (1895-1954); 13. 2 zilveren kandelaars, resultaten van een onderzoek; 14. Handschrift van de Roode Roos 18de-19de eeuw; 15.

Spaanse toreadors, Romeinse ruïnes en kamelen aan de oevers van de Zwarte Zee. De exotische reizen van een Hasseltse burger tijdens de Belle Epoque.

2009: 16. Thomas Morren schildert de familie Van Elsrack.; 17. Een zeldzame skeletklok van Joannes Michael Gaspard Geraets (1791-1859); 18. Geen KEIK verschenen!; 19. Archeologische opgravingen van het bonnefantenklooster in Hasselt; 20. Pierre Cox (1915-1974) en het hellenisme.

2010: 21. 1910: tsaar Ferdinand van Bulgarije vliegt boven Kiewit; 22. De zuidkant van de Grote Markt; 23. De Virga Jesse in Het Stadsmus: iconografie & cultusrelicten; 24. De Heecrabbers, kroniek van een kunstkring; 25. De collectie van Pasquasy, devotie– en doodsprentjes; 26. De kunst van het monumentale bouwen en het achteloos vernielen.

2011: 27. Medailles, De Koloniale Dagen, 1952; 28. Hasselt aan zee. Een eeuw marineschilderkunst; 29. Tot hier en terug.

Burentwisten tussen Hasselt en Zonhoven; 30. Hasselt in de middeleeuwen.

2012: 31. Alaaf! De heropleving van de carnavalstraditie in Hasselt met speciale aandacht voor de jaren 1950; 32. Dame met lorgnet, Godfried Guffens (1823-1901); 33. Waterhuishouding in Hasselt; 34. Campendeck; 35. Dialoog met de ruimte.

2013: 36. De bonnefantenkerk en de graflegging; 37. De uurwerkstad Hasselt; 38. Royal Nord in Hasselt; 39. De Hasseltse septemberkermis in 1896; 40. Muziek! Het College van Sint-Cecilia van Hasselt 1670-ca. 1830.

2014: 41. Hasseltse bands 1945-2000; 42. Een tinnen bord uit het Hasseltse Augustijnenklooster; 43. 50 jaar Luminé Image Art; 44.

Hedwig Pauwels; 45. Franz Anton Brändl (1720-1782).

2015: 46. Vuurpeloton in Hasselt; 47. Gedenkmonument (1856) voor de oud-strijders van Napoleon; 48. Fotostudio Blanckart…

Kijken naar het vogeltje!; 49. Sportieve Hasseltse nostalgie. 1913-1964: Het openluchtzwembad aan de Willekensmolenstraat; 50. De abdissenportretten van Herkenrode.

2016: 51. Limburgs glas, in het licht van de recente aanwinsten; 52. Vergeten Hasselts gebak; 53. Nie zievere. Spe.le! Drie Hasseltse voetbalclubs vertellen hun verhaal; 54. Plezier & verdriet. Oorlogsgedenkenissen tijdens de kermisfeesten van de jaren 1920; 55.

Proper gewassen! Wasserij De Lelie.

2017: 56. Tegelpaneel Irissen, afkomstig van het voormalig Hotel Léopold II te Blankenberge; 57. Zilversmid François Morren, meester met de drie sterren; 58. Het nieuwe blazoen van De Roode Roos; 59. Het archeologisch onderzoek aan het nieuwe stadhuis; 60. Het Hasseltse erfgoed door de lens van de Duitse bezetter (1917-1918).

2018: 61. Maria Pijpelinckx (Kuringen? 1538 - Antwerpen 1608), meer dan alleen maar de moeder van Pieter Paul Rubens; 62. The Hasselt Bridge. Waarom de kanaalbrug instortte in 1938; 63. Vijf Hasseltse burgemeesters in brons gegoten; 64. Het geheim achter het schilderij van de Heilige Odilia door Godfried Guffens; 65. Stef Vanstiphout (1931-1995), een eigenzinnig illustrator; 66. Jan Vaes. De graven van Loon en de Europese literatuur. 67. Zana Etambala. Limburg in koloniaal en/of Congolees perspectief.

Alle publicaties zijn te koop aan de museumbalie zolang de voorraad strekt.

Online zijn de publicaties gratis raadpleegbaar op de website www.issuu.com/hetstadsmus.