Hobonia 1985-1 A4

HOBON IA KULTURELE H E E M K R I N G H O O G B O O M

Verantwoordelijk u i t g e v e r P. ARREN Antverpiastraat 9 2070 Ekeren

1

Driemaandelijks t i j d s c h r i f t 4

e

JAARGANG — 1985 JANUARI - FEBRUARI - MAART

Iltallijll�p6d p s !l' � � �!I���u'�u1���tttrtttt rpl ` :

%'�▶:1� a,,.

�

'

/ �Ilál�!i'p. �C

� _ f�

...

�

�

�

wif

I

�� , — , i �l � � . . !. . \l . _ � � � � � li� l a� �� � : ' I I

� I�I

II� !Illtl 'r�'II;ir� -i�;� L,n� �II"'!�q � .„1111,„11,3 dJ� li',I!ViHfl����il.�Ipil0lf91!uVi' - � � III I!I

=

� � � _ � . .

_.

_

- .

_ �

_

--.__�iw�:�rs�

Het Oud- G e m e e n t e h u i s , n u P o l i t i e k a n t o o r

t e Kapellen

Te k e n i n g : A n d r é M a r i n INHOUD Antwerpen i n 1 8 8 5

R. A l a r d o t

b

De L i j k w a d e v a n T u r i j n - 1 -

R. Va n H a e l s t

Kastelen i n Vlaanderen: Te r Ham i n Steenokkerzeel

P. A r r e n

Kuierend i n Oude P a p i e r e n : Antwerpen i n 1944

A. C o r n e l i s s e n s

b

l

z

.

b l z . l

z

.

b l z .

2

14 21

41

A k t i v i t e i t e n 1985

blz. 52

Hanswijkprocessie Mechelen

blz. 57

K o n i n k l i j k e S e r r e s t e Laken

blz. 59

Kasverslag 1984

H. De S i t t e r

b l z .

60

- 1

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 1

4#merert to 1885 deel 1 STADSBEELD De g r o e i v a n Antwerpen i s n i e t t e s t u i t e n , l a n g s a l l e k a n t e n b r e i d t de s t a d z i c h u i t , i n pas geopende nieuwe w i j k e n h e e r s t een ware bouwkoorts.

Op Zurenborg w o r d t d e bouw van d e S t . N o r b e r t u s k e r k v o l t o o i d ; s t a t i g e herenhuizen r i j z e n u i t d e g r o n d , maar h e t oude '.'hof v a n p l a i s a n t i e " Zurenborg b l i j f t nog een t w e e t a l j a r e n bestaan ( o p d e p l a a t s waar l a t e r h e t middenpunt v a n de Cogels O s y l e i z a l l i g g e n ) .

I n d e b u u r t v a n h e t u i t e r s t moderne S t u i v e n b e r g g a s t h u i s g r o e i e n eveneens nieuwe w i j k e n ; h a a s t e l k j a a r worden.nieuwe s t r a t e n g e o pend - i n 1885 z i j n d a t d e SommĂŠstraat, d e Van H e l m o n t s t r a a t e n de Pioensteeg.

I n d e K e r k s t r a a t w o r d t v o l o p gebouwd aan d e S i n t - W i l l i b r o r d u s k e r k .

De meest s p e k t a k u l a i r e u i t b r e i d i n g z i e n we o p h e t Z u i d , w a a r v M r enkele j a r e n de C i t a d e l werd afgebroken e n waar o p d e v r i j g e k o m e n gronden t i e n t a l l e n s t r a t e n werden g e t r o k k e n . Midden d a a r i n w o r d t sinds v o r i g j a a r gebouwd a a n h e t Museum v o o r Schone Kunsten - een " t e m p e l a c h t i g e " o p z e t d i e p a s t i n d e 18de eeuwse museumarchitekt u u r z o a l s d i e e e r d e r werd t o e g e p a s t v o o r d e musea v a n o . a . Wenen, MĂźnchen en Amsterdam - o n d e r l e i d i n g v a n J . Winders d i e o o k r e e d s het s t a n d b e e l d " S c h e l d e V r i j " o p z i j n a k t i e f h e e f t .

Op d e Waalsekaai w o r d t h e t Z u i d e r p e r s h u i s v e r d e r i n g e r i c h t . Op de A m e r i k a l e i w o r d t d e s c h o o l v a n d e Z u s t e r s v a n Onze-LieveVrouw v o l t o o i d , e e n s t a t i g roodstenen gebouw i n neogotische s t i j l

door bouwmeester F. Baeckelmans.

- 2 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 2

Het Z u i d neemt z o ' n u i t b r e i d i n g , d a t h e t s p o e d i g v a s t g r o e i t a a n een r e e d s bestaande b u i t e n w i j k d i e d o o r G i l b e r t v a n Schoonbeke i n d e 16de eeuw was aangelegd o p gronden v a n h e t "Goed t e r Beke" en waarvan o . a . d e e l uitmaken d e M a r k g r a v e l e i , d e H a a n t j e s l e i , de H i n n e k e n s l e i ( h i n n e k e n s o f h e n n e t j e s , a l s tegenhanger v a n de haantjes- l e i ) , d e EmaĂźslei ( l a t e r h e r d o o p t i n Van Schoonbekestraat) en de S t . J o r i s l e i ( l a t e r h e r d o o p t i n Oude K e r k s t r a a t ) . De b e l a n g r i j k s t e s c h a k e l t u s s e n b e i d e w i j k e n i s d e B r o e d e r m i n s t r a a t . Deze Broederminstraat b e s t a a t r e e d s s i n d s 1880 t u s s e n d e Tr o o n p l a a t s en de Lange B a t t e r i j s t r a a t , maar n u i n 1885 w o r d t z e v e r l e n g d t o t aan d e M a r k g r a v e l e i . H e t d e e l t u s s e n de Lange B a t t e r i j s t r a a t e n de S t . L a u r e i s s t r a a t k r i j g t d e z e l f d e naam B r o e d e r m i n s t r a a t , e n het v e r l e n g d e t o t aan d e M a r k g r a v e l e i w o r d t Moonstraat geheten b i j K o n i n k l i j k B e s l u i t v a n 11 f e b r u a r i 1885. De B r o e d e r m i n s t r a a t wordt n i e t meteen volgebouwd; e r b l i j f t nog een u i t g e s t r e k t e , o n bebouwde v l a k t e l i g g e n , d i e d o o r d e k i n d e r e n a l s s p e e l w e i w o r d t gebruikt.

Achter d e oude a f s p a n n i n g " d e Achterom" worden b i j K o n i n k l i j k B e s l u i t v a n 16 f e b r u a r i 1885 t w e e nieuwe s t r a t e n geopend d i e d e t o e p a s s e l i j k e namen K o r t e - e n Lange A c h t e r o m s t r a a t k r i j g e n .

Voor z o v e r d e nieuwe w i j k e n .

I n d e oude s t a d i s e r a l even v e e l a k t i v i t e i t . D o o r h e t r e c h t t r e k ken v a n d e Schelde z i j n v e e l merkwaardige gebouwen verdwenen: h e t B u r c h t p l e i n , d e M a t t e n s t r a a t , h e t middeleeuwse Reuzenhuis, d e Vi e r s c h a a r. H e t g i g a n t i s c h e w e r k i s g e s t a r t i n 1877, e n d i t j a a r v o l t o o i d ; o p 2 6 j u l i 1885 komen d e k o n i n g e n d e k o n i n g i n p l e c h t i g d e nieuwe Scheldekaaien i n h u l d i g e n . D e h u i s j e s r o n d h e t -Steen z i j n afgebroken, d e v i s m a r k t v e r d w i j n t .

Om v o o r d e b e v o l k i n g h e t v e r l i e s v a n d e wandelweg l a n g s d e oude Scheldekaaien t e kompenseren, worden twee w a n d e l t e r r a s s e n gebouwd: het z u i d e r t e r r a s d a t k l a a r k o m t i n 1886 e n h e t n o o r d e r t e r r a s w a a r aan z a l begonnen worden i n 1887. Een e n a n d e r noodzaakt een g r o n dige r e s t a u r a t i e v a n h e t S t e e n ; i n 1885 o r g a n i s e e r t d e "Maatschapp i j d e r Bouwmeesters v a n Antwerpen" e e n p r i j s k a m p v o o r d e r e s t a u r a t i e v a n Antwerpens o u d s t e bouwwerk. H e t Steen h e r b e r g t h e t Museum van Oudheden, d a t o p 7 augustus 1885 e e n mummie u i t A l e x a n d r i ĂŤ a l s geschenk k r i j g t v a n d e h e e r Meeus. Deze mummie z a l l a t e r naar h e t museum V l e e s h u i s v e r h u i z e n .

- 3 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 3

Nog i n de oude s t a d : d e H u i k s t r a a t e n d e Koepoortbrug worden v e r breed, o p d e P l a n t i n k a a i 2 2 w o r d t h e t h u i s " I n de Goudbloem" g e bouwd, h e t S t a d s a r c h i e f i n h e t S t a d h u i s v i e r t z i j n 2 5 s t e v e r j a a r dag ( h e t t e l t r e e d s 7 p e r s o n e e l s l e d e n , i n b e g r e p e n d e a r c h i v a r i s ) , op d e G r o e n p l a a t s w o r d t d e "Grand Bazar d u Bon MarchĂŠ" g e s t i c h t door d e P a r i j z e n a a r Adolphe Kileman.

Constantin Meunier v o l t o o i t z i j n " B u i l d r a g e r " .

Op d e K i p d o r p b r u g w o r d t h e t monument'van d e Franse F u r i e i n g e h u l d i g d . D i t monument, d a t h e r i n n e r t aan d e a a n s l a g v a n Frans v a n Anjou o p Antwerpen i n 1583, a a n s l a g d i e d o o r d e Antwerpse s c h u t t e r i j e n v r i j w i l l i g e r s u i t d e b u r g e r i j werd v e r i j d e l d , i s h e t werk v a n beeldhouwer Georges Geef s. H e t s t e l t een vrouw v o o r, m e t vaandel e n l a u w e r k r a n s : " d e Maagd v a n Antwerpen d i e d e burgermoed k r o o n t " . H e t b e e l d i s v e r v a a r d i g d u i t koperen k o r r e l s o p l o o d , een k o m b i n a t i e d i e d e eeuwen n i e t z a l t r o t s e r e n . I n 1902 z a l d e Franse F u r i e i n b r o n s worden h e r g o t e n , e n g e p l a a t s t i n d e Geuzenhofkens aan d e Gemeentestraat; i n 1948 z a l h e t s t a n d b e e l d d a a r de p l a a t s moeten ruimen v o o r a u t o ' s , e n belanden i n een p r i v ĂŠ park i n R i j k e v o r s e l samen met d e standbeelden van Leopold De Wael en Jakob Jordaens.

I n e e n z o s n e l g r o e i e n d e s t a d a l s Antwerpen i s een u i t g e b r e i d p o l i t i e k o r p s n o d i g . D e s t a d i s r e e d s i n " w i j k e n " v e r d e e l d , maar n u en dan d i e n t een v a n d e w i j k e n ontdubbeld t e worden. Z o b e s l i s t de gemeenteraad o p 2 0 f e b r u a r i 1885 d e 5de w i j k t e s p l i t s e n i n 5de w i j k n o o r d ( d i e l a t e r d e l l d e w i j k z a l worden) e n d e 5de w i j k z u i d . Op 21 a p r i l w o r d t h e t nieuwe h u l p - p o l i t i e b u r e a u , S c h o o l s t r a a t 1 6 , geopend.

Op 6 o k t o b e r w o r d t H . Moonens hoofdkommissaris v a n p o l i t i e , a l s opvolger v a n hoofdkommissaris P. B u s s c h o t s .

I n 1885 w o r d t d e Vlaamse C o n f e r e n t i e b i j d e B a l i e t e Antwerpen opgericht.

De s t a d t e l t b i j n a 200.000 i n w o n e r s .

Hoewel o n s l a n d een p e r i o d e v a n l a a g k o n j u n k t u u r, d i e v o l g t o p d e gouden j a r e n z e s t i g , d o o r w o r s t e l t , g e l u k t Antwerpen e r z o a l s d e v o r i g e j a r e n i n , 1885 met een b a t i g s a l d o a f t e s l u i t e n : d e S t a d s kas n o t e e r t 3 5 , 3 m i l j o e n inkomsten t e g e n 2 7 , 9 m i l j o e n u i t g a v e n .

C i j f e r s om honderd j a a r l a t e r o v e r t e dromen.

- 4 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 4

P O L I T I E K E N ONDERWIJS Het l i b e r a l e regime i n B e l g i ë , o n d e r F r è r e - O r b a n , i s o p 1 0 j u n i 1884 g e ë i n d i g d i n een hopeloze s t r i j d t e g e n d e K e r k . De K a t o l i e ke P a r t i j , gesteund d o o r d e " O n a f h a n k e l i j k e P a r t i j " ( d i e i n 1879 rond B r u s s e l was o n t s t a a n a l s u i t i n g v a n wantrouwen t e g e n d e l i b e r a l e n ) i s opnieuw aan d e macht, m e t aan h e t h o o f d Malou e n de v e r woede a n t i m i l i t a r i s t e n Jacobs e n Woeste d i e n i e t bepaald i n d e gunst s t a a n v a n k o n i n g Leopold I I .

Maar i n Antwerpen b l i j v e n d e l i b e r a l e n baas.

De gemeenteraad b e s t a a t o p 2 J a n u a r i 1885 u i t burgemeester Leopold de Wael, J . L e f e v r e , E . A l l e w a e r t , J . C u y l i t s , A . Va n den N e s t , J. Va n B e e r s , G . Va n L e r i u s , N . Cuperus, V . D e s g u i n , J . v a n R i j s wijck, A . G r i s a r, e . a .

Jonkheer Leopold d e Wael i s , n a a s t koopman e n burgemeester, o o k p r o v i n c i e r a a d s l i d e n l i d v a n de Kamer v a n Vo l k s v e r t e g e n w o o r d i g e r s .

Het nieuwe k a b i n e t Malou komt met een nieuwe Schoolwet, d i e d e l i b e r a l e w e t t e n ongedaan maakt e n d e c e n t r a l e macht t e r u g u i t d e scholen w e g t r e k t . De s c h o l e n v a l l e n opnieuw onder h e t u i t s l u i t e n de gezag v a n d e gemeenten, w a t i n k l e i n e gemeenten n e f a s t e g e v o l gen h e e f t e n h e t a n a l f a b e t i s m e opnieuw d o e t toenemen. H e t l i b e r a l e s t a d s b e s t u u r v a n Antwerpen b e t r e u r t d e a f s c h a f f i n g v a n d e r i j k s leergangen, e n d e gemeenteraad b e s l i s t o p 11 j u l i 1885 d e t a a k van h e t R i j k i . v . m . h e t k l e u t e r o n d e r w i j s o v e r t e nemen. De b e staande l e e r g a n g w o r d t hervormd: d e "Normale k u r s u s t o t h e t vormen van o n d e r w i j z e r e s s e n d e r S t e d e l i j k e K i n d e r t u i n e n " moet h e t d e nog n i e t d e f i n i t i e f benoemde l e e r k r a c h t e n - " h e l p s t e r s " genaamd - m o g e l i j k maken h e t d i p l o m a v a n o n d e r w i j z e r e s d e r k i n d e r t u i n e n t e behalen. D a t d e " g o d d e l o z e " Antwerpse f r ë b e l s c h o l e n z e e r g u n s t i g onthaald worden d o o r d e Antwerpse b e v o l k i n g b e w i j z e n d e c i j f e r s : het a a n t a l k l e u t e r s s t i j g t g e s t a d i g : v a n 733 i n 1880 n a a r 3 . 0 3 7 i n 1885. H e t a a n t a l k l e u t e r s z a k t , omgekeerd e v e n r e d i g , i n d e b e waarscholen v a n d e " S o c i é t é d ' é c o l e s g a r d i e n n e s d ' A n v e r s " e n v a n de " S o c i é t é p o u r l a f o n d a t i o n d e c r è c h e s " .

Om d e k i n d e r e n van d e f r a n s t a l i g e b u r g e r i j a a n t e t r e k k e n h e e f t schepen A l l e w a e r t i n 1882 aan d e Oudaan een b e t a l e n d e k i n d e r t u i n geopend, w a a r d e twee l a n d s t a l e n g e b r u i k t worden. H e t S t a d s b e s t u u r h u u r t h e t " P a l a i s d e s F l e u r s " i n d e S t . Gummarusstraat om e r o p - 5 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 5

De Franse F u r i e o p d e Kipdorpbrug i n 1885.

De Franse F u r i e een eeuw l a t e r , in Rijkevorsel

De N a t i o n a l e s t r a a t i n 1885, g e z i e n v a n a f d e G r o e n p l a a t s - 6 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 6

27 a p r i l 1885 K i n d e r t u i n n r . 1 0 t e openen.

Dat h e t k a t o l i e k o n d e r w i j s i n een d o o r l i b e r a l e n b e s t u u r d e s t a d zoals Antwerpen m o e i l i j k h e d e n o n d e r v i n d t i s b e g r i j p e l i j k . I n 1885 v e r s c h i j n t V i r g i n i e L o v e l i n g ' s roman " S o p h i e " d i e d e gevolgen v a n de s c h o o l s t r i j d b e s c h r i j f t .

Toch h e e f t h e t k a t o l i e k o n d e r w i j s een r e d e n om f e e s t t e v i e r e n , n a m e l i j k b i j d e v o l t o o i i n g v a n h e t p r a c h t i g e schoolgebouw van d e Zusters v a n Onze-Lieve-Vrouw op d e A m e r i k a l e i 3 8 , w a a r f r a n s t a l i ge m i d d e l b a r e k l a s s e n worden geopend, e n v a n d e l a g e r e m e i s j e s school i n d e Ve r b o n d s t r a a t 6 7 .

Kardinaal Goossens d e e l t i n een h e r d e r l i j k e b r i e f o p 2 0 j u l i 1885 aan d e B e l g i s c h e g e e s t e l i j k e n de nieuwe i n r i c h t i n g v a n d e m i d d e l bare s c h o o l i n s p e k t i e mee. Ve r t a a l d u i t h e t L a t i j n l e z e n we: " z i j zou w e l w i l l e n d e n v a d e r l i j k t e w e r k gaan, d o c h t e g e l i j k e r t i j d e r n s t i g en k r a c h t i g z i j n " .

De p o l i t i e k e e n r e l i g i e u z e t e g e n s t e l l i n g e n b l i j v e n g r o o t .

I n j u n i 1885 i s h e t t w i n t i g j a a r geleden d a t i n Antwerpen d e e e r ste " b u r g e r l i j k e " b e g r a f e n i s p l a a t s v o n d , w a t t o e n een e c h t e o p stand v a n d e , h o o f d z a k e l i j k k a t o l i e k e , b e v o l k i n g u i t l o k t e . Ook nu nog worden d e r g e l i j k e b e g r a f e n i s s e n d o o r v e l e n v e r o o r d e e l d .

I n m a a r t 1885 s t u u r t k a r d i n a a l Goossens, i n onze twee l a n d s t a l e n , de p a u s e l i j k e e n c y c l i e k Humanum Genus r o n d , d i e d e v r i j m e t s e l a r i j v e r o o r d e e l t . Op 1 november 1885 g e e f t paus Leo X I I I z i j n e n c y c l i e k Immordale D e i u i t , b e t r e f f e n d e d e k r i s t e l i j k e s t a a t s o r d e . De k e r k s t e l t z i c h n i e t l a n g e r v i j a n d i g tegenover de s t a a t op: " g e e f aan Caesar w a t v a n Caesar i s , e n aan God w a t Godes i s " .

Buiten d e p o l i t i e k e n d e r e l i g i e u z e z i j n e r o o k nog d e s o c i a l e t e g e n s t e l l i n g e n . D i s k u s s i e s o v e r algemeen s t e m r e c h t , o f a l was het maar een u i t g e b r e i d k i e s r e c h t , v i n d e n o n b e g r i p b i j d e h e e r sende b o u r g e o i s i e . H e t z a l nog d u r e n t o t 1893 e e r h e t Algemeen Meervoudig Stemrecht ( n l . i e d e r man v a n a f 2 5 j a a r é é n stem, p l u s een tweede e n e v e n t u e e l d e r d e s t e m i n g e v o l g e bekwaamheid e n r i j k dom) e n t o t 1921 e e r h e t Algemeen Enkelvoudig Stemrecht ( é é n man= één stem) e r d o o r komen. A a n s t e m r e c h t v o o r vrouwen w o r d t gewoon nog n i e t g e d a c h t .

De o n t w i k k e l i n g v a n h e t s t e m r e c h t z a l e r komen mede d a n k z i j d e s o c i a l i s t e n , d i e a l s i n d s 1879 i j v e r e n v o o r h e t Algemeen K i e s r e c h t .

To t n u t o e hebben z e a l s p o l i t i e k e g r o e p w e i n i g t e betekenen g e - 7 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 7

had. We l i s w a a r b e s t a a t e r i n B e l g i ë s i n d s 1877 e e n S o c i a l i s t i s c h e P a r t i j , maar d e Walen b l e v e n e r b u i t e n omdat z e d o o r d e Vlamingen g e s t i c h t was e n t e v e e l o p h e t D u i t s e v o o r b e e l d g e l e e k .

Maar o p 5 e n 6 a p r i l 1885, t i j d e n s h e t kongres v a n een z e s t i g t a l a r b e i d e r s v e r e n i g i n g e n t e B r u s s e l , w o r d t e i n d e l i j k een p o l i t i e k progamma aangenomen d a t l e i d t t o t d e o p r i c h t i n g v a n d e " B e l g i s c h e Werklieden P a r t i j " . De g r o t e voormannen z i j n Edward Anseele ( d i r e k t e u r v a n d e c o o p e r a t i e v e v e r e n i g i n g V o o r u i t ) , De Paepe e n V o l ders. Hoewel A n s e e l e , m e t z ' n s t e r k e Gentse k e r n , i n d e naam van. de nieuwe p a r t i j h e t woord " s o c i a l i s m e " w i l z i e n g e b r u i k e n , g e e f t de meerderheid e r d e v o o r k e u r a a n , v a n d i t e t i k e t a f t e z i e n om n i e t a l b i j voorbaat neutrale organisaties en mogelijke k a t o l i e k e kiezers a f t e schrikken.

Op 1 5 e n 1 6 augustus 1885 w o r d t d e Antwerpse a f d e l i n g v a n d e B e l gische We r k l i e d e n P a r t i j g e s t i c h t i n het h u i s S t . A n d r i e s p l a a t s 3-4.

Naast h e t s o c i a l i s t i s c h e dagblad V o o r u i t , d a t s i n d s 31 a u g u s t u s 1884 b e s t a a t , v e r k o n d i g t v a n a f 1 3 december 1885 o o k L e Peuple voortaan i n B r u s s e l h e t s o c i a l i s t i s c h e s t a n d p u n t .

VOLKSGEZONDHEID N i e t a l l e e n i n d e p o l i t i e k gebeuren e r r e v o l u t i o n a i r e zaken. Ook het o p 6 o k t o b e r 1884 i n g e h u l d i g d e Antwerpse S t u i v e n b e r g g a s t h u i s wordt a l s een r e v o l u t i o n a i r e v e r w e z e n l i j k i n g b e t i t e l d . S t e l u v o o r : een n ieu w e n u n i e k systeem van één p a t i ë n t p e r b e d , r o n d e z i e k e n zalen met warm e n koud stromend w a t e r, a i r c o n d i t i o n i n g ! Geen wonder d a t b u i t e n l a n d s e d e l e g a t i e s z i c h d a a r d e ogen o p u i t k i j k e n .

Op 2 j a n u a r i 1885 w o r d t d e e e r s t e p a t i ë n t i n h e t S t u i v e n b e r g g a s t h u i s opgenomen.

Voor b e j a a r d e n z o r g i s i n Antwerpen r e e d s f l i n k g e z o r g d , z o w e l v a n l i b e r a l e a l s van k a t o l i e k e z i j d e .

Het b e j a a r d e n t e h u i s i n d e H o l l a n d s t r a a t , i n 1863 o p g e r i c h t d o o r de Z u s t e r k e n s d e r Armen, k r i j g t i n 1885 h e t bezoek v a n D é s i r é Joseph M e r c i e r, d e t o e k o m s t i g e k a r d i n a a l .

I n 1885 s l u i t d e s t a d een k o n t r a k t met d e Antwerpse Wa t e r l e i d i n g s maatschappij, o v e r d e v e r g o e d i n g v o o r h e t a a n s l u i t e n v a n de s t a n d pijpen.

- 8 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 8

De M e s t d i e n s t , d i e v o r i g j a a r werd omgedoopt i n Openbare R e i n i g h e i d s d i e n s t , g a a t o p 6 m a a r t 1885 over t o t d e aankoop v a n de t o o g boot " V o o r u i t I " . De e i g e n w e r k p l a a t s e n v a n d e D.O.R. bouwen v i e r w i e l i g e v u i l n i s w a g e n s , d i e d e t w e e w i e l i g e z u l l e n vervangen. E r z i j n t h a n s b i j d e D.O.R. i n b e d r i j f : 1 4 0 paarden, 1 5 z e i l b e e r s c h e pen, 3 stoompompen, 1 8 beertonnen ( e l k v a n 3 0 h l ) , 3 4 s p r o e i t o n nen, b e s p r o e i i n g s b u i z e n , s t a n d p i j p e n . H e e l w a t om t r o t s o p t e zijn.

HAVEN M g e e n p r e s t a t i e om t r o t s o p t e z i j n : i n 1885 t e l t Antwerpen 4.860 aangekomen zeeschepenen 28.714 aangekomen binnenschepen.

I n h e t O o s t e r s H u i s worden metalen g r a a n s i l o ' s gebouwd. ( * ) Er z i j n nieuwe h y d r a u l i s c h e h i j s k r a n e n i n b e s t e l l i n g v o o r d e haven; intussen b e s l i s t d e gemeenteraad d e h i j s k r a c h t v a n d e bestaande stoomkranen t e verminderen v a n 1 , 5 t o t 1 t o n .

N i e t a l l e e n v o o r stukgoederen, g r a a n e n p e t r o l e u m i s Antwerpen een b e l a n g r i j k e haven. Ook v e l e duizenden p a s s a g i e r s u i t gans h e t land komen n a a r Antwerpen om a l s emigranten i n t e schepen n a a r de Nieuwe Wereld. Mensen d i e h i e r geen toekomst meer z i e n , g e l u k zoekers, gewone d u r v e r s , m i s s c h i e n m i s l e i d d o o r v e r h a l e n o v e r goud d a t i n Amerika z Ăł maar v o o r h e t r a p e n l i g t . . . . D e f o r t u i n l a c h t nochtans n i e t v e l e n t o e i n d e Ve re n ig d e S t a t e n ; 5 % v a n d e mensen d i e s i n d s 1843 z i j n uitgeweken z i j n r e e d s teruggekomen, en een massa anderen zouden h e t w e l doen i n d i e n z e d e t e r u g r e i s konden b e k o s t i g e n .

Een a a n z i e n l i j k d e e l v a n d e emigrantenstroom maakt g e b r u i k van d e "Red S t a r L i n e " , i n 1872 t e Antwerpen g e s t i c h t d o o r W i l l i a m M a r s i l y e n J . B . v o n d e r Becke. Deze scheepsmaatschappij, m e t r e g e l m a t i g e s t o o m b o o t d i e n s t t u s s e n Antwerpen e n Noord-Amerika, k a n b e z w a a r l i j k a l s een B e l g i s c h e maatschappij worden b e t i t e l d , v e r m i t s ze g e l e i d w o r d t d o o r een machtige Amerikaanse f i n a n c i ĂŤ l e g r o e p die 8 0 % v a n h e t k a p i t a a l h e e f t i n g e b r a c h t , t e r w i j l v o n d e r Becke en M a r s i l y s l e c h t s 50.000 f r . o f 10% v a n h e t k a p i t a a l hebben i n gebracht. (*)-Het Oosters Huis z a l i n 1893 door brand worden v e r n i e l d

- 9 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 9

De s l o p i n g s w e r k e n aan h e t S t e e n , f o t o u i t 1885

M e l k b o e r t j e s u i t h e t Waasland,met hondekar o p d e v l o t b r u g anno 1885

B e l l Telephone, i n 1882 g e s t i c h t , b e z i t i n 1885 r e e d s een p e r s o n e e l s c l u b .

- 10 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 10

Edward Anseete (Archief en Museum van de Social, Arbeidersbeweging, Gent)

sche

Z i c h t o p d e i n g a n g v a n de Bonapartesluis i n 1885

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 11

Het S t e e n , g e t e k e n d d o o r V i n c e n t v a n Gogh t i j d e n s z i j n v e r b l i j f i n Antwerpen, 1885

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 12

I n 1885 w o r d t J . B . v o n d e r Becke ( d i e gehuwd i s met Fanny M a r s i l y ) l i d v a n de Antwerpse gemeenteraad.

Een w o o r d j e o v e r d e k o n s u l a t e n .

A l l e e n d e Verenigde S t a t e n , G r o o t - B r i t t a n n i ĂŤ , Z w i t s e r l a n d e n F r a n k r i j k z i j n i n Antwerpen vertegenwoordigd. I n 1885 komt e r e e n v i j f d e konsulaat b i j : d a t van Griekenland.

En andere l a n d e n z u l l e n v o l g e n .

Raymond A l a r d o t

(wordt v o o r t g e z e t ) Bronnen: z i e v o l g e n d nummer

De k o n g r e s s i s t e n d i e o p 15-16 augustus 1885 t e Antwerpen h e t prog,:mma e n d e s t a t u t e n v a n d e B e l g i s c h e We r k l i e d e n P a r t i j vastlegden. ( A r c h i e f e n Museum van d e S o c i a l i s t i s c h e Arbeidersbeweging, Gent)

- 13 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 13

De Lijkwade van Turijn

VOORWOORD Doorheen d e g e s c h i e d e n i s v a n d e mensheid l i g g e n t a l v a n m y s t e r i e s geweven. O n v e r k l a a r b a r e zaken geven onderzoekers e n wetenschappel i j k e v o r s e r s s t o f t o t nadenken. Eén d e z e r m y s t e r i e s i s w e l d e "Lijkwade v a n T u r i j n " , e e n s i n d s d e middeleeuwen v e r e e r d e r e l i k wie. D e " L i j k w a d e " i s w a a r s c h i j n l i j k d e b e s t onderzochte zaak u i t de g e s c h i e d e n i s . Geen e n k e l h i s t o r i s c h dokument werd r e e d s z ó d i k w i j l s e n nauwgezet o p a l l e r l e i manieren onderzocht a l s d i t l i n n e n d o e k . E n nog s t e e d s h e e f t men n i e t kunnen aantonen o f d i t stuk l a k e n n u e c h t i s o f e e n v e r v a l s i n g .

I n een r e e k s b i j d r a g e n w o r d t h i e r d e g e s c h i e d e n i s v a n d e l i j k w a d e verteld. Wie ze l e e s t z a l t o t zeer eigenaardige v a s t s t e l l i n g e n k

o

m

e

n

1

1

6

6

.

VAN MANDEL TOT MANDYLON De mens h e e f t s i n d s z i j n v r o e g s t e dagen a l t i j d redenen gevonden om bepaalde zaken t e v e r b e r g e n . Soms omdat men d e a f g u n s t v a n a n deren n i e t w i l d e opwekken. Z o begon men met d e vrouwen t e s l u i e r e n , en o n t s t o n d d e gewoonte om l i j k e n i n een " l i j k w a d e " t e w i k k e l e n vóór men z e b e g r o e f .

De o u d s t e bekende l i j k w a d e n werden d o o r S c h i a p a r e l l i i n 1906 o n t d e k t , t i j d e n s opzoekingen i n Der- e l -Medina ( E g y p t e ) . De i n h e t - 14 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 14

Even b u i t e n d e n o o r d e l i j k e s t a d s muur v a n Jerusalem, b i j G o l g o t h a , l i g t h e t " Tu i n g r a f " waarin, v o l gens d e p r o t e s t a n t e n , C h r i s t u s begraven werd. ( f o t o : Raymond A l a r d o t )

Golgotha ( f o t o : Raymond Alardot)

Meryem Ana. Het h u i s w a a r i n d e moeder Gods woonde, i s n u een k l e i n e k a p e l i n d e omgeving v a n E f e s e . ( f o t o : Remi Van H a e l s t ) - 15 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 15

g r a f v a n Cha e n M è r i e gevonden l i j k w a d e n worden n u nog bewaard i n h e t museum E g i z i o ( T u r i j n ) .

Het was i n d i e dagen d e gewoonte d a t melaatsen z i c h i n hun m a n t e l s v e r s t o p t e n , t e l k e n s z e "gezonden" tegenkwamen, o p d a t deze hun wonden n i e t zouden z i e n .

Het Oude Testament v e r t e l t o n s d a t Mozes een " s o u d a r a " d r o e g b i j z i j n ontmoeting met Jaweh ( Ta r g . E x . 3 4 - 5 7 ) . R u t h droeg een " m i t p a h a t " (Hebreeuws v o o r s o u d a r a ) , t o e n z e aan d e v o e t e n van Booz i n slaap v i e l ( Ta r g . R u t h 3 - 1 5 ) . Hoe g r o o t een soudara w e l was, moge b l i j k e n u i t h e t f e i t d a t R u t h e r " 6 maten g e r s t i n k o n meedragen".

U i t d e v e r s c h i l l e n d e e v a n g e l i e s weten we d a t K r i s t u s n a z i j n k r u i s dood i n een " s i n d o n " g e w i k k e l d w e r d . D u i d e l i j k s t a a t e r t e l e z e n : "Jozef v a n A r i m a t h e a h e e f t h e t l i c h a a m i n een w i t t e l i j k w a d e gewikkeld" (Mat. 27:57-60).

De v i e r e v a n g e l i s t e n g e b r u i k t e n e c h t e r VERSCHILLENDE termen, w a a r van d e v e r t a l i n g e n l a t e r v o o r h e e l w a t v e r w a r r i n g zouden z o r g e n .

Men mag n i e t v e r g e t e n d a t d e e v a n g e l i s t e n geen t a a l k u n d i g e n w a ren, e n d a t G r i e k s e n Hebreeuws s i n d s d i e dagen s t e r k geĂŤvolueerd z i j n . N i e t a l l e woorden hebben nog d e z e l f d e b e t e k e n i s .

De voornaamste o o g g e t u i g e v a n K r i s t u s ' l i j d e n e n dood was w e l d e e v a n g e l i s t S t . J a n . H i j s t o n d aan d e v o e t v a n h e t k r u i s , e n b e t r a d als een d e r eersten h e t g r a f b i j de v e r r i j z e n i s . En h e t i s j u i s t z i j n t e k s t d i e voor de verwarring z o r g t , d o o r a f t e w i j k e n van wat d e anderen s c h r e v e n .

Marcus s p r e e k t o v e r e e n " s i n d o n " ( l i j k w a d e ) g e k o c h t d o o r J o z e f van A r i m a t h e a ( M a r. 1 3 : 4 6 ) . Matheus v o e g t e r z e l f s aan t o e d a t het h i e r een " s i n d o n k a t h a r a " ( v l e k k e l o z e l i j k w a d e ) ( M a t . 2 7 : 5 7 - 6 0 ) b e t r o f . A l l e e n J a n s p r e e k t v a n " o t h a n i a " ( w i n d e l s ) e n soudarium (zweetdoek) ( J a n 11 - 4 4 ) . Wanneer h i j o v e r Lazarus s p r e e k t , d a n g e b r u i k t h i j e c h t e r d e t e r m "KEIRAS", e e n synoniem v o o r o t h a n i a .

Lucas v e r m e l d t b e i d e t e r m e n . I n r e g e l 2 4 - 1 2 g e b r u i k t h i j " o t h a nia" e n i n r e g e l 23-53 " s i n d o n " .

De deskundigen z i j n h e t n i e t eens o v e r d e v e r t a l i n g e n v a n d e o o r s p r o n k e l i j k e G r i e k s e t e k s t e n . Oorsprong i s h i e r een b a s i s f o u t : men v e r t a a l t h e t " o u d e " G r i e k s v o l g e n s onze o p v a t t i n g e n van h e t "moderne" G r i e k s , z o n d e r r e k e n i n g t e houden met a l l e r l e i i n v l o e d e n die i n d e l o o p d e r t i j d e n een t a a l a a n t a s t e n .

- 16 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 16

Voor e e n hedendaags t a a l k u n d i g e i s e r geen t w i j f e l : d e v e r t a l i n g en b e t e k e n i s v a n h e t G r i e k s e woord " s o u d a r i o n " ( l a t i j n s = s u d a rium) i s zweetdoek. Maar i n d e t i j d d a t d e e v a n g e l i s t e n hun ganzeveer t e r hand namen om hun e r v a r i n g e n o p papyrus t e z e t t e n , s t o n d het G r i e k s s t e r k onder i n v l o e d v a n h e t Armeens e n was d e t e r m "soudâra" synoniem v o o r " s i n d o n " .

I n d i e dagen was h e t d e gewoonte om h e t l i c h a a m van een o v e r l e d e n e van een bepaalde s t a n d i n een l i j k w a d e t e w i k k e l e n , n a h e t l i c h a a m gewassen e n met aromatische o l i e n b e w e r k t t e hebben. J a n v e r m e l d t d u i d e l i j k d a t "Nicodemus 100 pond a l o e e n myrrhe k o c h t " om h e t lichaam t e g e n b e d e r f t e beschermen e n d e l i j k g e u r t e v e r d o e z e l e n .

Hier l i g t een d e r voornaamste argumenten t e g e n d e a u t e n t i c i t e i t van d e l i j k w a d e : a l s J o z e f v a n Arimathea e n Nicodemus h e t l i c h a a m met aromatische o l i ë n b e w e r k t hebben, d a n i s h e t o n m o g e l i j k d a t de wonden een z u i v e r e a f d r u k zouden n a l a t e n o p d e l i j k w a d e . H e t i s e c h t e r b i j n a u i t g e s l o t e n d a t b e i d e l e e r l i n g e n o p d e vooravond van h e t P a a s f e e s t nog d e t i j d hadden om h e t l i c h a a m t e wassen e n t e balsemen. H e t e v a n g e l i e v e r m e l d t w o o r d e l i j k " d a t d e Sabbat a a n brak" ( L u c 2 3 : 5 4 ) . D a t b e t e k e n t u i t e r a a r d d a t niemand meer mocht werken. W a a r s c h i j n l i j k moest men z i c h h a a s t e n . H e t e v a n g e l i e v e r meldt " d e i n edesan t o o t h a n i a " ( h e t l i c h a a m bond met w i n d s e l s ) (Jan 1 9 - 4 0 ) a l v o r e n s h e t n e e r t e l e g g e n i n een " n o g n o o i t g e b r u i k t g r a f " ( L u c 2 3 : 5 3 e n J a n 1 9 : 4 1 ) . Men l e e s t hoe d e vrouwen a l o ë e n myrrhe i n h e t g r a f p l a a t s t e n e n d e morgen n a d e Sabbat t e r u g k w a men om h e t l i c h a a m v e r d e r t e v e r z o r g e n . A n d e r z i j d s w o r d t d u i d e l i j k aangegeven " d a t d e t r a d i t i e s g e v o l g d werden" ( J a n 1 9 : 4 0 ) .

Volgens deze Joodse t r a d i t i e s werden de lichamen van overledenen gewassen, m e t aromatische o l i ë n behandeld, i n e e n w i t f e e s t k l e e d gekleed begraven.

De l i c h a m e n werden i n een w i t t e , v l e k k e l o z e l i j k w a d e ( s i n d o n ) gewikkeld, dichtgebonden aan d e v o e t e n , d e d i j e n e n d e h a l s . Op de ogen l e g d e men soms g e l d s t u k k e n o f p o t s c h e r v e n . De handen w e r den s t e e d s o v e r e l k a a r g e l e g d .

De b e g r a f e n i s v e r l i e p i n twee s t a p p e n . H e t l i c h a a m werd e e r s t i n een w i t g e k a l k t s t e n e n g r a f , m e e s t a l i n d e r o t s e n uitgehouwen, g e legd. D e toegang werd dan a f g e s l o t e n met een g r o t e s t e e n . N a d a t het l i c h a a m g r o t e n d e e l s ontbonden was, werden d e s t o f f e l i j k e r e s t e n i n een u r n e verzameld. D i t gebeurde o o k wanneer h e t g r a f n o d i g was v o o r een nieuwe b e g r a f e n i s .

- 17 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 17

Men h e e f t honderden d e r g e l i j k e u r n e n teruggevonden. Ook v e l e "sindons" worden n u nog bewaard. Maar geen e n k e l e v e r t o o n d e e e n a f d r u k z o a l s d e l i j k w a d e d i e men n u i n T u r i j n b e w a a r t .

Wel werd e i n d e XIXde eeuw een i n " t e t r a p l i d o n " gevouwen l i j k w a d e gevonden b i j g r a f o p z o e k i n g e n i n E g y p t e . Ook d a a r t r o f men vage lichaamsafdrukken aan. Maar d e v o n d s t werd n o o i t o n d e r z o c h t , a l hoewel z e z i c h i n h e t Louvre v a n P a r i j s b e v i n d t . W a a r s c h i j n l i j k r u s t z e , e r g e n s v e r g e t e n , i n een o f andere k e l d e r o f z o l d e r .

Heden t e n dage t o o n t men i n d e H . G r a f - k e r k v a n Jerusalem nog steeds een " s t e e n d e r z a l v i n g " . Vo l g e n s d e legende werd h e t l i chaam v a n K r i s t u s o p deze s t e e n d o o r d e vrouwen gewassen. I n 1961 werd b i j werken v o o r d e bouw van h u i z e n , i n d e n a b i j h e i d v a n J e rusalem, e e n b e g r a a f p l a a t s o n t d e k t . T a l r i j k e u r n e n met s t o f f e l i j k e r e s t e n kwamen a a n h e t l i c h t . Vo l g e n s d e onderzoekers d a t e e r d e h e t g r a f u i t d e e e r s t e eeuw v a n onze t i j d r e k e n i n g . Een d e r l i c h a m e n was d u i d e l i j k d a t van een g e k r u i s i g d e . Even meende men h e t l i c h a a m van K r i s t u s gevonden t e hebben ! M a a r de. t e k s t ( i n h e t Armeens ) gaf d u i d e l i j k b e s c h e i d . H i e r l a g h e t l i c h a a m van Jehohanan. D o o r heen z i j n b e i d e h i e l e n s t a k nog een s p i j k e r v a n 17 cm. We l e i g e n a a r d i g want d e r g e l i j k e s p i j k e r s waren t o e n z e e r g e z o c h t a l s g e neesmiddel t e g e n k o o r t s e n e n g e z w e l l e n .

Johannes zorgde d o o r z i j n woordkeuze nog v o o r v e r d e r e v e r w a r r i n g .

B i j L a z a r u s werden o t h a n i a ( w i n d s e l s ) " p e r i " (rondom) h e t l i c h a a m bevestigd. B i j K r i s t u s g e b r u i k t h i j e c h t e r " e p i " ( o v e r ) h e t l i chaam.

I n f e i t e was h e t abnormaal d a t een g e k r u i s i g d e begraven werd i n

een dure lijkwade en i n een a f z o n d e r l i j k g r a f . Vooral a l s men weet hoezeer d e h o g e p r i e s t e r s e n d e s c h r i f t g e l e e r d e n e r o p u i t waren de r e p u t a t i e v a n Jezus e n z i j n v o l g e l i n g e n t e v e r n i e t i g e n . H e t i s w a a r s c h i j n l i j k d e tussenkomst v a n J o z e f v a n Arimathea b i j P o n t i u s P i l a t u s d i e e r v o o r gezorgd h e e f t , d a t h e t l i c h a a m van J e z u s K r i s t u s n i e t i n een massagraf v o o r terdoodveroordeelden i s t e r e c h t gekomen. Ve l e kunstenaars hebben d e k r u i s a f d o e n i n g vereeuwigd: steeds z i e t men hoe h e t l i c h a a m op een w i t t e l i j k w a d e g e l e g d w o r d t . � 4�Jn4 t � �

)nC

Het e v a n g e l i e v e r h a a l t d u i d e l i j k w a t e r o p Pasen gebeurde b i j h e t geopende g r a f . J a n b e s c h r i j f t immers z i j n e i g e n e r v a r i n g e n : " E e r s t - 18 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 18

aangekomen aan h e t g r a f boog h i j z i c h n a a r b i n n e n , maar b l e e f wachten op d e anderen. H i j z a g d e " o t h a n i a " (banden) o p d e g r o n d l i g g e n . Simon P e t r u s t r a d a l s e e r s t e h e t l e d i g e g r a f b i n n e n . O o k . h i j z a g d e " o t h a n i a " l i g g e n e n o o k een " s o u d a r a " (zweetdoek) a f z o n d e r l i j k gevouwen. ( J a n 2 0 - 5 ) . De l e t t e r l i j k e t e k s t i s : " k e i m e na t a o t h a n i a " ( l i g g e n d e w i n d s e l s ) .

Het probleem i s n u i n z i c h t t e k r i j g e n i n w a t d e e v a n g e l i s t e n i n w e r k e l i j k h e i d bedoelen. H e t i s h i e r n i e t d e p l a a t s om een b i j b e l v e r t a l i n g t e maken, maar p r o b e e r maar eens h e t G r i e k s e woord " e n t e t u l i g m e n t o n " i n z i j n j u i s t e k o n t e k s t t e v e r t a l e n . De j u i s t e v e r t a l i n g v a n een z i n a l s " e n t e t u l i g m e n t o n e i s ena t o p o s " ( i n e e n gerold o p d e o o r s p r o n k e l i j k e p l a a t s ) , v e r g t een gedegen k e n n i s van d e t o e n m a l i g e o p v a t t i n g e n e n gedachtengang. Een h e e l probleem, z e l f s v o o r diegenen d i e h e t G r i e k s goed beheersen ! D e v e r k l a r i n g voor w a t e r d i e morgen gebeurd i s , z a l a l t i j d w e l e e n t w i s t p u n t b l i j v e n t u s s e n de b i j b e l k e n n e r s . To c h mag men n i e t v e r g e t e n d a t het g r a f o p aanvraag v a n d e H o g e p r i e s t e r s bewaakt werd d o o r R o meinse s o l d a t e n , j u i s t omdat men vreesde d a t d e l e e r l i n g e n h e t g r a f zouden schenden. Hoe zouden e v e n t u e l e g r a f r o v e r s d a n d e t i j d hebben gevonden om de " s o u d a r a " n e t j e s o p t e vouwen ? Omkoperij misschien ? A l h o e w e l h e t nergens geschreven s t a a t , i s h e t normaal aan t e nemen d a t d e "VROUWEN" d e l i j k w a d e e n w i n d s e l s u i t h e t g r a f hebben meegenomen. D a t z e bewaard gebleven z i j n i s minder normaal: d e Joodse w e t t e n v e r b i e d e n immers a l l e s w a t d o o r a a n r a king met een l i j k " o n r e i n geworden i s " t e bewaren. W i e een d e r g e l i j k voorwerp a a n r a a k t e was 7 dagen " o n r e i n " . A f b e e l d i n g e n o f r e l i e k e n v e r e r e n s t o n d g e l i j k aan a f g o d e r i j , e n daarop s t o n d d e d o o d s t r a f . H e t z o u M a r i a , d e moeder v a n J e z u s , geweest z i j n d i e d e l i j k w a d e meebracht n a a r E f e s e . Vo l g e n s oude g e s c h r i f t e n v a n i l l u s t e r e k e r k v a d e r s a l s I r e n a e u s , P o l i c r a t e s e n Eusebius kwamen J a n en M a r i a samen i n Efese a a n . H e t e v a n g e l i e ( J a n 1 9 - 2 5 - 2 7 ) v e r m e l d t hoe J a n v o o r M a r i a z o r g d e : " e n v a n d a t o g e n b l i k nam de l e e r l i n g haar b i j z i c h o p " .

Nu nog s t a a t i n Efese d e k a p e l "Meryem A n a " . Deze k a p e l werd o n t dekt d o o r e e n v i s i o e n v a n Anna Emmerich, e e n D u i t s e vrouw d i e n o o i t i n T u r k i j e geweest was. I n een droom zag z i j d e r u ĂŻ n e v a n een n e d e r i g e woning, b i j e e n b r u g i n d e omgeving v a n E f e s e . I n d i t h u i s z o u M a r i a gewoond hebben. E n d a a r zouden d e " l i j k w a d e " en-andere r e l i e k e n bewaard gebleven z i j n . B i j n a een eeuw l a t e r

- 19 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 19

vond e e n e k s p e d i t i e d e r u ĂŻ n e s w e r k e l i j k z o a l s z e d o o r d e " z i e n s t e r " Anna Emmerich beschreven waren. Men bouwde e r e e n k l e i n e k a p e l , t o e g e w i j d aan d e "Meryem Ana" (Moeder Gods).

Remi V a n H a e l s t

(wordt v o o r t g e z e t )

Rekonstruktie van het l i c h a a m d a t i n de l i j k w a d e g e w i k keld was.

Zo h i n g een g e k r u i s i g d e aan h e t k r u i s : v e r k r a m p t , verwrongen.

- 20 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 20

kastelen in vlaanderen

TER

H

A ri

Het k a s t e e l " Te r Ham" l i g t i n d e gemeente S t e e n o k k e r z e e l , o p 1 5 km van B r u s s e l . M e t d e f u s i e v a n 1977 k r e e g Steenokkerzeel d e gemeenten Melsbroek e n P e r k toegevoegd.

De l a a t g o t i s c h e Sint-Romboutskerk v a n Steenokkerzeel d a t e e r t u i t h e t b e g i n v a n d e 16de eeuw, maar werd i n 1 8 6 0 - ' 6 2 verbouwd en v e r g r o o t . I n d e massieve, v i e r k a n t e k e r k t o r e n b e v i n d t z i c h een beiaard met 4 4 k l o k k e n , waarvan d e z w a a r s t e 1 . 4 0 0 k g weegt. H e t k e r k i n t e r i e u r i s o o k een bezoek waard; men bemerkt e r o . a . e e n romaanse doopvont met l 7 d e eeuws koperen d e k s e l ; e e n o r g e l v a n Jan G o l t f u s s u i t 1630 e n een a a n t a l g r a f z e r k e n u i t d e 15de, 16de e n l7de eeuw. Twee g r a f z e r k e n u i t h e t e i n d e v a n d e 15de eeuw, m e t h e t beeld v a n J a n v a n Hamme e n z i j n z u s t e r Margaretha v a n Hamme, d e echtgenote v a n J a n v a n Grimberghe; e n h e t f a m i l i e g r a f v a n h e t g e s l a c h t d e Cotereau u i t d e l 7 d e eeuw, v e r w i j z e n n a a r v r o e g e r e k a s teelbewoners v a n h e t Hamkasteel.

Eeuwenlang s p e e l d e Te r Ham een b e l a n g r i j k e r o l i n d e g e s c h i e d e n i s van d i t d o r p . Z e l f s d e gemeente s c h i j n t d e oorsprong v a n h a a r naam daar t e moeten zoeken.

Tevens v i n d e n we o p h e t w a t e r s l o t Te r Ham een k o n c e n t r a t i e v a n a d e l l i j k e t i t e l s d i e een komplete h i ĂŤ r a r c h i s c h e l a d d e r vormen: r i d d e r s , g r a v e n , h e r t o g e n , m a r k i e z e n , t o t z e l f s een onderkoning en een k e i z e r i n bewoonden h e t s l o t !

- 21 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 21

ONTSTAAN E N BEWONERS Toen P e p i j n van H e r s t a l ( + J u p i l l e a / d Maas 7 1 4 ) e e n b i d s t o n d e h i e l d o p h e t g r a f v a n de H . Tr u d o ( c a . 6 2 8 - c a . 6 9 5 ) , e e n t e l g u i t een e d e l F r a n k i s c h g e s l a c h t , s c h o n k h i j d e eigendommen "Ham" e n "Ochinsala" a a n d e a b d i j v a n S i n t - T r u i d e n .

"Ham" was d e v e r m o e d e l i j k e benaming v a n een F r a n k i s c h e l a n d b o u w u i t bating d i e z i c h bevond o p een e i l a n d j e v a n een d e r t a l r i j k e w a t e r l o o p j e s d i e h i e r aanwezig waren. Deze hoeve z o u a l z e e r v r o e g w o r den omgebouwd t o t e e n d e g e l i j k e v e r s t e r k i n g e n een t o e v l u c h t s o o r d b i j o n r a a d v o o r d e omwonenden.

I n 972 werd N o t g e r ( c a . 9 3 0 - L u i k 1 0 a p r i l 1008) b i s s c h o p v a n L u i k en kr e eg h i j meteen h e t v o r s t e l i j k r e c h t o v e r d e b e z i t t i n g e n t e Mechelen. H i j schonk Steenokkerzeel aan h e t k a p i t t e l v a n S i n t -Rombouts t e Mechelen, w a t d o o r paus Eugenius I I I b e k r a c h t i g d w e r d .

De machtige stam d e r B e r t h o u t s v a n Grimbergen b e s t u u r d e d e b e z i t t i n g e n v a n h e t k a p i t t e l , d u s o o k h e t v r i j g o e d S t e e n o k k e r z e e l . De eerste Berghout d i e men i n een a k t e k a n t e r u g v i n d e n i s Wa l t e r u s van Grimbergen, d i e met G o d f r i e d v a n B o u i l l o n deelnam aan d e e e r ste k r u i s t o c h t . H i j was d e s t i c h t e r v a n d e a b d i j v a n Grimbergen i n 111 0 , maar o v e r l e e d r e e d s i n 1120. B i j d e b e s p r e k i n g v a n h e t k a s t e e l v a n Grimbergen hebben we d i t m a c h t i g B r a b a n t s g e s l a c h t reeds u i t v o e r i g behandeld ( z i e Hobonia 1 9 8 4 / 4 ) . Z e bezaten o n t e l b a re dorpen e n h e e r l i j k h e d e n i n d e Antwerpse e n Brabantse Kempen, de g e h e l e R u p e l s t r e e k , h e t Land v a n G e e l , h e t Land v a n Grimbergen, en nog z o v e l e andere p l a a t s e n , d i e h e n d o o r e r f p a c h t , d o o r aanhuw e l i j k i n g o f d o o r s t r i j d i n handen waren gekomen. Om hun macht t e breken werden z e d o o r d e h e r t o g v a n B r a b a n t v e r s l a g e n i n d e G r i m bergse o o r l o g , w a a r b i j o o k hun s t a m s l o t v o l l e d i g v e r n i e l d werd i n 1159. S i n d s d i e n werden z e d e t r o u w s t e leenmannen v a n d e h e r t o g e n van B r a b a n t .

I n 1147 i s e r a l l e e n s p r a k e v a n " H o c k e n z e l a " , maar i n 1179 w o r d t er r e e d s onderscheid gemaakt t u s s e n h e t hogergelegen "Hoverhockens e l a " e n h e t n a b u r i g e "Nederockensela" ( N e d e r o k k e r z e e l ) , d a t h e e l wat l a g e r l a g . Va n a f 1280 s t a a t dan "Steynhockensele" geboekstaafd, wat e r o p w i j s t d a t e r t o e n r e e d s een s t e n e n b u r c h t b e s t o n d , t e r vervanging v a n de v o o r m a l i g e h o u t e n k o n s t r u k t i e u i t d e 9de eeuw.

"Steyn" o f S t e e n werden v e r s c h i l l e n d e k a s t e l e n genaamd; o . a . h e t - 22 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 22

Steen t e Antwerpen, h e t Steen o f Rubenskasteel i n E l e w i j t , e n z . , om een onderscheid t e maken met d e houten gebouwen. Z e l f s i n d e twaalfde eeuw was een s t e n e n gebouw nog v r i j zeldzaam e n waren d e meeste k e r k e n , k l o o s t e r s e n d e r g e l i j k e nog i n h o u t o p g e t r o k k e n .

I n 1280 l i e t Wouter B e r t h o u t z i j n r e c h t e n o p z i j n b e z i t t i n g e n o v e r aan z i j n b r o e r E g i d i u s d i e , z e l f k i n d e r l o o s , F l o r e n t B e r t h o u t a l s z i j n o p v o l g e r aanduidde. Deze l a a t s t e v e r k o c h t h e t k a s t e e l v a n Steenokkerzeel a a n R o g i e r v a n L e e f d a a l i n 1321. R o g i e r v a n L e e f daal, t e l g u i t e e n h o o g a d e l i j k g e s l a c h t , was l a n g e t i j d e e r s t e raadsman v a n d e h e r t o g e n J a n I I e n J a n I I I v a n B r a b a n t . B i j z i j n o v e r l i j d e n i n 1335 kwam z i j n d o c h t e r E l i s a b e t h v a n L e e f d a a l i n h e t bezit van de b e l a n g r i j k e heerlijkheden. Z i j verkocht h e t k a s t e e l van Steenokkerzeel e n d e aanhorigheden aan J a n van Hamme r o n d 1353.

Ridder J a n v a n Hamme, o o k Johan van Ham genoemd, was raadsheer e n kamerheer v a n k o n i n g Edward I I I v a n Engeland. H e t was deze Edward I I I d i e de 1 0 0 - j a r i g e o o r l o g ontketende door de kroon van Frankr i j k op t e e i s e n i n o p v o l g i n g v a n d e k i n d e r l o z e K a r e l I V, k o n i n g van F r a n k r i j k .

Jan van Hamme-werd d u s r o n d 1353 h e e r v a n Steenokkerzeel e n h i e r door o n t s t o n d e n h e e l w a t v e r w a r r i n g e n w a t d e naamgeving b e t r e f t .

De oude toponiem "Ham" werd i n d i e t i j d vervangen d o o r d e f a m i l i e naam van Hamme. Z o l a n g d e f a m i l i e v a n Hamme o p h e t k a s t e e l r e s i deerde was h e t normaal d a t men s p r a k o v e r h e t k a s t e e l v a n Hamme.

Maar l a t e r z o u men deze benaming b l i j v e n behouden e n h e t k a s t e e l van Steenokkerzeel werd om b e u r t e n van Hamme, v a n Ham en d e Ham genoemd. Ve r s c h i l l e n d e g e s c h i e d s c h r i j v e r s zouden z e l f s beweren dat h e t k a s t e e l z i j n naam o n t l e e n d e aan d e f a m i l i e v a n Hamme.

Z e l f s d e , v e r d e r v o o r t r e f f e l i j k e , "VAB-Gids v o o r Vlaanderen" v e r meldt o v e r h e t k a s t e e l v a n S t e e n o k k e r z e e l : " Z i j n naam d a n k t h e t k a s t e e l a a n h e t a d e l i j k g e s l a c h t v a n Hamme ( 1 3 5 3 - 1 4 7 3 ) " . Ook d e benaming " d e Ham", d i e i n v e r s c h i l l e n d e Franse boeken voorkomt, en d o o r v e l e Nederlandse werken i n d i e vorm werd overgenomen, i s f o u t i e f . "Ham" bestond a l s benaming v o o r d i e p l a a t s i n S t e e n o k k e r zeel a l v e l e eeuwen v รณ รณ r d e f a m i l i e v a n Hamme e r z i c h kwam v e s t i g e n .

Een k o r r e k t e naam kan, z o a l s D h r. J o z e f Lauwers i n z i j n t a l r i j k e werken o v e r Steenokkerzeel opmerkt, a l l e e n maar l u i d e n : Hamkasteel of k a s t e e l Te r Ham, w a t we dan o o k a l s e n i g j u i s t e benaming o v e r - 23 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 23

genomen hebben.

Jan v a n Hamme b e h o o r d e t o t d e 5 8 e d e l e h e r e n d i e o p 2 7 september 1312 d e beroemde k e u r e v a n K o r t e n b e r g ondertekenden. Z i j n zoon, eveneens J a n v a n Hamme geheten, huwde i n 1386 met M a t h i l d e E s t o r d i e , n a z i j n dood o p 5 j a n u a r i 1403, vrouwe v a n Steenokkerzeel werd t o t i n 1422. Rond d i t j a a r s t o n d z e d e h e e r l i j k h e i d a f a a n haar z o o n , e n d e r d e v a n d i e naam, J a n v a n Hamme, b i j d i e n s m e e r d e r j a r i g h e i d . J a n I I I v a n Hamme, h e e r v a n Steenokkerzeel, o v e r leed r e e d s i n 1440 zonder nakomelingen. Z i j n z u s t e r, Margaretha van Hamme, d e l a a t s t e t e l g d i e d e naam van Eamme d r o e g , b e z a t de h e e r l i j k h e i d v a n Steenokkerzeel v a n a f 1440 t o t aan h a a r dood.

Z i j o v e r l e e d 6 2 j a a r n a h a a r h u w e l i j k met C o r n e l i u s v a n Grimbergen van A a , p o l i t i e k raadgever v a n J a n I V, h e r t o g van B r a b a n t . D i t huwelijk, d a t kinderloos b l e e f , b l e e k ook n i e t g e l u k k i g , vermits z i j u i t de e c h t scheidden.

Na h e t o v e r l i j d e n v a n -Margaretha v a n Hamme b l e e f d e h e e r l i j k h e i d i n h e t b e z i t v a n h a a r erfgenamen t o t i n . h e t j a a r 1490. I n d a t j a a r werd z i j a f g e s t a a n aan F i l i p s H i n c k a e r t , h e e r v à n Te r v u r e n , L e l l e , Humelgem, e n z . , e n z i j n echtgenote HÊlène d e B e r n a i g e .

De naam H i n c k a e r t z o u voortkomen v a n de stamvader v a n d i t g e s l a c h t d i e h e t g e b r e k had t e h i n k e n . Vandaar o o k d e l a t e r e f a m i l i e s p r e u k : "Stap r e c h t , H i n c k a e r t ! " . De H i n c k a e r t s waren bastaardafstammel i n g e n v a n d e h e r t o g v a n B r a b a n t , v a n w i e z e h e t hoge ambt v a n "woutmeester v a n Zonien i n B r a b a n t " t o e v e r t r o u w d k r e g e n . F i l i p s H i n c k a e r t v e r b o n d z i c h t e g e n o v e r d e v o r s t om v o o r d e u i t o e f e n i n g

van h e t p l a a t s e l i j k g e r e c h t t e z o r g e n . Rond 1480 was F i l i p s s l o t voogd v a n Te r v u r e n , t i t e l d i e h i j e r f d e v a n z i j n v a d e r J a n H i n c k a e r t . F i l i p s H i n c k a e r t was h e e r v a n Steenokkerzeel v a n 1490 t o t 1505 e n z i j n t e s t a m e n t , o p g e s t e l d o p 2 8 augustus 1505, v e r m e l d dat h i j " s i e c k l i g g e n d e o p s y n bedde t o t Steynckesele i n s y n s l o t hebbende nochtans goed v e r s t a n d ende memorie, begheerde begraeven t e s y n i n d e k e r c k e v a n Steynockesele i n d e hooghe c h o o r v o o r h e t h e y l i g h sacrament".

U i t d i t t e s t a m e n t vernemen we bovendien d a t h i j h e t h u i d i g k a s t e e l v a n Te r Ham deed bouwen t u s s e n 1490 e n 1505, e n d a t h i j "den d r i e s s c h e i n v i v e r v e r a n d e r t h e e f t " . H e t b e t r e f t h i e r d e " P a g e k e n s v i j v e r " , d i e h i j e c h t e r deed g r a v e n t e n n a d e l e v a n deze d r i e s . E e n d r i e s was i n d e r t i j d e e n u i t g e s t r e k t e w e i d e , b e g r o e i d - 24 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 24

De Guldenpoort - Te k e n i n g J . F. P e e t e r s - 25 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 25

met hoge bomen, d i e aan d e gemeente toebehoorde, e n waar d e arme l i e d e n k o s t e l o o s hun vee mochten l a t e n g r a z e n . De benaming " P a g e kensvijver" i s ontstaan naar aanleiding van h e t f e i t d a t de h o f jonkers u i t h e t k a s t e e l d e gewoonte hadden e r t e zwemmen.

Het h u i d i g e k a s t e e l Te r Ham s t o n d o p d e z e l f d e p l a a t s v a n h e t v r o e gere Steen d a t nog werd bewoond d o o r F i l i p s H i n c k a e r t , t e r w i j l het nieuwe k a s t e e l r e e d s i n opbouw was.

Wanneer F i l i p s H i n c k a e r t o v e r l e e d i n 1505 werd h i j opgevolgd d o o r z i j n z o o n , eveneens F i l i p s geheten ( + 2 0 j a n u a r i 1 5 4 8 ) , i n h e t h u w e l i j k v e r e n i g d met Edwiga v a n Os. H i j z e t e l d e h e r h a a l d e l i j k a l s burgemeester v a n d e s t a d B r u s s e l e n s t o n d i n 1511 d e h e e r l i j k heid Steenokkerzeel a f a a n K a r e l v a n Lannoy. Deze o v e r d r a c h t werd op 7 november 1511 b e k r a c h t i g d d o o r h e t k a p i t t e l v a n St.-Rombouts.

Karel v a n Lannoy, b a r o n v a n Dampierre, h e e r v a n S e n z e i l l e s e n Maingoval, gouverneur. van D o o r n i k , oppermaarschalk, g r o o t v e l d heer, bekwaam d i p l o m a a t , e n z . , was één d e r meest befaamde bewoners van h e t k a s t e e l v a n S t e e n o k k e r z e e l . De L a n n o y ' s behoorden t o t een a a n z i e n l i j k g e s l a c h t u i t F r a n s -Vlaanderen, genoemd n a a r een p l a a t s j e t e n noordoosten v a n R i j s e l ( L i l l e ) . E v e n a l s d e h u i z e n van C r o y, v a n Merode e n v a n L a l a i n g l e v e r d e h e t g e s l a c h t v a n L a n noy v e l e d i e n a r e n aan d e Boergondische e n Habsburgse hoven. S e d e r t d e v i j f t i e n d e eeuw i s h e t g e s l a c h t v a n Lannoy i n h e t b e z i t van t a l r i j k e b a r o n i e e n e n graafschappen e n s i n d s 3 0 o k t o b e r 1827 dragen d e L a n n o y ' s z e l f s d e p r i n s e l i j k e t i t e l v o n Rhena-Wolbeck.

Karel v a n Lannoy werd geboren t e Va l e n c i j n ( Va l e n c i e n n e s ) r o n d 1482 e n k r e e g z i j n opvoeding samen met d e l a t e r e k e i z e r K a r e l V, die e e n b l i n d e l i n g s v e r t r o u w e n i n hem s t e l d e . I n maart 1522 werd h i j onderkoning v a n Napels e n i n 1523 k a p i t e i n - g e n e r a a l v a n d e g e a l l i e e r d e s t r i j d k r a c h t e n d i e i n I t a l i ë t e g e n h e t Franse l e g e r streden. K a r e l v a n Lannoy was één d e r bevelhebbers v a n h e t k e i z e r l i j k l e g e r i n d e s l a g b i j P a v i a , o p 2 4 f e b r u a r i 1525, w a a r i n h i j de k a n s z a g om k o n i n g F r a n s I v a n F r a n k r i j k gevangen t e nemen.

Op e i g e n i n i t i a t i e f b r a c h t h i j d e Franse k o n i n g n a a r Spanje om een v e r z o e n i n g t u s s e n deze e n d e k e i z e r t o t s t a n d t e brengen. Ook was K a r e l v a n Lannoy é é n v a n de voornaamste bemiddelaars i n d e Vrede v a n Madrid o p 1 4 J a n u a r i 1526. K a r e l V beloonde K a r e l v a n Lannoy v o o r z i j n t r o u w e d i e n s t e n d o o r hem op 1 0 f e b r u a r i 1527 t e v e r h e ff e n t o t p r i n s v a n Sulmona, g r a a f v a n Lannoy, g r a a f v a n A s t i , - 26 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 26

graaf v a n L a Roche, g r a a f v a n S a i n t -Empire, e n z . Te v e n s werd deze Zuid-Nederlandse edelman onderscheiden met d e r i d d e r k e t e n v a n d e Orde v a n h e t Gulden V l i e s i n 1516.

Dat deze beroemde e d e l e v a n 1511 t o t 1527 t e S t e e n o k k e r z e e l , o p het k a s t e e l Te r Ham, v e r b l e e f i s e c h t e r minder bekend. K a r e l v a n Lannoy e n z i j n e c h t g e n o t e , F r a n ç o i s e d e M o n t b e l , woonden z e l f s graag t e S t e e n o k k e r z e e l , v e r m i t s v i j f v a n hun a c h t k i n d e r e n e r geboren werden. H i j k r e e g e r h e r h a a l d e l i j k bezoek van k e i z e r K a r e l V e n b e z a t d e voorbehouden p a c h t i n h e t Saventerloobos, d a t h i j huurde om de k e i z e r a f l e i d i n g e n ontspanning t e v e r s c h a f f e n . K a r e l v a n Lannoy oefende o o k d e r e c h t s s p r a a k u i t o v e r d e omliggende dorpen B e r g , N e d e r o k k e r z e e l , Erps-Kwerps, Humelgem, M e l s b r o e k e n P e u t i e , w a a r e r e e r t i j d s een g a l g s t o n d , d e " P e u t i e m i k " . T i j d e n s een r e i s n a a r Napels werd K a r e l v a n Lannoy z i e k . Men voerde hem naar Gaête, w a a r h i j o p 2 4 september 1527 o v e r l e e d . Z i j n s t o f f e l i j k o v e r s c h o t werd b i j g e z e t i n d e k e r k v a n Mont- O l i v e t .

Na d e dood v a n K a r e l v a n Lannoy b l e e f d e h e e r l i j k h e i d v a n S t e e n okkerzeel i n handen v a n z i j n nakomelingen. Z i j n zoon, F i l i p s v a n Lannoy, b a r o n v a n P r a t a , w e r d v a n 1527 t o t 1547 d e nieuwe e i g e naar, waarna d i e n s zoon, K a r e l v a n Lannoy, d e h e e r l i j k h e i d b e z a t t o t 1568 e n d e b r o e d e r v a n deze l a a t s t e , Horace v a n Lannoy, d e volgende k a s t e e l e i g e n a a r werd v a n 1568 t o t 1577. De t e l g e n v a n de f a m i l i e v a n Lannoy b l e v e n maar t i t e l s v e r g a r e n , e n we z i e n hen achtereenvolgens verheven worden t o t h e r t o g v a n Bajano, g r a a f v a n A s t i , g r a a f v a n Ve n a f r o , g r a a f van M o n t o r i n , b a r o n v a n E s p i e r r e s , baron v a n Leeuwergem, b a r o n v a n Wasmes, b a r o n v a n C l e r v a u x , b a r o n A i x , b a r o n v a n Sombreffe, g r a a f v a n B e a u r e p a i r e , g r a a f d e l a M o t t e r i e , g r a a f v a n H a s s e l t , g r a a f v a n L i b e r c h i e s , g r a a f v a n Annapes, g r a a f v a n Wa t t i g n i e s , e n z .

Op 4 december 1577 werden d e h e e r l i j k h e d e n v a n Steenokkerzeel e n Humelgem v e r k o c h t aan C a t h e r i n a v a n Brandenburg, e e n t e l g u i t een oude Luxemburgse f a m i l i e . Z i j was i n 1533 t e Namen geboren e n huwde i n 1556 met J a n d e Cotereau, b a r o n v a n Asse, b a r o n v a n Geten ( J a u c h e ) , e n z . , d i e e c h t e r r e e d s i n 1561 z o u o v e r l i j d e n .

Catherina van Brandenburg b l e e f gedurende 5 9 j a a r weduwe e n s t i e r f i n 1621, 8 7 j a a r o u d . Gedurende v o l l e 4 3 j a a r was z i j k a s t e e l v r o u we v a n Steenokkerzeel geweest. Va n deze e d e l l i e d e n bestaan e r n o g v e r s c h i l l e n d e h e r i n n e r i n g e n ; o . a . e e n glasraam i n d e k e r k v a n A s se, e e n z i l v e r e n m i s k e l k i n d e k e r k van Humelgem, e n z . Humelgem, - 27 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 27

dat t h a n s a l s een gehucht o n d e r Steenokkerzeel r e s s o r t e e r t , b e s t o n d vroeger a l s een a p a r t e h e e r l i j k h e i d .

U i t h e t h u w e l i j k v a n Jan d e Cotereau e n C a t h e r i n a v a n Brandenburg waren v i e r k i n d e r e n geboren: J a n , W i l l e m , F i l i p s e n Va l e r i e , v a n wie W i l l e m de volgende k a s t e e l e i g e n a a r w e r d . W i l l e m de Cotereau s t i e r f e c h t e r v r i j j o n g , waarna d e o u d s t e v a n z i j n twee k i n d e r e n , eveneens W i l l e m geheten, o p 4 - j a r i g e l e e f t i j d z i j n v a d e r opvolgde a l s h e e r van S t e e n o k k e r z e e l . H e t was deze l a a t s t e W i l l e m de C o t e reĂ u d i e z i j n g e s l a c h t w i s t o p t e v o e r e n t o t h e t t o p p u n t v a n macht. H i j b r e i d d e z i j n b e z i t z e l f s nog u i t d o o r t e huwen met z i j n n i c h t C a t h e r i n a d e Cotereau, d e erfgename v a n Westmalle. (bespreking k a s t e e l v a n Westmalle, z i e Hobonia 1 9 7 9 / 2 ) . B e h a l v e Steenokkerzeel e n Humelgem was W i l l e m de Cotereau nog e e r s t e m a r k i e s v a n Asse, b a r o n v a n Geten ( J a u c h e ) , h e e r v a n Wideux, Ve l p e n , Herck, E e r t b r u g g e , Z e l l i k , Kobbegem, e n z .

Maar h o e v l u g d e g e l u k s s t e r v a n W i l l e m de Cotereau d e hoogte i n schoot, n a e n i g e t i j d begon d i e s t e r t o c h t e t a n e n e n g e r a a k t e h i j i n geldnood. Ons l a n d kende o p d a t o g e n b l i k z e e r b e r o e r d e t i j den wegens d e heersende g o d s d i e n s t o o r l o g e n . D e p o l i t i e k van F i l i p s I I wekte v e e l v e r b i t t e r i n g e n t o e n d e Spaanse s o l d e n i e r s z i c h d a a r b i j n o g s c h u l d i g maakten aan t a l v a n p l u n d e r i n g e n , b r a k een algemene opstand u i t o n d e r d e l e i d i n g v a n W i l l e m v a n O r a n j e . Onze gewesten waren gedurende v e l e j a r e n een waar s l a g v e l d ; n u eens waren d e Spanjaarden aan de winnende hand, d a n weer kwamen d e troepen v a n O r a n j e hen a c h t e r u i t d r i j v e n .

En o o k n a d i e n , t o e n d e rampspoedige o o r l o g e n van L o d e w i j k XIV t e gen Spanje u i t b r a k e n , kenden onze gewesten n i e t s dan e l l e n d e . I n 1635 werd h e t Hamkasteel ingenomen e n leeggeplunderd d o o r e e n t r o e p Franse e n H o l l a n d s e s o l d a t e n .

Op h e t e i n d e v a n d e 17de eeuw waren d e goederen van d e Cotereau zodanig v e r w o e s t d a t z i j n inkomsten o n t o e r e i k e n d b l e k e n om z i j n s c h u l d e i s e r s t e v e r e f f e n e n . I n 1698 z a g h i j z i c h v e r p l i c h t z i j n rechten o p Steenokkerzeel e n Humelgem a f t e s t a a n aan P i e t e r F a r i s e a u e n z i j n e c h t g e n o t e C a t h e r i n a Robyns.

Over d e f a m i l i e F a r i s e a u i s w e i n i g bekend. P i e t e r F a r i s e a u was een zoon v a n W i l l e m F a r i s e a u e n M a r i a d e P l e c k e r. Te r w i j l o n s l a n d de "ongelukseeuw" doormaakte, e n d e b e v o l k i n g zienderogen v e r a r m - 28 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 28

de, w i s t d i t personage geweldige s c h a t t e n t e verzamelen d o o r d e bevoorrading t e v e r z o r g e n v a n d e Spaanse l e g e r s e n hun verbondenen. D a a r d e landbouwers h e t zwaar t e v e r d u r e n kregen t i j d e n s d i e oorlogen, o m w i l l e v a n d e v e r n i e l i n g v a n hun a k k e r s e n d e o p e i s i n g van hun paarden e n v e e , kenden o o k d e k a s t e e l h e r e n een p e r i o d e van armoede, w a n t o o k z i j l e e f d e n b i j n a u i t s l u i t e n d v a n d e i n k o m sten d i e d e landbouw hen v e r s c h a f t e . Maar hoe hoog d e s c h u l d e n van d e k a s t e e l h e r e n ook s t e g e n , s t e e d s g r o e i d e n de f o r t u i n e n v a n P i e t e r F a r i s e a u aan. Z o z i e n we hem achtereenvolgens d e k a s t e l e n van S t e e n o k k e r z e e l , S t e r r e b e e k , Dworp, Westmalle e n Z o e r s e l v e r werven. Op 1 3 f e b r u a r i 1698 komt P i e t e r F a r i s e a u i n h e t b e z i t v a n de h e e r l i j k h e d e n Steenokkerzeel e n Humelgem. Op 1 3 augustus v a n h e t z e l f d e j a a r werd h i j i n d e a d e l s t a n d opgenomen e n i n 1699 t o t ridder geslagen.

De e c h t e l i e d e n Fariseau-Robyns hadden geen k i n d e r e n e n o v e r l e d e n beiden i n 1718; P i e t e r o p 31 m e i e n C a t h e r i n a i n d e maand a u g u s t u s . Z e werden n a a s t e l k a a r begraven i n d e S t e . - C a t h e r i n a k e r k t e B r u s s e l . De h e e r l i j k h e d e n v a n Steenokkerzeel e n Humelgem kwamen i n handen van d e erfgenamen van d e man; J a n F a r i s e a u , r a a d s h e e r van B r a b a n t ; Johanna- M a r i a F a r i s e a u , e c h t g e n o t e v a n M a r t i n u s R o byns, e n z . Z i j v e r k o c h t e n hun e r f g o e d a a n advokaat N i k o l a a s De P l e c k e r, d i e d e aankoop deed i n n a a m v a n d e R i j n g r a v e n v a n Salm.

Nikolaas De P l e c k e r, l a n g s moederszijde v e r w a n t met P i e t e r F a r i seau, was a a n g e s t e l d a l s voogd o v e r d e m i n d e r j a r i g e k i n d e r e n v a n J o z e f , p r i n s v a n Salm. Op 1 4 j u l i 1728 k o c h t h i j d e h e e r l i j k h e d e n van Steenokkerzeel e n Humelgem aan, v o o r d e p r i j s v a n n i e t minder dan 130.500 g u l d e n , t e n v o o r d e l v a n "Johannes-Domenicus-Albertus ende P h i l i p p u s , Rhyngraven,graven v a n S a l m " . I n 1729 werd d o o r Andrees v a n d e r Gheyn u i t Leuven, t e n behoeve v a n d e k e r k v a n Steenokkerzeel, e e n k l o k gegoten waarvan Jan-Domien-Albert v a n Salm p e t e r was e n H e n d r i k a - T h e r e s i a v a n Salm m e t e r. N a de dood van F i l i p s v a n Salm i n 1737 b l e e f Jan-Domien-Albert a l l e e n h e e r van S t e e n o k k e r z e e l , z u l k s t o t o p 9 o k t o b e r 1754, t o e n h i j d e b e i de h e e r l i j k h e d e n Steenokkerzeel e n Humelgem v e r k o c h t v o o r 120.000 gulden aan J a a k - F r a n c i s k u s , g r a a f v a n Groesbeeck, h e e r v a n H e i n donk, e n z .

Deze f a m i l i e was a f k o m s t i g u i t Groesbeek, e e n gemeente t e n z u i d o o s ten v a n Nijmegen i n d e p r o v i n c i e G e l d e r l a n d . De nieuwe h e e r van - 29 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 29

F o t o ' s d i e vMĂ“r w e r e l d o o r l o g I I werden genomen t o n e n h e t k a s t e e l nog met- h e t originele dak.

Aartshertog O t t o v a n Habsburg bewoonde toen, m e t z i j n moeder, e x - k e i z e r i n Z i t a van O o s t e n r i j k , e n z i j n zeven b r o e r s e n z u s t e r s Te r Ham i n S t e e n o k k e r z e e l .

We z i e n de a a r t s h e r t o g , h e t h u i d i g hoofd v a n h e t Habsburgse h u i s , i n z i j n studeerkamer ( b o v e n r e c h t s ) e n v o o r de p o o r t v a n h e t s l o t Te r Ham ( h i e r n a a s t r e c h t s ) i n 1938.

- 30 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 30

t�.

rnspeca..r Gr.r?clli Jtecnockerzr.el

"PROSPECTUS CASTELLI STEENOCKERZEEL" of h e t kasteel " Te r Ham" naar baron J . Le Roy, 1696

Aartshertog Otto van Habsburg i n de muziekkamer van h e t s l o t Te r Ham i n 1938 - 31 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 31

Steenokkerzeel sneuvelde e c h t e r i n d e s l a g b i j G e i r l i t z , t o e n h i j i n d e l e g e r s v a n M a r i a - T h e r e s i a d e P r u i s e n b e v o c h t i n 1758. H i j l i e p i n h e t g e v e c h t een zware steekwonde o p waaraan h i j n o g d e z e l f de dag z o u b e z w i j k e n . J a a k - F r a n c i s k u s v a n Groesbeeck was amper 23 j a a r t o e n h i j t e Praag i n d e k e r k d e r Miniemen werd begraven.

De h e e r l i j k h e d e n Steenokkerzeel e n Humelgem g i n g e n dan o v e r n a a r z i j n z u s t e r E l i s a b e t h - C a t h e r i n a v a n Groesbeeck, d i e z e z o u b l i j v e n b e z i t t e n t o t aan h a a r dood i n 1782. Op 1 2 o k t o b e r 1763 schonk E l i s a b e t h van Groesbeeck een s t u k g r o n d , g e l e g e n i n d e h u i d i g e Boekweitkoekstraat v l a k a c h t e r d e k e r k , a a n d e p l a a t s e l i j k e s c h u t t e r s g i l d e "San-Sebastiaan" a l s o e f e n t e r r e i n . De toegangspoort t o t d i t s c h u t t e r s v e l d , d e G i l d e n p o o r t o f G u l d e n p o o r t , d r a a g t bovenaan het wapen van d e s c h e n k s t e r. H a a r wapenschild werd eveneens i n g e metseld boven d e ingangsdeur v a n h e t Hamkasteel, d a t o n d e r h a a r beheer o o k h e e l w a t w i j z i g i n g e n o n d e r g i n g . De enge v e n s t e r n i s sen werden vervangen d o o r g r o t e ramen, d e h e l e b i n n e n i n r i c h t i n g werd aangepast e n b e t e r l e e f b a a r gemaakt, maar h a a r b e l a n g r i j k s t e werk was w e l h e t aanbrengen v a n d e s p i t s t o e l o p e n d e bedakingen op d e k a s t e e l t o r e n s .

E l i s a b e t h - C a t h e r i n a van Groesbeeck o v e r l e e d i n 1782 i n h a a r b u i t e n v e r b l i j f t e Franc-Waret, n a b i j Namen. B i j t e s t a m e n t had z i j de h e e r l i j k h e d e n v a n Steenokkerzeel e n Humelgem overgemaakt a a n haar n e e f K a r e l - L u d w i n e - M a r i a , m a r k g r a a f v a n C r o i x , e e n zoon v a n haar o u d s t e z u s t e r M a r i e -Anne- F r a n ç o i s e , d i e gehuwd was met A l e x a n dre- L o u i s - F r a n ç o i s , m a r k g r a a f v a n C r o i x , r i t m e e s t e r v a n h e t r e g i ment v a n B e a u v i l l e s , p r e s i d e n t v a n d e a d e l s t a n d t e R i j s e l , r i d d e r van d e H e i l i g e L o d e w i j k , e n z . K a r e l v a n C r o i x , g e b o r e n i n 1760, overleed i n 1832 t e P a r i j s waarna z i j n e c h t g e n o t e V i c t o r i n e d e Vassé, m e t w i e h i j i n 1802 huwde, d e b e z i t t i n g e n overnam. N a h a a r dood, t e Namen i n 1847, was h e t d e o u d s t e zoon v a n voormeld e c h t paar, K a r e l -Edmond-Marie v a n C r o i x , g e b o r e n i n 1807, d i e h e e r werd v a n S t e e n o k k e r z e e l . De nieuwe e i g e n a a r v a n Te r Ham, i n 1835 gehuwd met M a r i e - A m é l i e -Stéphanie d e Tournon Semiane ( 1 8 1 7 - 1 8 9 8 ) , dochter v a n een p a i r v a n F r a n k r i j k , v e r l o o r h e t l e v e n i n een j a c h t o n g e v a l t e Sint-Genesius-Rode i n 1863. E e n op d i e p l a a t s , i n d e h u i d i g e Va r k e n s d r e e f , o p g e r i c h t a r d u i n e n k r u i s , d r a a g t a l s opschrift: " TER NAGEDACHTENIS VAN CHARLES MARIE, GRAAF VAN CROIX, SCHIELIJK AAN DE GENEGENHEID VAN Z I J N FAMILIE ONTRUKT OP,17 OKTOBER 1863. BIDT VOOR HEM " .

- 32 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 32

Het was z i j n zoon, F i l i p s v a n C r o i x , d i e hem i n 1863 o p v o l g d e .

Deze b l e e f l a n g e t i j d v r i j g e z e l e n had, e v e n a l s z i j n v a d e r, z i j n h a r t a a n d e j a c h t verpand. D o o r h e t aankopen van bossen e n l a n - . d e r i j e n kon h i j v o o r t d u r e n d z i j n j a c h t v e l d e n u i t b r e i d e n . H e t w a ren magere b o e r e n j a r e n , d e p r i j s v o o r h e t a k k e r l a n d was g e r i n g en de oogsten s l e c h t . Jonge l i e d e n gaven e r d e v o o r k e u r aan i n de s t a d t e gaan werken. Z o k o n F i l i p s , m a r k i e s v a n C r o i x , h e t kasteeldomein van Steenokkerzeel v e r g r o t e n t o t 400 h a - ! Op 1 0 d e cember 1881 huwde h i j d e 2 1 - j a r i g e Anne- M a r i e - C h r i s t i n e - A n t o i n e t t e de D u r f e r t , g r a v i n de L o r g e , d i e u i t M o n t f o r t - l e - R e t r o u a f k o m s t i g was.

Na z i j n o v e r l i j d e n i n 1905 was h e t z i j n zoon J a n , m a r k r a a f v a n C r o i x , d i e d e nieuwe e i g e n a a r v a n h e t Hamkasteel w e r d . H i j was gehuwd met Jeanne-Marie , g r a v i n v a n M a i l l ĂŠ d e l a To u r L a n d r y, en zou h e t s l o t Te r Ham i n 1929 t e r b e s c h i k k i n g s t e l l e n v a n Z i t a , ex-keizerin van O o s t e n r i j k .

Zita-Maria-des-Grâces-Aldegonde-Michelle-RaphaÍlle-Gabrielle-Josephine-Antonia-Louis-Agnes, p r i n s e s v a n Bourbon-Parma, was g e b o ren t e V i l l a Piamore n a b i j V i a r e g g i o o p 9 m e i 1892 a l s d o c h t e r van R o b e r t d e Bourbon-Parma. Z i j huwde o p 4 november 1911 t e Schursau-am-Steinfelde met a a r t s h e r t o g K a r e l -Franz-Joseph-LudwigHubert-George- O t t o - M a r i e v o n Habsburg, g e b o r e n i n h e t k a s t e e l Persenbeug i n Neder- O o s t e n r i j k e n o v e r l e d e n o p 1 a p r i l 1922 t e Funchal i n Madeira.

Na d e moord t e Serajewo, w a t d e r e c h t s t r e e k s e a a n l e i d i n g t o t h e t u i t b r e k e n v a n d e e e r s t e w e r e l d o o r l o g werd, o p a a r t s h e r t o g Franz Ferdinand v a n O o s t e n r i j k ( 1 8 december 1863 - 2 8 j u n i 1914) e n z i j n echtgenote, w e r d K a r e l I k e i z e r v a n O o s t e n r i j k , e n a l s K a r e l I V t o t k o n i n g v a n H o n g a r i j e gekroond.

Keizer K a r e l I e n k e i z e r i n Z i t a v a n O o s t e n r i j k werden o p 11 november 1918 a f g e z e t e n verbannen, waarna i n O o s t e n r i j k , o p 1 2 november 1918, d e r e p u b l i e k werd u i t g e r o e p e n . Va n u i t Z w i t s e r l a n d o n d e r nam K a r e l i n 1921 nog e e n p o g i n g om v i a een s t a a t s g r e e p d e Habsburgse monarchie t e h e r s t e l l e n . To e n deze machtsgreep m i s l u k t e werden K a r e l e n Z i t a n a a r Madeira verbannen, w a a r d e l a a t s t e O o s t e n r i j k s e k e i z e r h e t j a a r daarop r e e d s o v e r l e e d .

Ex-keizerin Z i t a betrok toen, o p u i t n o d i g i n g van koning Alfonso - 33 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 33

X I I I v a n Spanje, h e t Prado- p a l e i s , d a t eens gebouwd werd o p i n i t i a t i e f v a n k e i z e r K a r e l V. I n d i t enorme p a l e i s z o u d e k e i z e r l i j k e f a m i l i e e c h t e r n i e t l a n g b l i j v e n . Z e huurden dan h e t v o o r malige z o m e r v e r b l i j f v a n k o n i n g i n I s a b e l l a I I i n L e q u e i t o , a a n de Baskische k u s t , w a a r z e gedurende 8 j a a r woonden. De toekomst van d e Spaanse monarchie z a g e r e c h t e r o o k n i e t a l t e r o o s k l e u r i g u i t , z o d a t e x - k e i z e r i n Z i t a i n 1929 h a a r i n t r e k nam i n h e t Hamkast e e l t e Steenokkerzeel met h a a r a c h t k i n d e r e n . Vo o r t a a n werd z i j de z i e l v a n d e beweging t o t e e r h e r s t e l v a n d e o u d s t e v a n h a a r v i j f zonen, a a r t s h e r t o g O t t o v a n Habsburg, h e t h u i d i g e h o o f d v a n h e t Huis Habsburg.

E x - k e i z e r i n Z i t a v a n O o s t e n r i j k o n t v i n g o p Te r Ham r e g e l m a t i g hoge g a s t e n . K o n i n g A l b e r t v a n B e l g i ë e n k r o o n p r i n s Leopold k w a men e r v e r s c h i l l e n d e malen, e n o o k h a a r b r o e r s , d e p r i n s e n v a n Bourbon, S i x t u s , Gaëtan e n F e l i x , d e p r i n s - g e m a a l v a n g r o o t h e r t o g i n C h a r l o t t e v a n Luxemburg, v e r b l e v e n e r d i k w i j l s . R e g e l m a t i g zag men t e Steenokkerzeel d e f o r s e g e s t a l t e n v e r s c h i j n e n van d e beide zonen v a n d e vermoorde a a r t s h e r t o g F r a n s -Ferdinand, t r o o n opvolger v a n O o s t e n r i j k - H o n g a r i j e , e n o o k d e Wiener-Sángerknaben waren e r r e g e l m a t i g t e g a s t .

Otto-Franz-Joseph von Habsburg, g e b o r e n t e Reichenau o p 2 0 november 1912, d e o u d s t e zoon v a n k e i z e r K a r e l I , g r o e i d e o p i n Spanj e , v e r b l e e f e n i g e t i j d i n d e a b d i j v a n C l e r v a u x i n Luxemburg e n promoveerde t e Leuven i n 1935 t o t d o c t o r i n d e s t a a t s - e n s o c i a l e wetenschappen. T i j d e n s w e r e l d o o r l o g I I v e r b l e e f h i j i n Amerika, waarna h i j z i c h , s i n d s 1950, i n B e i e r e n v e s t i g d e . I n 1961 deed h i j o f f i c i e e l a f s t a n d v a n z i j n aanspraak o p d e O o s t e n r i j k s e t r o o n i n een l o y a l i t e i t s v e r k l a r i n g aan d e R e p u b l i e k O o s t e n r i j k . P a s i n 1966 werd hem d o o r h e t O o s t e n r i j k s p a r l e m e n t een O o s t e n r i j k s paspoort v e r l e e n d , z o d a t h i j s i n d s d i e n o f f i c i e e l h e t l a n d weer binnen mag.

Vermelden we nog d a t d e p r i v é - l e r a a r v a n p r i n s O t t o v a n Habsburg vader Odon h e e t t e . H i j w e r d p r i e s t e r o p 2 8 m a a r t 1914, a b t v a n St.- M a u r i c e d e C l e r v a u x , s t i c h t e r v a n d e a b d i j S t . - J e r ô m e i n R o me, e n z . Va d e r Odon, m e t z i j n w e r e l d l i j k e naam Joseph- V i c t o r A l a r do, w a s een f a m i l i e l i d v a n Raymond A l a r d o t , d i e Hobonia r e e d s t a l r i j k e a r t i k e l s bezorgde, o o k i n d i t t i j d s c h r i f t .

E x - k e i z e r i n Z i t a v a n O o s t e n r i j k l e e f d e met h a a r k i n d e r e n e n een - 34 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 34

handvol d i e n s t p e r s o n e e l i n a l l e s t i l t e t e Steenokkerzeel t o t z e op 1 0 mei 1940 d o o r h e t oorlogsgeweld g e s t o o r d werden. V i a Spanje en P o r t u g a l v l u c h t t e d e h e l e f a m i l i e aan b o o r d v a n een G r i e k s s c h i p naar Quebec, om e r i n h e t v e r r e Canada g a s t v r i j h e i d t e zoeken.

Maar d e k e i z e r i n had h a a r b a l l i n g o o r d n i e t v o o r immer v a a r w e l gezegd, w a n t n a d e o o r l o g kwam z i j h e t k a s t e e l Te r Ham, a l h o e w e l beroofd v a n z i j n v r o e g e r e l u i s t e r , n o g h e r h a a l d e l i j k i n s t i l t e bezoeken.

Toen we i n 1972 a a n h e t k a s t e e l v a n P e r k stonden kwam e r een s l a n ke, a r i s t o k r a t i s c h e f i g u u r , g e h e e l i n h e t g r i j s g e k l e e d , u i t h e t k a s t e e l p a r k gewandeld. H e t was k e i z e r i n Z i t a d i e r e g e l m a t i g t e gast i s b i j g r a a f D a n i e l C h r i s t y n d e R i b e a u c o u r t v a n P e r k . Op 10 o k t o b e r 1980 konden d e Hobonianen h e t k a s t e e l d e R i b e a u c o u r t te P e r k bezoeken waar g r a a f D a n i e l d e r o n d l e i d i n g v e r z o r g d e .

Het k a s t e e l d e R i b e a u c o u r t t e P e r k werd besproken i n Hobonia 1980/3.

Wanneer e x - k e i z e r i n Z i t a v a n O o s t e n r i j k Steenokkerzeel v e r l i e t i n 1940 werd h a a r p l a a t s o n m i d d e l l i j k ingenomen d o o r D u i t s e m i l i t a i r e n . Een bom beschadigde h e t Hamkasteel o p 1 2 m e i 1940, maar de k e i z e r l i j k e f a m i l i e was o p 1 0 mei r e e d s a f g e r e i s d .

Het n a b u r i g e v l i e g v e l d v a n Melsbroek won s p o e d i g aan b e l a n g r i j k heid v o o r h e t aanbrengen e n v e r v o e r e n van D u i t s e manschappen e n m a t e r i a a l . E r werden s t e e d s meer l a n d e r i j e n ingepalmd v o o r d e u i t b r e i d i n g v a n d e l u c h t h a v e n e n d e gebouwen i n d e o n m i d d e l l i j k e o m geving e r v a n werden a l v l u g a l s " h i n d e r e n d " beschouwd. Z o gebeurde het d a t i n 1943 h e t d a k e n de b o v e n v e r d i e p i n g d e r t o r e n s v a n h e t Hamkasteel d o o r d e D u i t s e r s werden weggenomen e n h e t k a s t e e l a l s een p l a t f o r m werd t o e g e d e k t . Te r z e l f d e r t i j d dienden h e e l w a t h u i zen i n Steenokkerzeel hun d a k t e v e r l a g e n , om h e t l u c h t v e r k e e r te v e r g e m a k k e l i j k e n , t e r w i j l o o k d e k e r k v a n h a a r t o r e n s p i t s werd beroofd.

Na d e o o r l o g b l e e f Te r Ham, w a a r d e D u i t s e r s gedurende hun v e r b l i j f h e e l w a t schade berokkenden, onbewoond e n werd met d e dag b o u w v a l l i g e r. H e t regende e r b i n n e n e n d e muurranden bovenaan g e raakten s t i l a a n b e g r o e i d met g r a s e n s t r u i k e n . De l a a t s t e p a r t i k u l i e r e e i g e n a r e s s e van h e t Hamkasteel, Jeanne- M a r i e , g r a v i n v a n M a i l l ĂŠ d e l a To u r L a n d r y, weduwe v a n Jan v a n C r o i x , v o n d o n d e r haar v i j f k i n d e r e n geen b e l a n g s t e l l i n g v o o r h e t s l o t , z o d a t h e t - 35 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 35

TER HAM v รณ รณ r 1943, t e k e n i n g J . F . P e e t e r s - 36 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 36

kasteeldomein t e koop werd aangeboden aan d e gemeente S t e e n o k k e r zeel.

Op 4 j u l i 1957 g i n g h e t k a s t e e l Te r Ham o v e r n a a r d e gemeente Steenokkerzeel v o o r een bedrag v a n 1 . 0 0 0 . 0 0 0 F. A a n v a n k e l i j k w i l d e de gemeente e r h a a r a d m i n i s t r a t i e v e d i e n s t e n i n onderbrengen, maar de h e r s t e l l i n g s w e r k e n l i e p e n z o hoog o p d a t h e t een t é zware l a s t werd v o o r d e gemeentekas.

Op 2 0 o k t o b e r 1960 droeg d e gemeente d e bouwval i n e r f p a c h t o v e r aan d e s t i c h t i n g " Europahuis v a n B e l g i ë " . A l h o e w e l h e t h u u r g e l d s l e c h t s d e symbolische f r a n k p e r j a a r bedroeg kwamen e r t o c h a l l e r l e i m o e i l i j k h e d e n om h e t h o e k j e g l u r e n . H e t s l o t moest een nieuw dak k r i j g e n , z o m o g e l i j k met t o r e n s e n k a n t e l e n , d e monument a l e toegangspoort d i e n d e g r o n d i g t e worden g e r e s t a u r e e r d , d e meterdikke muren moesten hun o o r s p r o n k e l i j k middeleeuws k a r a k t e r herkrijgen, e n z . H e t l u k t e de huurder n i e t a l l e nodige h e r s t e l lingen t e l a t e n uitvoeren.

Op 1 8 f e b r u a r i 1964 b e s l i s t e d e gemeenteraad om h e t k a s t e e l Te r Ham e n d e b i j h o r e n d e gronden e n v i j v e r s , m e t een o p p e r v l a k t e v a n 4,5 h a t e verkopen v o o r 1 . 2 0 0 . 0 0 0 F, a a n h e t M i n i s t e r i e van N a t i o n a l e Opvoeding e n Nederlandse K u l t u u r . De hoofdbedoeling v a n deze overdracht was h e t k a s t e e l t e redden e n t e l a t e n r e s t a u r e r e n om h e t een a k t i e v e f u n k t i e t e bezorgen. D e gemeentekas had z u l k e l a s t o n m o g e l i j k kunnen dragen, d e E u r o p a s t i c h t i n g was e r o o k o v e r g e s t r u i k e l d , h e t R i j k zou d i t d o e l w é l kunnen b e r e i k e n .

I n m e i 1964 werden d e h e r s t e l l i n g s - e n r e s t a u r a t i e w e r k e n g e s t a r t onder d e l e i d i n g v a n d e a r c h i t e k t e n Leo d e Vos e n i r . Jacques K i n t , m e t p r o f e s s o r Van Saene a l s algemeen e n e s t e t i s c h a d v i s e u r.

Een zware handikap was d e v e r p l i c h t i n g , o p g e l e g d d o o r h e t M i n i s t e r i e v a n Verkeerswezen, om een bepaalde h o o g t e l i j n n i e t t e o v e r s c h r i j d e n om de v e i l i g h e i d v a n h e t luchtwezen n i e t i n gevaar t e bengen. Daarom was h e t o n m o g e l i j k d e o o r s p r o n k e l i j k e t o r e n s weer op t e t r e k k e n e n h e t k a s t e e l t e r u g z i j n k e g e l v o r m i g d a k t e b e z o r gen. Men w i s t nochtans een harmonisch g e h e e l t e kombineren, a l h o e wel we p e r s o o n l i j k t o c h l i e v e r k a n t e l e n o p d e bovenmuren e n t o r e n s hadden g e z i e n , w a n t d a t z o u e r b e s l i s t e e n s i e r l i j k e r u i t z i c h t aan gegeven hebben.

Op 2 4 a p r i l 1970 werd h e t Hamkasteel p l e c h t i g i n g e b r u i k genomen - 37 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 37

door p r o f e s s o r d r . F r a n s Van Mechelen, m i n i s t e r v a n Nederlandse K u l t u u r. S e d e r t z i j n opening mocht Te r Ham z i c h r e e d s verheugen i n honderden k u l t u r e l e m a n i f e s t a t i e s , d i e i n d e t a l r i j k e z a l e n werden gehouden, w a n t b i n n e n i n h e t k a s t e e l werd e r gewoekerd met de v o o r r a d i g e r u i m t e om e r een z o e f f i c i ĂŤ n t m o g e l i j k rendement t e bekomen.

Het s i e r l i j k e gebouwtje met d e mooie barokgevel, d a t l i n k s v a n d e toegangspoort i s g e l e g e n , d r a a g t h e t j a a r t a l 1784 o p e e n s t e e n aan d e a c h t e r z i j d e . D i t p a v i l j o e n t j e werd t e Machelen aangekocht ais afhankelijkheid van h e t kasteel Beaulie ( k a s t e e l Beaulieu z i e Hobonia 1981/1 ) , e n d o o r toedoen v a n m a r k i e s J a n v a n C r o i x i n 1924 o p z i j n h u i d i g e p l a a t s w e d e r o p g e r i c h t , z o a l s b l i j k t u i t de a n k e r s o p d e v o o r g e v e l . Thans d o e t d i t gebouw d i e n s t a l s woonp l a a t s v a n d e huisbewaarder d i e i n s t a a t v o o r h e t m a t e r i e e l o n d e r houd v a n h e t centrum.

Zodra men h e t e i l a n d j e b e r e i k t , v i a b r u g e n p o r t i e k , t r e f t men op de l i n k e r z i j d e een a n d e r s i e r l i j k g e b o u w t j e . F e r t i . j d s was d i t de p o r t i e r s w o n i n g maar n u bevinden e r z i c h l o k a l e n v o o r d e a d m i n i s t r a t i e v e d i e n s t e n v a n h e t centrum.

In de vensternissen van h e t k a s t e e l , d e vroegere schietgaten van het oude s l o t , k a n men nog d e d i k t e v a n d e o r i g i n e l e muren namet e n : 1 , 3 0 m e t e r. Te r Ham was eeuwenlang vermaard o m w i l l e v a n z i j n indrukwekkend middeleeuws k a r a k t e r e n t r o t s e muren. H e t was een s t o e r kompleks zonder b i n n e n k o e r, g e l e g e n t e midden v a n een w a rande d i e v e e l b i j d r o e g t o t d e l u i s t e r e r v a n .

Het w a t e r s l o t Te r Ham, i n d e schaduw v a n d e d o r p s k e r k v a n S t e e n okkerzeel g e l e g e n , w e r d t e r e c h t . opgenomen i n d e l i j s t d e r beschermde monumenten o p 4 a p r i l 1944, maar i s n i e t t o e g a n k e l i j k v o o r b e zoekers.

Paul A r r e n BRONNEN : P. Va n Boxmeer: " S t e e n o c k e r z e e l e t Humelghem e t l e u r s S e i g n e u r s " 1930 - 4 4 0 b l z .

J. Lauwers: " S t e e n o k k e r z e e l e n Humelgem i n v e r l e d e n e n toekomst " 1964 - 1 0 2 b l z .

-

38

-

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 38

Het k a s t e e l z o a l s w e h e t n u k u n n e n z i e n - 39 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 39

J. Lauwers: " T r o t s e Waterburcht t e Steenokkerzeel " - 1972 28 b i z .

M. P o l f l i e t :

" Steenokkerzeel, P a r e l aan Brabants kroon " - 1950

L. S t r o o b a n t : " S t e e n o c k e r z e e l " - 1931 J. Lauwers: " T r o t s e Waterburcht t e Steenokkerzeel " i n : " B r a b a n t " Tw e e m a a n d e l i j k s t i j d s c h r i f t v a n d e T o e r i s t i s c h e F e d e r a t i e 1972 - n r . 2 - b l z . 4 7 E. O p d e B e e c k : " H e t K a s t e e l v a n D e Ham - Va n K e i z e r l i j k e r e s i d e n t i e t o t C o n f e r e n t i e c e n t r u m " i n : " B r a b a n t " - Tweemaandel i j k s t i j d s c h r i f t v a n d e To e r i s t i s c h e F e d e r a t i e 1 9 7 8 - n r . 6 blz. 30 A. W a u t e r s : " H i s t o i r e d e s E n v i r o n s d e B r u x e l l e s " 1 8 5 5 - b l z . 1 2 7 E. P o u m o n : " L e s C h â t e a u x d u B r a b a n t " - 1 9 4 9 - b l z . 4 1 G.H.Dumont: " B u r c h t e n e n K a s t e l e n v a n B e l g i ë " H i s t o r i a d e e l 4 1973 - b l z . 5 7 M. E e m a n s : " V l a a m s c h K a s t e e l e n b o e k " z . d . - b l z . 1 1 3 A. M a b i l l e : " L e s E n v i r o n s d e B r u x e l l e s " z . d . - b l z . 9 7 " K a s t e l e n r o n d B r u s s e l " - d e e l I I - R e c h t e r o e v e r v a n d e Zenne Baron d e T r o o s t e m b e r g h : " R é c u e i l d e Ta b l e a u x d e Q u a r t i e r s d e N o b l e s s e d e s F a m i l l e s B e l g e s " - 1913 - b l z . 1 7 0 , 6 7 6 , e n z .

Baron d e Ryckman d e B e t z & V i c o m t e d e J o n g h e d ' A r d o y e : " R é c u e i l de Ta b l e u a x d e Q u a r t i e r s d e N o b l e s s e d e s F a m i l l e s B e l g e s 1914-1948 " - 1 9 4 8 - b l z . 2 5 Baron d e Ryckman d e B e t z : " A r m o r i a l G é n é r a l d e l a N o b l e s s e B e l ge " - 1 9 4 1 - b l z . 2 6 4 " E n v i r o n s d e B r u x e l l e s - 1 0 0 promenades p é d e s t r e s " - b l z . 1 0 8 de C a n t i l l o n : " Ve r m a k e l y k h e d e n v a n B r a b a n t e n d e s z e l f s o n d e r h o o r i g e Landen " - 1770 - b l z . 1 5 8 B. P e l e m a n : " K a s t e l e n i n V l a a n d e r e n " d e e l I - b l z . 7 0 J . V a n O v e r s t r a e t e n : " VA B - G i d s v o o r V l a a n d e r e n " 1 9 6 6 - b l z . 7 3 9 E. D e S e y n : " G e s c h i e d - e n A a r d r i j k s k u n d i g Wo o r d e n b o e k d e r B e l gische gemeenten " 1 9 3 9 - d e e l I I - b i z . 1 3 0 3 - 40 e . v . a .

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 40

kuierend in oude papieren

ANTWERPEN IN 1 9 4 4

Over de oorlog z i j n honderden, duizenden boeken geschreven. Ook over de weerstand tijdens en de repressie nà de oorlog i s heel wat i n k t gevloeid. Maar over échte weerstandsfeiten i s weinig bekend. Zo weten n i e t velen, d a t h e t . dankzij een handvol échte weerstanders i s , d a t t i j d e n s de a f t o c h t van de Duitsers de haven van Antwerpen praktisch onbeschadigd i s gebleven.

De vader van dhr. Armand Cornelissens u i t Borgerhout was i n d i e t i j d sasmeester aan de Kruisschanssluis, e n maakte, samen met een van z i j n zoons, d e e l u i t van de Weerstand. W i j kregen inzage van dokumenten u i t d i e periode, e n houden eraan deze h i e r, i n de o r i g i n e l e bewoordingen, t e publiceren net t o e l a t i n g van dhr. Armand Cornelissens.

N.K.B. Ve r s l a g v a n Kapitein Mannaerts.

Antwerpen, 2 5 O c t o b e r 1944

Aan d e n H e e r H a r r y Luitenant-Colonel b i j d e N.K.B. M i j n h e e r, I n de hoedanigheid v a n k a p i t e i n d e r beweging d o o r Ued. a a n geduid z i j n d e om den groep v a n den Havendienst t e l e i d e n t e r o n t - 41 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 41

z e t t i n g v a n den v i j a n d i n d e Havenzone, z o o had i k , i n verstandhou ding met l u i t e n a n t H o f f , v o e l e n d e d a t l ' h e u r e H t o t handelen n a kend was, e n m i n o f meer v e r s t o k e n v a n o f f i c i e e l e o n d e r r i c h t i n g e n , het tempo d e r g e b e u r t e n i s s e n a l l e voorgenomen s c h i k k i n g e n e n p l a n nen v e r i j d e l e n d , m i j n groep o p Maandag 4 September l a a t s t l e d e n t e 1 4 . 0 0 u u r o p d e p l a a t s I t a l i ĂŤ l e i i n d e omgeving v a n Uwe woning l a t e n bijeenkomen, p a r a a t om op e e n t e e k e n v a n U, o n z e a c t i e t e beginnen.

Alzoo vernamen w i j d a t w i j i n h e t c a f ĂŠ "De B e e r " onze w a pens zouden kunnen bekomen e n d e n k e l i j k t e g e n 1 8 . 0 0 u u r o v e r heel d e l i j n d e s t r i j d t e r v e r o v e r i n g v a n h e t Havengebied z o u b e gonnen worden.

Wij spoedden o n s n a a r d e B r o u w e r s v l i e t doch kwamen a l r a s t o t d e b e v i n d i n g d a t deze d o o r d e D u i t s c h e r s a f g e z e t was.

Wanneer w i j r o n d 1 6 . 0 0 u u r e c h t e r vernamen d a t d e Engelsche tanks i n a a n t o c h t waren drongen w i j t o c h l a n g s d e F a l c o n p l e i n d e Brouwersvliet i n en l i e p e n naar "De Beer" t o e .

Eenige onzer zouden e c h t e r l a n g s h e t Bonapartedok t r a c h t e n t e r p l a a t s e t e komen.

Ter h o o g t e gekomen v a n h e t oud D u i t s c h Havenbureel, werden w i j e c h t e r door de aldaar schietensklaar opgestelde Duitschers teruggedreven. H e t B r o u w e r s s t r a a t j e i n d r a a i e n d v l u c h t t e n w i j i n het h u i s j e v a n d e B r o u w e r s s t r a a t r e c h t t e g e n o v e r h e t s t e e g j e g e l e gen.

Door d e D u i t s c h e r s omgeven e n b e l o e r d bevonden w i j o n s a l daar, n o g s t e e d s ongewapend z i j n d e i n een t a m e l i j k h a c h e l i j k e p o sitie.

Op een gegeven o o g e n b l i k zagen w i j e c h t e r Marchant gewapend met e e n e D u i t s c h e m i t r a i l l e t t e , w e l k e h i j v a n een D u i t s c h e m a r i n e s o l d a a t had afgenomen, v a n u i t h e t F a l c o n p l e i n a l s c h i e t e n d de B r o u w e r s s t r a a t i n d r i n g e n . M e t ware doodsverachting d r o n g h i j de s t r a a t d o o r, d e D u i t s c h e r s v e r j a g e n d maar o o k neerleggend.

Ter o n z e r hoogte gekomen t r o k k e n w i j hem b i n n e n e n daarop begon een ware b e s c h i e t i n g v a n h e t oud D u i t s c h zeemanshuis waarop w i j e e n v r i j e n k i j k hadden. A l r a s s t o v e n d e meeste D u i t s c h e r s , d e n k e l i j k i n d e meening t e g e n o v e r e e n g r o o t e gewapende g r o e p t e - 42 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 42

staan, u i t h e t zeemanshuis b u i t e n e n l i e p e n n a a r d e bunkers o n d e r de a f d a k e n .

Alzoo kregen w i j e e n gelegenheid, o n d e r d e k k i n g v a n h e t geschut v a n Marchant, n a a r h e t Loodswezen d o o r t e d r i n g e n a l w a a r w i j o nze wapens bemachtigden e n v e e l k r i j g s g e v a n g e n maakten.

Eene Engelsche t a n k welke i n t u s s e n t e r p l a a t s e was gekomen begon daarop o p o n s v e r z o e k d e b e s c h i e t i n g v a n den bunker o v e r den bouw van Herbosch v a n w a a r u i t t e g e n s t a n d geboden werd. Na een d r i e t a l t r e f f e r s gaven z i j z i c h e c h t e r o v e r. Marchant g a f k a p i t e i n Mahr, w e l k e u i t een bunker kwam, g e v a n k e l i j k i n andere handen o v e r, t e r w i j l i k met een p a a r m i j n e r mannen een zwaar g e t r o f f e n K o l o n e l v a n u i t den bunker n a a r "Den B e e r " b r a c h t e n e n hem a l d a a r d e e e r s t e verzorging gaven.

Na d e omgeving g e z u i v e r d t e hebben e n de krijgsgevangenen a c h t e r u i t t e hebben l a t e n brengen werd h e t t i j d om met h e t oud Duitsch zeemanshuis b e z i g t e houden a l w a a r het p u b l i e k a l t e r d e g e aan ' t p l u n d e r e n was. Den bouw werd o n t z e t en d o o r een p a a r o n z e r mannen a f g e z e t om dan l a t e r , wanneer U m i j bevel g a f v e r d e r d o o r t e r u k k e n e n Noordwaarts d e dokken t e gaan zuiveren, d e bewaking aan anderen o v e r t e geven.

Wegens h e t i n v a l l e n d e r d u i s t e r n i s waren w i j genoodzaakt onze opmarsch v a n den e e r s t e n dag t e s t a k e n t e r h o o g t e v a n h e t Noorderpershuis.

De Engelschen v e r z o c h t e n o n s trouwens b i j h e n d e n a c h t d o o r t e brengen e n d e wacht o p t e t r e k k e n omdat w i j b e t e r met d e omgeving bekend waren.

Den daaropvolgenden morgen werd doorgedrongen t o t aan k a a i 62 e n werd d e omgeving g e z u i v e r d . Va n k a a i 6 2 , v a n S t r a a t s b u r g d o k en omgeving werden w i j e c h t e r b e s t e n d i g o n d e r D u i t s c h v u u r gehouden e n kon e r l a n g s d i e n k a n t aan geen v e r d e r d o o r d r i n g e n gedacht worden.

Ook de Engelschen, w e l k e a c h t e r a f t o t d a a r doordrongen, z o u den d e e e r s t e dagen van een v e r d e r d o o r d r i n g e n moeten a f z i e n .

Intusschen waren m i j n manschappen, n a 4 8 u r e n met d e wapens i n d e hand t e hebben gestaan, m e t w e l v e r d i e n d e r u s t mogen gaan.

L u i t e n a n t H o f f z o u dan met een g e d e e l t e d e r i n d e beweging - 43 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 43

z i j n d e l e d e n v a n den Havendienst aan d e z u i v e r i n g v a n d e Scheldekant medewerken a l s o o k den s t r i j d t u s s c h e n d e twee Scheldeoevers medemaken.

Buiten d e p r a c h t p r e s t a t i e v e r r i c h t d o o r Marchant, w e l k e z i c h w e r k e l i j k d o o r z i j n h e l d h a f t i g o p t r e d e n onder a l l e n o n d e r scheiden h e e f t , meen i k o o k , C o l o n e l , l u i t e n a n t H o f f t e moeten c i t e r e n welke i n s g e l i j k s , s t e e d s met d e g r o o t s t e i e v e r b e z i e l d , veel t o t d e b e v r i j d i n g v a n o n s z o o nauw aan h e t h a r t gelegen Haven gebied h e e f t b i j g e d r a g e n .

Het moet t e v e n s gezegd d a t a l d e l e d e n v a n m i j n groep z i c h k r a n i g gedragen hebben e n d a t z i j z i c h d o o r hun d i e n s t w i l l i g h e i d en moed s t e e d s onderscheiden hebben.

Het k r i t i e k p u n t o n z e r Haven b l e e f e c h t e r d e K r u i s s c h a n s sluis.

Alvorens weg t e t r e k k e n hadden d e D u i t s c h e r s d e d i c h t g e z e t t i deuren l a t e n s p r i n g e n e n waren z i c h dan goed v e r s t e r k t o p s l e c h t s 1 k i l o m e t e r v a n d e s l u i s t e r u g gaan n e s t e l e n . De schade aan d e deuren was g r o o t , e n h e t w a t e r v e r l i e s k o n dank z i j h e t s t e k e n v a n water a a n d e andere s l u i z e n b i j g e s t o k e n worden.

Het ware e c h t e r voldoende geweest d a t d e D u i t s c h e r s i n d e gelegenheid kwamen d e s l u i s gedurende e n k e l e o g e n b l i k k e n t e r u g i n hun b e z i t t e k r i j g e n om h e t v e r n i e l i n g s w e r k t e v o l e i n d i g e n e n onze haven a l z o o v o o r j a r e n o n b r u i k b a a r t e maken, ramp waarvoor t e r e c h t z o o gevreesd was geworden.

Het behoud d e r K r u i s s c h a n s s l u i s , i n f e i t e s t e e d s h e t h o o f d doel v a n d e plannen e n berekeningen v a n den havengroep geweest z i j n d e , z o o t o o g i k Donderdags met nog t w e e mannen v a n m i j n g r o e p , n a m e l i j k De Vos e n Maerevoet, t e r v e r k e n n i n g v a n d e s l u i s e n kwam t o t d e b e v i n d i n g d a t den t o e s t a n d a l d a a r nog a l l e s b e h a l v e z u i ver was.

Buiten d e g r o e p C o r n e l i s s e n s , b e v a t t e n d e c i r c a 1 6 man, b e vonden z i c h a l d a a r s l e c h t s een v i j f t i g t a l Engelschen e n dan nog met l i c h t e wapenen.

I k b r a c h t u van den t o e s t a n d a l d a a r o p d ' h o o g t e e r o p a a n dringend v e r s t e r k i n g t e zenden. Ook d e Engelsche S t a f werd h e r h a a l d e l i j k o p d e zwakke v e r d e d i g i n g v a n d e K r u i s s c h a n s s l u i s gewezen - 44 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 44

en hun werd v o o r g e s p i e g e l d w a t een e v e n t j e s t e r u g i n D u i t s c h e h a n den komen van d e s l u i s v o o r g e v o l g z o u hebben.

Ook d e r e c h t e r o e v e r t u s s c h e n K r u i s s c h a n s s l u i s e n R o y e r s s l u i s d i e n d e bewaakt, w a n t onder d e k k i n g v a n d e d u i s t e r n i s zouden de D u i t s c h e r s g e m a k k e l i j k v a n den l i n k e r o e v e r o v e r kunnen komen en de b e z e t t i n g v a n d e K r u i s s c h a n s s l u i s i n den r u g a a n v a l l e n .

Wij b l e v e n dus aan d e K r u i s s c h a n s s l u i s , e n i n v e r s t a n d h o u ding m e t d e Engelschen werden dag e n n a c h t p a t r o u i l l e s uitgezonden Ve r s c h i l l e n d e malen poogden d e D u i t s c h e r s i n b o o t j e s b i j nacht d e s l u i s t e naderen. Z i j werden d o o r d e u i t k i j k p o s t e n e c h t e r b i j t i j d s gezien en verdreven.

G e l e i d e l i j k g r o e i d e d e Engelsche b e z e t t i n g een w e i n i g a a n .

Z i j b l e e f e c h t e r onvoldoende g e z i e n d e v i j a n d o p s l e c h t s 1 k i l o m e t e r d e r s l u i s g e n e s t e l d b l e e f e n ons b e s t e n d i g b e s t o o k t e .

Intusschen vernam i k van onze mannen a l d a a r, d a t C o r n e l i s sens J a n , b i j h e t wegtrekken_der D u i t s c h e r s o p Dinsdag 5 September, z i c h v e r d i e n s t e l i j k had a a n g e s t e l d d o o r o p l e v e n s g e v a a r, d e landmijnen welke i n d e toegangswegen t o t d e s l u i s g e l e g d waren, weg t e nemen, e n h e t g e r i j a l z o o een v e i l i g e n d o o r t o c h t t e v e r schaffen. l k vernam i n s g e l i j k s d a t i n den n a c h t v a n 5 o p 6 September K e r s c h o t L i v i n u s d o o r d e D u i t s c h e r s aan d e s l u i s i s n e e r g e schoten'geworden.

Op wacht staande aan d e s l u i s had h i j e e n a u t o z i e n n a d e ren met Engelsche kenteekens. N a a r d e a u t o toegaande hoorde h i j engelsch s p r e k e n , d o c h p l o t s e l i n g sprongen e r D u i t s c h e SS s o l d a t e n uit.

Er werd v a n weerskanten geschoten. K e r s c h o t werd gewond, doch o o k een D u i t s c h e r werd g e t r o f f e n . De D u i t s c h e r s sprongen daarop t e r u g i n den a u t o e n v l u c h t t e n weg, h u n gekwetsten c o l l e g a medenemend.

Van de manschappen werd w e r k e l i j k v e e l gevergd. G e z ie n onze geringe g e t a l s t e r k t e ( 1 9 man) e n d e u i t g e s t r e k t h e i d v a n h e t t e bewaken gebied waren w i j b i j n a c h t omzeggens b e s t e n d i g aan w a c h t, t o t g r o o t e g e r u s t s t e l l i n g v a n de Engelschen welke met d e omgeving n i e t bekend waren e n den t o e s t a n d t e r p l a a t s e a l l e s b e h a l v e v e i l i g achtten.

- 45 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 45

I n d e n a c h t v a n 9 / 1 0 September kwamen v e r s c h i l l e n d e personen, d i e u i t Oorderen hadden kunnen weggeraken, a a n d e K r u i s s c h a n s s l u i s beland e n deelden ons mede d a t d e D u i t s c h e r s i n Oorderen de b e v o l k i n g aan ' t t e r r o r i s e e r e n waren. I n d i e n z i n waren den dag t e voren ons r e e d s k l a c h t e n toegekomen. Men s p r a k v a n g i j z e l a a r s d i e i n d e k e r k werden o p g e s l o t e n ; v a n g i j z e l a a r s welke o p d e g r o o t e markt b i j e e n g e b r a c h t werden e n w e l k e men d r e i g d e met m i j n e n d e l u c h t t e l a t e n i n v l i e g e n i n d i e n d i t e n d a t n a a r h u n wensch n i e t zou geschieden.

I n den vroegen morgen v a n 1 0 September d e e l d e den bevelvoe renden o f f i c i e r a a n d e s l u i s , n a m e l i j k M a j o r B a i n , o n s mede, d a t h i j z i n n e n s was een a a n v a l i n d e r i c h t i n g v a n d e 1 2 s l u i s j e s t e doen e n v r o e g o n s o f w i j v a n d e p a r t i j zouden z i j n .

H i j v r o e g ons e c h t e r e e r s t eene v e r k e n n i n g i n d e r i c h t i n g van d e 1 2 s l u i s j e s t e w i l l e n doen, t e n e i n d e j u i s t t e weten waar de v i j a n d z a t . Ons werd t e v e n s gevraagd d e h u i s j e s t e doorzoeken welke w i j v o o r b i j zouden gaan.

Met 1 0 man n a m e l i j k : Mannaerts, Georges Putcuyps, C o n s t a n t Geysen, Georges Tibos, Joseph Claessens, C o r n e e l Huybrechts, A l b e r t Foubert, F r a n รง o i s De Vo s , L e o p o l d Maerevoet, H e n r i De H e r d t , C o n s t a n t trokken w i j d a n de r i c h t i n g d e r 1 2 s l u i s j e s u i t , v o o r z i c h t i g a l l e huizen e n n e s t e n doorzoekend t o t d a t w i j o p een 7 5 t a l m e t e r v a n een i j z e r m u u r v e r s p e r r i n g o v e r den weg o p een h e v i g m i t r a i l l e u r v u t onthaald werden.

Wij l i e t e n ons a l l e n p l a t o p den grond v a l l e n e n openden het v u u r. D e t o e s t a n d was e c h t e r z o o d a t d e D u i t s c h e r s w e l o n s maar w i j h e n n i e t z i e n konden aangezien z i j a c h t e r d e i j z e r e n muur i n den grond g e n e s t e l d z a t e n . B e s t e n d i g spuwden d e t w e e m i t r a i l l e u z e n hun v u u r o p o n s a f . Onzen t o e s t a n d was h a c h e l i j k .

I k r i e p p l a t o p den b u i k a c h t e r u i t t e s c h u i v e n e n o p een g e p a s t oogenblik d e k k i n g t r a c h t e n t e zoeken a c h t e r e e n d e r i n d e n a b i j - 46 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 46

held staande h u i z e n l a n g s den o v e r k a n t v a n den weg.

Op een gegeven o g e n b l i k werd i k gewond d o o r e e n k o g e l i n den l i n k e r voorarm. G e l u k k i g s l e c h t s een vleeschwonde.

B i j h e t o v e r l o o p e n werden Putcuyps e n F o u b e r t F r a n รง o i s d o o d e l i j k gewond.

Na eenigen t i j d g e l u k t e h e t m i j , a l s o o k Geysen, o v e r t e loopen e n a c h t e r h e t h u i s t e komen. De Vo s , Maerevoet, T i b o s e n Claessens, w e l k e v e r a c h t e r o n s g e v o l g d waren, z a g i k n i e t meer.

Het h u i s werd dan f e l o n d e r v u u r genomen. De k o g e l s v l o g e n door d e v e n s t e r s e n deuren. Geysen e n i k g e l u k t e n e r e c h t e r i n met eene t o u w d e zwaar gewonden Putcuyps e n F o u b e r t a c h t e r h e t huis t e t r e k k e n .

Een t i j d j e n a d i e n kwamen e r e e n p a a r Engelsche rupswagent j e s d e baan i n onze r i c h t i n g opgereden. W i j vernamen d a t men d e Engelschen aan d e s l u i s v a n onzen benarden t o e s t a n d o p d ' h o o g t e hadden g e b r a c h t , e n deze hadden d e wagentjes uitgezonden om ons terug t e h a l e n . I n h e t e e r s t e w a g e n t j e werd F o u b e r t , F r a n รง o i s g e legd e n i n h e t tweede Putcuyps. W i j v r o e g e n d e Engelschen t e r u g t e k e e r e n om ons t e h a l e n .

Een t i j d n a d i e n kwamen z i j weder e n b r a c h t men ons t e r u g naar d e K r u i s s c h a n s s l u i s , j u i s t b i j t i j d s want n a u w e l i j k s weg begon men met 88 mm h e t h u i s t e b e s c h i e t e n .

Aan d e s l u i s gekomen vernamen w i j d a t Ti b o s e n Claessens i n s g e l i j k s d o o d e l i j k gewond werden. Z i j waren l a n g s z i j d e v a n d e weg b l i j v e n l i g g e n . W i j v e r z o c h t e n d e Engelschen z e met een r u p s wagentje t e gaan h a l e n doch deze w i l d e n e r n i e t v a n weten d a a r de D u i t s c h e r s met hun 8 8 m/m geschut h e t w a g e n t j e d o o r s c h i e t e n zouden. De Vo s , Maerevoet e n Huybrechts v e i l i g t e r u g aan hun v e r t r e k p u n t weergekeerd.

Een w e i n i g n a d i e n vernamen w i j d a t Putcuyps b i j z i j n o v e r brenging n a a r h e t g a s t h u i s r e e d s o v e r l e d e n was. Claessens z o u l a t e r i n h e t g a s t h u i s aan z i j n verwonding b e z w i j k e n . T i b o s werd a c h t e r a f dood i n een g r a c h t a a n g e t r o f f e n .

De t o e s t a n d v a n d e s l u i s b l e e f k r i t i e k . De Engelschen d a c h ten e r n i e t meer aan een a a n v a l t e doen. D e D u i t s c h e r s , i n p l a a t s van v e r d e r a f t e t r e k k e n , kwamen z e l f s nog d i c h t e r n a a r d e s l u i s - 47 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 47

toe e n b e s t o o k t e n d e s l u i s e n omgeving dag e n n a c h t .

Gezien d e geleden v e r l i e z e n v e r z o c h t e n d e Engelschen o n s v o o r l o p i g v a n d e s l u i s weg t e gaan e n s l e c h t s een t a a l m a n , F o u b e r t Carolus, t e r p l a a t s e t e l a t e n .

Op 1 6 September werd i k v e r z o c h t m i j n d i e n s t aan d e s t a d t e r u g waar t e nemen.

L u i t e n a n t C o r n e l i s s e n s Raymond k r e e g o p 17 September v a n U o p d r a c h t ' s n a c h t s een v e r k e n n i n g t e doen t o t aan d e k e r k v a n Oorderen ( m e t e e n i g e mannen).

Op d e Noorderlaan t e r h o o g t e v a n Wilmarsdonck gekomen h a d den w i j e c h t e r eene o n t m o e t i n g met e e n groep D u i t s c h e r s . E e r s t dachten w i j m e t Engelschen t e doen t e hebben. Wanneer w i j e c h t e r hoorden roepen " P a r o o l " w i s t e n w i j genoeg. C o r n e l i s s e n s r i e p d e 5 a n d e r e j o n g e n s d i e hem vergezelden t o e p l a t o p den grond t e gaar l i g g e n e n t e v u r e n ; e r o n t s t o n d een g e v e c h t i n r e g e l w a a r b i j G e y sen, Georges zwaar e n C o r n e l i s s e n s , Raymond l i c h t gewond werden.

De D u i t s c h e r s dropen a f , e e n p a a r dooden a c h t e r l a t e n d e n een p a a r gekwetsten meevoerend. Ook C o r n e l i s s e n s namen z i j mede.

Een w e i n i g v e r d e r, i n den waan d a t h i j dood was, w i e r p e n z i j hem i n een g r a c h t , e n t r o k k e n v e r d e r.

Cornelissens, b i j k o m e n d , i s daarop a l k r u i p e n d t o t aan d e Ford g e r a a k t waar Canadeezen hem o p p i k t e n e n n a a r h e t h o s p i t a a l voerden.

Geysen werd d o o r z i j n e makkers mede genomen e n l a t e r i n s g e l i j k s naar h e t h o s p i t a a l gevoerd.

Op h e t o o g e n b l i k v e r t o e v e n C o r n e l i s s e n s Raymond, F o u b e r t Franรงois e n Geysen nog i n h e t M i l i t a i r g a s t h u i s a l w a a r z i j n u door de Canadezen v e r z o r g d worden.

Alvorens m i j n v e r s l a g t e e i n d i g e n , m i j n C o l o n e l , k a n i k n i e t n a l a t e n o o k eene warme h u l d e t e brengen aan m i j n e dappere makkers v a n d e K r u i s s c h a n s s l u i s waartusschen z i c h v o o r n a m e l i j k onderscheiden hebben: Cornelissens Raymond Cornelissens J a n - B a p t i s t Geysen Georges Foubert F r a n รง o i s - 48 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 48

alsook K e r s c h o t L i v i n u s , P u t c u y p s C o n s t a n t , Claessens C o r n e e l e n Tibos J o z ĂŠ f w e l k e den waren heldendood s t i e r v e n .

Hoogachtingsvol K a p i t e i n Mannaerts, G .

(wordt v e r v o l g d )

Met dank aan D h r. Roger K e u c k e l i n c k v o o r h e t h i e r b o v e n a f g e d r u k t e doodsprentje

- 49 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 49

Britse soldaten op de Scheldedrjk Deze z e t t e n de dijk tussen de Sluizen". met luchtafweergeschut van het urne "klakkehni

B i j h e t v e r l a t e n v a n h e t M i l i t a i r H o s p i t a a l i n 1 9 4 4 l i e t Raymonc Cornelissens (boven l i n k s ) z i c h , samen met s t r i j d m a k k e r Antoon van d e r R o e s t , p o r t r e t t e r e n b i j e e n A n t w e r p s f o t o g r a a f . Raymond Cornelissens nam d i e n s t b i j d e Royal Navy van 1944 t o t 1947. I n 1958 w e r d h i j , i n d i e n s t v a n d e B e l g i s c h e Z e e m a c h t , h e t s l a c h t offer van een d o d e l i j k ongeval.

- 50 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 50

OORDEREN en WILMARSDONK AAN HUNNE HELDEN. t Hier liggen Hun lijken als zaden in het zand, Hoop op den oogst, o Vaderland.

IN T E D O M I N E S P E R AV I M U S .

Het heeft den Heer behaagd het offer onzer bevrijding te aanvaarden van onze Zonen, Echtgenoot, Vader, Broeders, Schoonbroeders, Strijdmakkers en Vrienden, die sneuvelden op het Veld van Eer voor Vorst en Vaderland, leden der Nationale Koninklijke Beweging ;

De Heer KERSCHOT Livinus echtgenoot van SCHAU Josephine Mathilde geboren te Wilmarsdonk, den 6 December 1900, doodelijk gewond aan de Kruisschans, op 6 September 1944, overleden in het St Elisabethgasthuis op 6 September 1 9 4 4 .

R

o

u

w

a

d

r

e

s

: Oorderschestraat 4 4 , Oorderen.

De Heer PUTCUYPS Constant Ludov. Cornelius geboren te Wilmarsdonk, den 2 3 Februari 1922, doodelijk gewond aan de Kruisschans op 1 0 September 1944, overleden tijdens het overbrengen naar A n t w e r p e n o p 1 0 S e p t e m b e r 1 9 4 4 . R o u w a d r e s : Martelaarstraat 1 7 7 . Wilmarsdonk.

De Heer CLAESSENS Cornelius Jozef geboren te Wilmarsdonk op 9 Juli 1920, doodelijk gewond aan de Kruisschans op 1 0 September 1944, overleden i n het St Elisabethgasthuis op 1 0 September 1 9 4 4 .

R

o

,

,

w

a

d

r

e

s

:

Fortstraat 2 5 3 , WIlmarsdonk.

De Heer TIBOS Jozef geboren te Wilmarsdonk den 9 Juli 1 91 9, sneuvelde aan de Kruisschans op 1 0 September 1 9 4 4 ,

R

o

u

w

a

d

r

e

s

:

Fortstraat 2 5 7 , Wilmarsdonk.

U wordt verzocht den plechtigen lijkdienst bij te wogen, welke zal plaats hebben in de St Laurentiuskerk van Wilmarsdonk, op MAANDAG 2 3 OKTOBER 1944, te 1 0 u. en in de St Jan de Dooperkerk te Oorderen, op DINSDAG 2 4 OKTOBER 1944, te 1 0 u.

Het overbrengen van h e t stoffelijk overschot van wijlen d e Heeren KERSCHOT Livinus, PUTCUYPS Constant en CLAESSENS Jozef, naar de begraafplaats te Wilmarsdonk, zal later aangekondigd worden.

Gelieve de Zielen onzer dappere Helden in Uw dagelijkschegebeden te gedenken.

Wilmarsdonk, 1 5 Oktober 1944.

Aug. Gijs. koster Wilmarsdonk.

- 51 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 51

activiteiten

AKTIVITEITEN VOOR 1 9 8 5 GELIEVE VOLGENDE A K T I V I T E I T E N T E NOTEREN I N UW AGENDA: - zondag 1 4 a p r i l : bezoek aan h e t Mechels M i n i a t u u r T h e a t e r ; o p v o e r i n g v a n "Warenaar" v a n P. C . H o o f t - j u l i : bezoek aan h e t Vo l k s d a n s f e s t i v a l t e Schoten o p een nog t e bepalen dag - zondag 1 8 a u g u s t u s : b e z o e k aan h e t k a s t e e l v a n Gaasbeek, i n d e voormiddag, e n d e P l a n t e n t u i n t e Meise, i n de namiddag - zondag 1 5 september: s t a d s w a n d e l i n g : C o g e l s - O s y l e i e n omgeving, onder l e i d i n g v a n Mw. M i a Verdonck - z a t e r d a g 2 6 o k t o b e r : operabezoek - z a t e r d a g 1 2 o k t o b e r : Te e r f e e s t i n "Den Haasdam" - 31 o k t o b e r t o t 1 0 november: deelname aan Handelsbeurs t e K a p e l l e n - z a t e r d a g 7 december: S t . N i k l a a s s t o e t d o o r Hoogboom, i n samenwerking met a l l e Hoogboomse v e r e n i g i n g e n - v r i j d a g 2 0 december: d i a - a v o n d i n "Den Haasdam" - A l p e n f l o r a door D h r. Guy Ve r v o o r t Van a l deze a k t i v i t e i t e n worden d e Hobonia-leden nog t i j d i g v e r w i t t : - De Algemene Ledenvergadering 1986, m e t worstenbrood o f a p p e l b o l l e i werd v a s t g e l e g d o p z a t e r d a g 1 f e b r u a r i i n "Den Haasdam" - 52 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 52

In o k t o b e r van d i t j a a r b r e n g t Hobonia h e t boek

VANKASTEELNAARKASTEEL " zit, d a t n i e t i n de boekhandel z a l t e v e r k r i j g e n z i j n . I n l i t werk, van de hand van Paul Arren, werden volgende kast e l e n opgenomen: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11 .

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

SOLHOF ( A a r t s e l a a r ) STEEN ( A n t w e r p e n ) AIGREMONT ( A w i r s ) WISSEKERKE ( B a z e l ) D E N BRAND ( B e r c h e m ) MIDDELHEIM ( B e r c h e m ) C O R T E WA L L E ( B e v e r e n - W a a s ) DE MIK (Brasschaat) VREDENBORG ( B o e c h o u t ) BOECKENBERG ( D e u r n e ) TER RIVIEREN ( D e u r n e ) DILBEEK TER ELST ( D u f f e l ) TER LINDEN (Edegem) V E LT W I J C K H O F ( E k e r e n ) DEULIN ( F r o n v i l l e ) F R A N C -WAREI GRIMBERGEN L E PONT D ' O Y E ( H a b a y - l a - N e u v e ) H A M -SUR-HEURE H AV R E HEMIKSEMHOF ( H e m i k s e m ) ARENBERG ( H e v e r l e e ) D'URSEL (Hingene) ZORGVLIET ( H o b o k e n ) GELMELSLOT ( H o o g s t r a t e n ) S TA R R E N H O F ( K a p e l l e n ) LOPPEM BOUCKENBORGH ( M e r k s e m ) MOORSEL KANTEKROOI ( M o r t s e l ) D E RENESSE ( O o s t m a l l e ) POEKE - 53 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 53

34.

35.

36.

37.

38.

39.

40.

41.

42.

AMERL00.(Schoten) FRANCHIMONT ( T h e u x ) WYNENDAELE ( T o r h o u t ) LOGNE ( V i e u x v i l l e ) STEENHAULT ( V o l l e z e l e ) FREIJR ( Wa u l s o r t ) KLAVERBLAD ( W i l r i j k ) SELSAETEN ( Wo m m e l g e m ) MARKENTOREN ( Z i c h e m )

De p r i j s v o o r d i t u n i e k e w e r k b e d r a a g t 950 f r . b i j v o o r i n t e k e n i n g .

Normaal g e z i e n werd d i e v o o r i n t e k e n i n g o p 31 m a a r t a f g e s l o t e n , e n zou h e t boek s i n d s d i e n o n h e r r o e p e l i j k 1 . 3 5 0 f r . k o s t e n . H e t z e t t e n der t e k s t e n e n d e v e r b e t e r i n g v a n d e drukproeven nemen u i t e r a a r d een h e l e t i j d i n b e s l a g , z o d a t e v e n t u e l e b e l a n g s t e l l e n d e n nog t o t 30 a p r i l l a d e l i j s t d e r v o o r i n t e k e n a a r s , è n aan d e g u n s t i g e i n t e kenvoorwaarden,kunnen opgenomen worden.

Op h e t o g e n b l i k d a t we aan d e s a m e n s t e l l i n g v a n d i t t i j d s c h r i f t bezig z i j n , w a r e n e r r e e d s 8 2 Hobonialedên d i e hadden ingeschreven en d a t verheugd o n s z e e r. De l a a t k o m e r s hebben nog t i j d t o t 3 0 a p r : e . k . - d a a r n a k u n n e n e r geen namen meer worden opgenomen.

Maar m o g e n e r H o b o n i a - n a m e n o n t b r e k e n i n d e z e v o o r i n t e kenlijst ? W i l e r één Hobonialid d i t unieke werk wel m i s s e n ? - E n mag d i t p r a c h t i g e b o e k o n t b r e k e n i n één H o b o n i a a n s e b o e k e n k a s t ? N E E N , Z E K E R N I E T !

Belangstellenden kunnen h e t boek Roelands, V i n u s a k k e r 2 4 , T e l . n r . der andere b e s t u u r s l e d e n o f d o o r schuldigde bedrag op rekening n r.

b e s t e l l e n b i j Raymond 664.18.88; b i j een s t o r t i n g van het v e r 408-0030561-71.

MAARHAAST U - VOOR 30 APRIL ! ! !

- 54 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 54

GALET VAN ANTWERPEN 2 6 FEBRUARI 1985

Veel meer dan een platenboek

«Van kasteel naar kasteel» brengt 42 historische rekonstrukties Van onze redakteur Ruim twintig jaar al is Paul Arren (44) uit Ekeren in zijn vrije t i j d onafgebroken o p stap d o o r Vlaanderen e n Wallonië e n trekt h i j van kasteel naar kasteel om meer te weten te komen over de geschiedenis e n d e achtergronden ervan.

Het Starrenhof te Kapellen, pentekening van A. Mariën, die het schutblad over de dubbele breedte van het boek zal versieren.

—5 5 —

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 55

Zo k o m t h i j meestal t o t een komplete historische rekonstruktie. H i j publiceert die dan in het maandblad I n f o -Magazine. h e t personeelsblad van Petrochim, in het tijdschrift Hobonia v a n d e Heemkundige K r i n g van Hoogboom, waarvan hij sekretaris is, of in een o f ander gespecializeerd periodiek.

De voortreffelijkheid en degelijkheid van zijn opzoekingen en de taalvaardigheid waarmee h i j die neerschreef verdienden echter beter. Vandaar dat de Heemkundige Kring Hobonia op de gelukki-

En i n tegenstelling met wat dan toch de bedoeling was van h e t bezoek, draaide het er dikwijls op uit, dat hij het was die de bewoners informeerde over d e soms eeuwenoude geschiedenis die zich daar had afgespeeld.

Het boek, dat zoals gezegd i n het najaar zal verschijnen, zal een selektie bevatten van 42 kastelen waarvan 9 in Wallonië en 33 i n Vlaanderen. Het is uitgegroeid tot een lijvig en waardevol dokument van circa 300 blz., verlucht met ruim 85 zwart-wit foto's, een aantal oude gravures en op het schutblad een fraaie pentekening van de hand van André Mariën. Onder de 42 in het boek behandelde kastelen zijn er zpwel in openbaar als in privébezit, bekende en minder bekende zoals o . m . h e t Steen t e Antwerpen, de Mik te Brasschaat, het Prinsenkasteel te Grimbergen, het kasteel de Renesse te Oostmalle, het kasteel Aigremont te des Awirs, het kasteel van Franchimont te Theux en vele andere.

ge idee is gekomen een aantal van deze • u i t v o e r i g e k a s teel-geschiedenissen t e bundelen en uit te geven in een fraai boek onder de titel «Van Kasteel naar Kasteel». Het boek is nog niet van de pers maar de voorbereidingen zijn in hun eindfaze en het verschijnen ervan i s voorzien v o o r oktober a.s.

In al die jaren heeft Paul Arren van de zowat tweeduizend kastelen die ons land r i j k is, er ruim 1800 bezocht, gefotografeerd en er dokumentatie over aangelegd. Tot nog t o e heeft h i j d e volledige geschiedenis neergeschreven van 168 kastelen. M e t de publikatie ervan begon h i j in 1972.

Het boek wordt uitgegeven o r groot formaat (21.30 cm) onder stijve band met gouddruk op de voor- en de rugzijde. H e t wordt gedrukt op de persen van de St.Norbertusdrukkerij te Tongerlo.

De prijs van deze fraaie uitgave bedraagt 950 fr. ( + 100 fr. verzendingskosten) b i j voorintekening, dat wil zeggen vóór 31 maart a.s., nadien komt de prijs op 1.350 fr.

De namen van de voorintekenaars zullen in het boek worden opgenomen. Het boek kan besteld worden door storting van het bedrag op rekening nr. 408-0030 561-71 van Hobonia, Vinusakker 24,207C Kapellen. Bij het verschijnen van het boek (waarover de intekenaars persoonlijk verwittigd w o r d e n ) kan het zonder verzendingskosten ook afgehaald worden op het hierboven v e r m e l d a d r e s v a n d e Heemkundige Kring Hobonia.

E.E.

Waardevol Het is de vrucht van een nooit aflatende inzet en van vaak moeizame opzoekingen, steeds t e r plaatse maar meestal ook nog in oude archieven en biblioteken van gemeenten, parochies en van de betrokken kastelen zelf. Dikwijls stond h i j e r verstomd over hoe weinig de kasteelbewoners zelf — voor zover d e kastelen n o g i n privébezit waren en bewoond werden — afwisten van de historische gegevens of van de familiegeschiedenis van de vroegere bewoners.

—5 6 —

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 56

ZONDAG 1 2 M E I 1 9 8 5 :

HANSWIJKPROCESSIE MECHELEN LEGENDE VA N HANSWIJK In h e t j a a r 988 kwam een s c h i p , g e l a d e n met a l l e r l e i goederen e n koopwaar, d e D i j l e a f v a r e n . A a n boord bevond z i c h o o k een mooi b e e l d j e v a n 0 . - L . -Vrouw met h e t k i n d j e J e z u s .

Toen h e t s c h i p t e r hoogte v a n d e t o e n m a l i g e HH. C a t h a r i n a - e n L a m brechtskapel, i n h e t gehucht " H a n w y c k " was gekomen, h i e l d h e t p l o t s , a l s d o o r een geheimzinnige k r a c h t vastgehouden, s t i l .

Er werden s t e r k e paarden v o o r d e boeg v a n h e t s c h i p gespannen, maar a l l e pogingen om beweging i n h e t v a a r t u i g t e brengen b l e v e n v r u c h t e loos; h e t s c h i p wou geen duimbreed bewegen. )e opvarenden meenden d a t d e oorzaak v a n hun onvoorziene s t o p t e w i j t e n was aan h e t meegevoerde b e e l d j e , d a t m i s s c h i e n o p deze p l a a t s wou v e r e e r d worden.

Met 0 . - L . Vr o u w b e e l d werd a a n w a l g e b r a c h t e n o n m i d d e l l i j k kon h e t schip z i j n weg ongehinderd v e r v o l g e n . i e t nieuws v a n h e t wondere b e e l d j e werd s p o e d i g bekend e n w e l d r a stroomden e r v a n h e i n d e e n v e r r e g e l o v i g e n t o e om h e t b e e l d t e a a n )idden.

Mirakelen b l e v e n n i e t u i t e n s p o e d i g werd 0 . - L . -Vrouw van H a n s w i j k yen gekend bedevaartsoord. H a n s w i j k werd e e n v o l w a a r d i g e Mechelse )arochie, e n d e k a p e l d i e n d e t e worden vervangen d o o r een r u i m e cerk, w a a r i n h e t m i r a k u l e u z e b e e l d een g e s c h i k t e p l a a t s k r e e g . )e e e r s t e s t e e n v a n de H a n s w i j k k e r k , n a a r e e n ontwerp v a n d e b e e l d iouwer-bouwmeester Lucas F a y d ' h e r b e , w e r d i n 1663 g e l e g d .

- 57 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 57

PROCESSIE VA N HANSW I JK Een e e r s t e p r o c e s s i e , w a a r i n h e t m i r a k u l e u z e b e e l d werd meegedragen ging u i t i n 1272. Z i j o n t s t o n d i n g e v o l g e een b e l o f t e v a n d e Mechels( b e v o l k i n g , n a d a t d e s t a d o p M a r i a ' s v o o r s p r a a k van o n l u s t e n e n pest was b e v r i j d . H e t g e b r u i k om het b e e l d p r o c e s s i e g e w i j s n a a r de St.-Romboutskerk t e dragen s c h i j n t t o e n z i j n oorsprong t e hebben gevonden.

De H a n s w i j k p r o c e s s i e werd een j a a r l i j k s t e r u g k e r e n d e t r a d i t i e e n i s d e é n i g e v a n d e v e l e Mechelse p r o c e s s i e s d i e i s o v e r g e b l e v e n .

Ze werd h e r h a a l d e l i j k aangepast aan t i j d e n omstandigheden; k r e e g een nieuwe v o r m , e e n nieuwe s t i j l ; maar b l e e f t o c h w a t z e a l t i j d a l geweest i s : e e n openbare h u l d e a a n d e Lieve-Vrouw-van-Hanswijk.

De h u i d i g e H a n s w i j k p r o c e s s i e h e e f t e e n e i g e n k a r a k t e r d a t h a a r v a n andere p r o c e s s i e s o n d e r s c h e i d t : z e b r e n g t i n een nieuwe vorm een diepe boodschap aan d e mensen v a n deze t i j d .

Meer d a n 2 . 4 0 0 deelnemers i n k l e u r i g e ` kostuums z o r g e n , m e t voordracï en a k t i e ; z a n g e n dans; wagens, p a a r d e n e n v l a g g e n , v o o r een boeien( en o n v e r g e t e l i j k schouwspel.

Op 1 2 m e i e . k . v e r t r e k t d e g r o t e H a n s w i j k p r o c e s s i e , om 15 u u r s t i p t aan h e t H o o g s t r a t e n p l e i n . V i a d e K e i z e r s t r a a t , Ve e m a r k t , B i e s t , F r e d e r i k de M e r o d e s t r a a t , G r o t e M a r k t , Schoenmarkt, Steenweg, I J z e renleen, Koornmarkt, 0 . - L . - Vr o u w s t r a a t en de V i j f h o e k wordt de Hanswijkkerk b e r e i k t i n d e H a n s w i j k s t r a a t .

Langsheen d e p r o c e s s i e r o u t e worden o p verscheidene p l a a t s e n v o o r behouden z i t p l a a t s e n v o o r z i e n . Op d i e p l a a t s e n z i e t men a l l e g r o e pen i n a k t i e , e n w o r d t e l k e g r o e p d o o r gesproken kommentaar i n g e l e i d . D e p r i j s v o o r d e z i t p l a a t s e n b e d r a a g t 1 2 0 f r . p e r persoon en k a a r t e n kunnen bekomen worden o p h e t S e k r e t a r i a a t , H a n s w i j k s t r a a 30, T e l . n r . 0 1 5 - 4 2 . 0 1 . 4 0 ; o p d e D i e n s t v o o r To e r i s m e , G r o t e M a r k t , Te l . n r . 0 1 5 - 2 0 . 8 5 . 11 ; o f , v ó ó r 6 m e i , d o o r s t o r t i n g v a n h e t b e d r a g , + 2 0 f r . v e r z e n d i n g s k o s t e n , o p P. R . 000-0804565-47 v a n d e v. z . w .

Hanswijkprocessie, Mechelen. Progammaboekjes ( 5 0 f r . ) z i j n t e v e r k r i j g e n o p d e z e l f d e adressen e n worden o p 1 2 m e i o o k l a n g s d e p r o cessieroute verkocht.

Het b i j w o n e n v a n d e p r o c e s s i e k a n o o k gepaard gaan met een bezoek - 58 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 58

aan Oud-Mechelen. Om 1 0 , 11 e n 12 u u r worden e r g e l e i d e s t a d s b e zoeken i n g e r i c h t d o o r d e S t e d e l i j k e D i e n s t v o o r To e r i s m e . B i j e e n komst aan h e t Bureau v o o r Toerisme o p d e G r o t e M a r k t .

En o p d i e dag k a n men o o k g e n i e t e n v a n t a l r i j k e b e i a a r d k o n c e r t e n , door o . a . s t a d s b e i a a r d i e r J o Haazen.

DOEN !

KONINKLIJKE SERRES TE LAKEN De s e r r e s v a n h e t k o n i n k l i j k k a s t e e l t e Laken z u l l e n d i t j a a r v o o r het p u b l i e k t o e g a n k e l i j k z i j n o p z a t e r d a g 2 7 a p r i l , zondag 2 8 a p r i l , dinsdag 3 0 a p r i l , woensdag 1 m e i , z o n d a g 5 m e i , d i n s d a g 7 m e i , ;woensdag 8 m e i , donderdag 9 m e i , z a t e r d a g 11 m e i e n zondag 1 2 m e i , telkens v a n 1 0 t o t 1 2 u u r v a n 1 4 t o t 1 7 u u r .

Daarenboven kunnen d e v e r l i c h t e s e r r e s b e z o c h t worden v a n 2 1 . 1 5 t o t 23 u u r, o p v r i j d a g 26 a p r i l , zaterdag 27 a p r i l , v r i j d a g 3 mei, zaterdag 4 m e i , v r i j d a g 1 0 mei e n z a t e r d a g 11 m e i .

Voor d e avondbezoeken w o r d t een t o e g a n g s r e c h t v a n 5 0 f r . , t e n v o o r dele v a n h e t h u l p f o n d s v a n d e k o n i n g i n , g e v r a a g d . Vo o r d e personen jonger dan 1 8 j a a r i s d e toegang g r a t i s .

De i n g a n g v a n d e s e r r e s i s o p d e hoek v a n d e K o n i n k l i j k e P a r k l a a n an d e Van P r a e t l a a n , a a n h e t s t a n d b e e l d v a n Neptunus.

Automobilisten kunnen hun wagen g r a t i s p a r k e r e n o p d e Vo r s t e n h u i s laan, r e c h t o v e r h e t k a s t e e l v a n Laken.

BESTUUR HOBONIA V o o r z i t t e r : Raymond R o e l a n d s , V i n u s a k k e r 2 4 - Hoogboom Te l . n r . 6 6 4 . 1 8 . 8 8 Sekretaris: Paul Arren, Antverpiastraat 9 - St.-Mariaburg Te l . n r . 6 6 4 . 5 8 . 7 9 S c h a t b e w a a r d e r : H a r r y D e S i t t e r , V i n u s a k k e r 6 0 - Hoogboom Te l . n r . 6 6 4 . 8 0 . 3 3 - 59 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 59

KASVERSLAG 1 9 8 4 UITGAVEN:

INKOMSTEN: Lidgelden (155x250 f r . ) Penningen Subsidie. Gemeentebestuur Worstenbroodavond (saldo: + 3.134 f r . ) Te e r f e e s t Dia-avond " A m e r i k a " To t a a l :

38.750 750 5.000 15.239

Periodiek "Hobonia" 43.2 Gouwvergadering 2 4 m a a r t 6.2 Nieuw m a t e r i a a l r e d a k t i e 5.9 Worstenbroodavond 12.1 Gidsen b i j wandelingen 1.8 82.275 Te e r f e e s t 101.2 ( s a l d o : - 18.943 f r ) 3.128 Dia-avond " A m e r i k a " 4.3 145.142 (saldo: - 1.199 f r ) Abonnee-enten o p heemkundige tijdschriften 5.4 Deelname S t . - N i k l a a s s t o e t 1.5 Briefwisseling leden ( z e g e l s , brieven, omslagen) 6.0 To t a a l :

Overdracht Inkomsten To t a a l : Uitgaven

187.8

1983: 1984:

79.348 145.142

fr. fr.

1984:

224.490 187.842

fr. fr.

36.648

fr.

B l i j f t i n kas:

De S c h a t b e w a a r d Harry De S i t t e

- 60 -

Hobonia - 14de jaargang - nr. 1 - januari 1985 - p. 60

Druk : V A N D E N BOGAERD T y p o - Offset Ertbrandstraat 2 6 6 K a p e l l e n T e l . : 664 22 13