Indarren izaera

Interpretatu eredu molekularrak

Eredu molekularretan, atomoen arteko loturak adierazteko, barrak erabiltzen dira; eta atomoak adierazteko, esferak. Zenbat atomo ditu glukosa- molekula batek? Zenbat atomo rekin dago lotuta nitrogeno bakoitza (esfera urdina) amoniako-molekula batean? Substantziak osatzen dituzten oinarrizko entitateak banakako atomoak izan daitezke, edo bi atomoren edo gehiagoren multzoak. Oinarrizko esaten diegu entitate hauek substantzia batetik har daitekeen zati txikiena adierazten dutelako, berdin dio substantzia sinplea zein konposatua den. Zenbait atomoz osaturik dauden oinarrizko entitateak molekulak edo kristalak izan daitezke.

4.1 Molekulak

Substantzia gehienak molekulaz eratuta daude. Oinarrizko entitate hauek elementu ez-metalikoak lotuta eratzen dira, elektroiak bata bestearekin banatuta. Hau da, lotura kobalenteen emaitza dira.

Molekula da lotura kobalentearen bidez elkarrekin lotuta dauden atomoek eratzen duten oinarrizko entitatea. Molekula bat eratzen duten atomoak elementu kimiko bakarrarenak izan daitezke, edo elementu batenak baino gehiagorenak. Molekula bat eratzen duten atomoen kopurua ez da aldakorra; substantzia zehatz baten molekula guztiek atomo-kopuru eta -mota bera dute. Molekula batzuk oso sinpleak dira; esaterako, dikloroa, ozonoa eta ura. Beste batzuk, konplexuagoak; kasurako, gantz-azidoak eta glukosa. Eta beste batzuk oso egitura konplexua izaten dute; adibidez, proteinek: haien egitura tridimentsionalaren arabera, organismoan funtzio bat edo beste dute. 4.2 Kristalak

Egoera solidoan, partikulek ordena tridimentsionala hartzen dute. Egitura hori kristala deitzen da.

Kristala da bere unitateetan ordena erregularrari eusten dion egitura tridimentsionala. Solido batzuk ez daude kristalez osatuta; horiei solido amorfo esaten zaie.

Molekulak adierazteko ereduak

104 Amoniako-molekula. Ur-molekula. Glukosa-molekula. U 

4

Kristalak sailkatzeko, egituran errepikatzen den oinarrizko entitatea hartzen da kontuan: kristal ionikoak, metalikoak edo kobalenteak. • Kristal ionikoak katioiz eta anioiz eratuta daude, eta kontrako zeinuko karga elektrikoen artean egoten den erakarpenaren bidez lotuta daude; hau da, lotura ionikoen bidez. • Kristal metalikoak metal beraren atomoz eratuta daude, eta elektroiak banatzen dituzte. Sare metalikoko elektroiak aske mugitzen dira, baina sarea zer elementu metalikok eratzen duen kontuan izanda, elektroiak errazago edo zailtasun handiagoz mugituko dira. • Kristal kobalenteak elementu ez-metalikoen atomoek eratzen dituzte lotura kobalenteen bidez. Hori dela eta, sare hauetako elektroiak ez dira aske mugitzen.

Kristal mota batzuetako eta besteetako atomoek izaten dituzten lotura horien guztien ondorioz, kristalek oso bestelako propietateak izaten dituzte. • Kristal ionikoz eraturiko substantziak (gatzak) oso hauskorrak dira eta uretan disolbatzen dira. Halakoa da, esaterako, sodio kloruroa. • Kristal metalikoz eraturiko substantziak (metalak) elektrizitate eroaleak dira, malguak, harikorrak eta xaflakorrak. Substantzia sinpleak izaten dira, esaterako, burdina. • Solido kobalenteak (kristal kobalentez eraturiko substantziak) gogorrak dira, ez dute elektrizitatea eroaten eta oso egonkorrak dira. Horrelakoa da, kasurako, diamantea. Kristal-motak

Gatz arruntaren (NaCl) anioiek (berdea) eta katioiek (bioleta), elkarrekin lotuta, kristal ionikoa eratzen dute.

Metaletan, elektroiak multzo osoaren artean banatzen dira, eta mugitzeko askatasuna dute.

ULERTU, PENTSATU, IKERTU…

9

Egin eskema bat eta erlazionatu atomo-loturei buruzko informazioa eta substantziek izan ditzaketen oinarrizko entitate motak. 10

Ikusi anayaharitza.es webgunean agertzen diren kristal motak eta azaldu zer alde dagoen kristal ioniko baten, metaliko baten eta kobalente baten artean. 11

Ikasitakoa aintzat hartuta, proposatu kristal-motak bereizteko metodo bat. 12 Ikusi, pentsatu, neure buruari galdetu. Ikertu zer material jartzen den eguzki-zentral termiko baten gainaldean korronte elektrikoa sortzeko. 13 Bilatu testu honetan aipatu ez den laugarren kristalmotari buruzko informazioa, kristal molekularra. Azaldu nola dagoen osatuta eta adierazi ezaugarrietako batzuk.

Diamantea karbono-atomoz eratuta dagoen kristal-sare kobalentea da. Karbonoaren bigarren forma egonkorrena da.

105

INFLUENCER BIHURTU NAIZINFLUENCER BIHURTU NAIZ

Erronka jo behar dizugu: ikasi dibulgatzaile zientifiko ona izaten, sortu YouTube-Erronka jo behar dizugu: ikasi dibulgatzaile zientifiko ona izaten, sortu YouTubeko zure kanal propioa, eta zabaldu, kanal horretan, hurrengo unitateetan landu-ko zure kanal propioa, eta zabaldu, kanal horretan, hurrengo unitateetan landuko ditugun gaien inguruko gertakari zientifikoei buruzko bideoak edota norbe-ko ditugun gaien inguruko gertakari zientifikoei buruzko bideoak edota norberak egindako esperimentuen nondik norakoak. rak egindako esperimentuen nondik norakoak. Youtuben zientziari buruzko informazio asko eta askotarikoa aurki daiteke. Infor-Youtuben zientziari buruzko informazio asko eta askotarikoa aurki daiteke. Informazio horietako batzuk oso onak dira; beste batzuk, ordea, ezin esan zientifi-mazio horietako batzuk oso onak dira; beste batzuk, ordea, ezin esan zientifikoak direla, eta gezurrak eta informazio faltsuak transmititzen dituzte; eta badira koak direla, eta gezurrak eta informazio faltsuak transmititzen dituzte; eta badira fidagarritasuna zalantzazkoa duten beste informazio batzuk ere. fidagarritasuna zalantzazkoa duten beste informazio batzuk ere. Beraz, multzo honetako lehen unitatean, aurren-aurrena, informazio egiazkoa Beraz, multzo honetako lehen unitatean, aurren-aurrena, informazio egiazkoa eta kontrastatua dena eta ez dena bereizten ikasiko dugu, eta jardunbide ego-eta kontrastatua dena eta ez dena bereizten ikasiko dugu, eta jardunbide egokien protokolo bat ezarriko dugu. kien protokolo bat ezarriko dugu. Hurrengo unitatean, kanal propio bat sortuko dugu YouTuben (hasiera batean, Hurrengo unitatean, kanal propio bat sortuko dugu YouTuben (hasiera batean, sarbide mugatukoa), eta unitateko edukiei edo horiekin lotutako bitxikeriei bu-sarbide mugatukoa), eta unitateko edukiei edo horiekin lotutako bitxikeriei buruzko dibulgazio-bideo batzuk txertatuko ditugu. Edukiak azalduko dituen aur-ruzko dibulgazio-bideo batzuk txertatuko ditugu. Edukiak azalduko dituen aurkezpen baten bidez egingo ditugu, atzealdean musika edo azalpen-ahots bat kezpen baten bidez egingo ditugu, atzealdean musika edo azalpen-ahots bat erantsiz, kontsultatutako iturriei buruzko informazioa emanez, erabilitako irudien erantsiz, kontsultatutako iturriei buruzko informazioa emanez, erabilitako irudien egileak errespetatuz eta lehen unitatean ikasi ditugun arau guztiak aintzat har-egileak errespetatuz eta lehen unitatean ikasi ditugun arau guztiak aintzat hartuz. tuz. Amaitzeko, esperimentu txiki eta errazak grabatuko ditugu, eta bideo horiek Amaitzeko, esperimentu txiki eta errazak grabatuko ditugu, eta bideo horiek editatu eta kanalera igoko ditugu, unitatean zehar ikusiko ditugun kontzeptuen editatu eta kanalera igoko ditugu, unitatean zehar ikusiko ditugun kontzeptuen adibide gisa, aintzat hartuz lehen aipatutako jarraibideen erabilera egokia. adibide gisa, aintzat hartuz lehen aipatutako jarraibideen erabilera egokia.

Azaldu Azaldu bideo baten bidez, nola bideo baten bidez, nola kalkulatzen den industrian ugari kalkulatzen den industrian ugari erabiltzen den konposaturen erabiltzen den konposaturen baten masa molekularra. baten masa molekularra. Grabatu Grabatu esperimentu erraz esperimentu erraz bati buruzko bideo bat. bati buruzko bideo bat.

5. unitatea 5. unitatea Erakutsi Erakutsi bideo batean, masaren bideo batean, masaren kontserbazioaren kontserbazioaren legea. legea. Azaldu Azaldu bideo baten bidez, bideo baten bidez, erreakzio kimiko batek erreakzio kimiko batek ingurumeneko arazo batean ingurumeneko arazo batean duen garrantzia. duen garrantzia.

66 67

Gogoratu unitate honetako lana zure portfoliorako aukeratzea. 1 Kopiatu kontzeptu-mapa zure koadernoan edo aplikazio espezifiko batean, eta zabaldu honako hauek ere zehaztuta: a) Adierazi kontzeptu-mapan elektrolitoz eratutako solutu solido baten (gatza) disoluzio-prozesua.b) Adierazi kontzeptu-mapan adar berri bat dentsi-tatearen eta kontzentrazioaren arteko aldea azal-tzeko. c) Aurreko puntuko adarretik abiatuta, adierazi ura-ren dentsitate-efektuari, gazitasunari eta korron-te termohalinoari buruzko informazioa.d) Adierazi kontzeptu-mapan kutsadura termikoa, eta erlazionatu eragiten duen fenomeno fisikoarekin.e) Adierazi kontzeptu-mapan kontzentrazioa adierazteko hiru moduak kalkulatzeko modua ematen diguten adierazpen matematikoak.

ULERTU Antolatu zure ideiak Kontzeptu-mapa sistemikoa

f) Zehaztu kontzeptu-mapan unitatean landu ditu-gun nahaste homogeneo motak, eta jarri adibi-deak. g) Gehitu adar bat kontzeptu-mapari, eta adierazi homogeneoekin erratu litezkeen nahaste hetero-geneo motak. h) Sartu aurreko puntuko adar horretan, nola bereiz daitekeen disoluzio bat, koloide bat edo eseki-dura bat den. i) Gehitu adar bat kontzeptu-mapari, «Disoluzioak» terminotik abiatuta, eta laburtu disoluzio bat prestatzeko eman beharreko urratsak, laborate-giko zer material behar den ere zehaztuta.j) Gehitu adar bat kontzeptu-mapari, «kontzentrazioa» terminotik abiatuta, eta sailkatu disoluzioak parametro horren arabera.

Disoluzioak hauek dira osagai hauek solutu eta disolbatzaile arteko proportzioa maximoa bada

honela esaten zaio kasu honetan

nahaste homogeneoak disolbatzailea solutua disolbagarritasuna

kontzentrazioa handiagoa, honekin tenperatura txikiagoa, honekin honela adieraz daiteke solutu solidoak .............................

solutu gaseosoak masa/bolumena ............................. .............................

............................. ? honela sailkatzen dira ............................. ? ............................. masa % bol % ? ? ............... .......... .............................

honela prestatzen dira ? ? ?

Gogoratu zenbakizko ariketa guztien soluzioak dituzula anayaharitza.es webgunean.

Materialak, nahasteak eta substantziak1 9.a. helburua. Gaur egun balio erantsi oso handia duen materiala «koltana» da. Ikertu substantzia bat edo nahaste bat den, zergatik duen balio hori eta zer baldintzatan erauzten den. 2 Adierazi ondorengo materialetako zein dauden subs-tantzia bakarrez eratuta. Bilatu informazioa, beharrez-koa baduzu: a) Esnea. b) Ur desionizatua. c) Azurita. d) Etxeko garbitasunetarako amoniakoa.3 5 minutuko geraldia. Esne txokolateduna nahas-te homogeneoa ala heterogeneoa da? Ikusi anayahari-tza.es webgunean dagoen disoluzioei buruzko bideoa eta erantzun enuntziatuko galderari, bertan ageri diren nahaste guztiak aztertuta. 4 Kimikako liburuetan «substantzia puru» adierazpena erabiltzen da. Aurki litezke substantzia ez-puruak edo purutasun gabekoak? Horrela esaten zaie? Idatzi azalpen labur bat «substantzia puru» adierazpena zergatik erabiltzen den agertzeko. 5 Sailkatu material hauek sintetikoak edo naturalak diren kontuan hartuta: kevlarra, nylona, zeta, kautxua, poliesterra, kotoia eta artilea. Beharrezko izanez gero, bilatu informazioa. Badago loturarik material horien artean, sailkapen-irizpideaz gainera?6 Osatu taula hau:

Sistema materiala Itsasoko hura Petrolioa Nahaste homogeneoa, nahaste heterogeneoa edo substnatzia Nahaste homogeneoa Maionesa Diamantea Silize-gela Lokatza Substantzia purua, konposatua Amoniakoa Esnea Laranja-zukua Disoluzioak, koloideak eta esekidurak 7 Esan ondorengo baieztapen hauek zuzenak edo okerrak dira. Kontsultatu, horretarako 11.7 hel-buruari dagokion informazioa:a) Airea konposizio konstantea duen disoluzioa da.b) Airea oxigenoak eta nitrogenoak eratzen duten di-soluzio bitarra da. c) Airea bi gas baino gehiagoren disoluzioa da; izan ere, oxigenoa, nitrogenoa, karbono dioxidoa eta beste batzuk biltzen ditu. d) Hirietako airea esekidura, disoluzio eta koloide arteko konbinazioa da, jalkigarriak ez diren partikulak ditu eta. 8

Batu. Hiri batzuetan ibilgailuei erdigunera sartzea debekatu izanak polemika eragin du. Aztertu egoera hori zure ikaskideekin batera.9 Jarri egoera solidoan dagoen disoluzio baten adibi-dea, egoera likidoan dagoen batena eta egoera ga-seosoan dagoen beste batena.10 Ikusi, pentsatu, neure buruari galdetu Zerga-tik uste duzu ez daudela solidoen disoluzioak gase-tan? Nola esaten zaie mota horretako nahaste hete-rogeneoei? 11 Mentol, alkohol eta ur disoluzio bat prestatu dugu. Bakoitzaren proportzioa zein den jakin gabe, zehaztu dezakezu zein den disolbatzailea eta zein diren solu-tuak? Azaldu erantzuna. 12

Irudia. Unitatearekin lotuta dauden zer ideia ateratzen duzu irudi honetatik?

66 67

Gogoratu unitate honetako lana zure portfoliorako aukeratzea. 1 Kopiatu kontzeptu-mapa zure koadernoan edo aplikazio espezifiko batean, eta zabaldu honako hauek ere zehaztuta: a) Adierazi kontzeptu-mapan elektrolitoz eratutako solutu solido baten (gatza) disoluzio-prozesua.b) Adierazi kontzeptu-mapan adar berri bat dentsi-tatearen eta kontzentrazioaren arteko aldea azal-tzeko. c) Aurreko puntuko adarretik abiatuta, adierazi ura-ren dentsitate-efektuari, gazitasunari eta korron-te termohalinoari buruzko informazioa.d) Adierazi kontzeptu-mapan kutsadura termikoa, eta erlazionatu eragiten duen fenomeno fisikoarekin.e) Adierazi kontzeptu-mapan kontzentrazioa adierazteko hiru moduak kalkulatzeko modua ematen diguten adierazpen matematikoak.

ULERTU Antolatu zure ideiak Kontzeptu-mapa sistemikoa

f) Zehaztu kontzeptu-mapan unitatean landu ditu-gun nahaste homogeneo motak, eta jarri adibi-deak. g) Gehitu adar bat kontzeptu-mapari, eta adierazi homogeneoekin erratu litezkeen nahaste hetero-geneo motak. h) Sartu aurreko puntuko adar horretan, nola bereiz daitekeen disoluzio bat, koloide bat edo eseki-dura bat den. i) Gehitu adar bat kontzeptu-mapari, «Disoluzioak» terminotik abiatuta, eta laburtu disoluzio bat prestatzeko eman beharreko urratsak, laborate-giko zer material behar den ere zehaztuta.j) Gehitu adar bat kontzeptu-mapari, «kontzentrazioa» terminotik abiatuta, eta sailkatu disoluzioak parametro horren arabera.

Disoluzioak hauek dira osagai hauek solutu eta disolbatzaile arteko proportzioa maximoa bada honela esaten zaio kasu honetan nahaste homogeneoak disolbatzailea solutua disolbagarritasuna kontzentrazioa handiagoa, honekin tenperatura txikiagoa, honekin honela adieraz daiteke solutu solidoak ............................. masa/bolumena solutu gaseosoak ............................. .............................

............................. ? honela sailkatzen dira ............................. ? ............................. ? masa % bol % ? ? ............... .......... .............................

honela prestatzen dira ? ? ? ?

Gogoratu zenbakizko ariketa guztien soluzioak ditu-zula anayaharitza.es webgunean. Materialak, nahasteak eta substantziak1

9.a. helburua. Gaur egun balio erantsi oso handia duen materiala «koltana» da. Ikertu substantzia bat edo nahaste bat den, zergatik duen balio hori eta zer baldintzatan erauzten den. 2 Adierazi ondorengo materialetako zein dauden subs-tantzia bakarrez eratuta. Bilatu informazioa, beharrez-koa baduzu: a) Esnea. b) Ur desionizatua. c) Azurita. d) Etxeko garbitasunetarako amoniakoa.3 5 minutuko geraldia. Esne txokolateduna nahas-te homogeneoa ala heterogeneoa da? Ikusi anayahari-tza.es webgunean dagoen disoluzioei buruzko bideoa eta erantzun enuntziatuko galderari, bertan ageri diren nahaste guztiak aztertuta. 4 Kimikako liburuetan «substantzia puru» adierazpena erabiltzen da. Aurki litezke substantzia ez-puruak edo purutasun gabekoak? Horrela esaten zaie? Idatzi azalpen labur bat «substantzia puru» adierazpena zergatik erabiltzen den agertzeko. 5 Sailkatu material hauek sintetikoak edo naturalak diren kontuan hartuta: kevlarra, nylona, zeta, kautxua, poliesterra, kotoia eta artilea. Beharrezko izanez gero, bilatu informazioa. Badago loturarik material horien artean, sailkapen-irizpideaz gainera? 6 Osatu taula hau:

Sistema materiala Itsasoko hura Petrolioa Nahaste homogeneoa, nahaste heterogeneoa edo substnatzia Nahaste homogeneoa

Maionesa

Diamantea

Silize-gela Lokatza Substantzia purua, konposatua

Amoniakoa

Esnea Laranja-zukua Disoluzioak, koloideak eta esekidurak 7 Esan ondorengo baieztapen hauek zuzenak edo okerrak dira. Kontsultatu, horretarako 11.7 hel-buruari dagokion informazioa:a) Airea konposizio konstantea duen disoluzioa da.b) Airea oxigenoak eta nitrogenoak eratzen duten di-soluzio bitarra da. c) Airea bi gas baino gehiagoren disoluzioa da; izan ere, oxigenoa, nitrogenoa, karbono dioxidoa eta beste batzuk biltzen ditu. d) Hirietako airea esekidura, disoluzio eta koloide arteko konbinazioa da, jalkigarriak ez diren partikulak ditu eta. 8

9 Batu. Hiri batzuetan ibilgailuei erdigunera sartzea debekatu izanak polemika eragin du. Aztertu egoera hori zure ikaskideekin batera. Jarri egoera solidoan dagoen disoluzio baten adibi-dea, egoera likidoan dagoen batena eta egoera ga-seosoan dagoen beste batena.10 Ikusi, pentsatu, neure buruari galdetu Zerga-tik uste duzu ez daudela solidoen disoluzioak gase-tan? Nola esaten zaie mota horretako nahaste hete-rogeneoei? 11 Mentol, alkohol eta ur disoluzio bat prestatu dugu. Bakoitzaren proportzioa zein den jakin gabe, zehaztu dezakezu zein den disolbatzailea eta zein diren solu-tuak? Azaldu erantzuna. 12

Ura ezinbestekoa da bizitza egoteko. Hain da oinarrizkoa, ikertzaileek planetak behatzean aztertzen duten substantzietako bat ura da. Baina beste planeta batzuetan bizitza egoteari buruzko hausnarke ta horietatik aparte, hemen Lurrean ezinbestekoa da baliabide hidrikoak eta gure ozeanoen osasuna behar bezala kudeatu eta zaintzea, garapen jasangarria ziurtatu nahi badugu. Urak ahalmen ikaragarria du gatzak eta gasak disolbatuta garraiatzeko, eta ezaugarri horrek berezia egiten du. Uraren berezitasun horrek inpaktu positiboa du, hari esker elikagaiak garraiatzen baitira, bizitzarako beharrezkoak diren gatz mineralak; baita gasak ere, adibidez, oxigenoa, uretako bizitza egoteko ezinbestekoa. Baina alde txar bat ere badu, urak modu egonkor eta iraunkorrean gordetzen baititu kutsatzaileak eta substantzia toxikoak. Unitate honetan, ur-disoluzioak, disoluzio baten kontzentrazioa adierazteko moduak eta uraren ezaugarri bereziak landuko ditugu, eta berezitasun horiek ingurumeneko arazo batzuekin zer erlazio duten.

GJH KONPROMISOA Jarri taldeka lan egiteko, eta erantzun galdera honi: 1. Nola kudeatzen da ura orain zure inguruan, eta nola kudeatzen zen lehen?

Aurreko galdera testuinguru batean kokatu eta erantzuna emateko, lehenengo eta behin, 6.2 eta 6.b helburuei buruzko informazioa kontsultatu behar duzue.

Ondoren, egin ikerketa txiki bat zuen udalerrian edo inguruan, eta azaldu nola tratatzen ziren ur zikinak duela berrogeita hamar urte. Horretarako, pauso hauei jarraitu: • Diseinatu galdeketa bat, informatika-aplikazio egokia erabilita, eta galdetu gai hauei buruz: etxeak komun propioa ote zuen, zenbat komun zeuden, ur zikinak kalera isurtzen ziren, hobi septikorik ote zegoen, etab.

Helarazi garai hartan bizi zirenei. • Galdetu hurbilen duzuen osasun zentroko langileei nola eragin zioten osasunari garai hartako ur-isurketek eta saneamendu faltak. • Konparatu aurreko galdeketako emaitzak eta gaur egungo datuak, eta pasatu galdeketa bera beste ikasgela batzuetakoei. • Atera ondorioak eta azaldu ahoz ikaskideen aurrean.

Zer aurkituko duzu? IKASKUNTZAREN SEGIDA 6. JOKOA. A MOTA. UR-NAHASTEAK. Unitate honetan 8.1 Prestatu ur-nahaste desberdinak Tyndall efektua Ura, disolbatzaile unibertsala zeinek duten zehazteko, eta utzi pausatzen koloidez edo esekidura-materialez eratuta dauden 1. Substantziak, nahasteak eta sistema materialak ikusteko. 2. Disoluzioak, esekidurak eta koloideak 8.2 Aukeratu nahaste hauetako bat eta egin fitxa bat 3. Disoluzio baten kontzentrazioa jokalarientzat, nahastearen kontzentrazioari bu4. 5. ? Disolbagarritasuna Ura. Ezaugarriak eta kutsadura ruzko hipotesi bat adieraziz. Hipotesia egiaztatzeko, jokalariek nahastea prestatu beharko dute, eta Tyndall efektua duen ala ez duen ikusi, baita jalkiZientzia-lantegia tzen den ala ez den. Ikerketa-proiektua: Edateko ura. 8.3 Prestatu fitxa bat bete beharreko segurtasunBotilako ura arauekin, eta utzi erabili beharreko materialaren Lan praktikoa: Disoluzio baten eta hipotesia jasotzen duen fitxaren ondoan. kontzentrazioa eta dentsitatea 7. JOKOA. A MOTA. BOLUMEN EZ-BATUKORRAK. anayaharitza.es webgunean 9.1 Egin esperimentuak likido hidrodisolbagarriekin, Motibazioari eragiteko: eta egiaztatu zer ur-disoluzioetan ez datorren bat disoluzioaren bolumena solutuaren eta disolbaUra ezinbestekoa da bizitza egoteko. Hain da oina• Bideoa: «Hasi aurretik». tzailearen bolumenen baturarekin. rrizkoa, ikertzaileek planetak behatzean aztertzen Zer dakizun argitzeko: 9.2 Aukeratu disoluzio horietako bat eta egituratu duten substantzietako bat ura da. Baina beste planeta batzuetan bizitza egoteari buruzko hausnarketa horietatik aparte, hemen Lurrean ezinbestekoa • • Ariketa interaktiboa: «Hasierako autoebaluazioa». Aurkezpena: «Zer jakin behar duzun». hipotesi bat fitxa batean. Prestatu, horrez gain, segurtasun-arauei buruzko fitxa. da baliabide hidrikoak eta gure ozeanoen osasuna Ikasteko: 8. JOKOA. B MOTA. DISOLBAGARRITASUNA. behar bezala kudeatu eta zaintzea, garapen jasanga- • Aurkezpenak: «Ikasteko», «Disoluzio bat 10.1 Egin praktika bat gatzak uretan zer disolbagarrirria ziurtatu nahi badugu. prestatzeko behar den laborategi-materiala», tasun duen zehazteko , tenperatura jakin batean. Urak ahalmen ikaragarria du gatzak eta gasak di- «Bolumenak neurtzeko behar den laborategi- 10.2 Osatu jardunbideen protokolo bat, kontuan harsolbatuta garraiatzeko, eta ezaugarri horrek berezia materiala» eta «Uraren garrantzia». tutako segurtasun-arauak ere zehaztuz. egiten du. Uraren berezitasun horrek inpaktu positiboa du, hari esker elikagaiak garraiatzen baitira, bizitzarako beharrezkoak diren gatz mineralak; baita gasak ere, adibidez, oxigenoa, uretako bizitza egoteko ezinbestekoa. Baina alde txar bat ere badu, urak modu egonkor eta iraunkorrean gordetzen baititu kutsatzaileak eta substantzia toxikoak. Unitate honetan, ur-disoluzioak, disoluzio baten kon• Simulazioa: «Kontzentrazioaren aldakuntza disoluzioetan». • Bideoak: «NaCl uretan disolbatuta» eta «Substantzia puruak eta nahasteak». Dakizuna ebaluatzeko: • Ariketa interaktiboa: «Amaierako autoebaluazioa». 10.3 Diseinatu jokalariek emaitza jasotzeko erabiliko duten txartela. Emaitza hori tarte batzuen barruan egongo da, eta horiek sartu beharko dira ekuazioan (tarteka egin behar da, disolbagarritasuna aldatu egin baitaiteke zenbait faktoreren arabera). Adibidez, 0 eta 10 g bitartean, 1 jarriko dugu; 11 eta 20 g bitartean, 2, etab. Txartela praktika egiteko behar den materialaren ondoan utziko tzentrazioa adierazteko moduak eta uraren ezaugarri • Agiria: «Zenbakizko ariketen soluzioak». dugu, jarraitu beharreko protokoloarekin batera. bereziak landuko ditugu, eta berezitasun horiek ingurumeneko arazo batzuekin zer erlazio duten. Eta, gainera, proiektuaren giltzak aplikatzeko beharrezkoa den dokumentazioa guztia. + orientazio, anayaharitza.es webgunean

GJH KONPROMISOA Jarri taldeka lan egiteko, eta erantzun galdera honi: 1. Nola kudeatzen da ura orain zure inguruan, eta nola kudeatzen zen lehen?

Aurreko galdera testuinguru batean kokatu eta erantzuna emateko, lehenengo eta behin, 6.2 eta 6.b helburuei buruzko informazioa kontsultatu behar duzue.

Ondoren, egin ikerketa txiki bat zuen udalerrian edo inguruan, eta azaldu nola tratatzen ziren ur zikinak duela berrogeita hamar urte. Horretarako, pauso hauei jarraitu: • Diseinatu galdeketa bat, informatika-aplikazio egokia erabilita, eta galdetu gai hauei buruz: etxeak komun propioa ote zuen, zenbat komun zeuden, ur zikinak kalera isurtzen ziren, hobi septikorik ote zegoen, etab.

Helarazi garai hartan bizi zirenei. • Galdetu hurbilen duzuen osasun zentroko langileei nola eragin zioten osasunari garai hartako ur-isurketek eta saneamendu faltak. • Konparatu aurreko galdeketako emaitzak eta gaur egungo datuak, eta pasatu galdeketa bera beste ikasgela batzuetakoei. • Atera ondorioak eta azaldu ahoz ikaskideen aurrean. Zer aurkituko duzu? IKASKUNTZAREN SEGIDA 6. JOKOA. A MOTA. UR-NAHASTEAK. Unitate honetan 8.1 Prestatu ur-nahaste desberdinak Tyndall efektua Ura, disolbatzaile unibertsala zeinek duten zehazteko, eta utzi pausatzen koloidez edo esekidura-materialez eratuta dauden 1. Substantziak, nahasteak eta sistema materialak ikusteko. 2. Disoluzioak, esekidurak eta koloideak 8.2 Aukeratu nahaste hauetako bat eta egin fitxa bat 3. Disoluzio baten kontzentrazioa jokalarientzat, nahastearen kontzentrazioari bu4. 5. Disolbagarritasuna Ura. Ezaugarriak eta kutsadura ruzko hipotesi bat adieraziz. Hipotesia egiaztatzeko, jokalariek nahastea prestatu beharko dute, eta Tyndall efektua duen ala ez duen ikusi, baita jalkiZientzia-lantegia tzen den ala ez den. Ikerketa-proiektua: Edateko ura. 8.3 Prestatu fitxa bat bete beharreko segurtasunBotilako ura arauekin, eta utzi erabili beharreko materialaren Lan praktikoa: Disoluzio baten kontzentrazioa eta dentsitatea ? eta hipotesia jasotzen duen fitxaren ondoan. 7. JOKOA. A MOTA. BOLUMEN EZ-BATUKORRAK. anayaharitza.es webgunean 9.1 Egin esperimentuak likido hidrodisolbagarriekin, Motibazioari eragiteko: eta egiaztatu zer ur-disoluzioetan ez datorren bat disoluzioaren bolumena solutuaren eta disolba• Bideoa: «Hasi aurretik». tzailearen bolumenen baturarekin. Zer dakizun argitzeko: 9.2 Aukeratu disoluzio horietako bat eta egituratu • Ariketa interaktiboa: «Hasierako autoebaluazioa». hipotesi bat fitxa batean. Prestatu, horrez gain, • Aurkezpena: «Zer jakin behar duzun». segurtasun-arauei buruzko fitxa. Ikasteko: 8. JOKOA. B MOTA. DISOLBAGARRITASUNA. • Aurkezpenak: «Ikasteko», «Disoluzio bat 10.1 Egin praktika bat gatzak uretan zer disolbagarriprestatzeko behar den laborategi-materiala», tasun duen zehazteko , tenperatura jakin batean.

«Bolumenak neurtzeko behar den laborategi- 10.2 Osatu jardunbideen protokolo bat, kontuan harmateriala» eta «Uraren garrantzia». tutako segurtasun-arauak ere zehaztuz. • Simulazioa: «Kontzentrazioaren 10.3 Diseinatu jokalariek emaitza jasotzeko erabiliko aldakuntza disoluzioetan». duten txartela. Emaitza hori tarte batzuen barruan • Bideoak: «NaCl uretan disolbatuta» eta egongo da, eta horiek sartu beharko dira ekua-

«Substantzia puruak eta nahasteak». zioan (tarteka egin behar da, disolbagarritasuna Dakizuna ebaluatzeko: • Ariketa interaktiboa: «Amaierako autoebaluazioa». aldatu egin baitaiteke zenbait faktoreren arabera). Adibidez, 0 eta 10 g bitartean, 1 jarriko dugu; 11 eta 20 g bitartean, 2, etab. Txartela praktika egiteko behar den materialaren ondoan utziko • Agiria: «Zenbakizko ariketen soluzioak». dugu, jarraitu beharreko protokoloarekin batera. Eta, gainera, proiektuaren giltzak aplikatzeko + orientazio, anayaharitza.es webguneanbeharrezkoa den dokumentazioa guztia.